තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > සාරත්ථදීපනී-ටීකා-3

132. උපොසථක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ තරන්ති ප්ලවන්ති එත්ථ බාලාති තිත්ථං. ඉතොති ඉමස්මිං සාසනෙ ලද්ධිතො. තං කථෙන්තීති ‘‘ඉමස්මිං නාම දිවසෙ මුහුත්තෙ වා ඉදං කත්තබ්බ’’න්තිආදිනා කථෙන්ති.

134. ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) විත්ථාරතො ආගතමෙවාති න ඉධ විත්ථාරයිස්සාම, අත්ථිකෙහි පන තතොයෙව ගහෙතබ්බං.

135. ආපජ්ජිත්වා වා වුට්ඨිතොති එත්ථ ආරොචිතාපි ආපත්ති අසන්තී නාම හොතීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘යස්ස පන එවං අනාපන්නා වා ආපත්ති ආපජ්ජිත්වා ච පන වුට්ඨිතා වා දෙසිතා වා ආරොචිතා වා, තස්ස සා ආපත්ති අසන්තී නාම හොතී’’ති. මුසාවාදො නාම වචීභෙදපච්චයා හොතීති ආහ ‘‘න මුසාවාදලක්ඛණෙනා’’ති. භගවතො පන වචනෙනාති සම්පජානමුසාවාදෙ කිං හොති? ‘‘දුක්කටං හොතී’’ති ඉමිනා වචනෙන. වචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොතීති යස්මා යස්ස භික්ඛුනො අධම්මිකාය පටිඤ්ඤාය තුණ්හීභූතස්ස නිසින්නස්ස මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථි, යස්මා පන ආවි කාතබ්බං න ආවි අකාසි, තෙනස්ස වචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොති.

වාචාති ¶ වාචාය, ය-කාරලොපෙනායං නිද්දෙසො. කෙනචි මනුජෙන වාචාය අනාලපන්තොති යොජෙතබ්බං. ගිරං නො ච පරෙ භණෙය්යාති ‘‘ඉමෙ සොස්සන්තී’’ති පරපුග්ගලෙ සන්ධාය සද්දම්පි න නිච්ඡාරෙය්ය. ආපජ්ජෙය්ය වාචසිකන්ති වාචතො සමුට්ඨිතං ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය.

අන්තරායකරොති විප්පටිසාරවත්ථුතාය පාමොජ්ජාදිසම්භවං නිවාරෙත්වා පඨමජ්ඣානාදීනං අධිගමාය අන්තරායකරො. තස්ස භික්ඛුනො ඵාසු හොතීති ¶ අවිප්පටිසාරමූලකානං පාමොජ්ජාදීනං වසෙන තස්ස භික්ඛුනො සුඛා පටිපදා සම්පජ්ජතීති අත්ථො.

සන්නිපාතානුජානනාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

138. ඉතරොපීති සුද්ධපංසුපබ්බතාදිං සන්ධාය වදති. හත්ථිප්පමාණො නාම පබ්බතො හෙට්ඨිමකොටියා අඩ්ඪට්ඨමරතනුබ්බෙධො. තස්මාති යස්මා එකෙන න වට්ටති, තස්මා. ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණතා ථූලතාය ගහෙතබ්බා, න තුලගණනාය. අන්තොසාරමිස්සකානන්ති අන්තොසාරරුක්ඛෙහි මිස්සකානං. සූචිදණ්ඩකප්පමාණොති සීහළදීපෙ ලෙඛනදණ්ඩප්පමාණොති වදන්ති, සො ච කනිට්ඨඞ්ගුලිපරිමාණොති දට්ඨබ්බං. එතන්ති නවමූලසාඛානිග්ගමනං. පරභාගෙ කිත්තෙතුං වට්ටතීති බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතෙසු අට්ඨසු මග්ගෙසු එකිස්සා දිසාය එකං, අපරාය එකන්ති එවං චතූසු ඨානෙසු කිත්තෙතුං වට්ටති.

යත්ථ කත්ථචි උත්තරන්තියා භික්ඛුනියා අන්තරවාසකො තෙමියතීති සික්ඛාකරණීයං ආගතලක්ඛණෙන තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙත්වා අන්තරවාසකං අනුක්ඛිපිත්වා තිත්ථෙන වා අතිත්ථෙන වා උත්තරන්තියා භික්ඛුනියා එකද්වඞ්ගුලමත්තම්පි අන්තරවාසකො තෙමියති. භික්ඛුනියා එව ගහණඤ්චෙත්ථ භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ භික්ඛුනියා වසෙන නදීලක්ඛණස්ස පාළියං ආගතත්තා තෙනෙව නයෙන දස්සනත්ථං කතං. සීමං බන්ධන්තානං නිමිත්තං හොතීති අයං වුත්තලක්ඛණා නදී සමුද්දං වා පවිසතු තළාකං වා, පභවතො පට්ඨාය නිමිත්තං හොති. අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආවරණං පවත්තතියෙවාති ආවරණං අජ්ඣොත්ථරිත්වා සන්දතියෙව. අප්පවත්තමානාති අසන්දමානුදකා. ආවරණඤ්හි පත්වා නදියා යත්තකෙ පදෙසෙ උදකං අසන්දමානං සන්තිට්ඨති, තත්ථ නදීනිමිත්තං කාතුං න වට්ටති. උපරි සන්දමානට්ඨානෙයෙව වට්ටති, අසන්දමානට්ඨානෙ පන උදකනිමිත්තං කාතුං වට්ටති. ඨිතමෙව හි උදකනිමිත්තෙ වට්ටති, න සන්දමානං. තෙනෙවාහ ‘‘පවත්තනට්ඨානෙ නදීනිමිත්තං, අප්පවත්තනට්ඨානෙ උදකනිමිත්තං ¶ කාතුං වට්ටතී’’ති. නදිං භින්දිත්වාති මාතිකාමුඛද්වාරෙන නදීකූලං භින්දිත්වා. උක්ඛෙපිමන්ති කූපතො විය උක්ඛිපිත්වා ගහෙතබ්බං.

සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාති ¶ තිකොණරච්ඡාසණ්ඨානා. මුදිඞ්ගසණ්ඨානාති මුදිඞ්ගභෙරී විය මජ්ඣෙ විත්ථතා උභොසු කොටීසු සඞ්කොටිතා හොති. උපචාරං ඨපෙත්වාති පච්ඡා සීමං බන්ධන්තානං සීමාය ඔකාසං ඨපෙත්වා. අන්තොනිමිත්තගතෙහි පනාති එකස්ස ගාමස්ස උපඩ්ඪං අන්තො කත්තුකාමතාය සති සබ්බෙසං ආගමනෙ පයොජනං නත්ථීති කත්වා වුත්තං. ආගන්තබ්බන්ති ච සාමීචිවසෙන වුත්තං, නායං නියමො ‘‘ආගන්තබ්බමෙවා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘ආගමනම්පි අනාගමනම්පි වට්ටතී’’ති. අබද්ධාය හි සීමාය නානාගාමඛෙත්තානං නානාසීමසභාවත්තා තෙසං අනාගමනෙපි වග්ගකම්මං න හොති, තස්මා අනාගමනම්පි වට්ටති. බද්ධාය පන සීමාය එකසීමභාවතො පුන අඤ්ඤස්මිං කම්මෙ කරියමානෙ අන්තො සීමගතෙහි ආගන්තබ්බමෙවාති ආහ ‘‘අවිප්පවාසසීමා…පෙ… ආගන්තබ්බ’’න්ති. නිමිත්තකිත්තනකාලෙ අසොධිතායපි සීමාය නෙවත්ථි දොසො නිමිත්තකිත්තනස්ස අපලොකනාදීසු අඤ්ඤතරාභාවතො.

භණ්ඩුකම්මාපුච්ඡනං සන්ධාය පබ්බජ්ජා-ගහණං. සුඛකරණත්ථන්ති සබ්බෙසං සන්නිපාතනපරිස්සමං පහාය අප්පතරෙහි සුඛකරණත්ථං. එකවීසති භික්ඛූ ගණ්හාතීති වීසතිවග්ගකරණීයපරමත්තා සඞ්ඝකම්මස්ස කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ ගණ්හාති. ඉදඤ්ච නිසින්නානං වසෙන වුත්තං. හෙට්ඨිමන්තතො හි යත්ථ එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං සක්කොන්ති, තත්තකෙ පදෙසෙ සීමං බන්ධිතුං වට්ටති. න සක්ඛිස්සන්තීති අවිප්පවාසසීමාය බද්ධභාවං අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘සමානසංවාසකමෙව සමූහනිස්සාමා’’ති වායමන්තා න සක්ඛිස්සන්ති. බද්ධාය හි අවිප්පවාසසීමාය තං අසමූහනිත්වා ‘‘සමානසංවාසකසීමං සමූහනිස්සාමා’’ති කතායපි කම්මවාචාය අසමූහතාව හොති සීමා. පඨමඤ්හි අවිප්පවාසං සමූහනිත්වා පච්ඡා සීමා සමූහනිතබ්බා. එකරතනප්පමාණා සුවිඤ්ඤෙය්යතරා හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘එකරතනප්පමාණා වට්ටතී’’ති. එකඞ්ගුලමත්තාපි සීමන්තරිකා වට්ටතියෙව. තත්තකෙනපි හි සීමා අසම්භින්නාව හොති.

අවසෙසනිමිත්තානීති මහාසීමාය බාහිරපස්සෙ නිමිත්තානි. ඛණ්ඩසීමතො පට්ඨාය බන්ධනං ආචිණ්ණං, ආචිණ්ණකරණෙනෙව ච සම්මොහො න හොතීති ආහ ‘‘ඛණ්ඩසීමතොව පට්ඨාය බන්ධිතබ්බා’’ති. කුටිගෙහෙති කුටිඝරෙ, භූමිඝරෙති අත්ථො. උදුක්ඛලන්ති ඛුද්දකාවාටං. නිමිත්තං න කාතබ්බන්ති තං රාජිං වා උදුක්ඛලං වා නිමිත්තං න කාතබ්බං.

හෙට්ඨා ¶ ¶ න ඔතරතීති භිත්තිතො ඔරං නිමිත්තානි ඨපෙත්වා කිත්තිතත්තා හෙට්ඨා ආකාසප්පදෙසං න ඔතරති. හෙට්ඨාපි ඔතරතීති සචෙ හෙට්ඨා අන්තොභිත්තියං එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසො හොති, ඔතරති. ඔතරමානා ච උපරිසීමප්පමාණෙන න ඔතරති, සමන්තා භිත්තිප්පමාණෙන ඔතරති. ඔතරණානොතරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති සචෙ හෙට්ඨා එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසො හොති, ඔතරති. නො චෙ, න ඔතරතීති අධිප්පායො. සබ්බො පාසාදො සීමට්ඨො හොතීති උපරිමතලෙන සද්ධිං එකාබද්ධභිත්තිකො වා හොතු මා වා, සබ්බොපි පාසාදො සීමට්ඨොව හොති.

තාලමූලකපබ්බතෙති තාලමූලසදිසෙ පබ්බතෙ. සො ච හෙට්ඨා මහන්තො හුත්වා අනුපුබ්බෙන තනුකො හොතීති දට්ඨබ්බං. පණවසණ්ඨානො මජ්ඣෙ තනුකො හොති මූලෙ අග්ගෙ ච විත්ථතො. හෙට්ඨා වා මජ්ඣෙ වාති මුදිඞ්ගසණ්ඨානස්ස හෙට්ඨා පණවසණ්ඨානස්ස මජ්ඣෙ. ආකාසපබ්භාරන්ති භිත්තියා අපරික්ඛිත්තපබ්භාරං. අන්තොලෙණං හොතීති පබ්බතස්ස අන්තො ලෙණං හොති. සීමාමාළකෙති ඛණ්ඩසීමාමාළකෙ. මහාසීමං සොධෙත්වා වා කම්මං කාතබ්බන්ති මහාසීමගතා භික්ඛූ හත්ථපාසං වා ආනෙතබ්බා, සීමතො වා බහි කාතබ්බාති අධිප්පායො. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘මහාසීමගතෙහි භික්ඛූහි තං සාඛං වා පාරොහං වා අනාමසිත්වා ඨාතබ්බන්ති අධිප්පායො’’ති වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. පුරිමනයෙපීති ඛණ්ඩසීමාය උට්ඨහිත්වා මහාසීමාය ඔණතරුක්ඛෙපි. උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටතීති ඛණ්ඩසීමාය අන්තො ඨිතත්තා රුක්ඛස්ස තත්ථ ඨිතො හත්ථපාසංයෙව ආනෙතබ්බොති උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටති.

140. පාරයතීති අජ්ඣොත්ථරති. පාරාති සීමාපෙක්ඛො ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො. අස්සාති භවෙය්ය. ඉධාධිප්පෙතනාවාය පමාණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යා සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන…පෙ… තයො ජනෙ වහතී’’ති. ඉමිනා ච වුත්තප්පමාණතො ඛුද්දකා නාවා විජ්ජමානාපි ඉධ අසන්තපක්ඛං භජතීති දීපෙති. අවස්සං ලබ්භනෙය්යා ධුවනාවාව හොතීති සම්බන්ධො. රුක්ඛං ඡින්දිත්වා කතොති පාඨසෙසො. පරතීරෙ සම්මුඛට්ඨානෙති ඔරිමතීරෙ සබ්බපරියන්තනිමිත්තස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ. සබ්බනිමිත්තානං අන්තො ඨිතෙ භික්ඛූ හත්ථපාසගතෙ කත්වාති එත්ථ සචෙ එකං ගාමඛෙත්තං හොති, උභොසු තීරෙසු සබ්බනිමිත්තානං අන්තො ඨිතෙ භික්ඛූ හත්ථපාසගතෙ කත්වා ¶ සම්මන්නිතබ්බා. නානාගාමක්ඛෙත්තං චෙ, සමානසංවාසකසීමාබන්ධනකාලෙ අනාගන්තුම්පි වට්ටති. අවිප්පවාසසීමාසම්මුතියං පන ආගන්තබ්බමෙව. යස්මා උභොසු තීරෙසු නිමිත්තකිත්තනමත්තෙන දීපකො සඞ්ගහිතො නාම න හොති, තස්මා දීපකෙපි නිමිත්තානි විසුං කිත්තෙතබ්බානෙවාති ආහ ‘‘දීපකස්ස ¶ ඔරිමන්තෙ ච පාරිමන්තෙ ච නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බ’’න්ති. දීපකසිඛරන්ති දීපකමත්ථකං. පබ්බතසණ්ඨානාති දීපකස්ස එකතො අධිකතරත්තා වුත්තං.

සීමානුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

142. වත්ථුවසෙන වුත්තන්ති ‘‘මයඤ්චම්හා අසම්මතාය භූමියා නිසින්නා පාතිමොක්ඛං අස්සුම්හා’’ති වත්ථුම්හි පාතිමොක්ඛසවනස්ස ආගතත්තා වුත්තං. උපොසථප්පමුඛං නාම උපොසථාගාරස්ස සම්මුඛට්ඨානං. පාළියං ‘‘පඨමං නිමිත්තා කිත්තෙතබ්බා’’ති එත්තකමෙව වත්වා සීමාසම්මුතියං විය ‘‘පබ්බතනිමිත්තං පාසාණනිමිත්ත’’න්තිආදිනා විසෙසෙත්වා නිමිත්තානං අදස්සිතත්තා ‘‘ඛුද්දකානි වා…පෙ… යානි කානිචි නිමිත්තානී’’ති වුත්තං. කිත්තෙතුං වට්ටතීති ඉමිනා සම්බන්ධො.

අවිප්පවාසසීමානුජානනකථාවණ්ණනා

144. අස්සාති භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස. ද්වෙපි සීමායොති පඨමං වුත්තා අවිප්පවාසසීමා සමානසංවාසකසීමා ච. න කම්මවාචං වග්ගං කරොන්තීති කම්මවාචං න භින්දන්ති, කම්මං න කොපෙන්තීති අධිප්පායො. එත්ථාති ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති එත්ථ. ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච න ඔත්ථරතීති ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති වුත්තත්තා. සීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති අවිප්පවාසසීමාසඞ්ඛං ගච්ඡති. එකම්පි කුලං පවිට්ඨං වාති අභිනවකතගෙහෙසු සබ්බපඨමං එකම්පි කුලං පවිට්ඨං අත්ථි. අගතං වාති පොරාණකගාමෙ අඤ්ඤෙසු ගෙහානි ඡඩ්ඩෙත්වා ගතෙසු එකම්පි කුලං අගතං අත්ථි.

අවිප්පවාසසීමා න සමූහන්තබ්බාති මහාසීමං සන්ධාය වදති. නිරාසඞ්කට්ඨානෙසු ඨත්වාති චෙතියඞ්ගණාදීනං ඛණ්ඩසීමාය අනොකාසත්තා වුත්තං. ඛණ්ඩසීමඤ්හි බන්ධන්තා තාදිසං ඨානං පහාය අඤ්ඤස්මිං විවිත්තෙ ඔකාසෙ බන්ධන්ති ¶ . අප්පෙව නාම සමූහනිතුං සක්ඛිස්සන්තීති අවිප්පවාසසීමංයෙව සමූහනිතුං සක්ඛිස්සන්ති, න ඛණ්ඩසීමං. පටිබන්ධිතුං පන න සක්ඛිස්සන්තෙවාති ඛණ්ඩසීමාය අඤ්ඤාතත්තා න සක්ඛිස්සන්ති. න සමූහනිතබ්බාති ඛණ්ඩසීමං අජානන්තෙහි ¶ න සමූහනිතබ්බා. උපොසථස්ස විසුං ගහිතත්තා අවසෙසකම්මවසෙන සමානසංවාසතා වෙදිතබ්බා.

147. අපරිච්ඡින්නායාති බද්ධසීමාවසෙන අකතපරිච්ඡෙදාය. යෙන කෙනචි ඛණිත්වා අකතොති අන්තමසො තිරච්ඡානෙනපි ඛණිත්වා අකතො. තස්ස අන්තොහත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතො කම්මං කොපෙතීති ඉමිනා බහිපරිච්ඡෙදතො යත්ථ කත්ථචි ඨිතො කම්මං න කොපෙතීති දීපෙති. යං පන වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘පරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතොපි පරිච්ඡෙදතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙති, ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති, තත්ථ ‘‘අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙතී’’ති ඉදං නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං උපලබ්භති. යදි චෙතං ද්වින්නං සඞ්ඝානං විසුං උපොසථාදිකම්මකරණාධිකාරෙ වුත්තත්තා උදකුක්ඛෙපතො බහි අඤ්ඤං උදකුක්ඛෙපං අනතික්කමිත්වා උපොසථාදිකරණත්ථං ඨිතො සඞ්ඝො සීමාසම්භෙදසම්භවතො කම්මං කොපෙතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තං සියා, එවං සති යුජ්ජෙය්ය. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථාය ලීනත්ථප්පකාසනියං වුත්තං ‘‘අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදන්ති දුතියං උදකුක්ඛෙපං අනතික්කන්තොපි කොපෙති. කස්මා? අත්තනො උදකුක්ඛෙපසීමාය පරෙසං උදකුක්ඛෙපසීමාය අජ්ඣොත්ථටත්තා සීමාසම්භෙදො හොති, තස්මා කොපෙතී’’ති. ‘‘ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති ච ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං සබ්බාසුපි අට්ඨකථාසු සීමාසම්භෙදස්ස අනිච්ඡිතත්තා. තෙනෙව හි ‘‘අත්තනො ච අඤ්ඤෙසඤ්ච උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස අන්තරා අඤ්ඤො උදකුක්ඛෙපො සීමන්තරිකත්ථාය ඨපෙතබ්බො’’ති වුත්තං. අඤ්ඤෙ පනෙත්ථ අඤ්ඤථාපි පපඤ්චෙන්ති, තං න ගහෙතබ්බං.

සබ්බත්ථ සඞ්ඝො නිසීදතීති හත්ථපාසං අවිජහිත්වා නිසීදති. උදකුක්ඛෙපසීමාකම්මං නත්ථීති යස්මා සබ්බොපි නදීපදෙසො භික්ඛූහි අජ්ඣොත්ථටො ¶ , තස්මා සමන්තතො නදියා අභාවා උදකුක්ඛෙපෙ පයොජනං නත්ථි. උදකුක්ඛෙපප්පමාණා සීමන්තරිකා සුවිඤ්ඤෙය්යතරා හොති, සීමාසම්භෙදසඞ්කා න ච සියාති සාමීචිදස්සනත්ථං ‘‘අඤ්ඤො උදකුක්ඛෙපො සීමන්තරිකත්ථාය ඨපෙතබ්බො’’ති වුත්තං. යත්තකෙන පන සීමාසම්භෙදො න හොති, තත්තකං ඨපෙතුං වට්ටතියෙව. තෙනෙවාහු පොරාණා ‘‘යත්තකෙන සීමාසඞ්කරො න හොති, තත්තකම්පි ඨපෙතුං වට්ටතී’’ති. ඌනකං පන න වට්ටතීති ඉදම්පි උදකුක්ඛෙපසීමාය පරිසවසෙන වඩ්ඪනතො සීමාසම්භෙදසඞ්කා සියාති තංනිවාරණත්ථමෙව වුත්තං.

ගච්ඡන්තියා ¶ පන නාවාය කාතුං න වට්ටතීති එත්ථ උදකුක්ඛෙපමනතික්කමිත්වා පරිවත්තමානාය කාතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. සීමං වා සොධෙත්වාති එත්ථ සීමසොධනං නාම ගාමසීමාදීසු ඨිතානං හත්ථපාසානයනාදි. ‘‘නදිං විනාසෙත්වා තළාකං කරොන්තී’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘හෙට්ඨා පාළි බද්ධා’’ති, හෙට්ඨානදිං ආවරිත්වා පාළි බද්ධාති අත්ථො. ඡඩ්ඩිතමොදකන්ති තළාකරක්ඛණත්ථං එකමන්තෙන ඡඩ්ඩිතමුදකං. දෙවෙ අවස්සන්තෙති දුබ්බුට්ඨිකාලෙ වස්සානෙපි දෙවෙ අවස්සන්තෙ. උප්පතිත්වාති උත්තරිත්වා. ගාමනිගමසීමං ඔත්ථරිත්වා පවත්තතීති වුත්තප්පකාරෙ වස්සකාලෙ චත්තාරො මාසෙ අබ්බොච්ඡින්නා පවත්තති. විහාරසීමන්ති බද්ධසීමං සන්ධාය වදති.

අගමනපථෙති යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා පච්චාගන්තුං න සක්කා හොති, තාදිසෙ පදෙසෙ අරඤ්ඤසීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති සත්තබ්භන්තරසීමං සන්ධාය වදති. තෙසන්ති මච්ඡබන්ධානං. ගමනපරියන්තස්ස ඔරතොති ගමනපරියන්තස්ස ඔරිමභාගෙ දීපකං පබ්බතඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, න සමුද්දප්පදෙසං.

148. සංසට්ඨවිටපාති ඉමිනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආසන්නතං දීපෙති. බද්ධා හොතීති පච්ඡිමදිසාභාගෙ සීමං සන්ධාය වුත්තං. තස්සා පදෙසන්ති යත්ථ ඨත්වා භික්ඛූහි කම්මං කාතුං සක්කා හොති, තාදිසං පදෙසං. යත්ථ පන ඨිතෙහි කම්මං කාතුං න සක්කා හොති, තාදිසං පදෙසං අන්තොකරිත්වා බන්ධන්තා සීමාය සීමං සම්භින්දන්ති නාම. ද්වින්නං සීමානං නිමිත්තං හොතීති නිමිත්තස්ස සීමතො බාහිරත්තා සීමාසම්භෙදො න හොතීති වුත්තං. සීමාසඞ්කරං කරොතීති වඩ්ඪිත්වා සීමප්පදෙසං පවිට්ඨෙ ද්වින්නං සීමානං ගතට්ඨානස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වුත්තං, න පන තත්ථ කම්මං කාතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං. න හි සීමා තත්තකෙන ¶ අසීමා හොති, ද්වෙ පන සීමා පච්ඡා වඩ්ඪිතෙන රුක්ඛෙන අජ්ඣොත්ථටත්තා එකාබද්ධා හොන්ති, තස්මා එකත්ථ ඨත්වා කම්මං කරොන්තෙහි ඉතරං සොධෙත්වා කාතබ්බං.

ගාමසීමාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

149. අධම්මෙන වග්ගං උපොසථකම්මන්ති එත්ථ යත්ථ චත්තාරො වසන්ති, තත්ථ පාතිමොක්ඛුද්දෙසො අනුඤ්ඤාතො. යත්ථ ද්වෙ වා තයො වා වසන්ති, තත්ථ පාරිසුද්ධිඋපොසථො. ඉධ පන ¶ තථා අකත්වා චතුන්නං වසනට්ඨානෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථස්ස කතත්තා තිණ්ණං වසනට්ඨානෙ ච පාතිමොක්ඛස්ස උද්දිට්ඨත්තා ‘‘අධම්මෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා සබ්බෙව න සන්නිපතිංසු, ඡන්දපාරිසුද්ධි ච සඞ්ඝමජ්ඣංයෙව ආගච්ඡති, න ගණමජ්ඣං, තස්මා ‘‘වග්ග’’න්ති වුත්තං.

150. එවමෙතං ධාරයාමීති ‘‘සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහී’’ති එත්ථ ‘‘එවමෙතං ධාරයාමී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං, සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහි චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා’’ති වත්තබ්බං. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමි කච්චිත්ථ පරිසුද්ධා, දුතියම්පි පුච්ඡාමි…පෙ… තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමීති වත්වා ‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’න්තිආදිනා නයෙන අවසෙසෙ සුතෙන සාවිතෙ උද්දිට්ඨො හොතී’’ති වුත්තං. සුතෙනාති සුතපදෙන. සවරභයන්ති වනචරකභයං. තෙනාහ ‘‘අටවිමනුස්සභය’’න්ති. ‘‘අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බ’’න්ති වචනතො නිදානුද්දෙසෙ අනිට්ඨිතෙ සුතෙන සාවෙතබ්බං නාම නත්ථීති ආහ ‘‘දුතියාදීසු උද්දෙසෙසූ’’ති. උද්දිට්ඨඋද්දෙසාපෙක්ඛඤ්හි අවසෙසග්ගහණං, තස්මා නිදානෙ උද්දිට්ඨෙ පාරාජිකුද්දෙසාදීසු යස්මිං විප්පකතෙ අන්තරායො උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං.

තීහිපි ¶ විධීහීති ඔසාරණකථනසරභඤ්ඤෙහි. එත්ථ ච අත්ථං භණිතුකාමතාය සුත්තස්ස ඔසාරණා ඔසාරණං නාම. තස්සෙව අත්ථප්පකාසනා කථනං නාම. සුත්තස්ස තදත්ථස්ස වා සරෙන භණනං සරභඤ්ඤං නාම. සජ්ඣායං අධිට්ඨහිත්වාති ‘‘සජ්ඣායං කරොමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා. ඔසාරෙත්වා පන කථෙන්තෙනාති පඨමං උස්සාරෙත්වා පච්ඡා අත්ථං කථෙන්තෙන. මනුස්සානං පන ‘‘භණාහී’’ති වත්තුං වට්ටතීති එත්ථ උච්චතරෙ නිසින්නෙනපි මනුස්සානං භණාහීති විසෙසෙත්වායෙව වත්තුං වට්ටති, අවිසෙසෙත්වා පන න වට්ටති. සජ්ඣායං කරොන්තෙනාති යත්ථ කත්ථචි නිසීදිත්වා සජ්ඣායං කරොන්තෙන. ථෙරොති යො කොචි අත්තනා වුඩ්ඪතරො. එකං ආපුච්ඡිත්වාති එකං වුඩ්ඪතරං ආපුච්ඡිත්වා. අපරො ආගච්ඡතීති අපරො තතොපි වුඩ්ඪතරො ආගච්ඡති.

පාතිමොක්ඛුද්දෙසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාතිමොක්ඛුද්දෙසකඅජ්ඣෙසනාදිකථාවණ්ණනා

155. චොදනාවත්ථු ¶ නාම එකං නගරං. සඞ්ඝඋපොසථාදිභෙදෙන නවවිධන්ති සඞ්ඝෙ උපොසථො ගණෙ උපොසථො පුග්ගලෙ උපොසථොති එවං කාරකවසෙන තයො, සුත්තුද්දෙසො පාරිසුද්ධිඋපොසථො අධිට්ඨානුපොසථොති එවං කත්තබ්බාකාරවසෙන තයො, චාතුද්දසිකො පන්නරසිකො සාමග්ගීඋපොසථොති එවං දිවසවසෙන තයොති නවවිධං. චතුබ්බිධං උපොසථකම්මන්ති අධම්මෙන වග්ගං උපොසථකම්මං, අධම්මෙන සමග්ගං උපොසථකම්මං, ධම්මෙන වග්ගං උපොසථකම්මං, ධම්මෙන සමග්ගං උපොසථකම්මන්ති එවං චතුබ්බිධම්පි උපොසථකම්මං. දුවිධං පාතිමොක්ඛන්ති භික්ඛුපාතිමොක්ඛං භික්ඛුනීපාතිමොක්ඛන්ති දුවිධං පාතිමොක්ඛං. නවවිධං පාතිමොක්ඛුද්දෙසන්ති භික්ඛූනං පඤ්ච උද්දෙසා, භික්ඛුනීනං ඨපෙත්වා අනියතුද්දෙසං අවසෙසා චත්තාරොති නවවිධං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං.

පක්ඛගණනාදිඋග්ගහණානුජානනකථාවණ්ණනා

158-161. සමන්නාහරථාති සල්ලක්ඛෙථ. පරියෙසිතබ්බානීති භික්ඛාචාරෙන පරියෙසිතබ්බානි.

163. උතුවස්සෙයෙවාති ¶ හෙමන්තගිම්හෙසුයෙව.

164. යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන විඤ්ඤාපෙතීති මනසා චින්තෙත්වා හත්ථප්පයොගාදිනා යෙන කෙනචි විඤ්ඤාපෙති. සඞ්ඝො නප්පහොතීති ද්වින්නං ද්වින්නං අන්තරා හත්ථපාසං අවිජහිත්වා පටිපාටියා ඨාතුං නප්පහොති. ඉතරා පන බිළාලසඞ්ඛලිකපාරිසුද්ධි නාමාති එත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘බිළාලසඞ්ඛලිකා බද්ධාව හොති අන්තොගෙහෙ එව සම්පයොජනත්තා, යථා සා න කත්ථචි ගච්ඡති, තථා සාපි න ගච්ඡතීති අධිප්පායො. ඉතරථා විසෙසනං නිරත්ථකං හොතී’’ති. අපරෙ පන ‘‘යථා බහූහි මනුස්සෙහි එකස්ස බිළාලස්ස අත්තනො අත්තනො සඞ්ඛලිකා ගීවාය ආබද්ධා බිළාලෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්ති ආබද්ධත්තා, න අඤ්ඤස්මිං බිළාලෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්ති අනාබද්ධත්තා, එවමෙවස්ස භික්ඛුස්ස බහූහි සඞ්ඛලිකසදිසා ඡන්දපාරිසුද්ධි දින්නා, සා තස්මිං භික්ඛුස්මිං ගච්ඡන්තෙ ¶ ගච්ඡති තස්මිං සඞ්ඛලිකා විය ආබද්ධත්තා, න අඤ්ඤස්මිං අනාබද්ධත්තා’’ති වදන්ති. සබ්බම්පෙතං න සාරතො පච්චෙතබ්බං. අයං පනෙත්ථ සාරො – යථා සඞ්ඛලිකාය පඨමවලයං දුතියංයෙව වලයං පාපුණාති, න තතියං, එවමයම්පි පාරිසුද්ධිදායකෙන යස්ස දින්නා, තතො අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡතීති සඞ්ඛලිකසදිසත්තා ‘‘බිළාලසඞ්ඛලිකා’’ති වුත්තා. බිළාලසඞ්ඛලිකගහණඤ්චෙත්ථ යාසං කාසඤ්චි සඞ්ඛලිකානං උපලක්ඛණමත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

165. ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීයානී’’ති වත්තබ්බෙ වචනවිපල්ලාසෙන ‘‘කරණීය’’න්ති වුත්තං. තස්ස සම්මුතිදානකිච්චං නත්ථි. ‘‘හත්ථපාසං ආනෙතබ්බොයෙවා’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

168. සඞ්ඝසන්නිපාතතො පඨමං කාතබ්බං පුබ්බකරණන්ති වුත්තං, පුබ්බකරණතො පච්ඡා කාතබ්බම්පි උපොසථකම්මතො පඨමං කාතබ්බත්තා පුබ්බකිච්චන්ති වුත්තං. උභයම්පි චෙතං උපොසථකම්මතො පඨමං කත්තබ්බත්තා කත්ථචි පුබ්බකිච්චමිච්චෙව වොහරීයති ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’න්තිආදීසු විය.

උපොසථොති ¶ තීසු උපොසථදිවසෙසු අඤ්ඤතරදිවසො. තස්මිඤ්හි සති ඉදං සඞ්ඝස්ස උපොසථකම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. යථාහ ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො’’ති (මහාව. 183). යාවතිකා ච භික්ඛූ කම්මප්පත්තාති යත්තකා භික්ඛූ තස්ස උපොසථකම්මස්ස පත්තා යුත්තා අනුරූපා සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චත්තාරො භික්ඛූ පකතත්තා, තෙ ච ඛො හත්ථපාසං අවිජහිත්වා එකසීමායං ඨිතා. සභාගාපත්තියො ච න විජ්ජන්තීති එත්ථ යං සබ්බො සඞ්ඝො විකාලභොජනාදිනා සභාගවත්ථුනා ලහුකාපත්තිං ආපජ්ජති, එවරූපා ‘‘වත්ථුසභාගා’’ති වුච්චන්ති. එතාසු හි අවිජ්ජමානාසු විසභාගාසු විජ්ජමානාසුපි පත්තකල්ලං හොතියෙව.

වජ්ජනීයා ච පුග්ගලා තස්මිං න හොන්තීති ‘‘න, භික්ඛවෙ, සගහට්ඨාය පරිසායා’’ති (මහාව. 154) වචනතො ගහට්ඨො, ‘‘න, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනියා නිසින්නපරිසාය පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බ’’න්තිආදිනා (මහාව. 183) නයෙන වුත්තා භික්ඛුනී සික්ඛමානා සාමණෙරො සාමණෙරී ¶ සික්ඛාපච්චක්ඛාතකො අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකො ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛිත්තකො ආපත්තියා අප්පටිකම්මෙ උක්ඛිත්තකො පාපිකාය දිට්ඨියා අප්පටිනිස්සග්ගෙ උක්ඛිත්තකො පණ්ඩකො ථෙය්යසංවාසකො තිත්ථියපක්කන්තකො තිරච්ඡානගතො මාතුඝාතකො පිතුඝාතකො අරහන්තඝාතකො භික්ඛුනීදූසකො සඞ්ඝභෙදකො ලොහිතුප්පාදකො උභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉමෙ වීසති චාති එකවීසති පුග්ගලා වජ්ජනීයා නාම, තෙ හත්ථපාසතො බහිකරණවසෙන වජ්ජෙතබ්බා. එතෙසු හි තිවිධෙ උක්ඛිත්තකෙ සති උපොසථං කරොන්තො සඞ්ඝො පාචිත්තියං ආපජ්ජති, සෙසෙසු දුක්කටං. එත්ථ ච තිරච්ඡානගතොති යස්ස උපසම්පදා පටික්ඛිත්තා, සොව අධිප්පෙතො, තිත්ථියා ගහට්ඨෙනෙව සඞ්ගහිතා. එතෙපි හි වජ්ජනීයා. එවං පත්තකල්ලං ඉමෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

අජ්ජ මෙ උපොසථො පන්නරසොතිපීති පි-සද්දෙන පාළියං ආගතනයෙනෙව ‘‘අජ්ජ මෙ උපොසථො’’තිපි වත්තුං වට්ටතීති දීපෙති. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) පන ‘‘අජ්ජ මෙ උපොසථො චාතුද්දසොති වා පන්නරසොති වා වත්වා අධිට්ඨාමීති වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං.

සඞ්ඝුපොසථාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

169. නනු ¶ ච ‘‘න, භික්ඛවෙ, සාපත්තිකෙන උපොසථො කාතබ්බො, යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති එවං සාපත්තිකස්ස උපොසථකරණෙ විසුං පඤ්ඤත්තා ආපත්ති න දිස්සති, තස්මා භගවතා පඤ්ඤත්තං ‘‘න සාපත්තිකෙන උපොසථො කාතබ්බො’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති…පෙ… පඤ්ඤත්තං හොතීති වෙදිතබ්බ’’න්ති. කිඤ්චාපි විසුං පඤ්ඤත්තා ආපත්ති න දිස්සති, අථ ඛො ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්යා’’තිආදිං වදන්තෙන අත්ථතො පඤ්ඤත්තායෙවාති අධිප්පායො.

පාරිසුද්ධිදානපඤ්ඤාපනෙන චාති ඉමිනාව ‘‘සාපත්තිකෙන පාරිසුද්ධිපි න දාතබ්බා’’ති දීපිතං හොති. න හි සාපත්තිකො සමානො ‘‘පාරිසුද්ධිං දම්මි, පාරිසුද්ධිං මෙ හර, පාරිසුද්ධිං මෙ ආරොචෙහී’’ති වත්තුමරහති. තස්මා පාරිසුද්ධිං දෙන්තෙන පඨමං සන්තී ආපත්ති දෙසෙතබ්බා ‘‘අහං, ආවුසො, ඉත්ථන්නාමාය ආපත්තියා වෙමතිකො, යදා නිබ්බෙමතිකො භවිස්සාමි, තදා තං ආපත්තිං පටිකරිස්සාමී’’ති වත්වා උපොසථො කාතබ්බො. ‘‘පාතිමොක්ඛං සොතබ්බ’’න්ති වචනතො යාව ¶ නිබ්බෙමතිකො න හොති, තාව සභාගාපත්තිං පටිග්ගහෙතුං න ලභති, අඤ්ඤෙසඤ්ච කම්මානං පරිසුද්ධො නාම හොති. ‘‘පුන නිබ්බෙමතිකො හුත්වා දෙසෙතබ්බං න චා’’ති නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං අත්ථි, දෙසිතෙ පන දොසො නත්ථි. ‘‘ඉතො වුට්ඨහිත්වා පටිකරිස්සාමීති එත්ථාපි එසෙව නයො’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. යථා සබ්බො සඞ්ඝො සභාගාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… පටිකරිස්සතී’’ති ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවං තීහි ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තා, ඉමෙ භික්ඛූ සභාගං ආපත්තිං ආපන්නා. යදා අඤ්ඤං භික්ඛුං සුද්ධං අනාපත්තිකං පස්සිස්සන්ති, තදා තස්ස සන්තිකෙ තං ආපත්තිං පටිකරිස්සන්තී’’ති ගණඤත්තිං ඨපෙත්වා, ද්වීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං ආරොචෙත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙනපි ‘‘පරිසුද්ධං ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා කාතුං වට්ටතීති ච වදන්ති.

ආපත්තිපටිකම්මවිධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

179. ආචාරසණ්ඨානන්ති ¶ ආචාරසණ්ඨිති. ආකරීයති පකාසීයති එතෙනාති ආකාරො. ලීනං ගමයති බොධෙතීති ලිඞ්ගං. නිමියන්ති පරිච්ඡිජ්ජ ඤායන්ති එතෙනාති නිමිත්තං. උද්දිසීයන්ති අපදිසීයන්ති එතෙනාති උද්දෙසො. ‘‘අම්හාකං ඉද’’න්ති අඤ්ඤාතං අවිදිතන්ති අඤ්ඤාතකං. තඤ්ච අත්ථතො පරසන්තකංයෙවාති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙසං සන්තක’’න්ති.

180. නානාසංවාසකභාවන්ති ලද්ධිනානාසංවාසකභාවං. තස්ස අභිභවො නාම තෙසං ලද්ධිවිස්සජ්ජාපනන්ති ආහ ‘‘තං දිට්ඨිං න නිස්සජ්ජාපෙන්තීති අත්ථො’’ති.

නගන්තබ්බගන්තබ්බවාරකථාවණ්ණනා

181. උපොසථාධිට්ඨානත්ථං සීමාපි නදීපි න ගන්තබ්බාති ගරුකං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං විස්සජ්ජෙත්වා ලහුකස්ස අකත්තබ්බත්තා වුත්තං. ආරඤ්ඤකෙනාපි භික්ඛුනාති එකචාරිකෙන ආරඤ්ඤකභික්ඛුනා, යත්ථ වා සඞ්ඝපහොනකා භික්ඛූ න සන්ති, තාදිසෙ අරඤ්ඤෙ වසන්තෙන. තත්ථ උපොසථං කත්වාව ගන්තබ්බන්ති තස්ස වසනට්ඨානෙ සඞ්ඝුපොසථස්ස අප්පවත්තනතො වුත්තං. උපොසථන්තරායොති අත්තනො උපොසථන්තරායො.

වජ්ජනීයපුග්ගලසන්දස්සනකථාවණ්ණනා

183. හත්ථපාසුපගමනමෙව ¶ පමාණන්ති භික්ඛුනීආදයො ඨිතා වා හොන්තු නිසින්නා වා, තෙසං හත්ථපාසුපගමනමෙව ආපත්තියා පමාණන්ති අධිප්පායො, තස්මා එකසීමායම්පි හත්ථපාසං ජහාපෙත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

උපොසථක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.