📜
6. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකං
පඤ්චභෙසජ්ජාදිකථාවණ්ණනා
261. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ නච්ඡාදෙන්තීති රුචිං න උප්පාදෙන්ති.
262. සුසුකාති සමුද්දෙ භවා එකා මච්ඡජාති. කුම්භීලාතිපි වදන්ති. සංසට්ඨන්ති පරිස්සාවිතං. තෙලපරිභොගෙනාති සත්තාහකාලිකපරිභොගං සන්ධාය වුත්තං.
263. පිට්ඨෙහීති පිසිතෙහි. උබ්භිදං නාම ඌසරපංසුමයං.
264. ඡකණන්ති ගොමයං. පාකතිකචුණ්ණං නාම අපක්කකසාවචුණ්ණං. තෙන ඨපෙත්වා ගන්ධචුණ්ණං සබ්බං වට්ටතීති වදන්ති.
265. සුවණ්ණගෙරුකොති සුවණ්ණතුත්ථාදි. අඤ්ජනූපපිසනන්ති අඤ්ජනත්ථාය උපපිසිතබ්බං යං කිඤ්චි චුණ්ණජාතං.
268. සාමං ගහෙත්වාති එත්ථ සප්පදට්ඨස්ස අත්ථාය අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා ගහිතම්පි සාමං ගහිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං.
269. ඝරදින්නකාබාධො නාම වසීකරණත්ථාය ඝරණියා දින්නභෙසජ්ජසමුට්ඨිතො ආබාධො. තෙනාහ ‘‘වසීකරණපාණකසමුට්ඨිතරොගො’’ති. ඝර-සද්දො චෙත්ථ අභෙදෙන ඝරණියා වත්තමානො අධිප්පෙතො. ‘‘අකටයූසෙනාති අනභිසඞ්ඛතෙන මුග්ගයූසෙන. කටාකටෙනාති මුග්ගෙ පචිත්වා අචාලෙත්වාව පරිස්සාවිතෙන මුග්ගසූපෙනා’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.
ගුළාදිඅනුජානනකථාවණ්ණනා
272. ගුළකරණන්ති ¶ ගුළකරණට්ඨානං, උච්ඡුසාලන්ති වුත්තං හොති.
276. අප්පමත්තකෙපි ¶ පවාරෙන්තීති අප්පමත්තකෙපි ගහිතෙ පවාරෙන්ති, ‘‘බහුම්හි ගහිතෙ අඤ්ඤෙසං නප්පහොතී’’ති මඤ්ඤමානා අප්පමත්තකං ගහෙත්වා පවාරෙන්තීති අධිප්පායො. පටිසඞ්ඛාපි පටික්ඛිපන්තීති ‘‘දිවා භොජනත්ථාය භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වාපි පටික්ඛිපන්ති.
279. සම්බාධෙ දහනකම්මං පටික්ඛෙපාභාවො වට්ටති.
280. උභතොපසන්නාති උභයතො පසන්නා. මාඝාතොති ‘‘මා ඝාතෙථ පාණිනො’’ති එවං මාඝාතඝොසිතදිවසො.
යාගුමධුගොළකාදිකථාවණ්ණනා
282. මධුගොළකන්ති සක්කරාදිසංයුත්තපූවං. ආයුං දෙතීති ආයුදානං දෙති. වණ්ණන්ති සරීරවණ්ණං. සුඛන්ති කායිකචෙතසිකසුඛං. බලන්ති සරීරථාමං. පටිභානන්ති යුත්තමුත්තපටිභානං. වාතං අනුලොමෙතීති වාතං අනුලොමෙත්වා හරති. වත්ථිං සොධෙතීති ධමනියො සුද්ධං කරොති. ආමාවසෙසං පාචෙතීති සචෙ ආමාවසෙසකං හොති, තං පාචෙති. අනුප්පවෙච්ඡතීති දෙති. වාතඤ්ච බ්යපනෙතීති සම්බන්ධිතබ්බං.
283. නනු ච ‘‘පරම්පරභොජනෙන කාරෙතබ්බො’’ති කස්මා වුත්තං. පරම්පරභොජනඤ්හි පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන නිමන්තිතස්ස තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භුඤ්ජන්තස්ස හොති, ඉමෙ ච භික්ඛූ භොජ්ජයාගුං පරිභුඤ්ජිංසු, පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරන්ති ආහ ‘‘භොජ්ජයාගුයා හි පවාරණා හොතී’’ති. යස්මා පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං පටික්ඛිපන්තස්ස වුත්තා පවාරණා භොජ්ජයාගුං පටික්ඛිපන්තස්සපි හොතියෙව, තස්මා භොජ්ජයාගුපි ඔදනගතිකායෙවාති අධිප්පායො.
284. සුඛුමොජං ¶ පක්ඛිපිංසූති ‘‘භගවා පරිභුඤ්ජිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානා පක්ඛිපිංසු.
පාටලිගාමවත්ථුකථාවණ්ණනා
285. පාටලිගාමොති ¶ (උදා. අට්ඨ. 76) එවංනාමකො මගධරට්ඨෙ එකො ගාමො. තස්ස කිර ගාමස්ස මාපනදිවසෙ ගාමඞ්ගණට්ඨානෙ ද්වෙ තයො පාටලඞ්කුරා පථවිතො උබ්භිජ්ජිත්වා නික්ඛමිංසු. තෙන තං ‘‘පාටලිගාමො’’ ත්වෙව වොහරිංසු. තදවසරීති තං පාටලිගාමං අවසරි අනුපාපුණි. පාටලිගාමිකාති පාටලිගාමවාසිනො. උපාසකාති තෙ කිර භගවතො පඨමදස්සනෙන කෙචි සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨිතා. තෙන වුත්තං ‘‘උපාසකා’’ති. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති පාටලිගාමෙ කිර අජාතසත්තුනො ලිච්ඡවිරාජූනඤ්ච මනුස්සා කාලෙන කාලං ගන්ත්වා ගෙහසාමිකෙ ගෙහතො නීහරිත්වා මාසම්පි අඩ්ඪමාසම්පි වසන්ති. තෙන පාටලිගාමවාසිනො මනුස්සා නිච්චුපද්දුතා ‘‘එතෙසඤ්චෙව ආගතකාලෙ වසනට්ඨානං භවිස්සතීති එකපස්සෙ ඉස්සරානං භණ්ඩපටිසාමනට්ඨානං, එකපස්සෙ වසනට්ඨානං, එකපස්සෙ ආගන්තුකානං අද්ධිකමනුස්සානං, එකපස්සෙ දලිද්දානං කපණමනුස්සානං, එකපස්සෙ ගිලානානං වසනට්ඨානං භවිස්සතී’’ති සබ්බෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අඝට්ටෙත්වා වසනප්පහොනකං නගරමජ්ඣෙ මහතිං සාලං කාරෙසුං, තස්ස නාමං ආවසථාගාරන්ති. ආගන්ත්වා වසන්ති එත්ථ ආගන්තුකාති ආවසථො, තදෙව ආගාරං ආවසථාගාරං.
තං දිවසඤ්ච තං නිට්ඨානං අගමාසි. තෙ තත්ථ ගන්ත්වා ඉට්ඨකකම්මසුධාකම්මචිත්තකම්මාදිවසෙන සුපරිනිට්ඨිතං සුසජ්ජිතං දෙවවිමානසදිසං ද්වාරකොට්ඨකතො පට්ඨාය ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉදං ආවසථාගාරං අතිවිය මනොරමං සස්සිරිකං, කෙන නු ඛො පඨමං පරිභුත්තං අම්හාකං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය අස්සා’’ති චින්තෙසුං, තස්මිංයෙව ච ඛණෙ ‘‘භගවා තං ගාමං අනුප්පත්තො’’ති අස්සොසුං, තෙන තෙ උප්පන්නපීතිසොමනස්සා ‘‘අම්හෙහි භගවා ගන්ත්වාපි ආනෙතබ්බො සියා, සො සයමෙව අම්හාකං වසනට්ඨානං සම්පත්තො, අජ්ජ මයං භගවන්තං ඉධ වසාපෙත්වා පඨමං පරිභුඤ්ජාපෙස්සාම, තථා භික්ඛුසඞ්ඝං, භික්ඛුසඞ්ඝෙ ආගතෙ තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආගතමෙව භවිස්සති, සත්ථාරං මඞ්ගලං වදාපෙස්සාම, ධම්මං කථාපෙස්සාම, ඉති තීහි රතනෙහි පරිභුත්තෙ පච්ඡා අම්හාකං පරෙසඤ්ච පරිභොගො භවිස්සති, එවං නො දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා එතදත්ථමෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. තස්මා එවමාහංසු ‘‘අධිවාසෙතු නො, භන්තෙ, භගවා ¶ ආවසථාගාර’’න්ති. තෙනුපසඞ්කමිංසූති (දී. නි. අට්ඨ. 3.297-298; ම. නි. අට්ඨ. 2.22) කිඤ්චාපි තං දිවසමෙව පරිනිට්ඨිතත්තා දෙවවිමානං ¶ විය සුසජ්ජිතං සුපටිජග්ගිතං, බුද්ධාරහං පන කත්වා න පඤ්ඤත්තං. බුද්ධා හි නාම අරඤ්ඤජ්ඣාසයා අරඤ්ඤාරාමා, අන්තොගාමෙ වසෙය්යුං වා නො වා, තස්මා භගවතො රුචිං ජානිත්වාව පඤ්ඤපෙස්සාමාති චින්තෙත්වා තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු, ඉදානි භගවතො රුචිං ජානිත්වා තථා පඤ්ඤාපෙතුකාමා යෙනාවසථාගාරං තෙනුපසඞ්කමිංසු. සබ්බසන්ථරිං ආවසථාගාරං සන්ථරිත්වාති එත්ථ සන්ථරණං සන්ථරි, සබ්බො සකලො සන්ථරි එත්ථාති සබ්බසන්ථරි. අථ වා සන්ථතන්ති සන්ථරි, සබ්බං සන්ථරි සබ්බසන්ථරි, තං සබ්බසන්ථරිං. භාවනපුංසකනිද්දෙසොවායං, යථා සබ්බමෙව සන්ථතං හොති, එවං සන්ථරිත්වාති අත්ථො. සබ්බපඨමං තාව ‘‘ගොමයං නාම සබ්බමඞ්ගලෙසු වට්ටතී’’ති සුධාපරිකම්මකතම්පි භූමිං අල්ලගොමයෙන ඔපුඤ්ජාපෙත්වා පරිසුක්ඛභාවං ඤත්වා යථා අක්කන්තට්ඨානෙ පදං පඤ්ඤායති, එවං චාතුජ්ජාතියගන්ධෙහි ලිම්පෙත්වා උපරි නානාවණ්ණකටසාරකෙ සන්ථරිත්වා තෙසං උපරි මහාපිට්ඨිකකොජවෙ ආදිං කත්වා හත්ථත්ථරණාදීහි නානාවණ්ණෙහි අත්ථරණෙහි සන්ථරිතබ්බයුත්තකං සබ්බොකාසං සන්ථරාපෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බසන්ථරිං ආවසථාගාරං සන්ථරිත්වා’’ති.
ආසනානීති මජ්ඣට්ඨානෙ තාව මඞ්ගලත්ථම්භං නිස්සාය මහාරහං බුද්ධාසනං පඤ්ඤපෙත්වා තත්ථ යං යං මුදුකඤ්ච මනොරමඤ්ච පච්චත්ථරණං, තං තං අත්ථරිත්වා උභතොලොහිතකං මනුඤ්ඤදස්සනං උපධානං උපදහිත්වා උපරි සුවණ්ණරජතතාරකවිචිත්තවිතානං බන්ධිත්වා ගන්ධදාමපුප්ඵදාමපත්තාදාමාදීහි අලඞ්කරිත්වා සමන්තා ද්වාදසහත්ථෙ ඨානෙ පුප්ඵජාලං කාරෙත්වා තිංසහත්ථමත්තං ඨානං පටසාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා පච්ඡිමභිත්තිං නිස්සාය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පල්ලඞ්කපීඨඅපස්සයපීඨමුණ්ඩපීඨාදීනි පඤ්ඤපාපෙත්වා උපරි සෙතපච්චත්ථරණෙහි පච්චත්ථරාපෙත්වා සාලාය පාචීනපස්සං අත්තනො නිසජ්ජායොග්ගං කාරෙසුං. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා’’ති.
උදකමණිකන්ති මහාකුච්ඡිකං සමෙඛලං උදකචාටිං. එවං භගවා භික්ඛුසඞ්ඝො ච යථාරුචියා හත්ථපාදෙ ධොවිස්සන්ති, මුඛං වික්ඛාලෙස්සන්තීති තෙසු තෙසු ඨානෙසු මණිවණ්ණස්ස උදකස්ස පූරෙත්වා වාසත්ථාය නානාපුප්ඵානි ¶ චෙව උදකවාසචුණ්ණානි ච පක්ඛිපිත්වා කදලිපණ්ණෙහි පිදහිත්වා පතිට්ඨපෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘උදකමණිකං පතිට්ඨාපෙත්වා’’ති.
තෙලපදීපං ආරොපෙත්වාති රජතසුවණ්ණාදිමයදණ්ඩාසු දණ්ඩදීපිකාසු යොනකරූපකාදීනං හත්ථෙ ඨපිතසුවණ්ණරජතාදිමයකපල්ලිකාසු ච තෙලපදීපෙ ජලයිත්වා. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති එත්ථ පන තෙ පාටලිගාමිකඋපාසකා න කෙවලං ආවසථාගාරමෙව, අථ ඛො සකලස්මිම්පි ගාමෙ වීථියො සජ්ජාපෙත්වා ධජෙ උස්සාපෙත්වා ගෙහද්වාරෙසු පුණ්ණඝටෙ ච කදලිආදයො ච ඨපාපෙත්වා ¶ සකලගාමං දීපමාලාහි විප්පකිණ්ණතාරකං විය කත්වා ‘‘ඛීරපකෙ දාරකෙ ඛීරං පායෙථ, දහරකුමාරෙ ලහුං ලහුං භොජෙත්වා සයාපෙථ, උච්චාසද්දං මා කරිත්ථ, අජ්ජ එකරත්තිං සත්ථා අන්තොගාමෙ වසිස්සති, බුද්ධා නාම අප්පසද්දකාමා හොන්තී’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා සයං දණ්ඩදීපිකා ආදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු.
අථ ඛො භගවා නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන යෙන ආවසථාගාරං තෙනුපසඞ්කමීති ‘‘යස්ස දානි, භන්තෙ, භගවා කාලං මඤ්ඤතී’’ති එවං කිර තෙහි කාලෙ ආරොචිතෙ භගවා ලාඛාරසෙන තින්තරත්තකොවිළාරපුප්ඵවණ්ණං සුරත්තං දුපට්ටං කත්තරියා පදුමං කන්තෙන්තො විය, සංවිධාය තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙන්තො නිවාසෙත්වා සුවණ්ණපාමඞ්ගෙන පදුමකලාපං පරික්ඛිපන්තො විය, විජ්ජුලතාසස්සිරිකං කායබන්ධනං බන්ධිත්වා රත්තකම්බලෙන ගජකුම්භං පරියොනන්ධන්තො විය, රතනසතුබ්බෙධෙ සුවණ්ණග්ඝිකෙ පවාළජාලං ඛිපමානො විය, මහති සුවණ්ණචෙතියෙ රත්තකම්බලකඤ්චුකං පටිමුඤ්චන්තො විය, ගච්ඡන්තං පුණ්ණචන්දං රත්තවලාහකෙන පටිච්ඡාදයමානො විය, කඤ්චනගිරිමත්ථකෙ සුපක්කලාඛාරසං පරිසිඤ්චන්තො විය, චිත්තකූටපබ්බතමත්ථකං විජ්ජුලතාජාලෙන පරික්ඛිපන්තො විය ච සචක්කවාළසිනෙරුයුගන්ධරමහාපථවිං චාලෙත්වා ගහිතනිග්රොධපල්ලවසමානවණ්ණං රත්තවරපංසුකූලං පාරුපිත්වා වනගහනතො කෙසරසීහො විය, උදයපබ්බතකූටතො පුණ්ණචන්දො විය, බාලසූරියො විය ච අත්තනා නිසින්නතරුසණ්ඩතො නික්ඛමි.
අථස්ස කායතො මෙඝමුඛතො විජ්ජුකලාපා විය රස්මියො නික්ඛමිත්වා සුවණ්ණරසධාරාපරිසෙකපිඤ්ජරපත්තපුප්ඵඵලසාඛාවිටපෙ විය සමන්තතො ¶ රුක්ඛෙ කරිංසු. තාවදෙව අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරමාදාය මහාභික්ඛුසඞ්ඝො භගවන්තං පරිවාරෙසි. තෙ ච නං පරිවාරෙත්වා ඨිතභික්ඛූ එවරූපා අහෙසුං අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා පවිවිත්තා අසංසට්ඨා ආරද්ධවීරියා වත්තාරො වචනක්ඛමා චොදකා පාපගරහිනො සීලසම්පන්නා සමාධිසම්පන්නා පඤ්ඤාසම්පන්නා විමුත්තිසම්පන්නා විමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා. තෙහි පරිවාරිතො භගවා රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තො විය සුවණ්ණක්ඛන්ධො, රත්තපදුමසණ්ඩමජ්ඣගතා විය සුවණ්ණනාවා, පවාළවෙදිකාපරික්ඛිත්තො විය සුවණ්ණපාසාදො විරොචිත්ථ. මහාකස්සපප්පමුඛා පන මහාථෙරා මෙඝවණ්ණං පංසුකූලචීවරං පාරුපිත්වා මණිවම්මවම්මිතා විය මහානාගා පරිවාරයිංසු වීතරාගා භින්නකිලෙසා විජටිතජටා ඡින්නබන්ධනා කුලෙ වා ගණෙ වා අලග්ගා.
ඉති භගවා සයං වීතරාගො වීතරාගෙහි, වීතදොසො වීතදොසෙහි, වීතමොහො වීතමොහෙහි ¶ , නිත්තණ්හො නිත්තණ්හෙහි, නික්කිලෙසො නික්කිලෙසෙහි, සයං බුද්ධො අනුබුද්ධෙහි පරිවාරිතො පත්තපරිවාරිතං විය කෙසරං, කෙසරපරිවාරිතා විය කණ්ණිකා, අට්ඨනාගසහස්සපරිවාරිතො විය ඡද්දන්තො නාගරාජා, නවුතිහංසසහස්සපරිවාරිතො විය ධතරට්ඨො හංසරාජා, සෙනඞ්ගපරිවාරිතො විය චක්කවත්තී, මරුගණපරිවාරිතො විය සක්කො දෙවරාජා, බ්රහ්මගණපරිවාරිතො විය හාරිතමහාබ්රහ්මා, තාරාගණපරිවුතො විය පුණ්ණචන්දො අසමෙන බුද්ධවෙසෙන අපරිමාණෙන බුද්ධවිලාසෙන පාටලිගාමීනං මග්ගං පටිපජ්ජි.
අථස්ස පුරත්ථිමකායතො සුවණ්ණවණ්ණා ඝනබුද්ධරස්මියො උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං අග්ගහෙසුං, පච්ඡිමකායතො දක්ඛිණපස්සතො වාමපස්සතො සුවණ්ණවණ්ණා ඝනරස්මියො උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං අග්ගහෙසුං, උපරිකෙසන්තතො පට්ඨාය සබ්බකෙසාවත්තෙහි මොරගීවවණ්ණා ඝනබුද්ධරස්මියො උට්ඨහිත්වා ගගනතලෙ අසීතිහත්ථං ඨානං අග්ගහෙසුං, හෙට්ඨාපාදතලෙහි පවාළවණ්ණා රස්මියො උට්ඨහිත්වා ඝනපථවියං අසීතිහත්ථං ඨානං අග්ගහෙසුං, දන්තතො අක්ඛීනං සෙතට්ඨානතො, නඛානඤ්ච මංසවිනිමුත්තට්ඨානතො ඔදාතා ඝනබුද්ධරස්මියො උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං අග්ගහෙසුං, රත්තපීතවණ්ණානං සම්භින්නට්ඨානතො මඤ්ජිට්ඨවණ්ණා රස්මියො උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං අග්ගහෙසුං, සබ්බත්ථකමෙව පභස්සරා රස්මියො උට්ඨහිංසු. එවං සමන්තා අසීතිහත්ථමත්තං ඨානං ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො විජ්ජොතමානා විප්ඵන්දමානා ¶ විධාවමානා කඤ්චනදණ්ඩදීපිකාහි නිච්ඡරිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දමානා මහාපදීපජාලා විය, චාතුද්දීපිකමහාමෙඝතො නික්ඛන්තවිජ්ජුලතා විය ච දිසොදිසං පක්ඛන්දිංසු. යාහි සබ්බදිසාභාගා සුවණ්ණචම්පකපුප්ඵෙහි විකිරියමානා විය, සුවණ්ණඝටතො නික්ඛන්තසුවණ්ණරසධාරාහි ආසිඤ්චියමානා විය, පසාරිතසුවණ්ණපට්ටපරික්ඛිත්තා විය, වෙරම්භවාතසමුද්ධතකිංසුකකණිකාරකිකිරාතපුප්ඵචුණ්ණසමොකිණ්ණා විය චීනපිට්ඨචුණ්ණසම්පරිරඤ්ජිතා විය ච විරොචිංසු.
භගවතොපි අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපසමුජ්ජලං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං සරීරං අබ්භමහිකාදිඋපක්කිලෙසවිමුත්තං සමුජ්ජලතාරකපභාසිතං විය ගගනතලං, විකසිතං විය පදුමවනං, සබ්බපාලිඵුල්ලො විය යොජනසතිකො පාරිච්ඡත්තකො, පටිපාටියා ඨපිතානං ද්වත්තිංසචන්දානං ද්වත්තිංසසූරියානං ද්වත්තිංසචක්කවත්තීනං ද්වත්තිංසදෙවරාජානං ද්වත්තිංසමහාබ්රහ්මානං සිරියා සිරිං අභිභවමානං විය විරොචිත්ථ, යථා තං දසහි පාරමීහි දසහි උපපාරමීහි දසහි පරමත්ථපාරමීහීති සම්මදෙව පරිපූරිතාහි සමතිංසාය පාරමීහි අලඞ්කතං කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දින්නෙන දානෙන රක්ඛිතෙන සීලෙන කතෙන කල්යාණකම්මෙන එකස්මිං අත්තභාවෙ සමොසරිත්වා විපාකං දාතුං ඔකාසං අලභමානෙන සම්බාධප්පත්තෙන ¶ විය නිබ්බත්තිතං නාවාසහස්සස්ස භණ්ඩං එකං නාවං ආරොපනකාලො විය, සකටසහස්සස්ස භණ්ඩං එකං සකටං ආරොපනකාලො විය, පඤ්චවීසතියා ගඞ්ගානං සම්භිජ්ජ මුඛද්වාරෙ එකතො රාසීභූතකාලො විය ච අහොසි.
ඉමාය බුද්ධරස්මියා ඔභාසමානස්සපි භගවතො පුරතො අනෙකානි දණ්ඩදීපිකාසහස්සානි උක්ඛිපිංසු, තථා පච්ඡතො වාමපස්සෙ දක්ඛිණපස්සෙ. ජාතිසුමනචම්පකවනමාලිකාරත්තුප්පලනීලුප්පලබකුලසින්දුවාරාදිපුප්ඵානි චෙව නීලපීතාදිවණ්ණසුගන්ධගන්ධචුණ්ණානි ච චාතුද්දීපිකමහආමෙඝවිස්සට්ඨා සලිලවුට්ඨියො විය විප්පකිරිංසු. පඤ්චඞ්ගිකතූරියනිග්ඝොසා චෙව බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණපටිසංයුත්තා ථුතිඝොසා ච සබ්බා දිසා පූරයමානා මුඛරා විය අකංසු. දෙවසුපණ්ණනාගයක්ඛගන්ධබ්බමනුස්සානං අක්ඛීනි අමතපානං විය ලභිංසු. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඨත්වා පදසහස්සෙහි ගමනවණ්ණං වත්තුං වට්ටති. තත්රිදං මුඛමත්තං (ම. නි. අට්ඨ. 2.22; උදා. අට්ඨ. 76) –
‘‘එවං ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නො, කම්පයන්තො වසුන්ධරං;
අහෙඨයන්තො පාණානි, යාති ලොකවිනායකො.
‘‘දක්ඛිණං පඨමං පාදං, උද්ධරන්තො නරාසභො;
ගච්ඡන්තො සිරිසම්පන්නො, සොභතෙ ද්විපදුත්තමො.
‘‘ගච්ඡතො බුද්ධසෙට්ඨස්ස, හෙට්ඨාපාදතලං මුදු;
සමං සම්ඵුසතෙ භූමිං, රජසානුපලිම්පති.
‘‘නින්නං ඨානං උන්නමති, ගච්ඡන්තෙ ලොකනායකෙ;
උන්නතඤ්ච සමං හොති, පථවී ච අචෙතනා.
‘‘පාසාණා සක්ඛරා චෙව, කථලා ඛාණුකණ්ටකා;
සබ්බෙ මග්ගා විවජ්ජන්ති, ගච්ඡන්තෙ ලොකනායකෙ.
‘‘නාතිදූරෙ උද්ධරති, නාච්චාසන්නෙ ච නික්ඛිපං;
අඝට්ටයන්තො නිය්යාති, උභො ජාණූ ච ගොප්ඵකෙ.
‘‘නාතිසීඝං ¶ පක්කමති, සම්පන්නචරණො මුනි;
න චාතිසණිකං යාති, ගච්ඡමානො සමාහිතො.
‘‘උද්ධං අධො තිරියඤ්ච, දිසඤ්ච විදිසං තථා;
න පෙක්ඛමානො සො යාති, යුගමත්තඤ්හි පෙක්ඛති.
‘‘නාගවික්කන්තචාරො සො, ගමනෙ සොභතෙ ජිනො;
චාරු ගච්ඡති ලොකග්ගො, හාසයන්තො සදෙවකෙ.
‘‘උසභරාජාව සොභන්තො, චාතුචාරීව කෙසරී;
තොසයන්තො බහූ සත්තෙ, ගාමසෙට්ඨං උපාගමී’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 2.22; උදා. අට්ඨ. 76);
වණ්ණකාලො නාම කිරෙස. එවංවිධෙසු කාලෙසු භගවතො සරීරවණ්ණෙ වා ගුණවණ්ණෙ වා ධම්මකථිකස්ස ථාමොයෙව පමාණං. චුණ්ණියපදෙහි ගාථාබන්ධෙහි වා යත්තකං සක්කොති, තත්තකං වත්තබ්බං, ‘‘දුක්කථිත’’න්ති වා ‘‘අතිත්ථෙන පක්ඛන්දො’’ති වා න වත්තබ්බො. අපරිමාණවණ්ණා හි බුද්ධා භගවන්තො, තෙසං බුද්ධාපි අනවසෙසතො වණ්ණං වත්තුං අසමත්ථා. සකලම්පි හි කප්පං වදන්තා පරියොසාපෙතුං න සක්කොන්ති, පගෙව ඉතරා පජාති. ඉමිනා සිරිවිලාසෙන අලඞ්කතපටියත්තං පාටලිගාමං පවිසිත්වා භගවා පසන්නචිත්තෙන ජනෙන පුප්ඵගන්ධධූමවාසචුණ්ණාදීහි පූජියමානො ආවසථාගාරං ¶ පාවිසි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන යෙන ආවසථාගාරං තෙනුපසඞ්කමී’’ති.
පාදෙ පක්ඛාලෙත්වාති යදිපි භගවතො පාදෙ රජොජල්ලං න උපලිම්පති, තෙසං පන උපාසකානං කුසලාභිවුද්ධිං ආකඞ්ඛන්තො පරෙසං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජනත්ථං භගවා පාදෙ පක්ඛාලෙසි. අපිච උපාදින්නකසරීරං නාම සීතිකාතබ්බම්පි හොතීති තදත්ථම්පි භගවා නහානපාදධොවනානි කරොතියෙව. භගවන්තංයෙව පුරක්ඛත්වාති භගවන්තං පුරතො කත්වා. තත්ථ භගවා භික්ඛූනඤ්චෙව උපාසකානඤ්ච මජ්ඣෙ නිසින්නො ගන්ධොදකෙන නහාපෙත්වා දුකූලචුම්බටෙන වොදකං කත්වා ජාතිහිඞ්ගුලකෙන මජ්ජිත්වා රත්තකම්බලපලිවෙඨිතෙ පීඨෙ ඨපිතා රත්තසුවණ්ණඝනපටිමා විය අතිවිය විරොචිත්ථ. අයං පනෙත්ථ පොරාණානං වණ්ණභණනමග්ගො –
‘‘ගන්ත්වාන ¶ මණ්ඩලමාළං, නාගවික්කන්තචාරණො;
ඔභාසයන්තො ලොකග්ගො, නිසීදි වරමාසනෙ.
‘‘තහිං නිසින්නො නරදම්මසාරථි,
දෙවාතිදෙවො සතපුඤ්ඤලක්ඛණො;
බුද්ධාසනෙ මජ්ඣගතො විරොචති,
සුවණ්ණනෙක්ඛං විය පණ්ඩුකම්බලෙ.
‘‘නෙක්ඛං ජම්බොනදස්සෙව, නික්ඛිත්තං පණ්ඩුකම්බලෙ;
විරොචති වීතමලො, මණි වෙරොචනො යථා.
‘‘මහාසාලොව සම්ඵුල්ලො, මෙරුරාජාවලඞ්කතො;
සුවණ්ණථූපසඞ්කාසො, පදුමො කොසකො යථා.
‘‘ජලන්තො දීපරුක්ඛොව, පබ්බතග්ගෙ යථා සිඛී;
දෙවානං පාරිච්ඡත්තොව, සබ්බඵුල්ලො විරොචථා’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 2.22; උදා. අට්ඨ. 76);
පාටලිගාමිකෙ උපාසකෙ ආමන්තෙසීති යස්මා තෙසු උපාසකෙසු බහූ ජනා සීලෙ පතිට්ඨිතා, තස්මා පඨමං තාව සීලවිපත්තියා ආදීනවං පකාසෙත්වා පච්ඡා සීලසම්පදාය ආනිසංසං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්චිමෙ ගහපතයො’’තිආදිනා ධම්මදෙසනත්ථං ආමන්තෙසි. තත්ථ දුස්සීලොති ¶ නිස්සීලො (දී. නි. අට්ඨ. 2.149; අ. නි. අට්ඨ. 3.5.213; උදා. අට්ඨ. 76). අභාවත්ථො හෙත්ථ දු-සද්දො ‘‘දුප්පඤ්ඤො’’තිආදීසු විය. සීලවිපන්නොති විපන්නසීලො භින්නසංවරො. එත්ථ ච ‘‘දුස්සීලො’’ති පදෙන පුග්ගලස්ස සීලාභාවො වුත්තො. සො පනස්ස සීලාභාවො දුවිධො අසමාදානෙන වා සමාදින්නස්ස භෙදෙන වාති. තෙසු පුරිමො න තථා සාවජ්ජො, යථා දුතියො සාවජ්ජතරො. යථාධිප්පෙතාදීනවනිමිත්තං සීලාභාවං පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය දස්සෙතුං ‘‘සීලවිපන්නො’’ති වුත්තං, තෙන ‘‘දුස්සීලො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. පමාදාධිකරණන්ති පමාදකාරණා. ඉදඤ්ච සුත්තං ගහට්ඨානං වසෙන ආගතං, පබ්බජිතානම්පි පන ලබ්භතෙව. ගහට්ඨො හි යෙන යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිකං කප්පෙති යදි කසියා යදි වණිජ්ජාය යදි ගොරක්ඛෙන. පාණාතිපාතාදිවසෙන පමත්තො තං තං යථාකාලං සම්පාදෙතුං න සක්කොති, අථස්ස ¶ කම්මං විනස්සති. මාඝාතකාලෙ පාණාතිපාතං පන අදින්නාදානාදීනි ච කරොන්තො දණ්ඩවසෙන මහතිං භොගජානිං නිගච්ඡති. පබ්බජිතො දුස්සීලො පමාදකාරණා සීලතො බුද්ධවචනතො ඣානතො සත්තඅරියධනතො ච ජානිං නිගච්ඡති.
පාපකො කිත්තිසද්දොති ගහට්ඨස්ස ‘‘අසුකො අසුකකුලෙ ජාතො දුස්සීලො පාපධම්මො පරිච්චත්තඉධලොකපරලොකො සලාකභත්තමත්තම්පි න දෙතී’’ති චතුපරිසමජ්ඣෙ පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති. පබ්බජිතස්ස ‘‘අසුකො නාම සත්ථුසාසනෙ පබ්බජිත්වා නාසක්ඛි සීලානි රක්ඛිතුං, න බුද්ධවචනං උග්ගහෙතුං, වෙජ්ජකම්මාදීහි ජීවති, ඡහි අගාරවෙහි සමන්නාගතො’’ති එවං පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති.
අවිසාරදොති ගහට්ඨො තාව ‘‘අවස්සං බහූනං සන්නිපාතට්ඨානෙ කොචි මම කම්මං ජානිස්සති, අථ මං නිග්ගණ්හිස්සන්තී’’ති වා, ‘‘රාජකුලස්ස වා දස්සන්තී’’ති සභයො උපසඞ්කමති, මඞ්කුභූතො පත්තක්ඛන්ධො අධොමුඛො නිසීදති, විසාරදො හුත්වා කථෙතුං න සක්කොති. පබ්බජිතොපි ‘‘බහූ භික්ඛූ සන්නිපතිතා, අවස්සං කොචි මම කම්මං ජානිස්සති, අථ මෙ උපොසථම්පි පවාරණම්පි ඨපෙත්වා සාමඤ්ඤතො චාවෙත්වා නික්කඩ්ඪිස්සන්තී’’ති සභයො උපසඞ්කමති, විසාරදො හුත්වා කථෙතුං න සක්කොති. එකච්චො පන දුස්සීලොපි සමානො දප්පිතො විය වදති, සොපි අජ්ඣාසයෙන මඞ්කු හොතියෙව විප්පටිසාරීභාවතො.
සම්මූළ්හො ¶ කාලං කරොතීති දුස්සීලස්ස හි මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස දුස්සීල්යකම්මානං සමාදාය වත්තිතට්ඨානානි ආපාථමාගච්ඡන්ති. සො උම්මීලෙත්වා අත්තනො පුත්තදාරාදිදස්සනවසෙන ඉධලොකං පස්සති, නිමීලෙත්වා ගතිනිමිත්තුපට්ඨානවසෙන පරලොකං පස්සති, තස්ස චත්තාරො අපායා කම්මානුරූපං උපට්ඨහන්ති. සත්තිසතෙන පහරියමානො විය අග්ගිජාලාය ආලිඞ්ගියමානො විය ච හොති. සො ‘‘වාරෙථ වාරෙථා’’ති විරවන්තොව මරති. තෙන වුත්තං ‘‘සම්මූළ්හො කාලං කරොතී’’ති.
කායස්ස භෙදාති උපාදින්නකක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ. අථ වා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිතො උද්ධං. අපායන්තිආදි සබ්බං නිරයවෙවචනං. නිරයො හි සග්ගමොක්ඛහෙතුභූතා පුඤ්ඤසඞ්ඛාතා අයා අපෙතත්තා, සුඛානං වා ආයස්ස ආගමනස්ස අභාවා අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති, දොසබහුලතාය වා දුට්ඨෙන කම්මුනා නිබ්බත්තා ගතීති දුග්ගති. විවසා ¶ නිපතන්ති එත්ථ දුක්කටකාරිනොති විනිපාතො, විනස්සන්තා වා එත්ථ නිපතන්ති සංභිජ්ජමානඞ්ගපච්චඞ්ගාති විනිපාතො. නත්ථි එත්ථ අස්සාදසඤ්ඤිතො අයොති නිරයො.
අථ වා අපායග්ගහණෙන තිරච්ඡානයොනිං දීපෙති. තිරච්ඡානයොනි හි අපායො සුගතිතො අපෙතත්තා, න දුග්ගති මහෙසක්ඛානං නාගරාජාදීනං සම්භවතො. දුග්ගතිග්ගහණෙන පෙත්තිවිසයං දීපෙති. සො හි අපායො චෙව දුග්ගති ච සුගතිතො අපෙතත්තා දුක්ඛස්ස ච ගතිභූතත්තා, න තු විනිපාතො අසුරසදිසං අවිනිපතිතත්තා. පෙතමහිද්ධිකානං විමානානිපි නිබ්බත්තන්ති. විනිපාතග්ගහණෙන අසුරකායං දීපෙති. සො හි යථාවුත්තෙනත්ථෙන අපායො චෙව දුග්ගති ච සබ්බසම්පත්තිසමුස්සයෙහි විනිපාතත්තා විනිපාතොති ච වුච්චති. නිරයග්ගහණෙන පන අවීචිආදිකං අනෙකප්පකාරං නිරයමෙව දීපෙති. උපපජ්ජතීති නිබ්බත්තති.
ආනිසංසකථා වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බා. අයං පන විසෙසො – සීලවාති සමාදානවසෙන සීලවා. සීලසම්පන්නොති පරිසුද්ධං පරිපුණ්ණඤ්ච කත්වා සීලස්ස සම්පාදනෙන සීලසම්පන්නො. භොගක්ඛන්ධන්ති භොගරාසිං. සුගතිං සග්ගං ලොකන්ති එත්ථ සුගතිග්ගහණෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හති, සග්ගග්ගහණෙන දෙවගති එව. තත්ථ සුන්දරා ගතීති සුගති, රූපාදීහි ¶ විසයෙහි සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො, සො සබ්බොපි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති.
පාටලිගාමිකෙ උපාසකෙ බහුදෙව රත්තිං ධම්මියා කථායාති අඤ්ඤායපි පාළිමුත්තාය ධම්මකථාය චෙව ආවසථානුමොදනකථාය ච. තදා හි භගවා යස්මා අජාතසත්තුනා තත්ථ පාටලිපුත්තනගරං මාපෙන්තෙන අඤ්ඤාසු ගාමනිගමරාජධානීසු යෙ සීලාචාරසම්පන්නා කුටුම්බිකා, තෙ ආනෙත්වා ධනධඤ්ඤානි ඝරවත්ථුඛෙත්තවත්ථාදීනි චෙව පරිහාරඤ්ච දාපෙත්වා නිවෙසියන්ති, තස්මා පාටලිගාමිකා උපාසකා ආනිසංසදස්සාවිතාය විසෙසතො සීලගරුකාති සබ්බගුණානඤ්ච සීලස්ස අධිට්ඨානභාවතො තෙසං පඨමං සීලානිසංසෙ පකාසෙත්වා තතො පරං ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය පථවොජං ආකඩ්ඪන්තො විය මහාජම්බුං මත්ථකෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො විය යොජනප්පමාණං මහාමධුං චක්කයන්තෙන පීළෙත්වා සුමධුරරසං පායමානො විය ච පාටලිගාමිකානං උපාසකානං හිතසුඛාවහං පකිණ්ණකකථං කථෙන්තොපි ‘‘ආවාසදානං නාමෙතං ගහපතයො මහන්තං පුඤ්ඤං, තුම්හාකං ආවාසො මයා පරිභුත්තො, භික්ඛුසඞ්ඝෙන පරිභුත්තො, මයා ච භික්ඛුසඞ්ඝෙන ච පරිභුත්තෙ ධම්මරතනෙනපි පරිභුත්තොයෙව හොති, එවං තීහි රතනෙහි පරිභුත්තෙ අපරිමෙය්යොව විපාකො, අපිච ආවාසදානස්මිං දින්නෙ සබ්බදානං දින්නමෙව හොති, භූමට්ඨකපණ්ණසාලාය වා සාඛාමණ්ඩපස්ස වා සඞ්ඝං උද්දිස්ස කතස්ස ආනිසංසො පරිච්ඡින්දිතුං න සක්කා. ආවාසදානානුභාවෙන ¶ හි භවෙ නිබ්බත්තමානස්සපි සම්පීළිතගබ්භවාසො නාම න හොති, ද්වාදසහත්ථො ඔවරකො වියස්ස මාතුකුච්ඡි අසම්බාධොව හොතී’’ති එවං නානානයවිචිත්තං බහුං ධම්මකථං කථෙත්වා –
‘‘සීතං උණ්හං පටිහන්ති, තතො වාළමිගානි ච;
සරීසපෙ ච මකසෙ, සිසිරෙ චාපි වුට්ඨියො.
‘‘තතො වාතාතපො ඝොරො, සඤ්ජාතො පටිහඤ්ඤති;
ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්ච, ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතුං.
‘‘විහාරදානං සඞ්ඝස්ස, අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතං;
තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.
‘‘විහාරෙ ¶ කාරයෙ රම්මෙ, වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙ;
තෙසං අන්නඤ්ච පානඤ්ච, වත්ථසෙනාසනානි ච.
‘‘දදෙය්ය උජුභූතෙසු, විප්පසන්නෙන චෙතසා;
තෙ තස්ස ධම්මං දෙසෙන්ති, සබ්බදුක්ඛාපනූදනං;
යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤාය, පරිනිබ්බාති අනාසවො’’ති. (චූළව. 295, 315) –
එවං අයම්පි ආවාසදානෙ ආනිසංසො අයම්පි ආවාසදානෙ ආනිසංසොති බහුදෙව රත්තිං අතිරෙකදියඩ්ඪයාමං ආවාසදානානිසංසං කථෙසි. තත්ථ ඉමා ගාථාව සඞ්ගහං ආරුළ්හා, පකිණ්ණකධම්මදෙසනා පන සඞ්ගහං න ආරොහති. සන්දස්සෙත්වාතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව.
අභික්කන්තාති අතික්කන්තා ද්වෙ යාමා ගතා. යස්සදානි තුම්හෙ කාලං මඤ්ඤථාති යස්ස ගමනස්ස තුම්හෙ කාලං මඤ්ඤථ, ගමනකාලො තුම්හාකං, ගච්ඡථාති වුත්තං හොති. කස්මා පන භගවා තෙ උය්යොජෙසීති? අනුකම්පාය. තියාමරත්තිඤ්හි නිසීදිත්වා වීතිනාමෙන්තානං තෙසං සරීරෙ ආබාධො උප්පජ්ජෙය්ය, භික්ඛුසඞ්ඝොපි ච මහා, තස්ස සයනනිසජ්ජානං ඔකාසං ලද්ධුං වට්ටති, ඉති උභයානුකම්පාය උය්යොජෙසි.
සුඤ්ඤාගාරන්ති ¶ පාටියෙක්කං සුඤ්ඤාගාරං නාම තත්ථ නත්ථි. තෙ කිර ගහපතයො තස්සෙව ආවසථාගාරස්ස එකපස්සෙ පටසාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා කප්පියමඤ්චං පඤ්ඤපෙත්වා තත්ථ කප්පියපච්චත්ථරණානි අත්ථරිත්වා උපරි සුවණ්ණරජතතාරකගන්ධමාලාදිදාමපටිමණ්ඩිතං විතානං බන්ධිත්වා ගන්ධතෙලපදීපං ආරොපයිංසු ‘‘අප්පෙව නාම සත්ථා ධම්මාසනතො වුට්ඨාය ථොකං විස්සමෙතුකාමො ඉධ නිපජ්ජෙය්ය, එවං නො ඉදං ආවසථාගාරං භගවතා චතූහි ඉරියාපථෙහි පරිභුත්තං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති. සත්ථාපි තදෙව සන්ධාය තත්ථ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා සීහසෙය්යං කප්පෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සුඤ්ඤාගාරං පාවිසී’’ති. තත්ථ පාදධොවනට්ඨානතො පට්ඨාය යාව ධම්මාසනා අගමාසි, එත්තකෙ ඨානෙ ගමනං නිප්ඵන්නං. ධම්මාසනං පත්වා ථොකං අට්ඨාසි, ඉදං තත්ථ ඨානං. ද්වෙ යාමෙ ධම්මාසනෙ නිසීදි, එත්තකෙ ඨානෙ නිසජ්ජා නිප්ඵන්නා. උපාසකෙ උය්යොජෙත්වා ධම්මාසනතො ඔරුය්හ යථාවුත්තෙ ඨානෙ සීහසෙය්යං කප්පෙසි ¶ . එතං ඨානං භගවතා චතූහි ඉරියාපථෙහි පරිභුත්තං අහොසීති.
පාටලිගාමවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සුනිධවස්සකාරවත්ථුකථාවණ්ණනා
286. සුනිධවස්සකාරාති (දී. නි. 2.153; උදා. අට්ඨ. 76) සුනිධො ච වස්සකාරො ච ද්වෙ බ්රාහ්මණා. මගධමහාමත්තාති මගධරඤ්ඤො මහාඅමච්චා, මගධරට්ඨෙ වා මහාමත්තා, මහතියා ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතාති මගධමහාමත්තා. පාටලිගාමෙ නගරං මාපෙන්තීති පාටලිගාමන්තසඞ්ඛාතෙ භූමිප්පදෙසෙ නගරං මාපෙන්ති, පුබ්බෙ ‘‘පාටලිගාමො’’ති ලද්ධනාමං ඨානං ඉදානි නගරං කත්වා මාපෙන්තීති අත්ථො. වජ්ජීනං පටිබාහායාති ලිච්ඡවිරාජූනං ආයමුඛපච්ඡින්දනත්ථං. වත්ථූනීති ඝරවත්ථූනි ඝරපතිට්ඨාපනට්ඨානානි. චිත්තානි නමන්ති නිවෙසනානි මාපෙතුන්ති රඤ්ඤො රාජමහාමත්තානඤ්ච නිවෙසනානි මාපෙතුං වත්ථුවිජ්ජාපාඨකානං චිත්තානි නමන්ති. තෙ කිර අත්තනො සිප්පානුභාවෙන හෙට්ඨාපථවියං තිංසහත්ථමත්තෙ ඨානෙ ‘‘ඉධ නාගානං නිවාසපරිග්ගහො, ඉධ යක්ඛානං, ඉධ භූතානං නිවාසපරිග්ගහො, ඉධ පාසාණො වා ඛාණුකො වා අත්ථී’’ති ජානන්ති, තෙ තදා සිප්පං ජප්පිත්වා තාදිසං සාරම්භට්ඨානං පරිහරිත්වා අනාරම්භෙ ඨානෙ තාහි වත්ථුපරිග්ගාහිකාහි දෙවතාහි සද්ධිං මන්තයමානා විය තංතංගෙහානි මාපෙන්ති.
අථ වා නෙසං සරීරෙ දෙවතා අධිමුච්චිත්වා තත්ථ තත්ථ නිවෙසනානි මාපෙතුං චිත්තං නාමෙන්ති. තා චතූසු කොණෙසු ඛාණුකෙ කොට්ටෙත්වා වත්ථුම්හි ගහිතමත්තෙ පටිවිගච්ඡන්ති. සද්ධානං කුලානං ¶ සද්ධා දෙවතා තථා කරොන්ති, අස්සද්ධානං කුලානං අස්සද්ධා දෙවතා ච. කිං කාරණා? සද්ධානඤ්හි එවං හොති ‘‘ඉධ මනුස්සා නිවෙසනං මාපෙන්තා පඨමං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා මඞ්ගලං වදාපෙස්සන්ති, අථ මයං සීලවන්තානං දස්සනං ධම්මකථං පඤ්හවිස්සජ්ජනං අනුමොදනඤ්ච සොතුං ලභිස්සාම, මනුස්සාදානං දත්වා අම්හාකං පත්තිං දස්සන්තී’’ති. අස්සද්ධා දෙවතාපි ‘‘අත්තනො ඉච්ඡානුරූපං තෙසං පටිපත්තිං පස්සිතුං කථඤ්ච සොතුං ලභිස්සාමා’’ති තථා කරොන්ති.
තාවතිංසෙහීති ¶ යථා හි එකස්මිං කුලෙ එකං පණ්ඩිතං මනුස්සං, එකස්මිඤ්ච විහාරෙ එකං බහුස්සුතං භික්ඛුං උපාදාය ‘‘අසුකකුලෙ මනුස්සා පණ්ඩිතා, අසුකවිහාරෙ භික්ඛූ බහුස්සුතා’’ති සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, එවමෙවං සක්කං දෙවරාජානං විස්සකම්මඤ්ච දෙවපුත්තං උපාදාය ‘‘තාවතිංසා පණ්ඩිතා’’ති සද්දො අබ්භුග්ගතො. තෙනාහ ‘‘තාවතිංසෙහී’’ති. සෙය්යථාපීතිආදිනා දෙවෙහි තාවතිංසෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා විය සුනිධවස්සකාරා නගරං මාපෙන්තීති දස්සෙති.
යාවතා අරියං ආයතනන්ති යත්තකං අරියමනුස්සානං ඔසරණට්ඨානං නාම අත්ථි. යාවතා වණිප්පථොති යත්තකං වාණිජානං ආහටභණ්ඩස්ස රාසිවසෙනෙව කයවික්කයට්ඨානං නාම, වාණිජානං වසනට්ඨානං වා අත්ථි. ඉදං අග්ගනගරන්ති තෙසං අරියායතනවණිප්පථානං ඉදං නගරං අග්ගං භවිස්සති ජෙට්ඨකං පාමොක්ඛං. පුටභෙදනන්ති භණ්ඩපුටභෙදනට්ඨානං, භණ්ඩගන්ථිකානං මොචනට්ඨානන්ති වුත්තං හොති. සකලජම්බුදීපෙ අලද්ධභණ්ඩම්පි හි ඉධෙව ලභිස්සති, අඤ්ඤත්ථ වික්කයං අගච්ඡන්තම්පි ඉධ වික්කයං ගච්ඡිස්සති, තස්මා ඉධෙව පුටං භින්දිස්සතීති අත්ථො. ආයන්ති යානි චතූසු ද්වාරෙසු චත්තාරි, සභායං එකන්ති එවං දිවසෙ දිවසෙ පඤ්චසතසහස්සානි තත්ථ උට්ඨහිස්සන්ති, තානිස්ස භාවීනි ආයානි දස්සෙති. අග්ගිතො වාතිආදීසු ච-කාරත්ථො වා-සද්දො, අග්ගිනා ච උදකෙන ච මිථුභෙදෙන ච නස්සිස්සතීති අත්ථො. තස්ස හි එකො කොට්ඨාසො අග්ගිනා නස්සිස්සති, නිබ්බාපෙතුම්පි නං න සක්ඛිස්සති, එකං කොට්ඨාසං ගඞ්ගා ගහෙත්වා ගමිස්සති, එකො ඉමිනා අකථිතං අමුස්ස, අමුනා අකථිතං ඉමස්ස වදන්තානං පිසුණවාචානං වසෙන භින්නානං මනුස්සානං අඤ්ඤමඤ්ඤභෙදෙන විනස්සිස්සති.
එවං වත්වා භගවා පච්චූසකාලෙ ගඞ්ගාතීරං ගන්ත්වා කතමුඛධොවනො භික්ඛාචාරකාලං ආගමයමානො නිසීදි. සුනිධවස්සකාරාපි ‘‘අම්හාකං රාජා සමණස්ස ගොතමස්ස උපට්ඨාකො, සො අම්හෙ උපගතෙ පුච්ඡිස්සති ‘සත්ථා කිර පාටලිගාමං අගමාසි, කිං තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිත්ථ, න උපසඞ්කමිත්ථා’ති, ‘උපසඞ්කමිම්හා’ති ච වුත්තෙ ‘නිමන්තයිත්ථ, න නිමන්තයිත්ථා’ති ¶ පුච්ඡිස්සති, ‘න නිමන්තයිම්හා’ති ච වුත්තෙ අම්හාකං දොසං ආරොපෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සති, ඉදඤ්චාපි මයං අකතට්ඨානෙ නගරං මාපෙම, සමණස්ස ඛො ¶ පන ගොතමස්ස ගතගතට්ඨානෙ කාළකණ්ණිසත්තා පටික්කමන්ති, තං මයං නගරමඞ්ගලං වාචාපෙස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා නිමන්තයිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො සුනිධවස්සකාරා’’තිආදි. පුබ්බණ්හසමයන්ති පුබ්බණ්හකාලෙ. නිවාසෙත්වාති ගාමප්පවෙසනනීහාරෙන නිවාසනං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා. පත්තචීවරමාදායාති පත්තඤ්ච චීවරඤ්ච ආදියිත්වා කායපටිබද්ධං කත්වා, චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං හත්ථෙන ගහෙත්වාති අත්ථො.
සීලවන්තෙත්ථාති සීලවන්තෙ එත්ථ අත්තනො වසනට්ඨානෙ. සඤ්ඤතෙති කායවාචාචිත්තෙහි සඤ්ඤතෙ. තාසං දක්ඛිණමාදිසෙති සඞ්ඝස්ස දින්නෙ චත්තාරො පච්චයෙ තාසං ඝරදෙවතානං ආදිසෙය්යපත්තිං දදෙය්ය. පූජිතා පූජයන්තීති ‘‘ඉමෙ මනුස්සා අම්හාකං ඤාතකාපි න හොන්ති, තථාපි නො පත්තිං දෙන්තීති ආරක්ඛං සුසංවිහිතං කරොථා’’ති සුට්ඨු ආරක්ඛං කරොන්ති. මානිතා මානයන්තීති කාලානුකාලං බලිකම්මකරණෙන මානිතා ‘‘එතෙ මනුස්සා අම්හාකං ඤාතකාපි න හොන්ති, තථාපි චතුමාසඡමාසන්තරෙ නො බලිකම්මං කරොන්තී’’ති මානෙන්ති උප්පන්නපරිස්සයං හරන්ති. තතො නන්ති තතො නං පණ්ඩිතජාතිකං මනුස්සං. ඔරසන්ති උරෙ ඨපෙත්වා සංවඩ්ඪිතං, යථා මාතා ඔරසං පුත්තං අනුකම්පති, උප්පන්නපරිස්සයහරණත්ථමෙවස්ස වායමති, එවං අනුකම්පන්තීති අත්ථො. භද්රානි පස්සතීති සුන්දරානි පස්සති.
අනුමොදිත්වාති තෙහි තදා පසුතපුඤ්ඤස්ස අනුමොදනවසෙන තෙසං ධම්මකථං කත්වා. සුනිධවස්සකාරාපි ‘‘යා තත්ථ දෙවතා ආසුං, තාසං දක්ඛිණමාදිසෙ’’ති භගවතො වචනං සුත්වා දෙවතානං පත්තිං අදංසු. තං ගොතමද්වාරං නාම අහොසීති තස්ස නගරස්ස යෙන ද්වාරෙන භගවා නික්ඛමි, තං ගොතමද්වාරං නාම අහොසි. ගඞ්ගාය පන උත්තරණත්ථං අනොතිණ්ණත්තා ගොතමතිත්ථං නාම නාහොසි. පූරාති පුණ්ණා. සමතිත්තිකාති තීරසමං උදකස්ස තිත්තා භරිතා. කාකපෙය්යාති තීරෙ ඨිතකාකෙහි පාතුං සක්කුණෙය්යඋදකා. තීහිපි පදෙහි උභතොකූලසමං පරිපුණ්ණභාවමෙව වදති. උළුම්පන්ති පාරගමනත්ථාය ලහුකෙ දාරුදණ්ඩෙ ගහෙත්වා කවාටඵලකෙ විය අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධෙ කාතුං ආණියො කොට්ටෙත්වා නාවාසඞ්ඛෙපෙන කතං. කුල්ලන්ති වෙළුනළාදිකෙ සඞ්ඝරිත්වා වල්ලිආදීහි කලාපවසෙන බන්ධිත්වා කතං.
එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති එතං මහාජනස්ස ගඞ්ගුදකමත්තස්සපි කෙවලං තරිතුං අසමත්ථතං, අත්තනො පන භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච අතිගම්භීරවිත්ථතං සංසාරමහණ්ණවං තරිත්වා ඨිතභාවඤ්ච සබ්බාකාරතො ¶ විදිත්වා තදත්ථපරිදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි. උදානගාථාය අත්ථො පන අට්ඨකථායං දස්සිතොයෙව. තත්ථ උදකට්ඨානස්සෙතං අධිවචනන්ති යථාවුත්තස්ස යස්ස කස්සචි උදකට්ඨානස්ස එතං අණ්ණවන්ති අධිවචනං, න සමුද්දස්සෙවාති අධිප්පායො. සරන්ති ඉධ නදී අධිප්පෙතා සරති සන්දතීති කත්වා. ගම්භීරං විත්ථතන්ති අගාධට්ඨෙන ගම්භීරං, සකලලොකත්තයබ්යාපිතාය විත්ථතං. විසජ්ජාති අනාසජ්ජ අප්පත්වා එව පල්ලලානි තෙසං අතරණතො. කුල්ලඤ්හි ජනො බන්ධතීති කුල්ලං බන්ධිතුං ආයාසං ආපජ්ජති. විනා එව කුල්ලෙනාති ඊදිසං උදකං කුල්ලෙන ඊදිසෙන විනා එව. තිණ්ණා මෙධාවිනො ජනාති අරියමග්ගඤාණසඞ්ඛාතාය මෙධාය සමන්නාගතත්තා මෙධාවිනො බුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච තිණ්ණා පරතීරෙ පතිට්ඨිතා.
සුනිධවස්සකාරවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
කොටිගාමෙ සච්චකථාවණ්ණනා
287. කොටිගාමොති මහාපනාදස්ස රඤ්ඤො පාසාදකොටියං කතගාමො, පතිතස්ස පාසාදස්ස ථුපිකාය පතිට්ඨිතට්ඨානෙ නිවිට්ඨගාමොති අත්ථො. අරියසච්චානන්ති යෙ පටිවිජ්ඣන්ති, තෙසං අරියභාවකරානං සච්චානං. අනනුබොධාති අබුජ්ඣනෙන අජානනෙන. අප්පටිවෙධාති අප්පටිවිජ්ඣනෙන. අනුබොධො චෙත්ථ පුබ්බභාගියඤාණං, පටිවෙධො මග්ගඤාණෙන අභිසමයො. තත්ථ යස්මා අනුබොධපුබ්බකො පටිවෙධො අනුබොධෙන විනා න හොති, අනුබොධොපි එකච්චො පටිවෙධසම්බන්ධො තදුභයාභාවහෙතුකඤ්ච වට්ටෙ සංසරණං, තස්මා වුත්තං ‘‘අනනුබොධා…පෙ… තුම්හාකඤ්චා’’ති. තත්ථ සන්ධාවිතන්ති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන භවතො භවන්තරුපගමනෙන සන්ධාවිතං. සංසරිතන්ති අපරාපරං චවනුපපජ්ජනවසෙන සංසරිතං. මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්චාති මයා ච තුම්හෙහි ච. අථ වා සන්ධාවිතං සංසරිතන්ති සන්ධාවනං සංසරණං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච අහොසීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.
සංසිතන්ති ¶ සංසරිතං. භවනෙත්ති සමූහතාති දීඝරජ්ජුයා බද්ධසකුණං විය රජ්ජුහත්ථො පුරිසො දෙසන්තරං, තණ්හාරජ්ජුයා බද්ධසත්තසන්තානං අභිසඞ්ඛාරො භවන්තරං නෙති එතායාති භවනෙත්ති, සා භවතො භවං නයනසමත්ථා තණ්හාරජ්ජු අරියමග්ගසත්ථෙන සුට්ඨු හතා ඡින්නා අප්පවත්තිකතාති භවනෙත්ති සමූහතා.
අම්බපාලීවත්ථුකථාවණ්ණනා
288. යානස්ස ¶ භූමීති යත්ථ සක්කා හොති යානං ආරුය්හ යානෙන ගන්තුං, අයං යානස්ස භූමි නාම. යානා පච්චොරොහිත්වාති විහාරස්ස බහිද්වාරකොට්ඨකෙ යානතො ඔරොහිත්වා.
ලිච්ඡවීවත්ථුකථාවණ්ණනා
289. නීලාති ඉදං සබ්බසඞ්ගාහකවචනං. නීලවණ්ණාතිආදි තස්සෙව විභාගදස්සනත්ථං. තත්ථ න තෙසං පකතිවණ්ණො නීලො, නීලවිලෙපනවිලිත්තත්තා පනෙතං වුත්තං. නීලවත්ථාති පටදුකූලකොසෙය්යාදීනිපි නෙසං නීලානෙව හොන්ති. නීලාලඞ්කාරාති නීලමණිඅලඞ්කාරෙහි නීලපුප්ඵෙහි ච අලඞ්කතා. තෙ කිර අලඞ්කාරා සුවණ්ණවිචිත්තාපි ඉන්දනීලමණිඔභාසෙහි එකනීලා විය ඛායන්ති, රථාපි නෙසං නීලමණිඛචිතා නීලවත්ථපරික්ඛිත්තා නීලධජනීලවම්මිකෙහි නීලාභරණෙහි නීලඅස්සෙහි යුත්තා, පතොදයට්ඨියොපි නීලායෙවාති ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. පටිවට්ටෙසීති පහරි. කිස්ස ජෙ අම්බපාලීති ජෙ-ති ආලපනං, භොති අම්බපාලි කිංකාරණාති වුත්තං හොති. සාහාරන්ති එත්ථ ආහරන්ති ඉමස්මා රාජපුරිසා බලින්ති ආහාරො, තබ්භුත්තජනපදො. තෙන සහිතං සාහාරං, සජනපදන්ති අත්ථො. අඞ්ගුලිං ඵොටෙසුන්ති අඞ්ගුලිං චාලෙසුං. අම්බකායාති මාතුගාමෙන. උපචාරවචනඤ්හෙතං, ඉත්ථීසු යදිදං අම්බකා මාතුගාමො ජනනිකාති. ඔලොකෙථාති පස්සථ. අපලොකෙථාති අපවත්තිත්වා ඔලොකෙථ, පුනප්පුනං පස්සථාති අත්ථො. උපසංහරථාති උපනෙථ, ඉමං ලිච්ඡවීපරිසං තුම්හාකං චිත්තෙන තාවතිංසසදිසං උපසංහරථ උපනෙථ අල්ලීයාපෙථ. යථෙව තාවතිංසා ¶ අභිරූපා පාසාදිකා නීලාදිනානාවණ්ණා, එවමිමෙ ලිච්ඡවීරාජානොපීති තාවතිංසෙහි සමකෙ කත්වා පස්සථාති අත්ථො.
කස්මා පන භගවා අනෙකසතෙහි සුත්තෙහි චක්ඛාදීනං රූපාදීසු නිමිත්තග්ගාහං පටිසෙධෙත්වා ඉධ මහන්තෙන උස්සාහෙන නිමිත්තග්ගාහෙ නියොජෙතීති? හිතකාමතාය තෙසං භික්ඛූනං යථා ආයස්මතො නන්දස්ස හිතකාමතාය සග්ගසම්පත්තිදස්සනත්ථං. තත්ර කිර එකච්චෙ භික්ඛූ ඔසන්නවීරියා, තෙ සම්පත්තියා පලොභෙන්තො ‘‘අප්පමාදෙන සමණධම්මං කරොන්තානං එවරූපා ඉස්සරියසම්පත්ති සුලභා’’ති සමණධම්මෙ උස්සාහජනනත්ථං ආහ. අථ වා නයිදං නිමිත්තග්ගාහෙ නියොජනං, කෙවලං පන ‘‘දිබ්බසම්පත්තිසදිසා එතෙසං රාජූනං ඉස්සරියසම්පත්තී’’ති අනුපුබ්බිකථාය සම්පත්තිකථනං විය දට්ඨබ්බං. අනිච්චලක්ඛණවිභාවනත්ථඤ්චාපි එවමාහ. න චිරස්සෙව ¶ හි සබ්බෙපිමෙ අජාතසත්තුස්ස වසෙන විනාසං පාපුණිස්සන්ති, අථ නෙසං රජ්ජසිරිසම්පත්තිං දිස්වා ඨිතභික්ඛූ ‘‘තථාරූපායපි නාම සිරිසම්පත්තියා විනාසො පඤ්ඤායිස්සතී’’ති අනිච්චලක්ඛණං භාවෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිස්සන්තීති අනිච්චලක්ඛණවිභාවනත්ථං ආහ.
අධිවාසෙතූති අම්බපාලියා නිමන්තිතභාවං ඤත්වාපි කස්මා නිමන්තෙන්තීති? අසද්දහනතාය ච වත්තසීසෙන ච. සා හි ධුත්තා ඉත්ථී අනිමන්තෙත්වාපි ‘‘නිමන්තෙසි’’න්ති වදෙය්යාති තෙසං අහොසි. ධම්මං සුත්වා ගමනකාලෙ ච නිමන්තෙත්වා ගමනං නාම මනුස්සානං වත්තමෙව.
ලිච්ඡවීවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සීහසෙනාපතිවත්ථුකථාවණ්ණනා
290. අභිඤ්ඤාතාති (අ. නි. අට්ඨ. 3.8.12) ඤාතා පඤ්ඤාතා පාකටා. සන්ථාගාරෙති මහාජනස්ස සන්ථම්භනාගාරෙ විස්සමනත්ථාය කතෙ අගාරෙ. සා කිර සන්ථාගාරසාලා නගරමජ්ඣෙ අහොසි, චතූසු ද්වාරෙසු ඨිතානං පඤ්ඤායති, චතූහි දිසාහි ආගතමනුස්සා පඨමං තත්ථ විස්සමිත්වා පච්ඡා අත්තනො අත්තනො ඵාසුකට්ඨානං ගච්ඡන්ති. රාජකුලානං රජ්ජකිච්චසන්ථරණත්ථං කතං ¶ අගාරන්තිපි වදන්තියෙව. තත්ථ හි නිසීදිත්වා ලිච්ඡවීරාජානො රජ්ජකිච්චං සන්ථරන්ති කරොන්ති විචාරෙන්ති. සන්නිසින්නාති තෙසං නිසීදනත්ථංයෙව පඤ්ඤත්තෙසු මහාරහපච්චත්ථරණෙසු සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙසු ආසනෙසු සන්නිසින්නා. අනෙකපරියායෙන බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසන්තීති රාජකුලකිච්චඤ්චෙව ලොකත්ථකිරියඤ්ච විචාරෙත්වා අනෙකෙහි කාරණෙහි බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසන්ති. පණ්ඩිතා හි තෙ රාජානො සද්ධාසම්පන්නා සොතාපන්නාපි සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි අරියසාවකා, තෙ සබ්බෙපි ලොකියජටං භින්දිත්වා බුද්ධාදීනං තිණ්ණං රතනානං වණ්ණං භාසන්ති.
තත්ථ තිවිධො බුද්ධවණ්ණො නාම චරියවණ්ණො සරීරවණ්ණො ගුණවණ්ණොති. තත්රිමෙ රාජානො චරියාය වණ්ණං ආරභිංසු – ‘‘දුක්කරං වත කතං සම්මාසම්බුද්ධෙන කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො පූරෙන්තෙන ඤාතත්ථචරියං ලොකත්ථචරියං බුද්ධත්ථචරියං මත්ථකං පාපෙත්වා පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තෙනා’’ති අඩ්ඪච්ඡක්කෙහි ජාතකසතෙහි බුද්ධවණ්ණං කථෙන්තා තුසිතභවනං පාපෙත්වා ¶ ඨපයිංසු. ධම්මස්ස වණ්ණං භාසන්තා පනෙතෙ ‘‘භගවතා ධම්මො දෙසිතො, නිකායතො පඤ්ච නිකායා හොන්ති, පිටකතො තීණි පිටකානි, අඞ්ගතො නව අඞ්ගානි, ඛන්ධතො චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති කොට්ඨාසවසෙන ධම්මගුණං කථයිංසු. සඞ්ඝස්ස වණ්ණං භාසන්තා ‘‘සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා කුලපුත්තා භොගක්ඛන්ධඤ්චෙව ඤාතිපරිවට්ටඤ්ච පහාය සෙතච්ඡත්තඋපරජ්ජසෙනාපතිසෙට්ඨිභණ්ඩාගාරිකට්ඨානන්තරාදීනි අගණයිත්වා නික්ඛම්ම සත්ථු වරසාසනෙ පබ්බජන්ති, සෙතච්ඡත්තං පහාය පබ්බජිතානං භද්දියමහාරාජමහාකප්පිනපුක්කුසාතිආදිරාජපබ්බජිතානංයෙව බුද්ධකාලෙ අසීති සහස්සානි අහෙසුං, අනෙකකොටිධනං පහාය පබ්බජිතානං පන යසකුලපුත්තසොණසෙට්ඨිපුත්තරට්ඨපාලපුත්තාදීනං පරිච්ඡෙදො නත්ථි, එවරූපා ච එවරූපා ච කුලපුත්තා සත්ථු සාසනෙ පබ්බජන්තී’’ති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපවසෙන සඞ්ඝගුණං කථයිංසු.
සීහො සෙනාපතීති එවංනාමකො සෙනාය අධිපති. වෙසාලියඤ්හි සත්ත සහස්සානි සත්ත සතානි සත්ත ච රාජානො, තෙ සබ්බෙපි සන්නිපතිත්වා සබ්බෙසං මනං ගහෙත්වා ‘‘රට්ඨං විචාරෙතුං සමත්ථං එකං විචිනථා’’ති විචිනන්තා සීහරාජකුමාරං දිස්වා ‘‘අයං සක්ඛිස්සතී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තස්ස ¶ රත්තමණිවණ්ණකම්බලපරියොනද්ධං සෙනාපතිච්ඡත්තං අදංසු. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සීහො සෙනාපතී’’ති. නිගණ්ඨසාවකොති නිගණ්ඨස්ස නාටපුත්තස්ස පච්චයදායකො උපට්ඨාකො. ජම්බුදීපතලස්මිඤ්හි තයො ජනා නිගණ්ඨානං අග්ගුපට්ඨාකා – නාළන්දායං උපාලි ගහපති, කපිලපුරෙ වප්පො සක්කො, වෙසාලියං අයං සීහො සෙනාපතීති. නිසින්නො හොතීති සෙසරාජූනම්පි පරිසාය අන්තරෙ ආසනානි පඤ්ඤාපයිංසු, සීහස්ස පන මජ්ඣෙ ඨානෙති තස්මිං පඤ්ඤත්තෙ මහාරහෙ රාජාසනෙ නිසින්නො හොති. නිස්සංසයන්ති නිබ්බිචිකිච්ඡං අද්ධා එකංසෙන. න හෙතෙ යස්ස වා තස්ස වා අප්පෙසක්ඛස්ස එවං අනෙකසතෙහි කාරණෙහි වණ්ණං භාසන්ති.
යෙන නිගණ්ඨො නාටපුත්තො තෙනුපසඞ්කමීති නිගණ්ඨො කිර නාටපුත්තො ‘‘සචායං සීහො කස්සචිදෙව සමණස්ස ගොතමස්ස වණ්ණං කථෙන්තස්ස සුත්වා සමණං ගොතමං දස්සනාය උපසඞ්කමිස්සති, මය්හං පරිහානි භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා පඨමතරංයෙව සීහං සෙනාපතිං එතදවොච ‘‘සෙනාපති ඉමස්මිං ලොකෙ ‘අහං බුද්ධො අහං බුද්ධො’ති බහූ වදන්ති, සචෙ ත්වං කඤ්චි දස්සනාය උපසඞ්කමිතුකාමො අහොසි, මං පුච්ඡෙය්යාසි, අහං තෙ යුත්තට්ඨානඤ්ඤෙව පෙසෙස්සාමි, අයුත්තට්ඨානතො නිවාරෙස්සාමී’’ති. සො තං කථං අනුස්සරිත්වා ‘‘සචෙ මං පෙසෙස්සති, ගමිස්සාමි. නො චෙ, න ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා යෙන නිගණ්ඨො නාටපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි.
අථස්ස වචනං සුත්වා නිගණ්ඨො මහාපබ්බතෙන විය බලවසොකෙන ඔත්ථටො ‘‘යත්ථ දානිස්සාහං ¶ ගමනං න ඉච්ඡාමි, තත්ථෙව ගන්තුකාමො ජාතො, හතොහමස්මී’’ති අනත්තමනො හුත්වා ‘‘පටිබාහනුපායමස්ස කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං පන ත්ව’’න්තිආදිමාහ. එවං වදන්තො චරන්තං ගොණං තුණ්ඩෙ පහරන්තො විය ජලමානං පදීපං නිබ්බාපෙන්තො විය භත්තභරිතං පත්තං නිකුජ්ජන්තො විය ච සීහස්ස උප්පන්නං පීතිං විනාසෙසි. ගමිකාභිසඞ්ඛාරොති හත්ථියානාදීනං යොජාපනගන්ධමාලාදිග්ගහණවසෙන පවත්තො පයොගො. සො පටිප්පස්සම්භීති සො වූපසන්තො.
දුතියම්පි ඛොති දුතියවාරම්පි. ඉමස්මිඤ්ච වාරෙ බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසන්තා තුසිතභවනතො පට්ඨාය යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කා දසබලස්ස හෙට්ඨා පාදතලෙහි ¶ උපරි කෙසග්ගෙහි පරිච්ඡින්දිත්වා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාවසෙන සරීරවණ්ණං කථයිංසු. ධම්මස්ස වණ්ණං භාසන්තා ‘‘එකපදෙපි එකබ්යඤ්ජනෙපි අවක්ඛලිතං නාම නත්ථී’’ති සුකථිතවසෙනෙව ධම්මගුණං කථයිංසු. සඞ්ඝස්ස වණ්ණං භාසන්තා ‘‘එවරූපං යසසිරිවිභවං පහාය සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිතා න කොසජ්ජපකතිකා හොන්ති, තෙරසසු පන ධුතගුණෙසු පරිපූරකාරිනො හුත්වා සත්තසු අනුපස්සනාසු කම්මං කරොන්ති, අට්ඨතිංස ආරම්මණවිභත්තියො වළඤ්ජෙන්තී’’ති පටිපදාවසෙන සඞ්ඝගුණෙ කථයිංසු.
තතියවාරෙ පන බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසමානා ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’ති සුත්තන්තපරියායෙනෙව බුද්ධගුණෙ කථයිංසු, ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා සුත්තන්තපරියායෙනෙව ධම්මගුණෙ, ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා සුත්තන්තපරියායෙනෙව සඞ්ඝගුණෙ ච කථයිංසු. තතො සීහො චින්තෙසි ‘‘ඉමෙසං ලිච්ඡවීරාජකුලානං තතියදිවසතො පට්ඨාය බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණෙ කථෙන්තානං මුඛං නප්පහොති, අද්ධා අනොමගුණසමන්නාගතො සො භගවා, ඉමං දානි උප්පන්නං පීතිං අවිජහිත්වාව අහං අජ්ජ සම්මාසම්බුද්ධං පස්සිස්සාමී’’ති. අථස්ස ‘‘කිඤ්හි මෙ කරිස්සන්ති නිගණ්ඨා’’ති විතක්කො උදපාදි. තත්ථ කිඤ්හි මෙ කරිස්සන්තීති කිං නාම මය්හං නිගණ්ඨා කරිස්සන්ති. අපලොකිතා වා අනපලොකිතා වාති ආපුච්ඡිතා වා අනාපුච්ඡිතා වා. න හි මෙ තෙ ආපුච්ඡිතා යානවාහනසම්පත්තිඉස්සරියයසවිසෙසං දස්සන්ති, නාපි අනාපුච්ඡිතා මාරෙස්සන්ති, අඵලං එතෙසං ආපුච්ඡනන්ති අධිප්පායො.
දිවා දිවස්සාති දිවස්ස දිවා මජ්ඣන්හිකෙ අතික්කන්තමත්තෙ. වෙසාලියා නිය්යාසීති යථා හි ගිම්හකාලෙ දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකං සන්දමානං නදිං ඔතරිත්වා ථොකමෙව ගන්ත්වා තිට්ඨති නප්පවත්තති, එවං සීහස්ස පඨමදිවසෙ ‘‘දසබලං පස්සිස්සාමී’’ති උප්පන්නාය පීතියා නිගණ්ඨෙන පටිබාහිතකාලො, යථා දුතියදිවසෙ දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකං සන්දමානං නදිං ඔතරිත්වා ථොකං ¶ ගන්ත්වා වාලිකාපුඤ්ජං පහරිත්වා අප්පවත්තං හොති, එවං සීහස්ස දුතියදිවසෙ ‘‘දසබලං පස්සිස්සාමී’’ති උප්පන්නාය පීතියා නිගණ්ඨෙන පටිබාහිතකාලො, යථා තතියදිවසෙ දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකං සන්දමානං නදිං ඔතරිත්වා පුරාණපණ්ණසුක්ඛදණ්ඩකනළකචවරාදීනි පරිකඩ්ඪන්තං වාලිකාපුඤ්ජං භින්දිත්වා සමුද්දනින්නමෙව ¶ හොති, එවං සීහො තතියදිවසෙ තිණ්ණං වත්ථූනං ගුණකථං සුත්වා උප්පන්නෙ පීතිපාමොජ්ජෙ ‘‘අඵලා නිගණ්ඨා, නිප්ඵලා නිගණ්ඨා, කිං මෙ ඉමෙ කරිස්සන්ති, ගමිස්සාමහං සත්ථු සන්තික’’න්ති ගමනං අභිනීහරිත්වා වෙසාලියා නිය්යාසි. නිය්යන්තො ච ‘‘චිරස්සාහං දසබලස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමො ජාතො, න ඛො පන මෙ යුත්තං අඤ්ඤාතකවෙසෙන ගන්තු’’න්ති ‘‘යෙ කෙචි දසබලස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමො, සබ්බෙ නික්ඛමන්තූ’’ති ඝොසනං කාරෙත්වා පඤ්ච රථසතානි යොජාපෙත්වා උත්තමරථෙ ඨිතො තෙහි චෙව පඤ්චහි රථසතෙහි මහතියා ච පරිසාය පරිවුතො ගන්ධපුප්ඵචුණ්ණවාසාදීනි ගාහාපෙත්වා නිය්යාසි.
යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති ආරාමං පවිසන්තො දූරතොව අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි ඡබ්බණ්ණා ඝනබුද්ධරස්මියො දිස්වා ‘‘එවරූපං නාම පුරිසං එවං ආසන්නෙ වසන්තං එත්තකං කාලං නාද්දසං, වඤ්චිතො වතම්හි, අලාභා වත මෙ’’ති චින්තෙත්වා මහානිධිං දිස්වා දලිද්දපුරිසො විය සඤ්ජාතපීතිපාමොජ්ජො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරොන්තීති භොතා ගොතමෙන වුත්තකාරණස්ස අනුකාරණං කථෙන්ති. කාරණවචනො හෙත්ථ ධම්ම-සද්දො ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 720) විය. කාරණන්ති චෙත්ථ තථාපවත්තස්ස සද්දස්ස අත්ථො අධිප්පෙතො තස්ස පවත්තිහෙතුභාවතො. අත්ථප්පයුත්තො හි සද්දප්පයොගො. අනුකාරණන්ති ච සො එවං පරෙහි තථා වුච්චමානො. සහධම්මිකො වාදානුවාදොති පරෙහි වුත්තකාරණෙන සකාරණො හුත්වා තුම්හාකං වාදො වා තතො පරං තස්ස අනුවාදො වා කොචි අප්පමත්තකොපි විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බං ඨානං කාරණං න ආගච්ඡති. ඉදං වුත්තං හොති – කිං සබ්බාකාරෙනපි තව වාදෙ ගාරය්හකාරණං නත්ථීති. අනබ්භක්ඛාතුකාමාති න අභූතෙන වත්තුකාමා.
291-292. අත්ථි සීහ පරියායොතිආදීනං අත්ථො වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. පරමෙන අස්සාසෙනාති චතුමග්ගචතුඵලසඞ්ඛාතෙන උත්තමඅස්සාසෙන. අස්සාසාය ධම්මං දෙසෙතීති අස්සාසනත්ථාය සන්ථම්භනත්ථාය ධම්මං දෙසෙති. ඉති භගවා අට්ඨහඞ්ගෙහි සීහසෙනාපතිස්ස ධම්මං දෙසෙති.
293. අනුවිච්චකාරන්ති ¶ අනුවිදිත්වා චින්තෙත්වා තුලයිත්වා කාතබ්බං කරොහීති වුත්ත හොති. සාධු හොතීති සුන්දරො හොති. තුම්හාදිසස්මිඤ්හි මං දිස්වා මං සරණං ගච්ඡන්තෙ නිගණ්ඨං දිස්වා ¶ නිගණ්ඨං සරණං ගච්ඡන්තෙ ‘‘කිං අයං සීහො දිට්ඨදිට්ඨමෙව සරණං ගච්ඡතී’’ති ගරහා උප්පජ්ජති, තස්මා අනුවිච්චකාරො තුම්හාදිසානං සාධූති දස්සෙති. පටාකං පරිහරෙය්යුන්ති තෙ කිර එවරූපං සාවකං ලභිත්වා ‘‘අසුකො නාම රාජා වා රාජමහාමත්තො වා සෙට්ඨි වා අම්හාකං සරණං ගතො සාවකො ජාතො’’ති පටාකං උක්ඛිපිත්වා නගරෙ ඝොසෙන්තා ආහිණ්ඩන්ති. කස්මා? ‘‘එවං නො මහන්තභාවො ආවි භවිස්සතී’’ති ච, සචෙ පනස්ස ‘‘කිමහං එතෙ සරණං ගතො’’ති විප්පටිසාරො උප්පජ්ජෙය්ය, තම්පි සො ‘‘එතෙසං මෙ සරණගතභාවං බහූ ජානන්ති, දුක්කරං දානි පටිනිවත්තිතු’’න්ති විනොදෙත්වා න පටික්කමිස්සතීති ච. තෙනාහ ‘‘පටාකං පරිහරෙය්යු’’න්ති. ඔපානභූතන්ති පටියත්තඋදපානො විය ඨිතං. කුලන්ති තව නිවෙසනං. දාතබ්බං මඤ්ඤෙය්යාසීති පුබ්බෙපි දසපි වීසතිපි සට්ඨිපි ජනෙ ආගතෙ දිස්වා නත්ථීති අවත්වා දෙසි, ඉදානි මං සරණං ගතකාරණමත්තෙනෙව මා ඉමෙසං දෙය්යධම්මං උපච්ඡින්දිත්ථ, සම්පත්තානඤ්හි දාතබ්බමෙවාති ඔවදති. සුතං මෙ තං භන්තෙති කුතො සුතං? නිගණ්ඨානං සන්තිකා. තෙ කිර කුලඝරෙසු එවං පකාසෙන්ති ‘‘මයං යස්ස කස්සචි සම්පත්තස්ස දාතබ්බන්ති වදාම, සමණො පන ගොතමො ‘මය්හමෙව දානං දාතබ්බං…පෙ… න අඤ්ඤෙසං සාවකානං දින්නං මහප්ඵල’න්ති එවං වදතී’’ති. තං සන්ධාය අයං ‘‘සුතං මෙ ත’’න්තිආදිමාහ.
294. පවත්තමංසන්ති පකතියා පවත්තං කප්පියමංසං, මූලං ගහෙත්වා අන්තරාපණෙ පරියෙසාහීති අධිප්පායො. සම්බහුලා නිගණ්ඨාති පඤ්චසතමත්තා නිගණ්ඨා. ථූලං පසුන්ති ථූලං මහාසරීරං ගොකණ්ණමහිංසසූකරසඞ්ඛාතං පසුං. උද්දිස්සකතන්ති අත්තානං උද්දිසිත්වා කතං, මාරිතන්ති අත්ථො. පටිච්චකම්මන්ති එත්ථ කම්ම-සද්දො කම්මසාධනො අතීතකාලිකොති ආහ ‘‘අත්තානං පටිච්ච කත’’න්ති. නිමිත්තකම්මස්සෙතං අධිවචනං ‘‘පටිච්ච කම්මං ඵුසතී’’තිආදීසු (ජා. 1.4.75) විය. නිමිත්තකම්මස්සාති නිමිත්තභාවෙන ලද්ධබ්බකම්මස්ස, න කරණකාරාපනවසෙන. පටිච්චකම්මං එත්ථ අත්ථීති මංසං පටිච්චකම්මං යථා ‘‘බුද්ධං එතස්ස අත්ථීති බුද්ධො’’ති. අථ වා පටිච්ච කම්මං ඵුසතීති ¶ පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො, ස්වායං එතං මංසං පටිච්ච තං පාණවධකකම්මං ඵුසතීති අත්ථො. තඤ්හි අකුසලං උපඩ්ඪං දායකස්ස, උපඩ්ඪං පටිග්ගාහකස්ස හොතීති නෙසං ලද්ධි. උපකණ්ණකෙති කණ්ණමූලෙ. අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං, හොතු කිං ඉමිනාති අත්ථො. න ච පන තෙති එතෙ ආයස්මන්තා දීඝරත්තං අවණ්ණකාමා හුත්වා අවණ්ණං භාසන්තාපි අබ්භාචික්ඛන්තා න ජිරිදන්ති, අබ්භක්ඛානස්ස අන්තං න ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අථ වා ලජ්ජනත්ථෙ ඉදං ජිරිදන්තීති පදං දට්ඨබ්බං, න ලජ්ජන්තීති අත්ථො.
සීහසෙනාපතිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
කප්පියභූමිඅනුජානනකථාවණ්ණනා
295. අභිලාපමත්තන්ති ¶ දෙසනාමත්තං. ආමිසඛාදනත්ථායාති තත්ථ තත්ථ ඡඩ්ඩිතස්ස ආමිසස්ස ඛාදනත්ථාය. අනුප්පගෙයෙවාති පාතොයෙව. ඔරවසද්දන්ති මහාසද්දං. තං පන අවත්වාපීති අන්ධකට්ඨකථායංවුත්තනයෙන අවත්වාපි. පි-සද්දෙන තථා වචනම්පි අනුජානාති. අට්ඨකථාසු වුත්තනයෙනාති සෙසඅට්ඨකථාසු වුත්තනයෙන. ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’ති වා, ‘කප්පියකුටී’ති වා වුත්තෙ සාධාරණලක්ඛණ’’න්ති සබ්බඅට්ඨකථාසු වුත්තඋස්සාවනන්තිකාකුටිකරණලක්ඛණං. චයන්ති අධිට්ඨානං. යතො පට්ඨායාති යතො ඉට්ඨකතො සිලතො මත්තිකාපිණ්ඩතො වා පට්ඨාය. පඨමිට්ඨකාදීනං හෙට්ඨා න වට්ටන්තීති භිත්තියා පඨමිට්ඨකාදීනං හෙට්ඨා භූමියං පතිට්ඨාපියමානා ඉට්ඨකාදයො භූමිගතිකත්තා ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වත්වා පතිට්ඨාපෙතුං න වට්ටන්ති. යදි එවං භූමියං නිඛණිත්වා පතිට්ඨාපියමානා ථම්භා කස්මා තථා වත්වා පතිට්ඨාපෙතුං වට්ටන්තීති ආහ ‘‘ථම්භා පන…පෙ… වට්ටන්තී’’ති. සඞ්ඝසන්තකමෙවාති වාසත්ථාය කතං සඞ්ඝිකසෙනාසනං සන්ධාය වදති. භික්ඛුසන්තකන්ති වාසත්ථාය එව කතං භික්ඛුස්ස පුග්ගලිකසෙනාසනං. මුඛසන්නිධීති ඉමිනා අන්තොවුත්ථදුක්කටමෙව දීපිතං.
කප්පියභූමිඅනුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
කෙණියජටිලවත්ථුකථාවණ්ණනා
300. යෙන ¶ ආපණං තදවසරීතිආදීසු ආපණන්ති එකස්ස නිගමස්සෙතං අධිවචනං. තස්මිං කිර නිගමෙ වීසති ආපණමුඛසහස්සානි විභත්තානි අහෙසුං. ඉති සො ආපණානං උස්සන්නත්තා ‘‘ආපණ’’න්ත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. තස්ස පන නිගමස්ස අවිදූරෙ නදීතීරෙ ඝනච්ඡායො රමණීයභූමිභාගො මහාවනසණ්ඩො, තස්මිං භගවා විහරති. කෙණියොති තස්ස නාමං. ජටිලොති ආහරිමජටාධරො තාපසො. සො කිර බ්රාහ්මණමහාසාලො, ධනරක්ඛණත්ථාය පන තාපසපබ්බජ්ජං සමාදාය රඤ්ඤො පණ්ණාකාරං දත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා තත්ථ අස්සමං කාරෙත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි වණිජ්ජං පයොජෙත්වා කුලසහස්සස්ස නිස්සයො හුත්වා වසති. අස්සමෙපි චස්ස එකො තාලරුක්ඛො දිවසෙ දිවසෙ එකං සොවණ්ණමයං ඵලං මුඤ්චතීති වදන්ති. සො දිවා කාසාවානි ධාරෙති, ජටා ච බන්ධති, රත්තිං කාමසම්පත්තිං අනුභවති.
පවත්තාරොති (දී. නි. අට්ඨ. 1.285; ම. නි. අට්ඨ. 2.427; අ. නි. අට්ඨ. 3.5.192) පවත්තයිතාරො ¶ , පාවචනවසෙන වත්තාරොති අත්ථො. යෙසන්ති යෙසං සන්තකං. මන්තපදන්ති මන්තසද්දෙ බහිකත්වා රහො භාසිතබ්බට්ඨෙන මන්තා එව තංතංඅත්ථපටිපත්තිහෙතුතාය පදන්ති මන්තපදං, වෙදවචනං. ගීතන්ති අට්ඨකාදීහි දසහි පොරාණබ්රාහ්මණෙහි උදාත්තානුදාත්තාදිසරසම්පත්තිවසෙන සජ්ඣායිතං. පවුත්තන්ති පාවචනවසෙන අඤ්ඤෙසං වුත්තං, වාචිතන්ති අත්ථො. සමිහිතන්ති සමුපබ්යූළ්හං රාසිකතං, ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදාදිවසෙන තත්ථාපි පච්චෙකං මන්තබ්රාහ්මණාදිවසෙන සජ්ඣායනවාචකාදිවසෙන ච පිණ්ඩං කත්වා ඨපිතන්ති අත්ථො. තදනුගායන්තීති එතරහි බ්රාහ්මණා තං තෙහි පුබ්බෙ ගීතං අනුගායන්ති අනුසජ්ඣායන්ති. තදනුභාසන්තීති තං අනුභාසන්ති, ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. භාසිතමනුභාසන්තීති තෙහි භාසිතං සජ්ඣායිතං අනුසජ්ඣායන්ති. වාචිතමනුවාචෙන්තීති තෙහි අඤ්ඤෙසං වාචිතං අනුවාචෙන්ති. සෙය්යථිදන්ති තෙ කතමෙති අත්ථො. අට්ඨකොතිආදීනි තෙසං නාමානි. තෙ කිර දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩෙන යථාකම්මූපගඤාණෙන සත්තානං කම්මස්සකතාදිං පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන ¶ අතීතකප්පෙ බ්රාහ්මණානං මන්තජ්ඣෙනවිධිඤ්ච ඔලොකෙත්වා පරූපඝාතං අකත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස භගවතො වට්ටසන්නිස්සිතෙන වචනෙන සහ සංසන්දිත්වා මන්තෙ ගන්ථෙසුං. අපරාපරෙ පන ඔක්කාකරාජකාලාදීසු උප්පන්නබ්රාහ්මණා පාණාතිපාතාදීනි පක්ඛිපිත්වා තයො වෙදෙ භින්දිත්වා බුද්ධවචනෙන සද්ධිං විරුද්ධෙ අකංසු. රත්තිභොජනං රත්ති, තතො උපරතාති රත්තූපරතා. අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාම, තතො විරතත්තා විරතා විකාලභොජනා. පටියාදාපෙත්වාති සප්පිමධුසක්කරාදීහි චෙව මරිචෙහි ච සුසඞ්ඛතං පානං පටියාදාපෙත්වා.
‘‘මහා ඛො කෙණිය භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති කස්මා භගවා පුනප්පුනං පටික්ඛිපි? තිත්ථියානං පටික්ඛෙපපසන්නතාය. තිත්ථියා හි ‘‘අහො වතායං අප්පිච්ඡො, යො නිමන්තියමානොපි න සාදියතී’’ති උපනිමන්තියමානස්ස පටික්ඛෙපෙ පසීදන්තීති කෙචි, අකාරණඤ්චෙතං. නත්ථි බුද්ධානං පච්චයහෙතු එවරූපං කොහඤ්ඤං, අයං පන අඩ්ඪතෙලසානි භික්ඛුසතානි දිස්වා එත්තකානංයෙව භික්ඛං පටියාදෙස්සති, ස්වෙව සෙලො බ්රාහ්මණො තීහි පුරිසසතෙහි සද්ධිං පබ්බජිස්සති, අයුත්තං ඛො පන නවකෙ අඤ්ඤතො පෙසෙත්වා ඉමෙහෙව සද්ධිං ගන්තුං, ඉමෙ වා අඤ්ඤතො පෙසෙත්වා නවකෙහි සද්ධිං ගන්තුං. අථාපි සබ්බෙව ගහෙත්වා ගමිස්සාමි, භික්ඛාහාරො නප්පහොස්සති. තතො භික්ඛූසු පිණ්ඩාය චරන්තෙසු මනුස්සා උජ්ඣායිස්සන්ති ‘‘චිරස්සම්පි කෙණියො සමණං ගොතමං නිමන්තෙත්වා යාපනමත්තං දාතුං නාසක්ඛී’’ති, සයඤ්ච විප්පටිසාරී භවිස්සති. පටික්ඛෙපෙ පන කතෙ ‘‘සමණො ගොතමො පුනප්පුනං ‘ත්වඤ්ච බ්රාහ්මණෙසු අභිප්පසන්නො’ති බ්රාහ්මණානං නාමං ගණ්හාතී’’ති චින්තෙත්වා බ්රාහ්මණෙපි නිමන්තෙතුකාමො භවිස්සති, තතො ¶ බ්රාහ්මණෙ පාටියෙක්කං නිමන්තෙස්සති, තෙ තෙන නිමන්තිතා භික්ඛූ හුත්වා භුඤ්ජිස්සන්ති, එවමස්ස සද්ධා අනුරක්ඛිතා භවිස්සතීති පුනප්පුනං පටික්ඛිපි. කිඤ්චාපි ඛො භො ගොතමාති ඉමිනා ඉදං දීපෙති ‘‘භො ගොතම, කිං ජාතං, යදි අහං බ්රාහ්මණෙසු අභිප්පසන්නො, අධිවාසෙතු භවං ගොතමො, අහං බ්රාහ්මණානම්පි දාතුං සක්කොමි තුම්හාකම්පී’’ති. ඨපෙත්වා ධඤ්ඤඵලරසන්ති එත්ථ තණ්ඩුලධොවනොදකම්පි ධඤ්ඤරසොයෙවාති වදන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උච්ඡුරසන්ති එත්ථ නික්කසටො උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකොති වෙදිතබ්බං.
ඉමාහි ¶ ගාථාහීති (ම. නි. අට්ඨ. 2.400) ඉමාහි කෙණියස්ස චිත්තානුකූලාහි ගාථාහි. තත්ථ අග්ගිපරිචරියං විනා බ්රාහ්මණානං යඤ්ඤාභාවතො ‘‘අග්ගිහුත්තමුඛා යඤ්ඤා’’ති වුත්තං, අග්ගිහුත්තසෙට්ඨා අග්ගිජුහනප්පධානාති අත්ථො. බ්රාහ්මණා හි ‘‘අග්ගිමුඛා දෙවා’’ති අග්ගිජුහනපුබ්බකං යඤ්ඤං විදහන්ති. වෙදෙ සජ්ඣායන්තෙහි පඨමං සජ්ඣායිතබ්බතො සාවිත්තී ‘‘ඡන්දසො මුඛ’’න්ති වුත්තා, සාවිත්තී වෙදස්ස පුබ්බඞ්ගමාති අත්ථො තංපුබ්බකත්තා වෙදසවනස්ස. මනුස්සානං සෙට්ඨභාවතො රාජා ‘‘මුඛ’’න්ති වුත්තො. ඔගාහන්තීනං නදීනං ආධාරභාවතො ගන්තබ්බට්ඨානභාවෙන පටිසරණතො ච සාගරො ‘‘මුඛ’’න්ති වුත්තො. චන්දසමායොගෙන ‘‘අජ්ජ කත්තිකා, අජ්ජ රොහිණී’’ති සඤ්ඤායනතො නක්ඛත්තානි අභිභවිත්වා ආලොකකරණතො නක්ඛත්තෙහි අතිවිසෙසසොම්මභාවතො ච ‘‘නක්ඛත්තානං මුඛං චන්දො’’ති වුත්තං. ‘‘දීපසිඛා අග්ගිජාලා අසනිවිචක්ක’’න්ති එවමාදීනං තපන්තානං විජ්ජුලතානං අග්ගත්තා ආදිච්චො ‘‘තපතං මුඛ’’න්ති වුත්තො. දක්ඛිණෙය්යානං පන අග්ගත්තා විසෙසෙන තස්මිං සමයෙ බුද්ධප්පමුඛං සඞ්ඝං සන්ධාය ‘‘පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානානං, සඞ්ඝො වෙ යජතං මුඛ’’න්ති වුත්තං. තෙන සඞ්ඝො පුඤ්ඤස්ස ආයමුඛං අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවෙනාති දස්සෙති.
කෙණියජටිලවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
රොජමල්ලවත්ථුකථාවණ්ණනා
301. රොජවත්ථුම්හි විහාරොති ගන්ධකුටිං සන්ධාය ආහංසු. අතරමානොති අතුරන්තො, සණිකං පදප්පමාණට්ඨානෙ පදං නික්ඛිපන්තො වත්තං කත්වා සුසම්මට්ඨං මුත්තාදලසින්දුවාරසන්ථරසදිසං වාලිකං අවිනාසෙන්තොති අත්ථො. ආළින්දන්ති පමුඛං. උක්කාසිත්වාති උක්කාසිතසද්දං කත්වා. අග්ගළන්ති කවාටං. ආකොටෙහීති අග්ගනඛෙන ඊසකං කුඤ්චිකඡිද්දසමීපෙ කොටෙහීති වුත්තං හොති. ද්වාරං කිර අතිඋපරි අමනුස්සා, අතිහෙට්ඨා තිරච්ඡානජාතිකා කොටෙන්ති, තථා අකොටෙත්වා මජ්ඣෙ ඡිද්දසමීපෙ මනුස්සා ¶ කොටෙන්ති, ඉදං ද්වාරකොටකවත්තන්ති දීපෙන්තා වදන්ති. විවරි ¶ භගවා ද්වාරන්ති න භගවා උට්ඨාය ද්වාරං විවරි, විවරතූති පන හත්ථං පසාරෙසි. තතො ‘‘භගවා තුම්හෙහි අනෙකාසු කප්පකොටීසු දානං දදමානෙහි න සහත්ථා ද්වාරවිවරණකම්මං කත’’න්ති සයමෙව ද්වාරං විවටං. තං පන යස්මා භගවතො මනෙන විවටං, තස්මා ‘‘විවරි භගවා ද්වාර’’න්ති වුත්තං.
රොජමල්ලවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
වුඩ්ඪපබ්බජිතවත්ථුකථාවණ්ණනා
303. ආතුමාවත්ථුම්හි අඤ්ඤතරො වුඩ්ඪපබ්බජිතොති සුභද්දො නාම අඤ්ඤතරො භික්ඛු වුඩ්ඪකාලෙ පබ්බජිතත්තා ‘‘වුඩ්ඪපබ්බජිතො’’ති වුත්තො. ද්වෙ දාරකාති සාමණෙරභූමියං ඨිතා ද්වෙ පුත්තා. නාළියාවාපකෙනාති නාළියා චෙව ථවිකාය ච. සංහරිංසූති යස්මා මනුස්සා තෙ දාරකෙ මඤ්ජුභාණිනෙ පටිභානවන්තෙ දිස්වා කාරෙතුකාමාපි අකාරෙතුකාමාපි කාරෙන්තියෙව, කතකාලෙ ච ‘‘කිං ගණ්හිස්සථ තාතා’’ති පුච්ඡන්ති. තෙ වදන්ති ‘‘න අම්හාකං අඤ්ඤෙන කෙනචි අත්ථො, පිතා පන නො භගවතො ආගතකාලෙ යාගුදානං කාතුකාමො’’ති. තං සුත්වා මනුස්සා අපරිගණෙත්වාව යං තෙ සක්කොන්ති හරිතුං, සබ්බං දෙන්ති. යම්පි න සක්කොන්ති, මනුස්සෙහි පෙසෙන්ති. තස්මා තෙ දාරකා බහුං ලොණම්පි තෙලම්පි සප්පිම්පි තණ්ඩුලම්පි ඛාදනීයම්පි සංහරිංසු.
ආතුමායං විහරතීති ආතුමං නිස්සාය විහරති. භුසාගාරෙති භුසමයෙ අගාරකෙ. තත්ථ කිර මහන්තං පලාලපුඤ්ජං අබ්භන්තරතො පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා සාලාසදිසං පබ්බජිතානං වසනයොග්ගට්ඨානසදිසං කතං, තදා භගවා තත්ථ වසි. අථ භගවති ආතුමං ආගන්ත්වා භුසාගාරකං පවිට්ඨෙ සුභද්දො සායන්හසමයං ගාමද්වාරං ගන්ත්වා මනුස්සෙ ආමන්තෙසි ‘‘උපාසකා නාහං තුම්හාකං සන්තිකා අඤ්ඤං කිඤ්චි පච්චාසීසාමි, මය්හං දාරකෙහි ආනීතතෙලාදීනියෙව සඞ්ඝස්ස පහොන්ති, හත්ථකම්මමත්තං මෙ දෙථා’’ති. කිං, භන්තෙ, කරොමාති? ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච ගණ්හථා’’ති සබ්බූපකරණානි ගාහෙත්වා විහාරෙ උද්ධනානි කාරෙත්වා එකං කාළකං කාසාවං නිවාසෙත්වා තාදිසමෙව පාරුපිත්වා ‘‘ඉදං කරොථ, ඉදං කරොථා’’ති සබ්බරත්තිං විචාරෙන්තො සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා භොජ්ජයාගුඤ්ච ¶ මධුගොළකඤ්ච පටියාදාපෙසි. භොජ්ජයාගු නාම පඨමං භුඤ්ජිත්වා පාතබ්බයාගු, තත්ථ සප්පිමධුඵාණිතමච්ඡමංසපුප්ඵඵලරසාදි යංකිඤ්චි ඛාදනීයං නාම, සබ්බං පවිසති, කීළිතුකාමානං සීසමක්ඛනයොග්ගා හොති සුගන්ධගන්ධා.
අථ ¶ භගවා කාලස්සෙව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පිණ්ඩාය චරිතුං ආතුමගාමනගරාභිමුඛො පායාසි. මනුස්සා තස්ස ආරොචෙසුං ‘‘භගවා පිණ්ඩාය ගාමං පවිසති, තයා කස්ස යාගු පටියාදිතා’’ති. සො යථානිවත්ථපාරුතෙහෙව තෙහි කාළකකාසාවෙහි එකෙන හත්ථෙන දබ්බිඤ්ච කටච්ඡුඤ්ච ගහෙත්වා බ්රහ්මා විය දක්ඛිණජාණුමණ්ඩලං භූමියං පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘පටිග්ගණ්හාතු මෙ, භන්තෙ, භගවා යාගු’’න්ති ආහ. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො සො වුඩ්ඪපබ්බජිතො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන බහුතරං යාගුං පටියාදාපෙත්වා භගවතො උපනාමෙසී’’ති. ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්තීතිආදි වුත්තනයමෙව. කුතායන්ති කුතො අයං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.
304. දසභාගං දත්වාති දසමභාගං දත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘දස කොට්ඨාසෙ කත්වා එකො කොට්ඨාසො භූමිසාමිකානං දාතබ්බො’’ති.
වුඩ්ඪපබ්බජිතවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චතුමහාපදෙසකථාවණ්ණනා
305. පරිමද්දන්තාති උපපරික්ඛන්තා. පත්තුණ්ණදෙසෙ සඤ්ජාතවත්ථං පත්තුණ්ණං. කොසෙය්යවිසෙසොති හි අභිධානකොසෙ වුත්තං. චීනදෙසෙ සොමාරදෙසෙ ච සඤ්ජාතවත්ථානි චීනසොමාරපටානි. පත්තුණ්ණාදීනි තීණි කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා. ඉද්ධිමයිකං එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තචීවරං. තං ඛොමාදීනං අඤ්ඤතරං හොතීති තෙසංයෙව අනුලොමං. දෙවතාහි දින්නචීවරං දෙවදත්තියං. තං කප්පරුක්ඛෙ නිබ්බත්තං ජාලිනීදෙවකඤ්ඤාය අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දින්නවත්ථසදිසං. තම්පි ඛොමාදීනඤ්ඤෙව අනුලොමං හොති තෙසු අඤ්ඤතරභාවතො. ද්වෙ පටා දෙසනාමෙනෙව වුත්තාති තෙසං සරූපදස්සනපරමෙතං, නාඤ්ඤං නිවත්තනපරං පත්තුණ්ණපටස්සපි දෙසනාමෙනෙව වුත්තත්තා. තුම්බාති භාජනානි ¶ . ඵලතුම්බොති ලාබුආදි. උදකතුම්බොති උදකුක්ඛිපනකකුටකො. කිලඤ්ජච්ඡත්තන්ති වෙළුවිලීවෙහි වායිත්වා කතඡත්තං. සම්භින්නරසන්ති සම්මිස්සිතරසං. පානකං පටිග්ගහිතං හොතීති අම්බපානාදිපානකං පටිග්ගහිතං ¶ හොති, තං විකාලෙපි කප්පති අසම්භින්නරසත්තා. තෙන තදහුපටිග්ගහිතෙන සද්ධින්ති තෙන සත්තාහකාලිකෙන තදහුපටිග්ගහිතෙන සද්ධිං. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
චතුමහාපදෙසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
භෙසජ්ජක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.