තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > සාරත්ථදීපනී-ටීකා-3

334-336. විච්ඡිකස්ස ජාතොති තස්ස කිර මාතුයා උතුසමයෙ සයනගතාය විච්ඡිකො නාභිප්පදෙසං ආරුළ්හො, සා තස්ස සම්ඵස්සෙන ගබ්භං ගණ්හි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘විච්ඡිකස්ස ජාතො’’ති. උස්සන්නදොසොති සඤ්චිතපිත්තාදිදොසො.

337. ඉතරීතරෙනාති ඉතරෙන ඉතරෙන. ඉතර-සද්දො පන අනියමවචනො ද්වික්ඛත්තුං වුච්චමානො යංකිඤ්චි-සද්දෙහි සමානත්ථො හොතීති වුත්තං ‘‘අප්පග්ඝෙනපි මහග්ඝෙනපි යෙන කෙනචී’’ති. මහාපිට්ඨියකොජවන්ති හත්ථිපිට්ඨීසු අත්ථරිතබ්බතාය මහාපිට්ඨියන්ති ලද්ධසමඤ්ඤං චතුරඞ්ගුලපුප්ඵං කොජවං.

340. උපචාරෙති සුසානස්ස ආසන්නෙ පදෙසෙ. ඡඩ්ඩෙත්වා ගතාති කිඤ්චි අවත්වායෙව ඡඩ්ඩෙත්වා ගතා. සො එව සාමීති අකතාය කතිකාය යෙන ගහිතං, සොව සාමී.

චීවරපටිග්ගාහකසම්මුතිආදිකථාවණ්ණනා

342-343. ධුරවිහාරට්ඨානෙති ¶ විහාරද්වාරස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ. විහාරමජ්ඣෙයෙව සම්මන්නිතබ්බන්ති සබ්බෙසං ජානනත්ථාය විහාරමජ්ඣෙයෙව නිසින්නෙහි සම්මන්නිතබ්බං. තුලාභූතොති තුලාසදිසො. වණ්ණාවණ්ණං කත්වාති සබ්බකොට්ඨාසෙ අග්ඝතො සමකෙ කත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘සමෙ පටිවීසෙ ඨපෙත්වා’’ති. ඉදන්ති සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසස්ස දානං. ඵාතිකම්මන්ති සම්මුඤ්ජනීබන්ධනාදිහත්ථකම්මං ¶ . උක්කුට්ඨිං කරොන්තීති මහාසද්දං කරොන්ති. සමපටිවීසො දාතබ්බොති කරිස්සාමාති යාචන්තානං පටිඤ්ඤාමත්තෙනපි සමකොට්ඨාසො දාතබ්බො.

344. රජනකුම්භියා මජ්ඣෙ ඨපෙත්වාති අන්තොරජනකුම්භියා මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා එවං වට්ටාධාරකෙ අන්තොරජනකුම්භියා පක්ඛිත්තෙ මජ්ඣෙ උදකං තිට්ඨති, වට්ටාධාරකතො බහි සමන්තා අන්තොකුම්භියං රජනච්ඡල්ලි. රජනං පක්ඛිපිතුන්ති රජනච්ඡල්ලිං පක්ඛිපිතුං.

346. උද්ධස්තෙ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණසීසෙ. නන්දිමුඛියාති තුට්ඨමුඛියා.

348. අච්ඡුපෙය්යන්ති පතිට්ඨපෙය්යං. හතවත්ථකානන්ති කාලාතීතවත්ථානං. උද්ධරිත්වා අල්ලීයාපනඛණ්ඩන්ති දුබ්බලට්ඨානං අපනෙත්වා අල්ලීයාපනවත්ථඛණ්ඩං.

349-351. විසාඛාවත්ථුම්හි කල්ලකායාති අකිලන්තකායා පීතිසොමනස්සෙහි ඵුටසරීරා. ගතීති ඤාණගති ඤාණාධිගමො. අභිසම්පරායොති ඤාණාභිසම්පරායො ඤාණසහිතො පෙච්චභාවො.

තං ¶ භගවා බ්යාකරිස්සතීති ‘‘සො භික්ඛු සොතාපන්නො සකදාගාමී’’තිආදිනා තස්ස තං ඤාණගතිං, තතො පරං ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1004) ඤාණාභිසම්පරායඤ්ච ආවි කරිස්සති. සොවග්ගිකන්ති සග්ගසංවත්තනිකං. සොකං නුදති විනොදෙතීති සොකනුදං.

353. දුක්ඛං ¶ සුපතීති නානාවිධසුපිනං පස්සන්තො දුක්ඛං සුපති. දුක්ඛං පටිබුජ්ඣතීති පටිබුජ්ඣන්තොපි උත්තසිත්වා සලොමහංසො දුක්ඛං පටිබුජ්ඣති.

පච්ඡිමවිකප්පනුපගචීවරාදිකථාවණ්ණනා

359-362. අට්ඨපදකච්ඡන්නෙන පත්තමුඛං සිබ්බිතුන්ති අට්ඨපදඵලකාකාරෙන පත්තමුඛෙ තත්ථ තත්ථ ගබ්භං දස්සෙත්වා සිබ්බිතුං. අග්ගළගුත්තියෙව පමාණන්ති ඉමෙහි චතූහි නික්ඛෙපකාරණෙහි ඨපෙන්තෙනපි අග්ගළගුත්තිවිහාරෙයෙව ඨපෙතුං වට්ටතීති අධිප්පායො.

363. පඤ්ච මාසෙති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. වඩ්ඪිං පයොජෙත්වා ඨපිතඋපනික්ඛෙපතොති වස්සාවාසිකත්ථාය වෙය්යාවච්චකරෙහි වඩ්ඪිං පයොජෙත්වා ඨපිතඋපනික්ඛෙපතො. තත්රුප්පාදතොති නාළිකෙරආරාමාදිතත්රුප්පාදතො. ‘‘වස්සාවාසිකලාභවසෙන වා මතකචීවරවසෙන වා තත්රුප්පාදවසෙන වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි ආකාරෙන සඞ්ඝං උද්දිස්ස උප්පන්නචීවරං, සබ්බං තස්සෙව අත්ථතකථිනස්ස පඤ්ච මාසෙ, අනත්ථතකථිනස්ස එකං චීවරමාසං පාපුණාතී’’ති අවිසෙසතො වත්වාපි පුන වස්සාවාසිකලාභවසෙන උප්පන්නෙ ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘යං පන ඉද’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉධාති අභිලාපමත්තමෙතං. ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙපි සොයෙව නයො. අනත්ථතකථිනස්සපි පඤ්ච මාසෙ පාපුණාතීති වස්සාවාසිකලාභවසෙන උප්පන්නත්තා අනත්ථතකථිනස්සපි වුත්ථවස්සස්ස පඤ්ච මාසෙ පාපුණාති. කෙනචි පන ‘‘ඉධ-සද්දෙන නියමිතත්තා’’ති කාරණං වුත්තං, තං අකාරණං. තථා හි ඉධ-සද්දෙන අනියමෙත්වාපි ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වා ‘‘වස්සාවාසිකං දෙමා’’ති වා අන්තොහෙමන්තෙ වස්සාවාසිකලාභවසෙන දින්නං චීවරං අනත්ථතකථිනස්සපි වුත්ථවස්සස්ස පඤ්ච මාසෙ පාපුණාති, තෙනෙව ¶ පරතො අට්ඨසු මාතිකාසු ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දෙතී’’ති ඉමස්ස මාතිකාපදස්ස විනිච්ඡයෙ (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘චීවරමාසතො පට්ඨාය යාව හෙමන්තස්ස පච්ඡිමො දිවසො, තාව වස්සාවාසිකං ¶ දෙමාති වුත්තෙ කථිනං අත්ථතං වා හොතු අනත්ථතං වා, අතීතවස්සංවුත්ථානමෙව පාපුණාතී’’ති වුත්තං. තතො පරන්ති පඤ්චමාසතො පරං, ගිම්හානස්ස පඨමදිවසතො පට්ඨායාති අත්ථො.

‘‘කස්මා? පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’’ති ඉදං ‘‘උදාහු අනාගතවස්සෙ’’ති ඉමස්සානන්තරං දට්ඨබ්බං. ගිම්හානස්ස පඨමදිවසතො පට්ඨාය උප්පන්නමෙව හි පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා ‘‘කිං අතීතවස්සෙ ඉදං වස්සාවාසික’’න්තිආදිනා පුච්ඡිතබ්බං, තෙනෙව පරතොපි වක්ඛති ‘‘ගිම්හානං පඨමදිවසතො පට්ඨාය වුත්තෙ පන මාතිකා ආරොපෙතබ්බා ‘අතීතවස්සාවාසස්ස පඤ්ච මාසා අතික්කන්තා, අනාගතො චාතුමාසච්චයෙන භවිස්සති, කතරවස්සාවාසස්ස දෙසී’ති. සචෙ ‘අතීතවස්සංවුත්ථානං දම්මී’ති වදති, තංඅන්තොවස්සංවුත්ථානමෙව පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379). පොත්ථකෙසු පන ‘‘අනත්ථතකථිනස්සපි පඤ්ච මාසෙ පාපුණාතී’’ති ඉමස්සානන්තරං ‘‘කස්මා? පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’’ති ඉදං ලිඛන්ති, තං න යුජ්ජති. න හි පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නං සන්ධාය ‘‘අනත්ථතකථිනස්සපි පඤ්ච මාසෙ පාපුණාතී’’ති වුත්තං, න ච පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නං වුත්ථවස්සස්සෙව පාපුණාති, සම්මුඛීභූතානං සබ්බෙසං පාපුණාති, තෙනෙව පරතො වක්ඛති ‘‘අසුකවිහාරෙ වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සාති වදති, තත්ර වස්සංවුත්ථානමෙව යාව කථිනස්සුබ්භාරා පාපුණාති. සචෙ පන ගිම්හානං පඨමදිවසතො පට්ඨාය එවං වදති, තත්ර සම්මුඛීභූතානං සබ්බෙසං පාපුණාති. කස්මා? පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379).

ඨිතිකා පන න තිට්ඨතීති එත්ථ අට්ඨිතාය ඨිතිකාය පුන අඤ්ඤස්මිං චීවරෙ උප්පන්නෙ සචෙ එකො භික්ඛු ආගච්ඡති, මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා ද්වීහිපි ගහෙතබ්බං. ඨිතාය පන ඨිතිකාය පුන අඤ්ඤස්මිං චීවරෙ උප්පන්නෙ සචෙ නවකතරො ආගච්ඡති, ඨිතිකා හෙට්ඨා ගච්ඡති. සචෙ වුඩ්ඪතරො ආගච්ඡති, ඨිතිකා උද්ධමාරොහති. අථ අඤ්ඤො නත්ථි, පුන අත්තනො පාපෙත්වා ගහෙතබ්බං. දුග්ගහිතානි හොන්තීති එත්ථ සඞ්ඝිකානෙව හොන්තීති අධිප්පායො. ගහිතමෙව නාමාති ‘‘ඉමස්ස ඉදං පත්ත’’න්ති කිඤ්චාපි න විදිතං, තෙ පන භාගා අත්ථතො තෙසං පත්තායෙවාති අධිප්පායො. ඉතොවාති ථෙරානං දාතබ්බතොයෙව.

සඞ්ඝිකචීවරුප්පාදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපනන්දසක්යපුත්තවත්ථුකථාවණ්ණනා

364. සත්තාහවාරෙන ¶ ¶ අරුණමෙව උට්ඨාපෙතීති එතං වචනමත්තමෙව එකස්මිං විහාරෙ සත්තාහකිච්චාභාවතො. ඉදන්ති එකාධිප්පායදානං. නානාලාභෙහීතිආදීසු නානා විසුං විසුං ලාභො එතෙසූති නානාලාභා, ද්වෙ විහාරා, තෙහි නානාලාභෙහි. නානා විසුං විසුං පාකාරාදීහි පරිච්ඡින්නො උපචාරො එතෙසන්ති නානූපචාරා, තෙහි නානූපචාරෙහි. එකසීමවිහාරෙහීති එකූපචාරසීමායං ද්වීහි විහාරෙහි.

365. පලිපන්නොති නිමුග්ගො, මක්ඛිතොති අත්ථො. උච්චාරෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා. සමානාචරියකොති එත්ථ සචෙපි එකස්ස ආචරියස්ස එකො අන්තෙවාසිකො හොති, එකො සද්ධිවිහාරිකො, එතෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානාචරියකා එවාති වදන්ති.

366. භෙසජ්ජං යොජෙතුං අසමත්ථො හොතීති වෙජ්ජෙන ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච භෙසජ්ජං ගහෙත්වා ඉමිනා යොජෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ තථා කාතුං අසමත්ථොති අත්ථො. නීහාතුන්ති නීහරිතුං, ඡඩ්ඩෙතුන්ති අත්ථො.

367-369. භික්ඛුස්ස කාලකතෙති එත්ථ කාලකත-සද්දො භාවසාධනොති ආහ ‘‘කාලකිරියායා’’ති. තත්ථ තත්ථ සඞ්ඝස්සාති තස්මිං තස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝස්ස.

සඞ්ඝෙ භින්නෙ චීවරුප්පාදකථාවණ්ණනා

376. යත්ථ පන දක්ඛිණොදකං පමාණන්ති භික්ඛූ යස්මිං රට්ඨෙ දක්ඛිණොදකපඅග්ගහණමත්තෙනපි දෙය්යධම්මස්ස සාමිනො හොන්තීති අධිප්පායො. පරසමුද්දෙති ජම්බුදීපෙ.

378. මතකචීවරං අධිට්ඨාතීති එත්ථ මග්ගං ගච්ඡන්තො තස්ස කාලකිරියං සුත්වා අවිහාරට්ඨානෙ ¶ චෙ ද්වාදසරතනබ්භන්තරෙ අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං අභාවං ඤත්වා ‘‘ඉදං චීවරං මය්හං පාපුණාතී’’ති අධිට්ඨාති, ස්වාධිට්ඨිතං.

379. පුග්ගලාධිට්ඨානනයෙන ¶ වුත්තන්ති ‘‘සීමායදාන’’න්තිආදිනා වත්තබ්බෙ ‘‘සීමාය දෙතී’’තිආදි පුග්ගලාධිට්ඨානනයෙන වුත්තං. පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන පරිච්ඡින්නාති ඉමිනා අපරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස ධුවසන්නිපාතට්ඨානාදිතො පඨමලෙඩ්ඩුපාතස්ස අන්තො උපචාරසීමාති දස්සෙති. ඉදානි දුතියලෙඩ්ඩුපාතස්ස අන්තොපි උපචාරසීමායෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. ධුවසන්නිපාතට්ඨානම්පි පරියන්තගතමෙව ගහෙතබ්බං. භික්ඛුනීනං ආරාමප්පවෙසනසෙනාසනාපුච්ඡනාදි පරිවාසමානත්තාරොචනවස්සච්ඡෙදනිස්සයසෙනාසනග්ගාහාදි විධානන්ති ඉදං සබ්බං ඉමිස්සායෙව උපචාරසීමාය වසෙන වෙදිතබ්බං. ලාභත්ථාය ඨපිතසීමා ලාභසීමා. සමානසංවාසඅවිප්පවාසසීමාසු දින්නස්ස ඉදං නානත්තං – ‘‘අවිප්පවාසසීමාය දම්මී’’ති දින්නං ගාමට්ඨානං න පාපුණාති. කස්මා? ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති වුත්තත්තා. ‘‘සමානසංවාසකසීමාය දම්මී’’ති දින්නං පන ගාමෙ ඨිතානම්පි පාපුණාතීති.

බුද්ධාධිවුත්ථොති බුද්ධෙන භගවතා අධිවුත්ථො. එකස්මින්ති එකස්මිං විහාරෙ. පාකවට්ටන්ති දානවට්ටං. වත්තතීති පවත්තති. පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතීති ‘‘තුය්හං දෙමා’’ති අවත්වා ‘‘භික්ඛූනං දෙම, ථෙරානං දෙමා’’ති වුත්තත්තා පංසුකූලිකානං වට්ටති. විචාරිතමෙවාති උපාහනත්ථවිකාදීනමත්ථාය විචාරිතමෙව.

උපඩ්ඪං දාතබ්බන්ති යං උභතොසඞ්ඝස්ස දින්නං, තතො උපඩ්ඪං භික්ඛූනං, උපඩ්ඪං භික්ඛුනීනං දාතබ්බං. සචෙපි එකො භික්ඛු හොති එකා වා භික්ඛුනී, අන්තමසො අනුපසම්පන්නස්සපි උපඩ්ඪමෙව දාතබ්බං. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භික්ඛුනීනඤ්ච තුය්හඤ්චා’’ති වුත්තෙ පන පුග්ගලො විසුං න ලභතීති ඉදං අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගහෙතබ්බං. න හෙත්ථ විසෙසකාරණං උපලබ්භති. තථා හි ‘‘උභතොසඞ්ඝස්ස ච තුය්හඤ්ච දම්මී’’ති වුත්තෙ සාමඤ්ඤවිසෙසවචනෙහි සඞ්ගහිතත්තා යථා පුග්ගලො විසුං ලභති, එවමිධාපි ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච තුය්හඤ්චා’’ති සාමඤ්ඤවිසෙසවචනසබ්භාවතො භවිතබ්බමෙව විසුං පුග්ගලපටිවීසෙනාති විඤ්ඤායති, තස්මා අට්ඨකථාවචනමෙවෙත්ථ පමාණං. පාපුණනට්ඨානතො එකමෙව ලභතීති අත්තනො වස්සග්ගෙන පත්තට්ඨානතො එකමෙව ¶ කොට්ඨාසං ලභති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘කස්මා? භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තා’’ති, භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙනෙව පුග්ගලස්සපි ගහිතත්තාති ¶ අධිප්පායො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස හරාති වුත්තෙපි හරිතබ්බන්ති ඊදිසං ගිහිවෙය්යාවච්චං න හොතීති කත්වා වුත්තං.

ලක්ඛණඤ්ඤූ වදන්තීති ඉදං සන්නිට්ඨානවචනං, අට්ඨකථාසු අනාගතත්තා පන එවං වුත්තං. බහිඋපචාරසීමායං…පෙ… සබ්බෙසං පාපුණාතීති යත්ථ කත්ථචි වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං පාපුණාතීති අධිප්පායො. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. අකාලචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘සචෙ පන බහිඋපචාරසීමායං ඨිතො ‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’ති වදති, යත්ථ කත්ථචි වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං සම්පත්තානං පාපුණාතී’’ති වුත්තං. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘වස්සාවාසස්ස අනනුරූපෙ පදෙසෙ ඨත්වා වුත්තත්තා වස්සංවුත්ථානං අවුත්ථානඤ්ච සබ්බෙසං පාපුණාතී’’ති වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වුත්තෙ අවුත්ථවස්සානං පාපුණාති. එවං වදතීති ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වදති. උද්දෙසං ගහෙතුං ආගතොති තස්ස සන්තිකෙ උද්දෙසං අගහිතපුබ්බස්සපි උද්දෙසං ගණ්හිස්සාමීති ආගතකාලතො පට්ඨාය අන්තෙවාසිකභාවූපගමනතො වුත්තං. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අට්ඨචීවරමාතිකාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.