📜

10. කොසම්බකක්ඛන්ධකං

කොසම්බකවිවාදකථාවණ්ණනා

451. කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ සචෙ හොති, දෙසෙස්සාමීති සුබ්බචතාය සික්ඛාකාමතාය ච ආපත්තිං පස්සි. නත්ථි ආපත්තීති අනාපත්තිපක්ඛොපි එත්ථ සම්භවතීති අධිප්පායෙනාහ. සා පනාපත්ති එව. තෙනාහ ‘‘සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසී’’ති.

453-454. සම්භමඅත්ථවසෙනාති තුරිතත්ථවසෙන. ‘‘අකාරණෙ තුම්හෙහි සො භික්ඛු උක්ඛිත්තො’’ති වදෙය්යාති යස්මා පුබ්බෙ විනයධරස්ස වචනෙන ‘‘සචෙ ආපත්ති හොති, දෙසෙස්සාමී’’ති අනෙන පටිඤ්ඤාතං, ඉදානිපි තස්සෙව වචනෙන ‘‘අසඤ්චිච්ච අස්සතියා කතත්තා නත්ථෙත්ථ ආපත්තී’’ති අනාපත්තිසඤ්ඤී, තස්මා ‘‘අකාරණෙ තුම්හෙහි සො භික්ඛු උක්ඛිත්තො’’ති උක්ඛෙපකෙ භික්ඛූ යදි වදෙය්යාති අධිප්පායො. උක්ඛිත්තානුවත්තකෙ වා ‘‘තුම්හෙ ආපත්තිං ආපන්නා’’ති වදෙය්යාති යස්මා වත්ථුජානනචිත්තෙනායං සචිත්තකා ආපත්ති, අයඤ්ච උදකාවසෙසෙ උදකාවසෙසසඤ්ඤී, තස්මා සාපත්තිකස්සෙව ‘‘තුම්හෙ ඡන්දාගතිං ගච්ඡථා’’ති අධිප්පායෙන ‘‘තුම්හෙ ආපත්තිං ආපන්නා’’ති උක්ඛිත්තානුවත්තකෙ වදෙය්ය.

455-456. කම්මං කොපෙතීති ‘‘නානාසංවාසකචතුත්ථො චෙ, භික්ඛවෙ, කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. 389) සචෙ සඞ්ඝො තං ගණපූරකං කත්වා කම්මං කරෙය්ය, අයං තත්ථ නිසින්නොපි තං කම්මං කොපෙතීති අධිප්පායො. උපචාරං මුඤ්චිත්වාති එත්ථ උපචාරො නාම අඤ්ඤමඤ්ඤං හත්ථෙන පාපුණනට්ඨානං.

457. භණ්ඩනජාතාතිආදීසු කලහස්ස පුබ්බභාගො භණ්ඩනං නාම, තං ජාතං එතෙසන්ති භණ්ඩනජාතා, හත්ථපරාමාසාදිවසෙන මත්ථකං පත්තො කලහො ජාතො එතෙසන්ති කලහජාතා, විරුද්ධවාදභූතං වාදං ආපන්නාති විවාදාපන්නා. මුඛසත්තීහීති වාචාසත්තීහි. විතුදන්තාති විජ්ඣන්තා . භගවන්තං එතදවොචාති ‘‘ඉධ, භන්තෙ, කොසම්බියං භික්ඛූ භණ්ඩනජාතා’’තිආදිවචනං අවොච, තඤ්ච ඛො නෙව පියකම්යතාය, න භෙදාධිප්පායෙන, අථ ඛො අත්ථකාමතාය හිතකාමතාය. සාමග්ගීකාරකො කිරෙස භික්ඛු, තස්මාස්ස එතදහොසි ‘‘යථා ඉමෙ භික්ඛූ විවාදං ආරද්ධා, න සක්කා මයා, නාපි අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා සමග්ගෙ කාතුං, අප්පෙව නාම සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො භගවා සයං වා ගන්ත්වා අත්තනො වා සන්තිකං පක්කොසාපෙත්වා එතෙසං භික්ඛූනං ඛන්තිමෙත්තාපටිසංයුත්තං සාරණීයධම්මදෙසනං කථෙත්වා සාමග්ගිං කරෙය්යා’’ති අත්ථකාමතාය හිතකාමතාය ගන්ත්වා අවොච. තස්මා එවමාහාති අත්ථකාමත්තා එවමාහ, න භගවතො වචනං අනාදියන්තො. යෙ පන තදා සත්ථු වචනං න ගණ්හිංසු, තෙ කිඤ්චි අවත්වා තුණ්හීභූතා මඞ්කුභූතා අට්ඨංසු, තස්මා උභයෙසම්පි සත්ථරි අගාරවපටිපත්ති නාහොසි.

කොසම්බකවිවාදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දීඝාවුවත්ථුකථාවණ්ණනා

458. අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසීතිආදීසු භූතපුබ්බන්ති ඉදං භගවා පථවීගතං නිධිං උද්ධරිත්වා පුරතො රාසිං කරොන්තො විය භවපටිච්ඡන්නං පුරාවුත්ථං දස්සෙන්තො ආහ. අඩ්ඪොති ඉස්සරො. යො කොචි අත්තනො සන්තකෙන විභවෙන අඩ්ඪො හොති, අයං පන න කෙවලං අඩ්ඪොයෙව, මහද්ධනො මහතා අපරිමාණසඞ්ඛෙන ධනෙන සමන්නාගතොති ආහ ‘‘මහද්ධනො’’ති. භුඤ්ජිතබ්බතො පරිභුඤ්ජිතබ්බතො විසෙසතො කාමා භොගා නාම, තස්මා පඤ්චකාමගුණවසෙන මහන්තා උළාරා භොගා අස්සාති මහාභොගො. මහන්තං සෙනාබලඤ්චෙව ථාමබලඤ්ච එතස්සාති මහබ්බලො. මහන්තො හත්ථිඅස්සාදිවාහනො එතස්සාති මහාවාහනො. මහන්තං විජිතං රට්ඨං එතස්සාති මහාවිජිතො. පරිපුණ්ණකොසකොට්ඨාගාරොති කොසො වුච්චති භණ්ඩාගාරසාරගබ්භො, කොට්ඨං වුච්චති ධඤ්ඤස්ස ආඨපනට්ඨානං, කොට්ඨභූතං අගාරං කොට්ඨාගාරං, නිදහිත්වා ඨපිතෙන ධනෙන පරිපුණ්ණකොසො ධඤ්ඤානඤ්ච පරිපුණ්ණකොට්ඨාගාරොති අත්ථො.

අථ වා චතුබ්බිධො කොසො හත්ථී අස්සා රථා පත්තීති. යථා හි අසිනො තික්ඛභාවපරිපාලකො පරිච්ඡදො ‘‘කොසො’’ති වුච්චති, එවං රඤ්ඤො තික්ඛභාවපරිපාලකත්තා චතුරඞ්ගිනී සෙනා ‘‘කොසො’’ති වුච්චති. තිවිධං කොට්ඨාගාරං ධනකොට්ඨාගාරං ධඤ්ඤකොට්ඨාගාරං වත්ථකොට්ඨාගාරන්ති. තං සබ්බම්පි පරිපුණ්ණමස්සාති පරිපුණ්ණකොසකොට්ඨාගාරො. චතුරඞ්ගිනිං සෙනන්ති හත්ථිඅස්සරථපත්තිසඞ්ඛාතෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං සෙනං. සන්නය්හිත්වාති චම්මපටිමුඤ්චනාදීහි සන්නාහං කාරෙත්වා. අබ්භුය්යාසීති අභිඋය්යාසි, අභිමුඛො හුත්වා නික්ඛමීති අත්ථො. එකසඞ්ඝාතම්පීති එකප්පහාරම්පි. ධොවනන්ති ධොවනුදකං. පරිනෙත්වාති නීහරිත්වා. ‘‘අනත්ථදො’’ති වත්තබ්බෙ ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා ‘‘අනත්ථතො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි.

464. වග්ගභාවෙන වා පුථු නානා සද්දො අස්සාති පුථුසද්දො. සමජනොති භණ්ඩනෙ සමජ්ඣාසයො ජනො. තත්ථාති තස්මිං ජනකායෙ. අහං බාලොති න මඤ්ඤිත්ථාති බාලලක්ඛණෙ ඨිතොපි ‘‘අහං බාලො’’ති න මඤ්ඤි. භිය්යො චාති අත්තනො බාලභාවස්ස අජානනතො භිය්යො ච භණ්ඩනස්ස උපරිඵොටො විය සඞ්ඝභෙදස්ස අත්තනො කාරණභාවම්පි උප්පජ්ජමානං න මඤ්ඤිත්ථ නාඤ්ඤාසි.

කලහවසෙන පවත්තවාචායෙව ගොචරා එතෙසන්ති වාචාගොචරා. මුඛායාමන්ති විවදනවසෙන මුඛං ආයාමෙත්වා භාණිනො. න තං ජානන්තීති තං කලහං න ජානන්ති. කලහං කරොන්තො ච තං න ජානන්තො නාම නත්ථි. යථා පන න ජානන්ති, තං දස්සෙතුං ආහ ‘‘එවං සාදීනවො අය’’න්ති, අයං කලහො නාම අත්තනො පරෙසඤ්ච අත්ථහාපනතො අනත්ථුප්පාදනතො දිට්ඨෙව ධම්මෙ සම්පරායෙ ච සාදීනවො සදොසොති අත්ථො. තං න ජානන්තීති තං කලහං න ජානන්ති. කථං න ජානන්තීති ආහ ‘‘එවං සාදීනවො අය’’න්ති, ‘‘එවං සාදීනවො අයං කලහො’’ති එවං තං කලහං න ජානන්තීති අත්ථො.

අක්කොච්ඡි මන්තිආදීසු අක්කොච්ඡීති අක්කොසි. අවධීති පහරි. අජිනීති කූටසක්ඛිඔතාරණෙන වා වාදපටිවාදෙන වා කරණුත්තරියකරණෙන වා අජෙසි. අහාසීති මම සන්තකං පත්තාදීසු කිඤ්චිදෙව අවහරි . යෙ ච තන්ති යෙ කෙචි දෙවා වා මනුස්සා වා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා තං ‘‘අක්කොච්ඡි ම’’න්තිආදිවත්ථුකං කොධං සකටධුරං විය නද්ධිනා පූතිමච්ඡාදීනි විය ච කුසාදීහි පුනප්පුනං වෙඨෙන්තා උපනය්හන්ති උපනාහවසෙන අනුබන්ධන්ති, තෙසං සකිං උප්පන්නං වෙරං න සම්මතීති අත්ථො.

යෙ ච තං නුපනය්හන්තීති අස්සතියා අමනසිකාරවසෙන වා කම්මපච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන වා යෙ තං අක්කොසාදිවත්ථුකං කොධං ‘‘තයාපි කොචි නිද්දොසො පුරිමභවෙ අක්කුට්ඨො භවිස්සති, පහටො භවිස්සති, කූටසක්ඛිං ඔතාරෙත්වා ජිතො භවිස්සති, කස්සචි තෙ පසය්හ කිඤ්චි අච්ඡින්නං භවිස්සති, තස්මා නිද්දොසො හුත්වාපි අක්කොසාදීනි පාපුණාසී’’ති එවං න උපනය්හන්ති , තෙසු පමාදෙන උප්පන්නම්පි වෙරං ඉමිනා අනුපනය්හනෙන නිරින්ධනො විය ජාතවෙදො උපසම්මති.

න හි වෙරෙන වෙරානීති යථා හි ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදිඅසුචිමක්ඛිතං ඨානං තෙහෙව අසුචීහි ධොවන්තො සුද්ධං නිග්ගන්ධං කාතුං න සක්කොති, අථ ඛො තං ඨානං භිය්යොසො මත්තාය අසුද්ධතරඤ්ච දුග්ගන්ධතරඤ්ච හොති, එවමෙව අක්කොසන්තං පච්චක්කොසන්තො පහරන්තං පටිපහරන්තො වෙරෙන වෙරං වූපසමෙතුං න සක්කොති, අථ ඛො භිය්යො වෙරමෙව කරොති. ඉති වෙරානි නාම වෙරෙන කිස්මිඤ්චිපි කාලෙ න සම්මන්ති, අථ ඛො වඩ්ඪන්තියෙව. අවෙරෙන ච සම්මන්තීති යථා පන තානි ඛෙළාදීනි අසුචීනි විප්පසන්නෙන උදකෙන ධොවියමානානි නස්සන්ති, තං ඨානං සුද්ධං හොති නිග්ගන්ධං, එවමෙව අවෙරෙන ඛන්තිමෙත්තොදකෙන යොනිසොමනසිකාරෙන පටිසඞ්ඛානෙන පච්චවෙක්ඛණෙන වෙරානි වූපසම්මන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති අභාවං ගච්ඡන්ති. එස ධම්මො සනන්තනොති එස අවෙරෙන වෙරූපසමනසඞ්ඛාතො පොරාණකො ධම්මො සබ්බෙසං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවානං ගතමග්ගො.

න ජානන්තීති අනිච්චසඤ්ඤං න පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති අධිප්පායො. තතො සම්මන්ති මෙධගාති තතො තස්මා කාරණා මෙධගා කලහා සම්මන්ති වූපසමං ගච්ඡන්ති. කථං තෙ සම්මන්තීති ආහ ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ එවඤ්හි තෙ ජානන්තාති තෙ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චුසමීපං ගච්ඡාමා’’ති එවං ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති, අථ නෙසං තාය පටිපත්තියා තෙ මෙධගා සම්මන්තීති අධිප්පායො.

තෙසම්පි හොති සඞ්ගතීති යෙ මාතාපිතූනං අට්ඨීනි ඡින්දන්ති, පාණෙ හරන්ති, ගවාදීනි ච පසය්හ ගණ්හන්ති, එවං රට්ඨං විලුම්පමානානං තෙසම්පි සඞ්ගති හොති, කිමඞ්ගං පන තුම්හාකං න සියාති අධිප්පායො.

වණ්ණාවණ්ණදීපනත්ථං වුත්තාති ‘‘බාලසහායතාය ඉමෙ භික්ඛූ කලහපසුතා, පණ්ඩිතසහායානං පන ඉදං න සියා’’ති පණ්ඩිතසහායස්ස බාලසහායස්ස ච වණ්ණාවණ්ණදීපනත්ථං වුත්තා. නිපකන්ති නෙපක්කපඤ්ඤාය සමන්නාගතං. සාධුවිහාරි ධීරන්ති භද්දකවිහාරිං පණ්ඩිතං. පාකටපරිස්සයෙ ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙ ච අභිභවිත්වාති සීහබ්යග්ඝාදයො පාකටපරිස්සයෙ ච රාගභයදොසභයාදයො පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙ චාති සබ්බෙව පරිස්සයෙ අභිභවිත්වා.

එකකාචරිංසූති ‘‘ඉදං රජ්ජං නාම මහන්තං පමාදට්ඨානං, කිං අම්හාකං රජ්ජෙන කාරිතෙනා’’ති රට්ඨං පහාය තතො මහාඅරඤ්ඤං පවිසිත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චතූසු ඉරියාපථෙසු එකකා චරිංසූති අත්ථො.

එකස්ස චරිතං සෙය්යොති පබ්බජිතස්ස පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය එකීභාවාභිරතස්ස එකකස්සෙව චරිතං සෙය්යොති අත්ථො. නත්ථි බාලෙ සහායතාති චූළසීලං මජ්ඣිමසීලං මහාසීලං දස කථාවත්ථූනි තෙරස ධුතගුණා විපස්සනාඤාණං චත්තාරො මග්ගා චත්තාරි ඵලානි තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා අමතමහානිබ්බානන්ති අයං සහායතා නාම, සා බාලං නිස්සාය අධිගන්තුං න සක්කාති නත්ථි බාලෙ සහායතා. මාතඞ්ගො අරඤ්ඤෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙති සරලොපෙන සන්ධි. ‘‘මාතඞ්ගරඤ්ඤො’’තිපි පාඨො, අරඤ්ඤකො මාතඞ්ගො වියාති අත්ථො. මාතඞ්ග-සද්දෙනෙව හත්ථිභාවස්ස වුත්තත්තා නාගවචනං තස්ස මහත්තවිභාවනත්ථන්ති ආහ ‘‘නාගොති මහන්තාධිවචනමෙත’’න්ති. මහන්තපරියායො හි නාග-සද්දො හොති ‘‘එතං නාගස්ස නාගෙන, ඊසාදන්තස්ස හත්ථිනො’’තිආදීසු (උදා. 35).

දීඝාවුවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බාලකලොණකගමනකථාවණ්ණනා

465. බාලකලොණකාරගාමොති උපාලිගහපතිස්ස එවංනාමකො භොගගාමො. තෙනුපසඞ්කමීති ධම්මසෙනාපතිමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙසු වා අසීතිමහාසාවකෙසු වා අන්තමසො ධම්මභණ්ඩාගාරිකං ආනන්දත්ථෙරම්පි කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සයමෙව පත්තචීවරමාදාය අනීකනිස්සටො හත්ථී විය යූථනිස්සටො කාළසීහො විය වාතච්ඡින්නො වලාහකො විය ච එකකොව උපසඞ්කමි. කස්මා උපසඞ්කමි? ගණෙ කිරස්ස ආදීනවං දිස්වා එකවිහාරිං භික්ඛුං පස්සිතුකාමතා උදපාදි, තස්මා සීතාදිපීළිතො උණ්හාදිං පත්ථයමානො විය උපසඞ්කමි. අථ වා භගවතා සො ආදීනවො පගෙව පරිඤ්ඤාතො, න තෙන සත්ථා නිබ්බින්නො, තස්මිං පන අන්තොවස්සෙ කෙචි බුද්ධවෙනෙය්යා නාහෙසුං, තෙන අඤ්ඤත්ථ ගමනං තෙසං භික්ඛූනං දමනුපායොති පාලිලෙය්යකං උද්දිස්ස ගච්ඡන්තො එකවිහාරිං ආයස්මන්තං භගුං සම්පහංසෙතුං තත්ථ ගතො. එවං ගතෙ ච සත්ථරි පඤ්චසතා භික්ඛූ ආයස්මන්තං ආනන්දං ආහංසු ‘‘ආවුසො ආනන්ද සත්ථා එකකොව ගතො, මයං අනුබන්ධිස්සාමා’’ති. ‘‘ආවුසො, යදා භගවා සාමං සෙනාසනං සංසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය අනාමන්තෙත්වා උපට්ඨාකෙ අනපලොකෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං අදුතියො ගච්ඡති, තදා එකචාරිකං චරිතුං භගවතො අජ්ඣාසයො, සාවකෙන නාම සත්ථු අජ්ඣාසයානුරූපං පටිපජ්ජිතබ්බං, තස්මා න ඉමෙසු දිවසෙසු භගවා අනුගන්තබ්බො’’ති නිවාරෙසි, සයම්පි නානුගඤ්ඡි. ධම්මියා කථායාති එකීභාවෙ ආනිසංසපටිසංයුත්තාය ධම්මකථාය.

බාලකලොණකගමනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාචීනවංසදායගමනකථාවණ්ණනා

466. යෙන පාචීනවංසදායොති තත්ථ කස්මා උපසඞ්කමි? යථා නාම ජිඝච්ඡිතස්ස භොජනෙ, පිපාසිතස්ස පානීයෙ, සීතෙන ඵුට්ඨස්ස උණ්හෙ, උණ්හෙන ඵුට්ඨස්ස සීතෙ, දුක්ඛිතස්ස සුඛෙ අභිරුචි උප්පජ්ජති, එවමෙව භගවතො කොසම්බකෙ භික්ඛූ අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදාපන්නෙ අසමග්ගවාසං වසන්තෙ, සමග්ගවාසං වසන්තෙ ආවජ්ජෙන්තස්ස ඉමෙ තයො කුලපුත්තා ආපාථමාගමිංසු, අථ නෙසං පග්ගණ්හිතුකාමො උපසඞ්කමි ‘‘එවායං පටිපත්තිඅනුක්කමෙන කොසම්බකානං භික්ඛූනං විනයනූපායො හොතී’’ති. විහරන්තීති සාමග්ගිරසං අනුභවමානා විහරන්ති.

දායපාලොති (ම. නි. අට්ඨ. 1.325) අරඤ්ඤපාලො. සො අරඤ්ඤං යථා ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පදෙසෙන මනුස්සා පවිසිත්වා තත්ථ පුප්ඵං වා ඵලං වා නිය්යාසං වා දබ්බසම්භාරං වා න හරන්ති, එවං වතියා පරික්ඛිත්තස්ස අරඤ්ඤස්ස යොජිතෙ ද්වාරෙ නිසීදිත්වා අරඤ්ඤං රක්ඛති, තස්මා ‘‘දායපාලො’’ති වුත්තො. අත්තකාමරූපා විහරන්තීති අත්තනො හිතං කාමයමානසභාවා හුත්වා විහරන්ති. යො හි ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වාපි වෙජ්ජකම්මදූතකම්මපහිණගමනාදීනං වසෙන එකවීසතිඅනෙසනාහි ජීවිකං කප්පෙති, අයං න අත්තකාමරූපො නාම. යො පන ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා එකවීසතිඅනෙසනං පහාය චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ පතිට්ඨාය බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා සප්පායධුතඞ්ගං අධිට්ඨාය අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගාමන්තං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කුරුමානො විචරති, අයං අත්තකාමො නාම. තෙපි තයො කුලපුත්තා එවරූපා අහෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘අත්තකාමරූපා විහරන්තී’’ති.

මා තෙසං අඵාසුමකාසීති තෙසං අඵාසුකං මා අකාසීති භගවන්තං වාරෙසි. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘ඉමෙ කුලපුත්තා සමග්ගා විහරන්ති, එකච්චස්ස ච ගතට්ඨානෙ භණ්ඩනකලහවිවාදා වත්තන්ති, තිඛිණසිඞ්ගො චණ්ඩගොණො විය ඔවිජ්ඣන්තො විචරති, අථෙකමග්ගෙන ද්වින්නං ගමනං න හොති, කදාචි අයම්පි එවං කරොන්තො ඉමෙසං කුලපුත්තානං සමග්ගවාසං භින්දෙය්ය, පාසාදිකො ච පනෙස සුවණ්ණවණ්ණො රසගිද්ධො මඤ්ඤෙ, ගතකාලතො පට්ඨාය පණීතදායකානං අත්තනො උපට්ඨාකානං වණ්ණකථනාදීහි ඉමෙසං කුලපුත්තානං අප්පමාදවිහාරං භින්දෙය්ය, වසනට්ඨානානි චාපි එතෙසං කුලපුත්තානං නිබද්ධානි පරිච්ඡින්නානි තිස්සොව පණ්ණසාලා තයො චඞ්කමා තීණි දිවාට්ඨානානි තීණි මඤ්චපීඨානි, අයං පන සමණො මහාකායො වුඩ්ඪතරො මඤ්ඤෙ භවිස්සති, සො අකාලෙ ඉමෙ කුලපුත්තෙ සෙනාසනා වුට්ඨපෙස්සති, එවං සබ්බථාපි එතෙසං අඵාසු භවිස්සතී’’ති. තං අනිච්ඡන්තො ‘‘මා තෙසං අඵාසුමකාසී’’ති භගවන්තං වාරෙති.

කිං පනෙස ජානන්තො වාරෙසි අජානන්තොති? අජානන්තො. සම්මාසම්බුද්ධො හි නාම යදා අනෙකභික්ඛුසහස්සපරිවාරො බ්යාමප්පභාය අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනෙහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසිරියා ච බුද්ධානුභාවං දස්සෙන්තො විචරති, තදා ‘‘කො එසො’’ති අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බො හොති. තදා පන භගවා ‘‘මාස්සු කොචි මම බුද්ධානුභාවං අඤ්ඤාසී’’ති තථාරූපෙන ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරෙන සබ්බම්පි තං බුද්ධානුභාවං චීවරගබ්භෙන විය පටිච්ඡාදෙත්වා වලාහකගබ්භෙන පටිච්ඡන්නො පුණ්ණචන්දො විය සයමෙව පත්තචීවරමාදාය අඤ්ඤාතකවෙසෙන අගමාසි. ඉති තං අජානන්තොව දායපාලො වාරෙසි.

එතදවොචාති ථෙරො කිර ‘‘මා සමණා’’ති දායපාලස්ස කථං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘මයං තයො ජනා ඉධ විහරාම, අඤ්ඤො පබ්බජිතො නාම නත්ථි, අයඤ්ච දායපාලො පබ්බජිතෙන විය සද්ධිං කථෙති, කො නු ඛො භවිස්සතී’’ති දිවාට්ඨානතො උට්ඨාය ද්වාරෙ ඨත්වා මග්ගං ඔලොකෙන්තො භගවන්තං අද්දස. භගවාපි ථෙරස්ස සහ දස්සනෙනෙව සරීරොභාසං මුඤ්චි, අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනවිරාජිතා බ්යාමප්පභා පසාරිතසුවණ්ණපටො විය විරොචිත්ථ. ථෙරො ‘‘අයං දායපාලො ඵණකතආසීවිසං ගීවාය ගහෙතුං හත්ථං පසාරෙන්තො විය ලොකෙ අග්ගපුග්ගලෙන සද්ධිං කථෙන්තොව න ජානාති, අඤ්ඤතරභික්ඛුනා විය සද්ධිං කථෙතී’’ති නිවාරෙන්තො එතං ‘‘මාවුසො, දායපාලා’’තිආදිවචනං අවොච.

තෙනුපසඞ්කමීති කස්මා භගවතො පච්චුග්ගමනං අකත්වාව උපසඞ්කමි? එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘මයං තයො ජනා සමග්ගවාසං වසාම, සචාහං එකකොව පච්චුග්ගමනං කරිස්සාමි, සමග්ගවාසො නාම න භවිස්සති, පියමිත්තෙ ගහෙත්වාව පච්චුග්ගමනං කරිස්සාමි. යථා ච භගවා මය්හං පියො, එවං සහායානම්පි මෙ පියො’’ති තෙහි සද්ධිං පච්චුග්ගමනං කාතුකාමො සයං අකත්වා උපසඞ්කමි. කෙචි පන ‘‘තෙසං ථෙරානං පණ්ණසාලද්වාරෙ චඞ්කමනකොටියා භගවතො ආගමනමග්ගො හොති, තස්මා ථෙරො තෙසං සඤ්ඤං දදමානොව ගතො’’ති වදන්ති. අභික්කමථාති ඉතො ආගච්ඡථ. පාදෙ පක්ඛාලෙසීති විකසිතපදුමසන්නිභෙහි ජාලහත්ථෙහි මණිවණ්ණං උදකං ගහෙත්වා සුවණ්ණවණ්ණෙසු පිට්ඨිපාදෙසු උදකං ආසිඤ්චිත්වා පාදෙන පාදං ඝංසෙන්තො පක්ඛාලෙසි. බුද්ධානං කායෙ රජොජල්ලං නාම න උපලිම්පති, කස්මා පක්ඛාලෙසීති? සරීරස්ස උතුග්ගහණත්ථං තෙසඤ්ච චිත්තසම්පහංසනත්ථං. අම්හෙහි අභිහටෙන උදකෙන භගවා පාදෙ පක්ඛාලෙසි, පරිභොගං අකාසීති තෙසං භික්ඛූනං බලවසොමනස්සවසෙන චිත්තං පීණිතං හොති, තස්මා පක්ඛාලෙසි.

ආයස්මන්තං අනුරුද්ධං භගවා එතදවොචාති සො කිර තෙසං වුඩ්ඪතරො, තස්ස සඞ්ගහෙ කතෙ සෙසානං කතොව හොතීති ථෙරඤ්ඤෙව එතං ‘‘කච්චි වො අනුරුද්ධා’’තිආදිවචනං අවොච. අනුරුද්ධාති වා එකසෙසනයෙන වුත්තං විරූපෙකසෙසස්සපි ඉච්ඡිතබ්බත්තා, එවඤ්ච කත්වා බහුවචනනිද්දෙසො ච සමත්ථිතො හොති. කච්චීති පුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො. වොති සාමිවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – කච්චි අනුරුද්ධා තුම්හාකං ඛමනීයං, ඉරියාපථො වො ඛමති, කච්චි යාපනීයං, කච්චි වො ජීවිතං යාපෙති ඝටියති, කච්චි පිණ්ඩකෙන න කිලමථ, කච්චි තුම්හාකං සුලභපිණ්ඩං, සම්පත්තෙ වො දිස්වා මනුස්සා උළුඞ්කයාගුං වා කටච්ඡුභික්ඛං වා දාතබ්බං මඤ්ඤන්තීති භික්ඛාචාරවත්තං පුච්ඡති. කස්මා? යස්මා පච්චයෙන අකිලමන්තෙන සක්කා සමණධම්මො කාතුං, වත්තමෙව වා එතං පබ්බජිතානං.

අථ තෙන පටිවචනෙ දින්නෙ ‘‘අනුරුද්ධා තුම්හෙ රාජපබ්බජිතා මහාපුඤ්ඤා, මනුස්සා තුම්හාකං අරඤ්ඤෙ වසන්තානං අදත්වා කස්ස අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති, තුම්හෙ පන එතං භුඤ්ජිත්වා කිං නු ඛො මිගපොතකා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටෙන්තා විහරථ, උදාහු සාමග්ගිභාවො වො අත්ථී’’ති සාමග්ගිරසං පුච්ඡන්තො ‘‘කච්චි පන වො අනුරුද්ධා සමග්ගා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඛීරොදකීභූතාති යථා ඛීරඤ්ච උදකඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසන්දති, විසුං න හොති, එකත්තං විය උපෙති, කච්චි එවං සාමග්ගිවසෙන එකත්තුපගතචිත්තුප්පාදා විහරථාති පුච්ඡති. පියචක්ඛූහීති මෙත්තචිත්තං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා ඔලොකනතො පියභාවදීපකානි චක්ඛූනි පියචක්ඛූනි නාම, ‘‘කච්චි තථාරූපෙහි චක්ඛූහි අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්තා විහරථා’’ති පුච්ඡති. තග්ඝාති එකංසත්ථෙ නිපාතො, එකංසෙන මයං භන්තෙති වුත්තං හොති. යථා කථං පනාති එත්ථ යථාති නිපාතමත්තං, කථන්ති කාරණපුච්ඡා, කථං පන තුම්හෙ එවං විහරථ, කෙන කාරණෙන විහරථ, තං මෙ කාරණං බ්රූහීති වුත්තං හොති.

මෙත්තංකායකම්මන්ති මෙත්තචිත්තවසෙන පවත්තං කායකම්මං. ආවි චෙව රහො චාති සම්මුඛා චෙව පරම්මුඛා ච. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ සම්මුඛා කායවචීකම්මානි සහවාසෙ ලබ්භන්ති, ඉතරානි විප්පවාසෙ, මනොකම්මං සබ්බත්ථ ලබ්භති. යඤ්හි සහෙව වසන්තෙසු එකෙන මඤ්චපීඨං වා දාරුභණ්ඩං වා මත්තිකාභණ්ඩං වා බහි දුන්නික්ඛිත්තං හොති, තං දිස්වා ‘‘කෙනිදං වළඤ්ජිත’’න්ති අවඤ්ඤං අකත්වා අත්තනා දුන්නික්ඛිත්තං විය ගහෙත්වා පටිසාමෙන්තස්ස පටිජග්ගිතබ්බයුත්තං වා පන ඨානං පටිජග්ගන්තස්ස සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම හොති. එකස්මිං පක්කන්තෙ තෙන දුන්නික්ඛිත්තං සෙනාසනපරික්ඛාරං තථෙව නික්ඛිපන්තස්ස පටිජග්ගිතබ්බයුත්තං වා පන ඨානං පටිජග්ගන්තස්ස පරම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම හොති. සහවසන්තස්ස පන ථෙරෙහි සද්ධිං මධුරං සම්මොදනීයකථං පටිසන්ථාරකථං සාරණීයකථං ධම්මකථං සරභඤ්ඤං සාකච්ඡං පඤ්හපුච්ඡනං පඤ්හවිස්සජ්ජනන්ති එවමාදිකරණෙ සම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම හොති. ථෙරෙසු පන පක්කන්තෙසු ‘‘මය්හං පියසහායො නන්දියත්ථෙරො කිමිලත්ථෙරො එවං සීලසම්පන්නො එවං ආචාරසම්පන්නො’’තිආදිගුණකථනෙ පරම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම හොති. ‘‘මය්හං පියමිත්තො නන්දියත්ථෙරො කිමිලත්ථෙරො අවෙරො හොතු අබ්යාපජ්ජො සුඛී’’ති එවං සමන්නාහරතො පන සම්මුඛාපි පරම්මුඛාපි මෙත්තං මනොකම්මං හොතියෙව.

නානා හි ඛො නො භන්තෙ කායාති අයඤ්හි කායො පිට්ඨං විය මත්තිකා විය ච ඔමද්දිත්වා එකතො කාතුං න සක්කා. එකඤ්ච පන මඤ්ඤෙ චිත්තන්ති චිත්තං පන නො අත්තනො විය අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හිතභාවෙන අවිරොධභාවෙන භෙදාභාවෙන සමග්ගභාවෙන එකමෙවාති දස්සෙති. කථං පනෙතෙ සකං චිත්තං නික්ඛිපිත්වා ඉතරෙසං චිත්තවසෙන වත්තිංසූති? එකස්ස පත්තෙ මලං උට්ඨහති, එකස්ස චීවරං කිලිට්ඨං හොති, එකස්ස පරිභණ්ඩකම්මං හොති. තත්ථ යස්ස පත්තෙ මලං උට්ඨිතං, තෙන ‘‘මමාවුසො පත්තෙ මලං උට්ඨිතං, පචිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ ඉතරෙ ‘‘මය්හං චීවරං කිලිට්ඨං ධොවිතබ්බං, මය්හං පරිභණ්ඩං කාතබ්බ’’න්ති අවත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා දාරූනි ආහරිත්වා භින්දිත්වා පත්තකටාහෙ බහලතනුමත්තිකාහි ලෙපං කත්වා පත්තං පචිත්වා තතො පරං චීවරං වා ධොවන්ති, පරිභණ්ඩං වා කරොන්ති. ‘‘මමාවුසො චීවරං කිලිට්ඨං, ධොවිතුං වට්ටතී’’ති ‘‘මම පණ්ණසාලා උක්ලාපා, පරිභණ්ඩං කාතුං වට්ටතී’’ති පඨමතරං ආරොචිතෙපි එසෙව නයො.

ඉදානි තෙසං අප්පමාදලක්ඛණං පුච්ඡන්තො ‘‘කච්චි පන වො අනුරුද්ධා’’තිආදිමාහ. තත්ථ වොති නිපාතමත්තං, පච්චත්තවචනං වා, කච්චි තුම්හෙති අත්ථො. අම්හාකන්ති අම්හෙසු තීසු ජනෙසු. පිණ්ඩාය පටික්කමතීති ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්චාගච්ඡති. අවක්කාරපාතින්ති අතිරෙකපිණ්ඩපාතං අපනෙත්වා ඨපනත්ථාය එකං සමුග්ගපාතිං ධොවිත්වා ඨපෙති. යො පච්ඡාති තෙ කිර ථෙරා න එකතොව භික්ඛාචාරං පවිසන්ති. ඵලසමාපත්තිරතා හෙතෙ පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා වත්තපටිපත්තිං පූරෙත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදන්ති. තෙසු යො පඨමතරං නිසින්නො අත්තනො කාලපරිච්ඡෙදවසෙන පඨමතරං උට්ඨාති, සො පිණ්ඩාය චරිත්වා පටිනිවත්තො භත්තකිච්චට්ඨානං ආගන්ත්වා ජානාති ‘‘ද්වෙ භික්ඛූ පච්ඡතො, අහං පඨමතරං ආගතො’’ති. අථ පත්තං පිදහිත්වා ආසනපඤ්ඤාපනාදීනි කත්වා යදි පත්තෙ පටිවීසමත්තමෙව හොති, නිසීදිත්වා භුඤ්ජති, යදි අතිරෙකං හොති, අවක්කාරපාතියං පක්ඛිපිත්වා පාතිං පිධාය භුඤ්ජති, කතභත්තකිච්චො පත්තං ධොවිත්වා වොදකං කත්වා ථවිකාය ඔසාපෙත්වා පත්තචීවරං ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසති.

දුතියොපි ආගන්ත්වාව ජානාති ‘‘එකො පඨමං ආගතො, එකො පච්ඡතො’’ති. සො සචෙ පත්තෙ භත්තං පමාණමෙව හොති, භුඤ්ජති. සචෙ මන්දං, අවක්කාරපාතිතො ගහෙත්වා භුඤ්ජති. සචෙ අතිරෙකං හොති, අවක්කාරපාතියං පක්ඛිපිත්වා පමාණමෙව භුඤ්ජිත්වා පුරිමත්ථෙරො විය වසනට්ඨානං පවිසති. තතියොපි ආගන්ත්වාව ජානාති ‘‘ද්වෙ පඨමං ආගතා, අහං පච්ඡිමො’’ති. සොපි දුතියත්ථෙරො විය භුඤ්ජිත්වා කතභත්තකිච්චො පත්තං ධොවිත්වා වොදකං කත්වා ථවිකාය ඔසාපෙත්වා ආසනානි උක්ඛිපිත්වා පටිසාමෙති, පානීයඝටෙ වා පරිභොජනීයඝටෙ වා අවසෙසඋදකං ඡඩ්ඩෙත්වා ඝටෙ නිකුජ්ජිත්වා අවක්කාරපාතියං සචෙ අවසෙසභත්තං හොති, තං වුත්තනයෙන ජහිත්වා පාතිං ධොවිත්වා පටිසාමෙති, භත්තග්ගං සම්මජ්ජති, සො කචවරං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මජ්ජනිං උක්ඛිපිත්වා උපචිකාහි මුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පත්තචීවරමාදාය වසනට්ඨානං පවිසති. ඉදං ථෙරානං බහිවිහාරෙ අරඤ්ඤෙ භත්තකිච්චකරණට්ඨානෙ භොජනසාලාය වත්තං. ඉදං සන්ධාය ‘‘යො පච්ඡා’’තිආදි වුත්තං.

යොපස්සතීතිආදි පන නෙසං අන්තොවිහාරෙ වත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ වච්චඝටන්ති ආචමනකුම්භිං. රිත්තන්ති රිත්තකං. තුච්ඡන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අවිසය්හන්ති උක්ඛිපිතුං අසක්කුණෙය්යං අතිභාරියං. හත්ථවිකාරෙනාති හත්ථසඤ්ඤාය. තෙ කිර පානීයඝටාදීසු යංකිඤ්චි තුච්ඡකං ගහෙත්වා පොක්ඛරණිං ගන්ත්වා අන්තො ච බහි ච ධොවිත්වා උදකං පරිස්සාවෙත්වා තීරෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤං භික්ඛුං හත්ථවිකාරෙන ආමන්තෙන්ති, ඔදිස්ස වා අනොදිස්ස වා සද්දං න කරොන්ති. කස්මා ඔදිස්ස න කරොන්ති? තඤ්හි භික්ඛුං සද්දො බාධෙය්යාති. කස්මා අනොදිස්ස න කරොන්ති? අනොදිස්ස සද්දෙ දින්නෙ ‘‘අහං පුරෙ, අහං පුරෙ’’ති ද්වෙපි නික්ඛමෙය්යුං. තතො ද්වීහි කත්තබ්බකම්මෙ තතියස්ස කම්මච්ඡෙදො භවෙය්ය. සංයතපදසද්දො පන හුත්වා අපරස්ස භික්ඛුනො දිවාට්ඨානසන්තිකං ගන්ත්වා තෙන දිට්ඨභාවං ඤත්වා හත්ථසඤ්ඤං කරොති, තාය සඤ්ඤාය ඉතරො ආගච්ඡති, තතො ද්වෙ ජනා හත්ථෙන හත්ථං සංසිබ්බන්තා ද්වීසු හත්ථෙසු ඨපෙත්වා උට්ඨාපෙන්ති. තං සන්ධායාහ ‘‘හත්ථවිකාරෙන දුතියං ආමන්තෙත්වා හත්ථවිලඞ්ඝකෙන උපට්ඨාපෙමා’’ති.

පඤ්චාහිකං ඛො පනාති චාතුද්දසෙ පන්නරසෙ අට්ඨමියන්ති ඉදං තාව පකතිධම්මස්සවනමෙව, තං අඛණ්ඩං කත්වා පඤ්චමෙ පඤ්චමෙ දිවසෙ ද්වෙ ථෙරා නාතිවිකාලෙ නහායිත්වා අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගච්ඡන්ති. තත්ථ තයොපි නිසීදිත්වා තිණ්ණං පිටකානං අඤ්ඤතරස්මිං අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සජ්ජෙන්ති. තෙසං එවං කරොන්තානංයෙව අරුණං උග්ගච්ඡති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. එත්තාවතා ථෙරෙන භගවතා අප්පමාදලක්ඛණං පුච්ඡිතෙන පමාදට්ඨානෙසුයෙව අප්පමාදලක්ඛණං විස්සජ්ජිතං හොති. අඤ්ඤෙසඤ්හි භික්ඛූනං භික්ඛාචාරපවිසනකාලො නික්ඛමනකාලො නිවාසනපරිවත්තනං චීවරපාරුපනං අන්තොගාමෙ පිණ්ඩාය චරණං ධම්මකථනං අනුමොදනං අන්තොගාමතො නික්ඛමිත්වා භත්තකිච්චකරණං පත්තධොවනං පත්තඔසාපනං පත්තචීවරපටිසාමනන්ති පපඤ්චකරණට්ඨානානි එතානි. තස්මා ථෙරො ‘‘අම්හාකං එත්තකං ඨානං මුඤ්චිත්වා විස්සට්ඨකථාපවත්තනෙන කම්මට්ඨානෙ පමජ්ජනට්ඨානානි, තත්ථාපි මයං, භන්තෙ, කම්මට්ඨානවිරුද්ධං න පටිපජ්ජාමා’’ති අඤ්ඤෙසං පමාදට්ඨානෙසුයෙව සිඛාප්පත්තං අත්තනො අප්පමාදලක්ඛණං විස්සජ්ජෙසි. ඉමිනාව එතානි ඨානානි මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤත්ථ විහාරසමාපත්තීනං අවළඤ්ජනවසෙන පමාදකාලො නාම අම්හාකං නත්ථීති දීපෙති.

පාචීනවංසදායගමනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාලිලෙය්යකගමනකථාවණ්ණනා

467. ධම්මියාකථායාති සමග්ගවාසෙ ආනිසංසපටිසංයුත්තාය ධම්මකථාය. අනුපුබ්බෙන (උදා. අට්ඨ. 35) චාරිකං චරමානොති අනුක්කමෙන ගාමනිගමපටිපාටියා චාරිකං චරමානො. යෙන පාලිලෙය්යකං තදවසරීති එකකොව යෙන පාලිලෙය්යකගාමො, තං අවසරි. පාලිලෙය්යකගාමවාසිනොපි පච්චුග්ගන්ත්වා භගවතො දානං දත්වා පාලිලෙය්යකගාමස්ස අවිදූරෙ රක්ඛිතවනසණ්ඩො නාම අත්ථි, තත්ථ භගවතො පණ්ණසාලං කත්වා ‘‘එත්ථ භගවා වසතූ’’ති යාචිත්වා වාසයිංසු. භද්දසාලොති පන තත්ථෙකො මනාපො ලට්ඨිකො සාලරුක්ඛො. භගවා තං ගාමං උපනිස්සාය වනසණ්ඩෙ පණ්ණසාලාය සමීපෙ තස්මිං රුක්ඛමූලෙ විහාසි. තෙන වුත්තං ‘‘පාලිලෙය්යකෙ විහරති රක්ඛිතවනසණ්ඩෙ භද්දසාලමූලෙ’’ති.

අථ ඛො භගවතො රහොගතස්සාතිආදි භගවතො විවෙකසුඛපච්චවෙක්ඛණදස්සනං. ආකිණ්ණො න ඵාසු විහාසින්ති සම්බාධප්පත්තො ආකිණ්ණො විහාසිං. කිං පන භගවතො සම්බාධො අත්ථි සංසග්ගො වාති? නත්ථි. න හි කොචි භගවන්තං අනිච්ඡාය උපසඞ්කමිතුං සක්කොති. දුරාසදා හි බුද්ධා භගවන්තො සබ්බත්ථ ච අනුපලිත්තා, හිතෙසිතාය පන සත්තෙසු අනුකම්පං උපාදාය ‘‘මුත්තො මොචෙස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤානුරූපං චතුරොඝනිත්ථරණත්ථං අට්ඨන්නං පරිසානං අත්තනො සන්තිකං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනං අධිවාසෙති, සයඤ්ච මහාකරුණාසමුස්සාහිතො කාලඤ්ඤූ හුත්වා තත්ථ උපසඞ්කමීති ඉදං සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණං. නායමිධ ආකිණ්ණවිහාරො අධිප්පෙතො, ඉධ පන තෙහි කලහකාරකෙහි කොසම්බකභික්ඛූහි සද්ධිං එකවිහාරෙ වාසං විහාසි, තදා විනෙතබ්බාභාවතො ආකිණ්ණවිහාරං කත්වා වුත්තං ‘‘අහං ඛො පුබ්බෙ ආකිණ්ණො න ඵාසු විහාසි’’න්ති. තෙනෙවාහ ‘‘තෙහි කොසම්බකෙහි භික්ඛූහි භණ්ඩනකාරකෙහී’’තිආදි.

දහරපොතකෙහීති දහරෙහි හත්ථිපොතකෙහි, යෙ භිඞ්කාතිපි වුච්චන්ති. තෙහීති හත්ථිආදීහි. කද්දමොදකානීති කද්දමමිස්සානි උදකානි. ඔගාහාති එත්ථ ‘‘ඔගාහ’’න්තිපි පාළි. අස්සාති හත්ථිනාගස්ස. උපනිඝංසන්තියොති ඝට්ටෙන්තියො. උපනිඝංසියමානොපි අත්තනො උළාරභාවෙන න කුජ්ඣති, තෙන තා ඝංසන්තියෙව. වූපකට්ඨොති වූපකට්ඨො දූරීභූතො.

යූථාති හත්ථිඝටාය. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති සො කිර හත්ථිනාගො යූථවාසෙ උක්කණ්ඨිතො තං වනසණ්ඩං පවිට්ඨො. තත්ථ භගවන්තං දිස්වා ඝටසහස්සෙන නිබ්බාපිතසන්තාපො විය නිබ්බුතො හුත්වා පසන්නචිත්තො භගවතො සන්තිකෙ අට්ඨාසි, තතො පට්ඨාය වත්තසීසෙ ඨත්වා භද්දසාලස්ස පණ්ණසාලාය ච සමන්තතො අප්පහරිතං කත්වා සාඛාභඞ්ගෙන සම්මජ්ජති, භගවතො මුඛධොවනං දෙති, නහානොදකං ආහරති, දන්තකට්ඨං දෙති, අරඤ්ඤතො මධුරානි ඵලාඵලානි ආහරිත්වා සත්ථු උපනෙති. සත්ථා තානි පරිභුඤ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘සොණ්ඩාය භගවතො පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙතී’’තිආදි. සො කිර සොණ්ඩාය දාරූනි ආහරිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝංසිත්වා අග්ගිං උට්ඨාපෙත්වා දාරූනි ජාලාපෙත්වා තත්ථ පාසාණඛණ්ඩානි තාපෙත්වා තානි දණ්ඩකෙහි වට්ටෙත්වා සොණ්ඩියං ඛිපිත්වා උදකස්ස තත්තභාවං ඤත්වා භගවතො සන්තිකං උපගන්ත්වා තිට්ඨති. භගවා ‘‘හත්ථිනාගො මම නහානං ඉච්ඡතී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා නහානකිච්චං කරොති. පානීයෙපි එසෙව නයො. තස්මිං පන සීතලෙ ජාතෙ උපසඞ්කමති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සොණ්ඩාය භගවතො පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙතී’’ති.

අත්තනො ච පවිවෙකං විදිත්වාති කෙහිචි අනාකිණ්ණභාවලද්ධං කායවිවෙකං ජානිත්වා. ඉතරෙ පන විවෙකා භගවතො සබ්බකාලං විජ්ජන්තියෙව. ඉමං උදානං උදානෙසීති ඉමං අත්තනො හත්ථිනාගස්ස ච විවෙකාභිරතියා සමානජ්ඣාසයභාවදීපනං උදානං උදානෙසි.

ගාථාය පන එවමත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා (උදා. අට්ඨ. 35) – එතං ඊසාදන්තස්ස රථඊසාසදිසදන්තස්ස හත්ථිනාගස්ස චිත්තං නාගෙන බුද්ධනාගස්ස චිත්තෙන සමෙති සංසන්දති. කථං සමෙති චෙ? යදෙකො රමතී වනෙ, යස්මා බුද්ධනාගො ‘‘අහං ඛො පුබ්බෙ ආකිණ්ණො විහාසි’’න්ති පුරිමං ආකිණ්ණවිහාරං ජිගුච්ඡිත්වා විවෙකං උපබ්රූහයමානො ඉදානි යථා එකො අදුතියො වනෙ අරඤ්ඤෙ රමති අභිරමති, එවං අයම්පි හත්ථිනාගො පුබ්බෙ අත්තනො හත්ථිආදීහි ආකිණ්ණවිහාරං ජිගුච්ඡිත්වා ඉදානි එකො අසහායො වනෙ එකවිහාරං රමති අභිනන්දති, තස්මාස්ස චිත්තං නාගෙන සමෙති, තස්ස චිත්තෙන සමෙතීති කත්වා එකීභාවරතියා එකසදිසං හොතීති අත්ථො.

පාලිලෙය්යකගමනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨාරසවත්ථුකථාවණ්ණනා

473. යො පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති එත්ථ යො සෙනාසනාරහස්ස සෙනාසනං පටිබාහති, තස්සෙව ආපත්ති. කලහකාරකාදීනං පනෙත්ථ ‘‘ඔකාසො නත්ථී’’තිආදිකං සඞ්ඝස්ස කතිකං ආරොචෙත්වා න පඤ්ඤපෙන්තස්ස ‘‘අහං වුඩ්ඪො’’ති පසය්හ අත්තනාව අත්තනො පඤ්ඤපෙත්වා ගණ්හන්තං ‘‘යුත්තියා ගණ්හථා’’ති වත්වා වාරෙන්තස්ස ච නත්ථි ආපත්ති. ‘‘භණ්ඩනකාරකං නික්කඩ්ඪතීති වචනතො කුලදූසකස්ස පබ්බාජනීයකම්මානුඤ්ඤාය ච ඉධ කලහවූපසමනත්ථං ආගතානං කොසම්බකානම්පි ‘යථාවුඩ්ඪ’න්ති අවත්වා ‘විවිත්තෙ අසති විවිත්තං කත්වාපි දාතබ්බ’න්ති වුත්තත්තා විවිත්තං කත්වා දෙන්තං පටිබාහන්තස්සෙව ආපත්තී’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

උපාලිසඞ්ඝසාමග්ගීපුච්ඡාවණ්ණනා

476. නමූලා මූලං ගන්ත්වාති මූලතො මූලං අගන්ත්වා. අත්ථතො අපගතාති සාමග්ගිසඞ්ඛාතඅත්ථතො අපගතා.

477. යෙන නං පච්චත්ථිකා වදෙය්යුං, තං න හි හොතීති සම්බන්ධො. අනපගතන්ති කාරණතො අනපෙතං, සකාරණන්ති වුත්තං හොති.

උසූයායාති ඉමිනා දොසාගතිගමනස්ස සඞ්ගහිතත්තා ‘‘අගතිගමනෙනා’’ති අවසෙසඅගතිගමනං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. අට්ඨහි දූතඞ්ගෙහීති ‘‘සොතා ච හොති සාවෙතා ච උග්ගහෙතා ච ධාරෙතා ච විඤ්ඤාපෙතා ච කුසලො ච සහිතාසහිතදස්සනො ච අකලහකාරකො චා’’ති එවං වුත්තෙහි අට්ඨහි දූතඞ්ගෙහි. සෙසමෙත්ථ පාළිතො අට්ඨකථාතො ච සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කොසම්බකක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං

මහාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස