📜
4. සමථක්ඛන්ධකං
සම්මුඛාවිනයකථාවණ්ණනා
187. සමථක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ සඤ්ඤාපෙතීති එත්ථ සං-සද්දූපපදො ඤා-සද්දො තොසනවිසිට්ඨෙ අවබොධනෙ වත්තතීති ආහ ‘‘පරිතොසෙත්වා ජානාපෙතී’’ති.
සතිවිනයාදිකථාවණ්ණනා
195-200. දෙසනාමත්තමෙවෙතන්ති ‘‘පඤ්චිමානී’’ති එතං දෙසනාමත්තං. සතිවෙපුල්ලප්පත්තස්ස ඛීණාසවස්ස දාතබ්බො විනයො සතිවිනයො. අමූළ්හස්ස දාතබ්බො විනයො අමූළ්හවිනයො. පටිඤ්ඤාතෙන කරණං පටිඤ්ඤාතකරණං.
212. තිණවත්ථාරකසදිසත්තාති තංසදිසතාය තබ්බොහාරොති දස්සෙති යථා ‘‘එස බ්රහ්මදත්තො’’ති.
අධිකරණකථාවණ්ණනා
216. විවාදාධිකරණස්ස කිං මූලන්තිආදීසු විවාදමූලානීති විවාදස්ස මූලානි. කොධනොති කුජ්ඣනලක්ඛණෙන කොධෙන සමන්නාගතො. උපනාහීති වෙරඅප්පටිනිස්සග්ගලක්ඛණෙන උපනාහෙන සමන්නාගතො. අගාරවොති (දී. නි. අට්ඨ. 3.323; ම. නි. අට්ඨ. 3.44) ගාරවවිරහිතො. අප්පතිස්සොති අප්පතිස්සයො අනීචවුත්ති. එත්ථ පන යො භික්ඛු සත්ථරි ධරමානෙ තීසු කාලෙසු උපට්ඨානං න යාති, සත්ථරි අනුපාහනෙ චඞ්කමන්තෙ සඋපාහනො චඞ්කමති, නීචෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තෙ උච්චෙ චඞ්කමති, හෙට්ඨා වසන්තෙ උපරි වසති, සත්ථු දස්සනට්ඨානෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තං ධාරෙති, උපාහනං ධාරෙති, නහායති, උච්චාරං වා පස්සාවං වා කරොති, පරිනිබ්බුතෙ ¶ වා පන චෙතියං වන්දිතුං න ගච්ඡති, චෙතියස්ස පඤ්ඤායනට්ඨානෙ සත්ථුදස්සනට්ඨානෙ වුත්තං සබ්බං කරොති, අඤ්ඤෙහි ච භික්ඛූහි ‘‘කස්මා එවං කරොසි, න ඉදං වට්ටති, සම්මාසම්බුද්ධස්ස නාම ලජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ ‘‘තුණ්හී හොහි, බුද්ධො බුද්ධොති වදසි, කිං බුද්ධො නාමා’’ති භණති, අයං සත්ථරි අගාරවො නාම.
යො ¶ පන ධම්මසවනෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ සක්කච්චං න ගච්ඡති, සක්කච්චං ධම්මං න සුණාති, නිද්දායති වා සල්ලපන්තො වා නිසීදති, සක්කච්චං න ගණ්හාති න වාචෙති, ‘‘කිං ධම්මෙ අගාරවං කරොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තුණ්හී හොහි, ධම්මො ධම්මොති වදසි, කිං ධම්මො නාමා’’ති වදති, අයං ධම්මෙ අගාරවො නාම. යො පන ථෙරෙන භික්ඛුනා අනජ්ඣිට්ඨො ධම්මං දෙසෙති උද්දිසති පඤ්හං කථෙති, වුඩ්ඪෙ භික්ඛූ ඝට්ටෙන්තො ගච්ඡති තිට්ඨති නිසීදති, දුස්සපල්ලත්ථිකං වා හත්ථපල්ලත්ථිකං වා කරොති, සඞ්ඝමජ්ඣෙ උභො අංසෙ පාරුපති, ඡත්තුපාහනං ධාරෙති, ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ලජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙපි ‘‘තුණ්හී හොහි, සඞ්ඝො සඞ්ඝොති වදසි, කිං සඞ්ඝො, මිගසඞ්ඝො අජසඞ්ඝො’’තිආදීනි වදති, අයං සඞ්ඝෙ අගාරවො නාම. එකභික්ඛුස්මිම්පි හි අගාරවෙ කතෙ සඞ්ඝෙ කතොයෙව හොති. තිස්සො සික්ඛා පන අපූරයමානො සික්ඛාය න පරිපූරකාරී නාම.
අහිතාය දුක්ඛාය දෙවමනුස්සානන්ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.325; ම. නි. අට්ඨ. 3.42; අ. නි. අට්ඨ. 3.6.36) එකස්මිං විහාරෙ ද්වින්නං භික්ඛූනං උප්පන්නවිවාදො කථං දෙවමනුස්සානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තති? කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ විය හි ද්වීසු භික්ඛූසු විවාදං ආපන්නෙසු තස්මිං විහාරෙ තෙසං අන්තෙවාසිකා විවදන්ති, තෙසං ඔවාදං ගණ්හන්තො භික්ඛුනිසඞ්ඝො විවදති, තතො තෙසං උපට්ඨාකා විවදන්ති, අථ මනුස්සානං ආරක්ඛදෙවතා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. තත්ථ ධම්මවාදීනං ආරක්ඛදෙවතා ධම්මවාදිනියො හොන්ති, අධම්මවාදීනං අධම්මවාදිනියො. තතො ආරක්ඛදෙවතානං මිත්තා භුම්මදෙවතා භිජ්ජන්ති. එවං පරම්පරාය යාව බ්රහ්මලොකා ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ සබ්බෙ දෙවමනුස්සා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. ධම්මවාදීහි පන අධම්මවාදිනොව බහුතරා හොන්ති. තතො ‘‘යං බහුකෙහි ගහිතං, තං තච්ඡ’’න්ති ධම්මං විස්සජ්ජෙත්වා බහුතරා අධම්මං ගණ්හන්ති. තෙ අධම්මං පුරක්ඛත්වා විහරන්තා අපායෙසු නිබ්බත්තන්ති. එවං එකස්මිං විහාරෙ ද්වින්නං භික්ඛූනං උප්පන්නො විවාදො බහූනං අහිතාය දුක්ඛාය හොති. අජ්ඣත්තං වාති අත්තනි වා අත්තනො පරිසාය වා. බහිද්ධා වාති පරස්මිං වා පරස්ස පරිසාය වා. ආයතිං අනවස්සවායාති ආයතිං අනුප්පාදාය.
මක්ඛීති ¶ පරෙසං ගුණමක්ඛනලක්ඛණෙන මක්ඛෙන සමන්නාගතො. පළාසීති යුගග්ගාහලක්ඛණෙන පළාසෙන සමන්නාගතො. ඉස්සුකීති පරසක්කාරාදීනං ඉස්සායනලක්ඛණාය ¶ ඉස්සාය සමන්නාගතො. මච්ඡරීති ආවාසමච්ඡරියාදීහි සමන්නාගතො. සඨොති කෙරාටිකො. මායාවීති කතපාපපටිච්ඡාදකො. පාපිච්ඡොති අසන්තසම්භාවනිච්ඡකො දුස්සීලො. මිච්ඡාදිට්ඨීති නත්ථිකවාදී අහෙතුකවාදී අකිරියවාදී. සන්දිට්ඨිපරාමාසීති සයං දිට්ඨමෙව පරාමසති ගණ්හාති. ආධානග්ගාහීති දළ්හග්ගාහී. දුප්පටිනිස්සග්ගීති න සක්කා හොති ගහිතං නිස්සජ්ජාපෙතුං. එත්ථ ච කොධනො හොති උපනාහීතිආදිනා පුග්ගලාධිට්ඨානනයෙන කොධූපනාහාදයො අකුසලධම්මා විවාදමූලානීති දස්සිතානි, තථා දුට්ඨචිත්තා විවදන්තීතිආදිනා ලොභදොසමොහා. අදුට්ඨචිත්තා විවදන්තීතිආදිනා ච අලොභාදයො විවාදමූලානීති දස්සිතානි.
217. දුබ්බණ්ණොති පංසුපිසාචකො විය ඣාමඛාණුවණ්ණො. දුද්දස්සිකොති විජාතමාතුයාපි අමනාපදස්සනො. ඔකොටිමකොති ලකුණ්ඩකො. කාණොති එකක්ඛිකාණො වා උභයක්ඛිකාණො වා. කුණීති එකහත්ථකුණී වා උභයහත්ථකුණී වා. ඛඤ්ජොති එකපාදඛඤ්ජො වා උභයපාදඛඤ්ජො වා. පක්ඛහතොති හතපක්ඛො පීඨසප්පී.
220. විවාදාධිකරණං කුසලං අකුසලං අබ්යාකතන්ති විවාදාධිකරණං කිං කුසලං අකුසලං උදාහු අබ්යාකතන්ති පුච්ඡති. විවාදාධිකරණං සියා කුසලන්තිආදි විස්සජ්ජනං. එස නයො සෙසෙසුපි. විවදන්ති එතෙනාති විවාදොති ආහ ‘‘යෙන විවදන්ති, සො චිත්තුප්පාදො විවාදො’’ති. කථං පන සො චිත්තුප්පාදො අධිකරණං නාමාති ආහ ‘‘සමථෙහි ච අධිකරණීයතාය අධිකරණ’’න්ති, සමථෙහි සමෙතබ්බතාය අධිකරණන්ති අත්ථො. විවාදහෙතුභූතස්ස හි චිත්තුප්පාදස්ස වූපසමෙන තප්පභවස්ස සද්දස්සපි වූපසමො හොතීති චිත්තුප්පාදස්ස සමථෙහි අධිකරණීයතා පරියායො සම්භවති.
222. ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතන්ති අයං විකප්පො පඤ්ඤත්තිවජ්ජංයෙව සන්ධාය වුත්තො, න ලොකවජ්ජන්ති දස්සෙතුං ‘‘සන්ධායභාසිතවසෙනා’’තිආදිමාහ. කස්මා පනෙත්ථ සන්ධායභාසිතවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘යස්මිං හී’’තිආදි. පථවීඛණනාදිකෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන භූතගාමපාතබ්යතාදිපඤ්ඤත්තිවජ්ජං සික්ඛාපදං ¶ සඞ්ගණ්හාති. යො විනයෙ අපකතඤ්ඤුතාය වත්තසීසෙන සම්මුඤ්ජනිආදිනා පථවීඛණනාදීනි කරොති, තදා තස්සුප්පන්නචිත්තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කුසලචිත්තං අඞ්ගං හොතී’’ති. අඞ්ගං හොතීති ච වත්තසීසෙන කරොන්තස්සපි ‘‘ඉමං පථවිං ඛණාමී’’තිආදිනා වීතික්කමජානනවසෙන ¶ පවත්තත්තා තං කුසලචිත්තං ආපත්තාධිකරණං, කුසලචිත්තං ආපත්තියා කාරණං හොතීති අත්ථො. න හි වීතික්කමං අජානන්තස්ස පථවීඛණනාදීසු ආපත්ති සම්භවති. තස්මිං සතීති තස්මිං කුසලචිත්තෙ ආපත්තිභාවෙන ගහිතෙ සතීති අධිප්පායො. තස්මාති යස්මා කුසලචිත්තෙ ආපත්තිභාවෙන ගහිතෙ සති ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති න සක්කා වත්තුං, තස්මා. නයිදං අඞ්ගප්පහොනකචිත්තං සන්ධාය වුත්තන්ති ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති ඉදං ආපත්තිසමුට්ඨාපකභාවෙන අඞ්ගප්පහොනකං ආපත්තියා කාරණභූතං චිත්තං සන්ධාය න වුත්තං. කිං පන සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදං පනා’’තිආදි. භික්ඛුම්හි කම්මට්ඨානගතචිත්තෙන නිපන්නෙ නිද්දායන්තෙ වා මාතුගාමො චෙ සෙය්යං කප්පෙති, තස්මිං ඛණෙ සෙය්යාකාරෙන වත්තමානරූපමෙව ආපත්ති, න කුසලාදිවසප්පවත්තං චිත්තන්ති ආහ ‘‘අසඤ්චිච්ච…පෙ… සහසෙය්යාදිවසෙන ආපජ්ජතො (පරි. 323 අත්ථතො සමානං) අබ්යාකතං හොතී’’ති. තස්මිඤ්හි ඛණෙ උට්ඨාතබ්බෙ ජාතෙ අනුට්ඨානතො තදාකාරපවත්තො රූපක්ඛන්ධොව ආපත්ති.
‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො කුසලචිත්තො වා ආපජ්ජති අකුසලාබ්යාකතචිත්තො වා’’ති වචනතො කුසලම්පි ආපත්තාධිකරණං සියාති චෙ? න. යො හි ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වුච්චති, සො තීසු චිත්තෙසු අඤ්ඤතරචිත්තසමඞ්ගී හුත්වා ආපජ්ජති, න අඤ්ඤථාති දස්සනත්ථං ‘‘කුසලචිත්තො වා’’තිආදි වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – පථවීඛණනාදීසු කුසලචිත්තක්ඛණෙ වීතික්කමාදිවසෙන පවත්තරූපසම්භවතො කුසලචිත්තො වා තථාපවත්තරූපසඞ්ඛාතං අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජති, තථා අබ්යාකතචිත්තො වා අබ්යාකතරූපසඞ්ඛාතං අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජති. පාණාතිපාතාදිං අකුසලචිත්තො වා අකුසලාපත්තිං ආපජ්ජති, රූපං පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකං. සුපිනන්තෙ ච පාණාතිපාතාදිං කරොන්තො සහසෙය්යාදිවසෙන ආපජ්ජිතබ්බාපත්තිං ආපජ්ජන්තො අකුසලචිත්තො අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජතීති.
කුසලචිත්තං ¶ ආපජ්ජෙය්යාති එළකලොමං ගහෙත්වා කම්මට්ඨානමනසිකාරෙන තියොජනං අතික්කමන්තස්ස පඤ්ඤත්තිං අජානිත්වා පදසො ධම්මං වාචෙන්තස්ස ච ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියා කුසලචිත්තං ආපජ්ජෙය්ය. න ච තත්ථ විජ්ජමානම්පි කුසලචිත්තං ආපත්තියා අඞ්ගන්ති තස්මිං විජ්ජමානම්පි කුසලචිත්තං ආපත්තියා අඞ්ගං න හොති, සයං ආපත්ති න හොතීති අත්ථො. චලිතප්පවත්තානන්ති චලිතානං පවත්තානඤ්ච. චලිතො කායො, පවත්තා වාචා. අඤ්ඤතරමෙව අඞ්ගන්ති කායවාචානං අඤ්ඤතරමෙව ආපත්තීති අත්ථො. තඤ්ච රූපක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා අබ්යාකතන්ති ඉමිනා අබ්යාකතමාපත්තාධිකරණං, නාඤ්ඤන්ති දස්සෙති.
යදි ¶ එවං ‘‘සාපත්තිකස්ස, භික්ඛවෙ, නිරයං වා වදාමි තිරච්ඡානයොනිං වා’’ති වචනතො අබ්යාකතස්සපි විපාකධම්මතා ආපජ්ජෙය්යාති? නාපජ්ජෙය්ය. අසඤ්චිච්ච ආපන්නා හි ආපත්තියො යාව සො න ජානාති, තාව අනන්තරායකරා, ජානිත්වා ඡාදෙන්තො පන ඡාදනප්පච්චයා අඤ්ඤං දුක්කටසඞ්ඛාතං අකුසලමාපත්තාධිකරණමාපජ්ජති, තඤ්ච අකුසලසභාවත්තා සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායකරණන්ති සාපත්තිකස්ස අපායගාමිතා වුත්තා. අබ්යාකතං පන ආපත්තාධිකරණං අවිපාකධම්මමෙවාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. තෙනෙව පොරාණගණ්ඨිපදෙසුපි ‘‘පුථුජ්ජනො කල්යාණපුථුජ්ජනො සෙක්ඛො අරහාති චත්තාරො පුග්ගලෙ දස්සෙත්වා තෙසු අරහතො ආපත්තාධිකරණං අබ්යාකතමෙව, තථා සෙක්ඛානං, තථා කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස අසඤ්චිච්ච වීතික්කමකාලෙ අබ්යාකතමෙව. ඉතරස්ස අකුසලම්පි හොති අබ්යාකතම්පි. යස්මා චස්ස සඤ්චිච්ච වීතික්කමකාලෙ අකුසලමෙව හොති, තස්මා වුත්තං ‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’න්ති. සබ්බත්ථ එවං අබ්යාකතන්ති විපාකාභාවමත්තං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති ලිඛිතං. යඤ්ච ආපත්තාධිකරණං අකුසලං, තම්පි දෙසිතං වුට්ඨිතං වා අනන්තරායකරං. යථා හි අරියූපවාදකම්මං අකුසලම්පි සමානං අච්චයං දෙසෙත්වා ඛමාපනෙන පයොගසම්පත්තිපටිබාහිතත්තා අවිපාකධම්මතං ආපන්නං අහොසිකම්මං හොති, එවමිදම්පි දෙසිතං වුට්ඨිතං වා පයොගසම්පත්තිපටිබාහිතත්තා අවිපාකධම්මතාය අහොසිකම්මභාවෙන අනන්තරායකරං ජාතං. තෙනෙව ‘‘සාපත්තිකස්ස, භික්ඛවෙ, නිරයං වා වදාමි තිරච්ඡානයොනිං වා’’ති සාපත්තිකස්සෙව අපායගාමිතා වුත්තා.
අධිකරණවූපසමනසමථකථාවණ්ණනා
228. විවාදසඞ්ඛාතෙ ¶ අත්ථෙ පච්චත්ථිකා අත්ථපච්චත්ථිකා.
229. සම්මුඛාවිනයස්මින්ති සම්මුඛාවිනයභාවෙ.
231. උබ්බාහිකාය ඛීයනකෙ පාචිත්ති න වුත්තා තත්ථ ඡන්දදානස්ස නත්ථිතාය.
236. තස්ස ඛො තන්ති එත්ථ ඛො තන්ති නිපාතමත්තං.
238. ‘‘කා ¶ ච තත්ථ තස්සපාපියසිකායා’’ති පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති. ‘‘කා ච තස්සපාපියසිකා’’ති එවං පනෙත්ථ පාඨො වෙදිතබ්බො.
242. කිච්චාධිකරණං එකෙන සමථෙන සම්මතීති එත්ථ ‘‘කිච්චමෙව කිච්චාධිකරණ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.385-86) වචනතො අපලොකනකම්මාදීනමෙතං අධිවචනං. තං විවාදාධිකරණාදීනි විය සමථෙහි සමෙතබ්බං න හොති, කින්තු සම්මුඛාවිනයෙන සම්පජ්ජති, තස්මා සම්මතීති එත්ථ සම්පජ්ජතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
සමථක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.