📜
5. ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකං
ඛුද්දකවත්ථුකථාවණ්ණනා
243. ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ අට්ඨපදාකාරෙනාති අට්ඨපදඵලකාකාරෙන, ජූතඵලකසදිසන්ති වුත්තං හොති. මල්ලකමූලසණ්ඨානෙනාති ඛෙළමල්ලකමූලසණ්ඨානෙන.
245. මුත්තොලම්බකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන කුණ්ඩලාදිං සඞ්ගණ්හාති. පලම්බකසුත්තන්ති යඤ්ඤොපචිතාකාරෙන ඔලම්බකසුත්තං.
248. සාධුගීතන්ති අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තගීතං.
249. චතුරස්සෙන වත්තෙනාති පරිපුණ්ණෙන උච්චාරණවත්තෙන. තරඞ්ගවත්තාදීනං උච්චාරණවිධානානි නට්ඨප්පයොගානි. බාහිරලොමින්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, යථා තස්ස උණ්ණපාවාරස්ස බහිද්ධා ලොමානි දිස්සන්ති, තථා ධාරෙන්තස්ස දුක්කටන්ති වුත්තං හොති.
251. ඉමානි චත්තාරි අහිරාජකුලානීති (අ. නි. අට්ඨ. 2.4.67) ඉදං දට්ඨවිසෙ සන්ධාය වුත්තං. යෙ හි කෙචි දට්ඨවිසා, සබ්බෙ තෙ ඉමෙසං චතුන්නං අහිරාජකුලානං අබ්භන්තරගතාව හොන්ති. අත්තගුත්තියාති අත්තනො ගුත්තත්ථාය. අත්තරක්ඛායාති අත්තනො රක්ඛණත්ථාය. අත්තපරිත්තංකාතුන්ති අත්තනො පරිත්තාණත්ථාය අත්තපරිත්තං නාම කාතුං අනුජානාමීති අත්ථො.
ඉදානි යථා තං පරිත්තං කාතබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘එවඤ්ච පන භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ¶ (ජා. අට්ඨ. 2.2.105) විරූපක්ඛෙහීති විරූපක්ඛනාගකුලෙහි. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සහයොගෙ චෙතං කරණවචනං, එතෙහි සහ මය්හං මිත්තභාවොති වුත්තං හොති අපාදකෙහීති අපාදකසත්තෙහි. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සබ්බෙ සත්තාති ඉතො පුබ්බෙ එත්තකෙන ඨානෙන ¶ ඔදිස්සකමෙත්තං කථෙත්වා ඉදානි අනොදිස්සකමෙත්තං කථෙතුං ඉදමාරද්ධං. තත්ථ සත්තා පාණා භූතාති සබ්බානෙතානි පුග්ගලවෙවචනානෙව. භද්රානි පස්සන්තූති භද්රානි ආරම්මණානි පස්සන්තු. මා කඤ්චි පාපමාගමාති කඤ්චි සත්තං පාපකං ලාමකං මා ආගච්ඡතු.
අප්පමාණො බුද්ධොති එත්ථ බුද්ධොති බුද්ධගුණා වෙදිතබ්බා, තෙ හි අප්පමාණා නාම. සෙසද්වයෙසුපි එසෙව නයො, පමාණවන්තානීති ගුණප්පමාණෙන යුත්තානි. උණ්ණනාභීති ලොමසනාභිකො මක්කටකො. සරබූති ඝරගොළිකා. කතා මෙ රක්ඛා කතං මෙ පරිත්තන්ති මයා එත්තකස්ස ජනස්ස රක්ඛා ච පරිත්තාණඤ්ච කතං. පටික්කමන්තු භූතානීති සබ්බෙපි මෙ කතපරිත්තාණා සත්තා අපගච්ඡන්තු, මා මං විහෙඨයිංසූති අත්ථො. සොහන්ති යස්ස මම එතෙහි සබ්බෙහිපි මෙත්තං, සො අහං භගවතො නමො කරොමි, විපස්සීආදීනඤ්ච සත්තන්නං සම්මාසම්බුද්ධානං නමො කරොමීති සම්බන්ධො.
අඤ්ඤම්හි ඡෙතබ්බම්හීති රාගානුසයං සන්ධාය වදති. තාදිසං වා දුක්ඛන්ති මුට්ඨිආදීහි දුක්ඛං උප්පාදෙන්තස්ස.
252. ජාලානි පරික්ඛිපාපෙත්වාති පරිස්සයමොචනත්ථඤ්චෙව පමාදෙන ගළිතානං ආභරණාදීනං රක්ඛණත්ථඤ්ච ජාලානි කරණ්ඩකාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා. චන්දනගණ්ඨි ආගන්ත්වා ජාලෙ ලග්ගාති එකො කිර රත්තචන්දනරුක්ඛො ගඞ්ගාය උපරිතීරෙ ජාතො ගඞ්ගොදකෙන ධොතමූලො පතිත්වා තත්ථ තත්ථ පාසාණෙසු සම්භිජ්ජමානො විප්පකිරි. තතො එකා ඝටප්පමාණා ඝටිකා පාසාණෙසු ඝංසියමානා උදකඌමීහි පොථියමානා මට්ඨා හුත්වා අනුපුබ්බෙන වුය්හමානා සෙවාලපරියොනද්ධා ආගන්ත්වා තස්මිං ජාලෙ ලග්ගි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. ලෙඛන්ති ලිඛිතගහිතං චුණ්ණං. උඩ්ඩිත්වාති වෙළුපරම්පරාය උද්ධං පාපෙත්වා, උට්ඨාපෙත්වාති වුත්තං හොති. ඔහරතූති ඉද්ධියා ඔතාරෙත්වා ගණ්හතු.
පූරණකස්සපාදයො ඡ සත්ථාරො. තත්ථ (දී. නි. අට්ඨ. 1.151-152; ම. නි. අට්ඨ. 1.312) පූරණොති තස්ස සත්ථුපටිඤ්ඤස්ස නාමං. කස්සපොති ගොත්තං. සො කිර අඤ්ඤතරස්ස කුලස්ස එකූනදාසසතං පූරයමානො ජාතො. තෙනස්ස ‘‘පූරණො’’ති නාමං අකංසු. මඞ්ගලදාසත්තා ¶ චස්ස කතං ‘‘දුක්කට’’න්ති වත්තා නත්ථි, අකතං වා ‘‘න කත’’න්ති ¶ . සො ‘‘කිමහං එත්ථ වසාමී’’ති පලායි. අථස්ස චොරා වත්ථානි අච්ඡින්දිංසු. සො පණ්ණෙන වා තිණෙන වා පටිච්ඡාදෙතුම්පි අජානන්තො ජාතරූපෙනෙව එකං ගාමං පාවිසි. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘අයං සමණො අරහා අප්පිච්ඡො, නත්ථි ඉමිනා සදිසො’’ති පූවභත්තාදීනි ගහෙත්වා උපසඞ්කමන්ති. සො ‘‘මය්හං සාටකං අනිවත්ථභාවෙන ඉදං උප්පන්න’’න්ති තතො පට්ඨාය සාටකං ලභිත්වාපි න නිවාසෙසි, තදෙව පබ්බජ්ජං අග්ගහෙසි. තස්ස සන්තිකෙ අඤ්ඤෙපි අඤ්ඤෙපීති පඤ්චසතා මනුස්සා පබ්බජිංසු. එවමයං ගණාචරියො හුත්වා ‘‘සත්ථා’’ති ලොකෙ පාකටො අහොසි.
මක්ඛලීති තස්ස නාමං. ගොසාලාය ජාතත්තා ගොසාලොති දුතියනාමං. තං කිර සකද්දමාය භූමියා තෙලඝටං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තං ‘‘තාත මා ඛලී’’ති සාමිකො ආහ. සො පමාදෙන ඛලිත්වා පතිත්වා සාමිකස්ස භයෙන පලායිතුං ආරද්ධො. සාමිකො උපධාවිත්වා සාටකකණ්ණෙ අග්ගහෙසි, සො සාටකං ඡඩ්ඩෙත්වා අචෙලකො හුත්වා පලායි. සෙසං පූරණසදිසමෙව.
අජිතොති තස්ස නාමං. කෙසකම්බලං ධාරෙතීති කෙසකම්බලො. ඉති නාමද්වයං සංසන්දිත්වා ‘‘අජිතො කෙසකම්බලො’’ති වුච්චති. තත්ථ කෙසකම්බලො නාම මනුස්සානං කෙසෙහි කතකම්බලො. තතො පටිකිට්ඨතරං වත්ථං නාම නත්ථි. යථාහ ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි තන්තාවුතානං වත්ථානං, කෙසකම්බලො තෙසං පටිකිට්ඨො අක්ඛායති. කෙසකම්බලො, භික්ඛවෙ, සීතෙ සීතො උණ්හෙ උණ්හො දුබ්බණ්ණො දුග්ගන්ධො දුක්ඛසම්ඵස්සො’’ති (අ. නි. 3.138).
පකුධොති තස්ස නාමං. කච්චායනොති ගොත්තං. ඉති නාමගොත්තං සංසන්දිත්වා ‘‘පකුධො කච්චායනො’’ති වුච්චති. සීතූදකපටික්ඛිත්තකො එස, වච්චං කත්වාපි උදකකිච්චං න කරොති, උණ්හොදකං වා කඤ්ජියං වා ලභිත්වා කරොති, නදිං වා මග්ගොදකං වා අතික්කම්ම ‘‘සීලං මෙ භින්න’’න්ති වාලිකථූපං කත්වා සීලං අධිට්ඨාය ගච්ඡති. එවරූපනිස්සිරිකලද්ධිකො එස.
සඤ්චයොති තස්ස නාමං. බෙලට්ඨස්ස පුත්තො බෙලට්ඨපුත්තො. ‘‘අම්හාකං ගණ්ඨනකිලෙසො පලිබුන්ධනකිලෙසො නත්ථි, කිලෙසගණ්ඨිරහිතා මය’’න්ති ¶ එවංවාදිතාය ලද්ධනාමවසෙන නිගණ්ඨො. නාටස්ස පුත්තොති නාටපුත්තො.
පිණ්ඩොලභාරද්වාජොති ¶ (උදා. අට්ඨ. 36) පිණ්ඩං උලමානො පරියෙසමානො පබ්බජිතොති පිණ්ඩොලො. සො කිර පරිජිණ්ණභොගො බ්රාහ්මණො හුත්වා මහන්තං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ලාභසක්කාරං දිස්වා පිණ්ඩත්ථාය නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො. සො මහන්තං කපල්ලපත්තං ‘‘පත්ත’’න්ති ගහෙත්වා චරති, කපල්ලපූරං යාගුං පිවති, භත්තං භුඤ්ජති, පූවඛජ්ජකඤ්ච ඛාදති. අථස්ස මහග්ඝසභාවං සත්ථු ආරොචයිංසු. සත්ථා තස්ස පත්තත්ථවිකං නානුජානි. ථෙරො හෙට්ඨාමඤ්චෙ පත්තං නිකුජ්ජිත්වා ඨපෙති. සො ඨපෙන්තොපි ඝංසෙන්තොව පණාමෙත්වා ඨපෙති, ගණ්හන්තොපි ඝංසෙන්තොව ආකඩ්ඪිත්වා ගණ්හාති. තං ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ඝංසනෙන පරික්ඛීණං නාළිකොදනමත්තස්සෙව ගණ්හනකං ජාතං. තතො සත්ථු ආරොචෙසුං. අථස්ස සත්ථා පත්තත්ථවිකං අනුජානි. ථෙරො අපරෙන සමයෙන ඉන්ද්රියභාවනං භාවෙන්තො අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. ඉති සො පුබ්බෙ සවිසෙසං පිණ්ඩත්ථාය උලතීති පිණ්ඩොලො. ගොත්තෙන පන භාරද්වාජොති උභයං එකතො කත්වා ‘‘පිණ්ඩොලභාරද්වාජො’’ති වුච්චති.
‘‘අථ ඛො ආයස්මා පිණ්ඩොලභාරද්වාජො…පෙ… එතදවොචා’’ති කස්මා එවමාහංසු? සො කිර (ධ. ප. අට්ඨ. 2.180 දෙවොරොහණවත්ථු) සෙට්ඨි නෙව සම්මාදිට්ඨි, න මිච්ඡාදිට්ඨි, මජ්ඣත්තධාතුකො. සො චින්තෙසි ‘‘මය්හං ගෙහෙ චන්දනං බහු, කිං නු ඛො ඉමිනා කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස එතදහොසි ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ‘මයං අරහන්තො, මයං අරහන්තො’ති වත්තාරො බහූ, අහං එකං අරහන්තම්පි න ජානාමි, ගෙහෙ භමං යොජෙත්වා පත්තං ලිඛාපෙත්වා සික්කාය ඨපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය සට්ඨිහත්ථමත්තෙ ආකාසෙ ඔලම්බාපෙත්වා ‘සචෙ අරහා අත්ථි, ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හාතූ’ති වක්ඛාමි. යො තං ගහෙස්සති, තස්ස සපුත්තදාරො සරණං ගමිස්සාමී’’ති. සො චින්තිතනියාමෙනෙව පත්තං ලිඛාපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය උස්සාපෙත්වා ‘‘යො ඉමස්මිං ලොකෙ අරහා, සො ආකාසෙන ආගන්ත්වා ඉමං පත්තං ගණ්හාතූ’’ති ආහ.
තදා ¶ ඡ සත්ථාරො ‘‘අම්හාකං එස අනුච්ඡවිකො, අම්හාකමෙව නං දෙහී’’ති වදිංසු. සො ‘‘ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හථා’’ති ආහ. ඡට්ඨෙ දිවසෙ නිගණ්ඨො නාටපුත්තො අන්තෙවාසිකෙ පෙසෙසි ‘‘ගච්ඡථ සෙට්ඨිං එවං වදෙථ ‘අම්හාකං ආචරියස්සෙව අනුච්ඡවිකො, මා අප්පමත්තකස්ස කාරණා ආකාසෙන ආගමනං කරි, දෙහි කිර තෙ පත්ත’න්ති’’. තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං තථා වදිංසු. සෙට්ඨි ‘‘ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හිතුං සමත්ථොව ගණ්හාතූ’’ති ආහ. නාටපුත්තො සයං ගන්තුකාමො හුත්වා අන්තෙවාසිකානං සඤ්ඤං අදාසි ‘‘අහං එකං හත්ථඤ්ච පාදඤ්ච උක්ඛිපිත්වා උප්පතිතුකාමො විය භවිස්සාමි, තුම්හෙ මං ‘ආචරිය කිං කරොථ, දාරුමයපත්තස්ස කාරණා පටිච්ඡන්නං අරහත්තගුණං මහාජනස්ස මා දස්සයිත්ථා’ති වත්වා මං හත්ථෙසු ච පාදෙසු ච ගහෙත්වා ආකඩ්ඪන්තා ¶ භූමියං පාතෙය්යාථා’’ති. සො තත්ථ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං ආහ ‘‘මහාසෙට්ඨි අයං පත්තො අඤ්ඤෙසං නානුච්ඡවිකො, මා තෙ අප්පමත්තකස්ස කාරණා මම ආකාසෙ උප්පතනං රුච්චි, දෙහි මෙ පත්ත’’න්ති. භන්තෙ, ආකාසෙන උප්පතිත්වාව ගණ්හථාති. තතො නාටපුත්තො ‘‘තෙන හි අපෙථ අපෙථා’’ති අන්තෙවාසිකෙ අපනෙත්වා ‘‘ආකාසෙ උප්පතිස්සාමී’’ති එකං හත්ථඤ්ච පාදඤ්ච උක්ඛිපි. අථ නං අන්තෙවාසිකා ‘‘ආචරිය, කිං නාමෙතං කරොථ, ඡවස්ස දාරුමයපත්තස්ස කාරණා පටිච්ඡන්නගුණෙන තුම්හෙහි මහාජනස්ස දස්සිතෙන කො අත්ථො’’ති තං හත්ථපාදෙසු ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා භූමියං පාතෙසුං. සො සෙට්ඨිං ආහ ‘‘මහාසෙට්ඨි, ඉමෙ මෙ උප්පතිතුං න දෙන්ති, දෙහි මෙ පත්ත’’න්ති. උප්පතිත්වාව ගණ්හථ භන්තෙති. එවං තිත්ථියා ඡ දිවසානි වායමිත්වාපි පත්තං න ලභිංසුයෙව.
අථ සත්තමෙ දිවසෙ ආයස්මතො ච මොග්ගල්ලානස්ස ආයස්මතො ච පිණ්ඩොලභාරද්වාජස්ස ‘‘රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා එකස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ ඨත්වා චීවරං පාරුපනකාලෙ ධුත්තකා කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘හම්භො පුබ්බෙ ඡ සත්ථාරො ‘මයං අරහන්තාම්හා’ති විචරිංසු, රාජගහසෙට්ඨිනො පන අජ්ජ සත්තමො දිවසො පත්තං උස්සාපෙත්වා ඨපයතො ‘සචෙ අරහා අත්ථි, ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හාතූ’ති වදන්තස්ස, එකොපි ‘අහං අරහා’ති ආකාසෙ උප්පතන්තො නත්ථි, අජ්ජ නො ලොකෙ අරහන්තානං නත්ථිභාවො ඤාතො’’ති. තං කථං සුත්වා ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො ආයස්මන්තං පිණ්ඩොලභාරද්වාජං ¶ ආහ ‘‘සුතං තෙ, ආවුසො භාරද්වාජ, ඉමෙසං වචනං, ඉමෙ බුද්ධසාසනං පරිග්ගණ්හන්තා විය වදන්ති, ත්වඤ්ච මහිද්ධිකො මහානුභාවො, ගච්ඡෙතං පත්තං ආකාසෙන ගන්ත්වා ගණ්හාහී’’ති. ‘‘ආවුසො මොග්ගල්ලාන, ත්වං ‘ඉද්ධිමන්තානං අග්ගො’ති පාකටො, ත්වං එතං ගණ්හ, තයි පන අග්ගණ්හන්තෙ අහං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආහ. අථ ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො ‘‘ගණ්හාවුසො’’ති ආහ. ඉති තෙ ලොකස්ස අරහන්තෙහි අසුඤ්ඤභාවදස්සනත්ථං එවමාහංසු.
තික්ඛත්තුං රාජගහං අනුපරියායීති තික්ඛත්තුං රාජගහං අනුගන්ත්වා පරිබ්භමි. ‘‘සත්තක්ඛත්තු’’න්තිපි වදන්ති. ථෙරො කිර අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා උට්ඨාය තිගාවුතං පිට්ඨිපාසාණං අන්තන්තෙන පරිච්ඡින්දන්තො තූලපිචු විය ආකාසෙ උට්ඨාපෙත්වා රාජගහනගරස්ස උපරි සත්තක්ඛත්තුං අනුපරියායි. සො තිගාවුතප්පමාණස්ස නගරස්ස අපිධානං විය පඤ්ඤායි. නගරවාසිනො ‘‘පාසාණො නො අවත්ථරිත්වා ගණ්හාතී’’ති භීතා සුප්පාදීනි මත්ථකෙ කත්වා තත්ථ තත්ථ නිලීයිංසු. සත්තමෙ වාරෙ ථෙරො පිට්ඨිපාසාණං භින්දිත්වා අත්තානං දස්සෙති. මහාජනො ථෙරං දිස්වා ‘‘භන්තෙ පිණ්ඩොලභාරද්වාජ, තව පාසාණං ගාළ්හං කත්වා ගණ්හ, මා ¶ නො සබ්බෙ නාසයී’’ති ආහ. ථෙරො පාසාණං පාදන්තෙන ඛිපිත්වා විස්සජ්ජෙසි. සො ගන්ත්වා යථාඨානෙයෙව පතිට්ඨාසි. ථෙරො සෙට්ඨිස්ස ගෙහමත්ථකෙ අට්ඨාසි. තං දිස්වා සෙට්ඨි උරෙන නිපජ්ජිත්වා ‘‘ඔතර සාමී’’ති වත්වා ආකාසතො ඔතිණ්ණං ථෙරං නිසීදාපෙත්වා පත්තං ගහෙත්වා චතුමධුරපුණ්ණං කත්වා ථෙරස්ස අදාසි. ථෙරො පත්තං ගහෙත්වා විහාරාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස යෙ අරඤ්ඤගතා පාටිහාරියං නාද්දසංසු, තෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘භන්තෙ, අම්හාකම්පි පාටිහාරියං දස්සෙහී’’ති ථෙරං අනුබන්ධිංසු. සො තෙසං තෙසං පාටිහාරියං දස්සෙන්තො විහාරං අගමාසි. සත්ථා තං අනුබන්ධිත්වා උන්නාදෙන්තස්ස මහාජනස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘ආනන්ද, කස්සෙසො සද්දො’’ති පුච්ඡි. තෙන වුත්තං ‘‘අස්සොසි ඛො භගවා…පෙ… කිං නු ඛො සො, ආනන්ද, උච්චාසද්දො මහාසද්දො’’ති.
විකුබ්බනිද්ධියා පාටිහාරියං පටික්ඛිත්තන්ති එත්ථ විකුබ්බනිද්ධි නාම ‘‘සො පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති නාගවණ්ණං වා, විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) එවමාගතා පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙන පවත්තා ¶ ඉද්ධි. අධිට්ඨානිද්ධි පන ‘‘පකතියා එකො බහුකං ආවජ්ජති සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා, ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති ‘බහුකො හොමී’’’ති (පටි. ම. 3.10 දසඉද්ධිනිද්දෙස) එවං විභජිත්වා දස්සිතා අධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නා ඉද්ධි.
253-254. න අච්ඡුපියන්තීති න සුඵස්සිතානි හොන්ති. රූපකාකිණ්ණානීති ඉත්ථිරූපාදීහි ආකිණ්ණානි. භූමිආධාරකෙති වලයාධාරකෙ. දාරුආධාරකදණ්ඩාධාරකෙසූති එකදාරුනා කතආධාරකෙ බහූහි දණ්ඩකෙහි කතආධාරකෙ වාති අත්ථො, තීහි දණ්ඩෙහි කතො පන න වට්ටති. භූමියං පන නික්කුජ්ජිත්වා එකමෙව ඨපෙතබ්බන්ති එත්ථ ද්වෙ ඨපෙන්තෙන උපරි ඨපිතපත්තං එකෙන පස්සෙන භූමියං ඵුසාපෙත්වා ඨපෙතුං වට්ටතීති වදන්ති. ආලින්දකමිඩ්ඪිකාදීනන්ති පමුඛමිඩ්ඪිකානං. පරිවත්තිත්වා තත්ථෙව පතිට්ඨාතීති එත්ථ ‘‘පරිවත්තිත්වා තතියවාරෙ තත්ථෙව මිඩ්ඪියා පතිට්ඨාතී’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. පරිභණ්ඩං නාම ගෙහස්ස බහි කුට්ටපාදස්ස ථිරභාවත්ථං කතා තනුකමිඩ්ඪිකා වුච්චති. තනුකමිඩ්ඪිකායාති ඛුද්දකමිඩ්ඪිකාය. මිඩ්ඪන්තෙපි ආධාරකෙ ඨපෙතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආධාරක’’න්ති හි වචනතො මිඩ්ඪාදීසු යත්ථ කත්ථචි ආධාරකං ඨපෙත්වා තත්ථ පත්තං ඨපෙතුං වට්ටති ආධාරකෙ ඨපනොකාසස්ස අනියමිතත්තාති වදන්ති. ‘‘පත්තමාළො නාම වට්ටෙත්වා පත්තානං අගමනත්ථං වට්ටං වා චතුරස්සං වා ඉට්ඨකාදීහි පරික්ඛිපිත්වා කතො’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.
255. ඝටිකන්ති උපරි යොජිතං අග්ගළං. තාවකාලිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති සකිදෙව ගහෙත්වා ¶ තෙන ආමිසං පරිභුඤ්ජිත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. ඝටිකටාහෙති භාජනකපාලෙ. අභුං මෙති එත්ථ භවතීති භූ, වඩ්ඪි. න භූති අභූ, අවඩ්ඪි. භයවසෙන පන සා ඉත්ථී ‘‘අභු’’න්ති ආහ, විනාසො මය්හන්ති අත්ථො. ඡවසීසස්ස පත්තන්ති ඡවසීසමයං පත්තං. පකතිවිකාරසම්බන්ධෙ චෙතං සාමිවචනං, අභෙදෙපි වා භෙදූපචාරෙනායං වොහාරො ‘‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’’න්තිආදීසු විය.
චබ්බෙත්වාති ඛාදිත්වා. එකං උදකගණ්ඩුසං ගහෙත්වාති වාමහත්ථෙනෙව පත්තං උක්ඛිපිත්වා මුඛෙන ගණ්ඩුසං ගහෙත්වා. උච්ඡිට්ඨහත්ථෙනාති සාමිසෙන හත්ථෙන. එත්තාවතාති එකගණ්ඩුසගහණමත්තෙන. ලුඤ්චිත්වාති තතො මංසං ¶ උද්ධරිත්වා. එතෙසු සබ්බෙසු පණ්ණත්තිං ජානාතු වා මා වා, ආපත්තියෙව.
256. කිණ්ණචුණ්ණෙනාති සුරාකිණ්ණචුණ්ණෙන. ‘‘අනුවාතං පරිභණ්ඩන්ති කිලඤ්ජාදීසු කරොන්තී’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. බිදලකන්ති දුගුණකරණසඞ්ඛාතස්ස කිරියාවිසෙසස්ස අධිවචනං. කස්ස දුගුණකරණං? යෙන කිලඤ්ජාදිනා මහන්තං කථිනං අත්ථතං, තස්ස. තඤ්හි දණ්ඩකථිනප්පමාණෙන පරියන්තෙ සංහරිත්වා දුගුණං කාතබ්බං. පටිග්ගහන්ති අඞ්ගුලිකඤ්චුකං.
257-259. පාති නාම පටිග්ගහණසණ්ඨානෙන කතො භාජනවිසෙසො. න සම්මතීති නප්පහොති.
260-262. නීචවත්ථුකං චිනිතුන්ති බහිකුට්ටස්ස සමන්තතො නීචවත්ථුකං කත්වා චිනිතුං. අරහටඝටියන්තං නාම සකටචක්කසණ්ඨානං අරෙ අරෙ ඝටිකානි බන්ධිත්වා එකෙන ද්වීහි වා පරිබ්භමියමානං යන්තං.
263. ආවිද්ධපක්ඛපාසකන්ති කණ්ණිකමණ්ඩලස්ස සමන්තා ඨපිතපක්ඛපාසකං. මණ්ඩලෙති කණ්ණිකමණ්ඩලෙ. පක්ඛපාසකෙ ඨපෙත්වාති සමන්තා පක්ඛපාසකඵලකානි ඨපෙත්වා.
264. ‘‘නමතකං සන්ථතසදිස’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. චම්මඛණ්ඩපරිහාරෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අනධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං. එත්ථෙව පවිට්ඨානීති මළොරිකාය එව අන්තොගධානි. පුබ්බෙ පත්තසඞ්ගොපනත්ථං ආධාරකො අනුඤ්ඤාතො, ඉදානි භුඤ්ජනත්ථං.
265. නික්කුජ්ජිතබ්බොති ¶ තෙන දින්නස්ස දෙය්යධම්මස්ස අප්පටිග්ගහණත්ථං පත්තනික්කුජ්ජනකම්මවාචාය නික්කුජ්ජිතබ්බො, න අධොමුඛඨපනෙන. තෙනෙවාහ ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, නික්කුජ්ජිතබ්බො’’තිආදි. අලාභායාති චතුන්නං පච්චයානං අලාභත්ථාය. අනත්ථායාති උපද්දවාය අවඩ්ඪියා.
266. පසාදෙස්සාමාති ආයාචිස්සාම. එතදවොචාති ‘‘අප්පතිරූපං මයා කතං, භගවා පන මහන්තෙපි අගුණෙ අචින්තෙත්වා මය්හං අච්චයං පටිග්ගණ්හිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො එතං ‘‘අච්චයො මං භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච ¶ . තත්ථ ඤායපටිපත්තිං අතිච්ච එති පවත්තතීති අච්චයො, අපරාධො. මං අච්චගමාති මං අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පවත්තො. පුරිසෙන මද්දිත්වා අභිභවිත්වා පවත්තිතොපි හි අපරාධො අත්ථතො පුරිසං අතිච්ච අභිභවිත්වා පවත්තො නාම හොති. පටිග්ගණ්හාතූති ඛමතු. ආයතිං සංවරායාති අනාගතෙ සංවරණත්ථාය පුන එවරූපස්ස අපරාධස්ස දොසස්ස ඛලිතස්ස අකරණත්ථාය. තග්ඝාති එකංසෙන. යථාධම්මං පටිකරොසීති යථා ධම්මො ඨිතො, තථෙව කරොසි, ඛමාපෙසීති වුත්තං හොති. තං තෙ මයං පටිග්ගණ්හාමාති තං තව අපරාධං මයං ඛමාම. වුඩ්ඪි හෙසා, ආවුසො වඩ්ඪ, අරියස්ස විනයෙති එසා, ආවුසො වඩ්ඪ, අරියස්ස විනයෙ බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ වුඩ්ඪි නාම. කතමා? අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං පටිකරිත්වා ආයතිං සංවරාපජ්ජනා. දෙසනං පන පුග්ගලාධිට්ඨානං කරොන්තො ‘‘යො අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං පටිකරොති, ආයතිං සංවරං ආපජ්ජතී’’ති ආහ.
268. බොධිරාජකුමාරවත්ථුම්හි (ම. නි. අට්ඨ. 2.324 ආදයො) කොකනදොති කොකනදං වුච්චති පදුමං, සො ච මඞ්ගලපාසාදො ඔලොකනපදුමං දස්සෙත්වා කතො, තස්මා ‘‘කොකනදො’’ති සඞ්ඛං ලභි. යාව පච්ඡිමසොපානකළෙවරාති එත්ථ පච්ඡිමසොපානකළෙවරන්ති පඨමසොපානඵලකං වුත්තං තස්ස සබ්බපච්ඡා දුස්සෙන සන්ථතත්තා. උපරිමසොපානඵලකතො පට්ඨාය හි සොපානං සන්ථතං. අද්දසා ඛොති ඔලොකනත්ථංයෙව ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨිතො අද්දස.
භගවා තුණ්හී අහොසීති ‘‘කිස්ස නු ඛො අත්ථාය රාජකුමාරෙන අයං මහාසක්කාරො කතො’’ති ආවජ්ජෙන්තො පුත්තපත්ථනාය කතභාවං අඤ්ඤාසි. සො හි රාජපුත්තො අපුත්තකො. සුතඤ්චානෙන අහොසි ‘‘බුද්ධානං කිර අධිකාරං කත්වා මනසා ඉච්ඡිතං ලභන්තී’’ති. සො ‘‘සචාහං පුත්තං ලභිස්සාමි, සම්මාසම්බුද්ධො ඉමං චෙලපටිකං අක්කමිස්සති. නො චෙ ලභිස්සාමි, න අක්කමිස්සතී’’ති පත්ථනං කත්වා සන්ථරාපෙසි. අථ භගවා ‘‘නිබ්බත්තිස්සති නු ඛො එතස්ස පුත්තො’’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘‘න නිබ්බත්තිස්සතී’’ති අද්දස. පුබ්බෙ කිර සො එකස්මිං ¶ දීපෙ වසමානො ¶ සමානච්ඡන්දෙන සකුණපොතකෙ ඛාදි. සචස්ස මාතුගාමො පුඤ්ඤවා භවෙය්ය, පුත්තං ලභෙය්ය. උභොහි පන සමානච්ඡන්දෙහි හුත්වා පාපකම්මං කතං, තෙනස්ස පුත්තො න නිබ්බත්තිස්සතීති අඤ්ඤාසි. දුස්සෙ පන අක්කන්තෙ ‘‘බුද්ධානං අධිකාරං කත්වා පත්ථිතං ලභන්තීති ලොකෙ අනුස්සවො, මයා ච මහාඅධිකාරො කතො, න ච පුත්තං ලභාමි, තුච්ඡං ඉදං වචන’’න්ති මිච්ඡාගහණං ගණ්හෙය්ය. තිත්ථියාපි ‘‘නත්ථි සමණානං අකත්තබ්බං නාම, චෙලපටිකං මද්දන්තා ආහිණ්ඩන්තී’’ති උජ්ඣායෙය්යුං. එතරහි ච අක්කමන්තෙසු බහූ භික්ඛූ පරචිත්තවිදුනො, තෙ භබ්බතං ජානිත්වා අක්කමිස්සන්ති, අභබ්බතං ජානිත්වා න අක්කමිස්සන්ති. අනාගතෙ පන උපනිස්සයො මන්දො භවිස්සති, අනාගතං න ජානිස්සන්ති, තෙසු අක්කමන්තෙසු සචෙ පත්ථිතං ඉජ්ඣිස්සති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ඉජ්ඣිස්සති, ‘‘පුබ්බෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අධිකාරං කත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතං ලභන්ති, ඉදානි න ලභන්ති, තෙයෙව මඤ්ඤෙ භික්ඛූ පටිපත්තිපූරකා අහෙසුං, ඉමෙ පන පටිපත්තිං පූරෙතුං න සක්කොන්තී’’ති මනුස්සා විප්පටිසාරිනො භවිස්සන්තීති ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි භගවා අක්කමිතුං අනිච්ඡන්තො තුණ්හී අහොසි. පච්ඡිමං ජනතං තථාගතො අනුකම්පතීති ඉදං පන ථෙරො වුත්තෙසු කාරණෙසු තතියං කාරණං සන්ධායාහ. මඞ්ගලං ඉච්ඡන්තීති මඞ්ගලිකා.
269. බීජනින්ති චතුරස්සබීජනිං. තාලවණ්ටන්ති තාලපත්තාදීහි කතං මණ්ඩලිකබීජනිං.
270-275. ‘‘එකපණ්ණච්ඡත්තං නාම තාලපත්ත’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කම්මසතෙනාති එත්ථ සත-සද්දො අනෙකපරියායො, අනෙකෙන කම්මෙනාති අත්ථො, මහතා උස්සාහෙනාති වුත්තං හොති. රුධීති ඛුද්දකවණං.
278. ‘‘අකායබන්ධනෙන සඤ්චිච්ච අසඤ්චිච්ච වා ගාමප්පවෙසනෙ ආපත්ති. සරිතට්ඨානතො බන්ධිත්වා පවිසිතබ්බං නිවත්තිතබ්බං වා’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතන්ති බහූ රජ්ජුකෙ එකතො කත්වා නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි වෙඨෙත්වා මුරජවට්ටිසදිසං කතං. තෙනෙව දුතියපාරාජිකවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 1.85 පාළිමුත්තකවිනිච්ඡය) වුත්තං ‘‘බහූ රජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන ¶ නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං බහුරජ්ජුකන්ති න වත්තබ්බං, තං වට්ටතී’’ති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. මුද්දිකකායබන්ධනං නාම චතුරස්සං අකත්වා සජ්ජිතං. පාමඞ්ගදසා චතුරස්සා. මුදිඞ්ගසණ්ඨානෙනාති වරකසීසාකාරෙන. පාසන්තොති දසාමූලං.
280-282. මුණ්ඩවට්ටීති ¶ මල්ලකම්මකරාදයො. පමාණඞ්ගුලෙනාති වඩ්ඪකීඅඞ්ගුලං සන්ධාය වුත්තං. සෙසමෙත්ථ පාළිතො අට්ඨකථාතො ච සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.