📜

7. සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකං

ඡසක්යපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා

330. සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ අනුපියායන්තිආදීසු ‘‘අනුපියා නාමා’’ති වත්තබ්බෙ ආකාරස්ස රස්සත්තං අනුනාසිකස්ස ච ආගමං කත්වා ‘‘අනුපියං නාමා’’ති වුත්තං. මල්ලානන්ති මල්ලරාජූනං. න හෙට්ඨා පාසාදා ඔරොහතීති උපරිපාසාදතො හෙට්ඨිමතලං න ඔරොහති, ‘‘හෙට්ඨාපාසාද’’න්තිපි පඨන්ති. අනුරුද්ධො වා පබ්බාජෙය්යාති යොජෙතබ්බං. ඝරාවාසත්ථන්ති ඝරාවාසස්ස අනුච්ඡවිකං කම්මං. උදකං අභිනෙතබ්බන්ති උදකං ආහරිතබ්බං. නින්නෙතබ්බන්ති ආභතමුදකං පුන නීහරිතබ්බං. නිද්ධාපෙතබ්බන්ති අන්තරන්තරා උට්ඨිතතිණානි උද්ධරිත්වා අපනෙතබ්බං. ලවාපෙතබ්බන්ති පරිපක්කකාලෙ ලවාපෙතබ්බං. උබ්බාහාපෙතබ්බන්ති ඛලමණ්ඩලං හරාපෙතබ්බං. උජුං කාරාපෙතබ්බන්ති පුඤ්ජං කාරාපෙතබ්බං. පලාලානි උද්ධරාපෙතබ්බානීති පලාලානි අපනෙතබ්බානි. භුසිකා උද්ධරාපෙතබ්බාති ගුන්නං ඛුරග්ගෙහි සඤ්ඡින්නා භුසසඞ්ඛාතා නාළදණ්ඩා අපනෙතබ්බා. ඔපුනාපෙතබ්බන්ති වාතමුඛෙ ඔපුනාපෙත්වා පලාලං අපනෙතබ්බං. අතිහරාපෙතබ්බන්ති අන්තොකොට්ඨාගාරං උපනෙතබ්බං. න කම්මාති න කම්මානි. ඝරාවාසත්ථෙනාති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං. උපජානාහීති ච උපසග්ගමත්තො උප-සද්දො. තෙනාහ ‘‘ඝරාවාසත්ථං ජානාහී’’ති. ජානාහීති චෙත්ථ පටිපජ්ජාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. අකාමකාති අනිච්ඡමානා.

331-332. යං න නිවත්තොති යස්මා න නිවත්තො. සුඤ්ඤාගාරගතොති (උදා. අට්ඨ. 20) ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤ’’න්ති (පාරා.92) වුත්තං අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලඤ්ච ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පබ්බතකන්දරාදි පබ්බජිතසාරුප්පං නිවාසට්ඨානං ජනසම්බාධාභාවතො ඉධ ‘‘සුඤ්ඤාගාර’’න්ති අධිප්පෙතං. අථ වා ඣානකණ්ටකානං සද්දානං අභාවතො විවිත්තං යං කිඤ්චි අගාරම්පි ‘‘සුඤ්ඤාගාර’’න්ති වෙදිතබ්බං. තං සුඤ්ඤාගාරං උපගතො. අභික්ඛණන්ති බහුලං. උදානං උදානෙසීති සො හි ආයස්මා අරඤ්ඤෙ දිවාවිහාරං උපගතොපි රත්තිවාසූපගතොපි යෙභුය්යෙන ඵලසමාපත්තිසුඛෙන නිරොධසමාපත්තිසුඛෙන ච වීතිනාමෙසි, තස්මා තං සුඛං සන්ධාය පුබ්බෙ අත්තනා අනුභූතං සභයං සපරිළාහං රජ්ජසුඛං ජිගුච්ඡිත්වා ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛ’’න්ති සොමනස්සසහිතඤාණසමුට්ඨානං පීතිසමුග්ගාරං සමුග්ගිරති. තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුන්ති තෙ සම්බහුලා භික්ඛූ උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතා තස්ස අනුග්ගණ්හනාධිප්පායෙන භගවන්තං එතදවොචුං, න උජ්ඣානවසෙන. නිස්සංසයන්ති අසන්දෙහෙන, එකන්තෙනාති අත්ථො. තෙ කිර භික්ඛූ පුථුජ්ජනා තස්ස ආයස්මතො විවෙකසුඛං සන්ධාය උදානං අජානන්තා එවමාහංසු. සමනුස්සරන්තොති උක්කණ්ඨනවසෙන අනුස්සරන්තො.

අඤ්ඤතරන්ති නාමගොත්තෙන අපාකටං එකං භික්ඛුං. ආමන්තෙසීති ආණාපෙසි තෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙතුකාමො. එවන්ති වචනසම්පටිග්ගහෙ, සාධූති අත්ථො. එවං භන්තෙති එත්ථ පන එවං-සද්දො පටිඤ්ඤායං. ‘‘අභික්ඛණං ‘අහො සුඛං අහො සුඛ’න්ති ඉමං උදානං උදානෙසී’’ති යථා තෙ භික්ඛූ වදන්ති, තං එවං තථෙවාති අත්තනො උදානං පටිජානාති. ‘‘කිං පන ත්වං භද්දියා’’ති කස්මා භගවා පුච්ඡති, කිං තස්ස චිත්තං න ජානාතීති? නො න ජානාති, තෙනෙව පන තමත්ථං වදාපෙත්වා තෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙතුං පුච්ඡති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්ති, ජානන්තාපි න පුච්ඡන්තී’’තිආදි (පාරා. 16, 194). අත්ථවසන්ති කාරණං.

අන්තොපි අන්තෙපුරෙති ඉත්ථාගාරස්ස සඤ්චරණට්ඨානභූතෙ රාජගෙහස්ස අබ්භන්තරෙ, යත්ථ රාජා නහානභොජනසයනාදිං කප්පෙති. රක්ඛා සුසංවිහිතාති ආරක්ඛාදිකතපුරිසෙහි ගුත්ති සුට්ඨු සමන්තතො විහිතා. බහිපි අන්තෙපුරෙති අට්ටකරණට්ඨානාදිකෙ අන්තෙපුරතො බහිභූතෙ රාජගෙහෙ. එවං රක්ඛිතො ගොපිතො සන්තොති එවං රාජගෙහරාජධානීරජ්ජදෙසෙසු අන්තො බහි ච අනෙකෙසු ඨානෙසු අනෙකසතෙහි සුසංවිහිතරක්ඛාවරණගුත්තියා මමෙව නිබ්භයත්ථං ඵාසුවිහාරත්ථං රක්ඛිතො ගොපිතො සමානො. භීතොතිආදීනි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. අථ වා භීතොති පරරාජූහි භායමානො. උබ්බිග්ගොති සකරජ්ජෙපි පකතික්ඛොභතො උප්පජ්ජනකභයුබ්බෙගෙන උබ්බිග්ගො චලිතො. උස්සඞ්කීති ‘‘රඤ්ඤා නාම සබ්බකාලං අවිස්සත්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති වචනතො සබ්බත්ථ අවිස්සාසනවසෙන තෙසං තෙසං කිච්චකරණීයානං අච්චයතො උප්පජ්ජනකපරිසඞ්කාය ච උද්ධමුද්ධං සඞ්කමානො. උත්රාසීති ‘‘සන්තිකාවචරෙහිපි අජානන්තස්සෙව මෙ කදාචි අනත්ථො භවෙය්යා’’ති උප්පන්නෙන සරීරකම්පම්පි උප්පාදනසමත්ථෙන තාසෙන උත්රාසි. ‘‘උත්රස්තො’’තිපි පඨන්ති. විහරාමීති එවංභූතො හුත්වා විහරාමි.

එතරහීති ඉදානි පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය. එකොති අසහායො. තෙන විවෙකට්ඨකායතං දස්සෙති. අභීතොතිආදීනං පදානං වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. භයාදිනිමිත්තස්ස පරිග්ගහස්ස තංනිමිත්තස්ස ච කිලෙසගහනස්ස අභාවෙනෙවස්ස අභීතාදිතාති එතෙන චිත්තවිවෙකං දස්සෙති. අප්පොස්සුක්කොති සරීරගුත්තියං නිරුස්සුක්කො. පන්නලොමොති ලොමහංසුප්පාදකස්ස ඡම්භිතත්තස්ස අභාවෙන අනුග්ගතලොමො. පදද්වයෙනපි සෙරිවිහාරං දස්සෙති. පරදත්තවුත්තොති පරෙහි දින්නෙන චීවරාදිනා වත්තමානො. එතෙන සබ්බසො සඞ්ගාභාවදීපනමුඛෙන අනවසෙසභයහෙතුවිරහං දස්සෙති. මිගභූතෙන චෙතසාති විස්සත්ථවිහාරිතාය මිගස්ස විය ජාතෙන චිත්තෙන. මිගො හි අමනුස්සපථෙ අරඤ්ඤෙ වසමානො විස්සත්ථො තිට්ඨති නිසීදති නිපජ්ජති යෙනකාමඤ්ච පක්කමති අප්පටිහතචාරො, එවං අහම්පි විහරාමීති දස්සෙති. වුත්තඤ්හෙතං පච්චෙකසම්බුද්ධෙන –

‘‘මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො;

යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය;

විඤ්ඤූ නරො සෙරිත පෙක්ඛමානො;

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 39; අප. ථෙර 1.1.95);

ඉමං ඛො අහං, භන්තෙ, අත්ථවසන්ති භගවා යදිදං මම එතරහි පරමං විවෙකසුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛං, ඉදමෙව කාරණං සම්පස්සමානො ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති උදානෙමි. එතමත්ථන්ති එතං භද්දියත්ථෙරස්ස පුථුජ්ජනවිසයාතීතං විවෙකසුඛසඞ්ඛාතං අත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං සහෙතුකභයසොකවිගමානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

යස්සන්තරතො න සන්ති කොපාති යස්ස අරියපුග්ගලස්ස අන්තරතො අබ්භන්තරෙ අත්තනො චිත්තෙ චිත්තකාලුස්සියකරණතො චිත්තප්පකොපා රාගාදයො ආඝාතවත්ථුආදිකාරණභෙදතො අනෙකභෙදා දොසකොපා එව වා න සන්ති, මග්ගෙන පහීනත්තා න විජ්ජන්ති. අයඤ්හි අන්තර-සද්දො කිඤ්චාපි ‘‘මඤ්ච ත්වඤ්ච කිමන්තර’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.228) කාරණෙ දිස්සති, ‘‘අන්තරට්ඨකෙ හිමපාතසමයෙ’’තිආදීසු (මහාව. 346) වෙමජ්ඣෙ, ‘‘අන්තරා ච ජෙතවනං අන්තරා ච සාවත්ථි’’න්තිආදීසු (උදා. 13, 44) විවරෙ, ‘‘භයමන්තරතො ජාත’’න්තිආදීසු (ඉතිවු. 88; මහානි. 5) චිත්තෙ, ඉධාපි චිත්තෙ එව දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘යස්ස චිත්තෙ කොපා න සන්තී’’ති.

අභව-සද්දස්ස විභව-සද්දෙන අත්ථුද්ධාරෙ කාරණමාහ ‘‘විභවොති ච අභවොති ච අත්ථතො එක’’න්ති. ඉති-සද්දො පකාරවචනොති ආහ ‘‘ඉති අනෙකප්පකාරා භවාභවතා’’ති. වීතිවත්තොති අතික්කන්තො . එත්ථ ච ‘‘යස්සා’’ති ඉදං යො වීතිවත්තොති විභත්තිවිපරිණාමවසෙන යොජෙතබ්බං. තං විගතභයන්ති තං එවරූපං යථාවුත්තගුණසමන්නාගතං ඛීණාසවං චිත්තකොපාභාවතො ඉතිභවාභවසමතික්කමනතො ච භයහෙතුවිගමෙන විගතභයං. විවෙකසුඛෙන අග්ගඵලසුඛෙන ච සුඛිං, විගතභයත්තා එව අසොකං. දෙවා නානුභවන්ති දස්සනායාති අධිගතමග්ගෙ ඨපෙත්වා සබ්බෙපි උපපත්තිදෙවා වායමන්තාපි චිත්තචාරදස්සනවසෙන දස්සනාය දට්ඨුං නානුභවන්ති න අභිසම්භුණන්ති න සක්කොන්ති, පගෙව මනුස්සා. සෙක්ඛාපි හි පුථුජ්ජනා විය අරහතො චිත්තප්පවත්තිං න ජානන්ති. තස්ස දස්සනං දෙවානම්පි දුල්ලභන්ති එත්ථාපි චිත්තචාරදස්සනවසෙන තස්ස දස්සනං දෙවානම්පි දුල්ලභං අලබ්භනීයං, දෙවෙහිපි තං දස්සනං න සක්කා පාපුණිතුන්ති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. අභාවත්ථො හෙත්ථ දු-සද්දො ‘‘දුප්පඤ්ඤො’’තිආදීසු විය.

333. භත්තාභිහාරොති අභිහරිතබ්බභත්තං. තස්ස පන පමාණං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ච ච ථාලිපාකසතානී’’ති වුත්තං. තත්ථ එකො ථාලිපාකො දසන්නං පුරිසානං භත්තං ගණ්හාති. ලාභසක්කාරසිලොකෙනාති එත්ථ ලාභො නාම චතුපච්චයලාභො. සක්කාරොති තෙසංයෙව සුකතානං සුසඞ්ඛතානං ලාභො. සිලොකොති වණ්ණඝොසො. මනොමයං කායන්ති ඣානමනෙන නිබ්බත්තං බ්රහ්මකායං. උපපන්නොති උපගතො. අත්තභාවප්පටිලාභොති සරීරපටිලාභො. ද්වෙ වා තීණි වා මාගධකානි ගාමඛෙත්තානීති එත්ථ මාගධකං ගාමඛෙත්තං අත්ථි ඛුද්දකං, අත්ථි මජ්ඣිමං, අත්ථි මහන්තං. ඛුද්දකං ගාමඛෙත්තං ඉතො චත්තාලීස උසභානි, එත්තො චත්තාලීස උසභානීති ගාවුතං හොති. මජ්ඣිමං ඉතො ගාවුතං, එත්තො ගාවුතන්ති අඩ්ඪයොජනං හොති. මහන්තං ඉතො දියඩ්ඪගාවුතං, එත්තො දියඩ්ඪගාවුතන්ති තිගාවුතං හොති. තෙසු ඛුද්දකෙන ගාමඛෙත්තෙන තීණි, ඛුද්දකෙන ච මජ්ඣිමෙන ච ද්වෙ ගාමඛෙත්තානි තස්ස අත්තභාවො. තිගාවුතඤ්හිස්ස සරීරං. පරිහරිස්සාමීති පටිජග්ගිස්සාමි ගොපයිස්සාමි. රක්ඛස්සෙතන්ති රක්ඛස්සු එතං.

පඤ්චසත්ථුකථාවණ්ණනා

334. සත්ථාරොති ගණසත්ථාරො. නාස්සස්සාති න එතස්ස භවෙය්ය. තන්ති තං සත්ථාරං. තෙනාති අමනාපෙන. සමුදාචරෙය්යාමාති කථෙය්යාම. සම්මන්නතීති අම්හාකං සම්මානං කරොති. තෙනාහ ‘‘සම්මානෙතී’’ති, සම්මන්නතීති වා පරෙහි සම්මානීයතීති අත්ථො.

335. නාසාය පිත්තං භින්දෙය්යුන්ති අච්ඡපිත්තං වා මච්ඡපිත්තං වා නාසාපුටෙ පක්ඛිපෙය්යුං. පරාභවායාති අවඩ්ඪියා විනාසාය. අස්සතරීති වළවාය කුච්ඡිස්මිං ගද්රභස්සජාතා, තං අස්සෙන සද්ධිං සම්පයොජෙන්ති, සා ගබ්භං ගණ්හිත්වා කාලෙ සම්පත්තෙ විජායිතුං න සක්කොති, පාදෙහි භූමිං පහරන්තී තිට්ඨති, අථස්සා චත්තාරො පාදෙ චතූසු ඛාණුකෙසු බන්ධිත්වා කුච්ඡිං ඵාලෙත්වා පොතකං නීහරන්ති, සා තත්ථෙව මරති. තෙන වුත්තං ‘‘අත්තවධාය ගබ්භං ගණ්හාතී’’ති.

339. පොත්ථනිකන්ති ඡුරිකං, යං ඛරන්තිපි වුච්චති.

නාළාගිරිපෙසනකථාවණ්ණනා

342. මා කුඤ්ජර නාගමාසදොති භො, කුඤ්ජර, බුද්ධනාගං වධකචිත්තෙන මා උපගච්ඡ. දුක්ඛන්ති දුක්ඛකාරණත්තා දුක්ඛං. කථං තං දුක්ඛන්ති ආහ ‘‘න හි නාගහතස්සා’’තිආදි. නාගහතස්ස සුගතිපටික්ඛෙපෙන බුද්ධනාගස්ස ඝාතො දුග්ගතිදුක්ඛකාරණන්ති දස්සෙති. ඉතොති ඉතො ජාතිතො. යතොති යස්මා. ඉතො පරං යතොති ඉතො පරං ගච්ඡන්තස්සාති වා අත්ථො. මදොති මානමදො. පමාදොති පමත්තභාවො. පටිකුටිතොති සඞ්කුටිතො. අලක්ඛිකොති අහිරිකො. යත්ර හි නාමාති යො නාම.

පඤ්චවත්ථුයාචනකථාවණ්ණනා

343. තිකභොජනන්ති තීහි භුඤ්ජිතබ්බභොජනං, තිණ්ණං එකතො පටිග්ගහෙත්වා භුඤ්ජිතුං පඤ්ඤපෙස්සාමීති අත්ථො. කොකාලිකොතිආදීනි චතුන්නං දෙවදත්තපක්ඛියානං ගණපාමොක්ඛානං නාමානි. ආයුකප්පන්ති එකං මහාකප්පං අසීතිභාගං කත්වා තතො එකභාගමත්තං කාලං අන්තරකප්පසඤ්ඤිතං කාලං.

ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොචාති (උදා. අට්ඨ. 48) දෙවදත්තො සබ්බං සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගං නිප්ඵාදෙත්වා ‘‘එකංසෙනෙව අජ්ජ ආවෙණිකං උපොසථං සඞ්ඝකම්මඤ්ච කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එතං ‘‘අජ්ජතග්ගෙ’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ අඤ්ඤත්රෙව භගවතාති විනා එව භගවන්තං, තං සත්ථාරං අකත්වාති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසඞ්ඝා උපොසථං කරිස්සාමි සඞ්ඝකම්මානි චාති භගවතො ඔවාදකාරකං භික්ඛුසඞ්ඝං විනා මං අනුවත්තන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආවෙණිකං උපොසථං සඞ්ඝකම්මානි ච කරිස්සාමි. අජ්ජතග්ගෙ, භන්තෙ, දෙවදත්තො සඞ්ඝං භින්දිස්සතීති භෙදකාරකානං සබ්බෙසං දෙවදත්තෙන සජ්ජිතත්තා ‘‘එකංසෙනෙව දෙවදත්තො අජ්ජ සඞ්ඝං භින්දිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො එවමාහ. භින්දිස්සතීති ද්විධා කරිස්සති.

එතමත්ථංවිදිත්වාති එතං අවීචිමහානිරයුප්පත්තිසංවත්තනියං කප්පට්ඨියං අතෙකිච්ඡං දෙවදත්තෙන නිබ්බත්තියමානං සඞ්ඝභෙදකම්මං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති කුසලාකුසලෙසු යථාක්කමං සප්පුරිසාසප්පුරිසානං සුකරා පටිපත්ති, න පන නෙසං අකුසලකුසලෙසූති ඉදමත්ථවිභාවනං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සුකරං සාධුනා සාධූති අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතං සාධෙතීති සාධු, සම්මාපටිපන්නො. තෙන සාධුනා සාරිපුත්තාදිනා සාවකෙන පච්චෙකසම්බුද්ධෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන අඤ්ඤෙන වා ලොකියසාධුනා සාධු සුන්දරං භද්දකං අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතසුඛාවහං සුකරං සුඛෙන කාතුං සක්කා. සාධු පාපෙන දුක්කරන්ති තදෙව පන වුත්තලක්ඛණං සාධු පාපෙන දෙවදත්තාදිනා පාපපුග්ගලෙන දුක්කරං කාතුං න සක්කා, න සො තං කාතුං සක්කොතීති අත්ථො. පාපං පාපෙන සුකරන්ති පාපං අසුන්දරං අත්තනො පරෙසඤ්ච අනත්ථාවහං පාපෙන යථාවුත්තපාපපුග්ගලෙන සුකරං සුඛෙන කාතුං සක්කුණෙය්යං. පාපමරියෙහි දුක්කරන්ති අරියෙහි පන බුද්ධාදීහි තං පාපං දුක්කරං දුරභිසම්භවං. සෙතුඝාතොයෙව හි තෙසං තත්ථාති දීපෙති.

සඞ්ඝභෙදකථාවණ්ණනා

345. අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො ආදෙසනාපාටිහාරියානුසාසනියාතිආදීසු පරස්ස චිත්තං ඤත්වා කථනං ආදෙසනාපාටිහාරියං, සාවකානඤ්ච බුද්ධානඤ්ච සතතං ධම්මදෙසනං අනුසාසනීපාටිහාරියං, ඉද්ධිවිධං ඉද්ධිපාටිහාරියං. තත්ථ ඉද්ධිපාටිහාරියෙන සද්ධිං අනුසාසනීපාටිහාරියං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ආචිණ්ණං, ආදෙසනාපාටිහාරියෙන සද්ධිං අනුසාසනීපාටිහාරියං ධම්මසෙනාපතිස්ස. තෙන වුත්තං ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො ආදෙසනාපාටිහාරියානුසාසනියා භික්ඛූ ධම්මියා කථාය ඔවදී’’තිආදි. තදා හි ද්වීසු අග්ගසාවකෙසු ධම්මසෙනාපති තෙසං භික්ඛූනං චිත්තචාරං ඤත්වා ධම්මං දෙසෙසි, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො විකුබ්බනං දස්සෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි, පාළියඤ්චෙත්ථ ද්වින්නම්පි ථෙරානං දෙසනාය ධම්මචක්ඛුපටිලාභොව දස්සිතො. දීඝභාණකා පන එවං වදන්ති ‘‘භගවතා පෙසිතෙසු ද්වීසු අග්ගසාවකෙසු ධම්මසෙනාපති තෙසං චිත්තචාරං ඤත්වා ධම්මං දෙසෙසි, ථෙරස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා පඤ්චසතාපි භික්ඛූ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. අථ නෙසං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො විකුබ්බනං දස්සෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි, තං සුත්වා සබ්බෙ අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසූ’’ති. දෙවදත්තං උට්ඨාපෙසීති ජණ්ණුකෙන හදයමජ්ඣෙ පහරිත්වා උට්ඨාපෙසි.

346. සරසීති සරො. සුවික්ඛාලිතන්ති සුට්ඨු වික්ඛාලිතං, සුවිසොධිතං කත්වාති අත්ථො. සංඛාදිත්වාති සුට්ඨු ඛාදිත්වා. මහිං විකුබ්බතොති මහිං දන්තෙහි විලිඛන්තස්ස. නදීසු භිසං ඝසානස්සාති යොජෙතබ්බං. නදීති චෙත්ථ මහාසරො අධිප්පෙතො. ජග්ගතොති හත්ථියූථං පාලෙන්තස්ස. භිඞ්කොවාති හත්ථිපොතකො විය. මමානුකුබ්බන්ති මං අනුකරොන්තො.

347. දූතෙය්යන්ති දූතකම්මං. ගන්තුමරහතීති දූතෙය්යසඞ්ඛාතං සාසනං හරිතුං ධාරෙත්වා හරිතුං අරහති. සොතාති යං අස්ස සාසනං දෙන්ති, තස්ස සොතා. සාවෙතාති තං උග්ගණ්හිත්වා ‘‘ඉදං නාම තුම්හෙහි වුත්ත’’න්ති පටිසාවෙතා. උග්ගහෙතාති සුඋග්ගහිතං කත්වා උග්ගහෙතා. ධාරෙතාති සුධාරිතං කත්වා ධාරෙතා. විඤ්ඤාතාති අත්තනා තස්ස අත්ථං ජානිතා. විඤ්ඤාපෙතාති පරං විජානාපෙතා. සහිතාසහිතස්සාති ‘‘ඉදං සහිතං, ඉදං අසහිත’’න්ති එවං සහිතාසහිතස්ස කුසලො උපගතානුපගතෙසු ඡෙකො සාසනං ආරොචෙන්තො සහිතාසහිතං සල්ලක්ඛෙත්වා ආරොචෙති. න බ්යථතීති න වෙධති න ඡම්භති. උග්ගවාදිනින්ති ඵරුසවචනෙන සමන්නාගතං. පුච්ඡිතොති පටිඤ්ඤත්ථාය පුච්ඡිතො.

348. අට්ඨහි, භික්ඛවෙ, අසද්ධම්මෙහීතිආදීසු අසද්ධම්මෙහීති (ඉතිවු. අට්ඨ. 89) අසතං ධම්මෙහි, අසන්තෙහි වා අසොභනෙහි වා ධම්මෙහි. අභිභූතොති අජ්ඣොත්ථටො. පරියාදින්නචිත්තොති ඛෙපිතචිත්තො ලාභාදිහෙතුකෙන ඉච්ඡාචාරෙන මානමදාදිනා ච ඛයං පාපිතකුසලචිත්තො. අථ වා පරියාදින්නචිත්තොති පරිතො ආදින්නචිත්තො, වුත්තප්පකාරෙන අකුසලකොට්ඨාසෙන යථා කුසලචිත්තස්ස උප්පත්තිවාරො න හොති, එවං සමන්තතො ගහිතචිත්තසන්තානොති අත්ථො. අපායෙ නිබ්බත්තනාරහතාය ආපායිකො. තත්ථපි අවීචිසඞ්ඛාතෙ මහානිරයෙ උප්පජ්ජතීති නෙරයිකො. එකං අන්තරකප්පං පරිපුණ්ණමෙව කත්වා තත්ථ තිට්ඨතීති කප්පට්ඨො. අතෙකිච්ඡොති බුද්ධෙහිපි අනිවත්තනීයත්තා අවීචිනිබ්බත්තියා තිකිච්ඡාභාවතො අතෙකිච්ඡො, අතිකිච්ඡනීයොති අත්ථො. ලාභෙනාති ලාභෙන හෙතුභූතෙන. අථ වා ලාභහෙතුකෙන මානාදිනා. ලාභඤ්හි නිස්සාය ඉධෙකච්චෙ පුග්ගලා පාපිච්ඡා ඉච්ඡාපකතා ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා ‘‘ලාභං නිබ්බත්තෙස්සාමා’’ති අනෙකවිහිතං අනෙසනං අප්පතිරූපං ආපජ්ජිත්වා ඉතො චුතා අපායෙසු නිබ්බත්තන්ති. අපරෙ යථාලාභං ලභිත්වා තංනිමිත්තං මානාතිමානමදමච්ඡරියාදිවසෙන පමාදං ආපජ්ජිත්වා ඉතො චුතා අපායෙසු නිබ්බත්තන්ති, අයඤ්ච තාදිසො. තෙන වුත්තං ‘‘ලාභෙන, භික්ඛවෙ, අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො දෙවදත්තො ආපායිකො’’තිආදි. අසක්කාරෙනාති හීළෙත්වා පරිභවිත්වා පරෙහි අත්තනි පවත්තිතෙන අසක්කාරෙන, අසක්කාරහෙතුකෙන වා මානාදිනා. අසන්තගුණසම්භාවනාධිප්පායෙන පවත්තා පාපා ඉච්ඡා එතස්සාති පාපිච්ඡො, තස්ස භාවො පාපිච්ඡතා, තාය. ‘‘අහං බුද්ධො භවිස්සාමි, භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’ති හි තස්ස ඉච්ඡා උප්පන්නා. කොකාලිකාදයො පාපා ලාමකා මිත්තා එතස්සාති පාපමිත්තො, තස්ස භාවො පාපමිත්තතා, තාය.

349. අභිභුය්යාති අභිභවිත්වා මද්දිත්වා.

350. තීහි, භික්ඛවෙ, අසද්ධම්මෙහීතිආදි වුත්තනයමෙව. ඔරමත්තකෙන විසෙසාධිගමෙන අන්තරා වොසානං ආපාදීති එත්ථ පන අයමත්ථො. ඔරමත්තකෙනාති අප්පමත්තකෙන ඣානාභිඤ්ඤාමත්තෙන. විසෙසාධිගමෙනාති උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමෙන. අන්තරාති වෙමජ්ඣෙ. වොසානං ආපාදීති අකතකිච්චොව සමානො ‘‘කතකිච්චොම්හී’’ති මඤ්ඤමානො සමණධම්මතො විගමං ආපජ්ජි. ඉදං වුත්තං හොති – ඣානාභිඤ්ඤාහි උත්තරිකරණීයෙ අධිගන්තබ්බෙ මග්ගඵලෙ අනධිගතෙ සතියෙව තං අනධිගන්ත්වා සමණධම්මතො විගමං ආපජ්ජීති. ඉති භගවා ඉමිනා සුත්තෙන විසෙසතො පුථුජ්ජනභාවෙ ආදීනවං පකාසෙති ‘‘භාරියො පුථුජ්ජනභාවො, යත්ර හි නාම ඣානාභිඤ්ඤාපරියොසානා සම්පත්තියො නිබ්බත්තෙත්වාපි අනෙකානත්ථාවහං නානාවිධදුක්ඛහෙතුඅසන්තගුණසම්භාවනං අසප්පුරිසසංසග්ගං ආලසියානුයොගඤ්ච අවිජහන්තො අවීචිසංවත්තනිකං කප්පට්ඨියං අතෙකිච්ඡං කිබ්බිසං පසවතී’’ති.

ගාථාසු මාති පටිසෙධෙ නිපාතො. ජාතූති එකංසෙන. කොචීති සබ්බසඞ්ගාහකවචනං. ලොකස්මින්ති සත්තලොකෙ. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමස්මිං සත්තලොකෙ කොචි පුග්ගලො එකංසෙන පාපිච්ඡො මා හොතූති. තදමිනාපි ජානාථ, පාපිච්ඡානං යථා ගතීති පාපිච්ඡානං පුග්ගලානං යථාගති යාදිසී නිබ්බත්ති යාදිසො අභිසම්පරායොති ඉමිනාපි කාරණෙන ජානාථාති දෙවදත්තං නිදස්සෙන්තො එවමාහ.

පණ්ඩිතොති සමඤ්ඤාතොති පරියත්තිබාහුසච්චෙන පණ්ඩිතොති ඤාතො. භාවිතත්තොති සම්මතොති ඣානාභිඤ්ඤාහි භාවිතචිත්තොති සම්භාවිතො. තථා හි සො ‘‘මහිද්ධිකො ගොධිපුත්තො, මහානුභාවො ගොධිපුත්තො’’ති ධම්මසෙනාපතිනාපි පසංසිතො අහොසි. ජලංව යසසා අට්ඨා, දෙවදත්තොති විස්සුතොති අත්තනො කිත්තියා පරිවාරෙන ච ජලන්තො විය ඔභාසන්තො විය ඨිතො දෙවදත්තොති එවං විස්සුතො පාකටො අහොසි. ‘‘මෙ සුත’’න්තිපි පාඨො, මයා සුතං සුතමත්තං, කතිපාහෙනෙව අතථාභූතත්තා තස්ස තං පණ්ඩිච්චාදිසවනමත්තමෙවාති අත්ථො.

සොපමාදං අනුචිණ්ණො, ආසජ්ජ නං තථාගතන්ති සො එවංභූතො දෙවදත්තො ‘‘බුද්ධොපි සාකියපුත්තො, අහම්පි සාකියපුත්තො, බුද්ධොපි සමණො, අහම්පි සමණො, බුද්ධොපි ඉද්ධිමා, අහම්පි ඉද්ධිමා, බුද්ධොපි දිබ්බචක්ඛුකො, දිබ්බසොතචෙතොපරියඤාණලාභී, බුද්ධොපි අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ ධම්මෙ ජානාති, අහම්පි තෙ ජානාමී’’ති අත්තනො පමාණං අජානිත්වා සම්මාසම්බුද්ධං අත්තනා සමසමට්ඨපනෙන පමාදං ආපජ්ජන්තො ‘‘ඉදානාහං බුද්ධො භවිස්සාමි, භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’ති අභිමාරපයොජනාදිනා තථාගතං ආසජ්ජ ආසාදෙත්වා විහෙඨෙත්වා. ‘‘පමාදමනුජිණ්ණො’’තිපි පඨන්ති. තස්සත්ථො – පමාදං වුත්තනයෙන පමජ්ජන්තො පමාදං නිස්සාය භගවතා සද්ධිං යුගග්ගාහචිත්තුප්පාදෙන සහෙව ඣානාභිඤ්ඤාහි අනුජිණ්ණො පරිහීනොති. අවීචිනිරයං පත්තො, චතුද්වාරං භයානකන්ති ජාලානං තත්ථ උප්පන්නසත්තානං වා නිරන්තරතාය ‘‘අවීචී’’ති ලද්ධනාමං චතූසු පස්සෙසු චතුමහාද්වාරයොගෙන චතුද්වාරං අතිභයානකං මහානිරයං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන පත්තො. තථා හි වුත්තං –

‘‘චතුක්කණ්ණො චතුද්වාරො, විභත්තො භාගසො මිතො;

අයොපාකාරපරියන්තො, අයසා පටිකුජ්ජිතො.

‘‘තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසා යුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා’’ති. (ම. නි. 3.250, 267; අ. නි. 3.36);

අදුට්ඨස්සාති අදුට්ඨචිත්තස්ස. දුබ්භෙති දුස්සෙය්ය. තමෙව පාපං ඵුසතීති තමෙව අදුට්ඨදුබ්භිං පාපපුග්ගලං පාපං නිහීනං පාපඵලං ඵුසති පාපුණාති අභිභවති. භෙස්මාති විපුලභාවෙන ගම්භීරභාවෙන ච භිංසාපනො, භිංසාපෙන්තො විය විපුලගම්භීරොති අත්ථො. වාදෙනාති දොසෙන. උපහිංසතීති බාධති ආසාදෙති. වාදො තම්හි න රූහතීති තස්මිං තථාගතෙ පරෙන ආරොපියමානො දොසො න රුහති න තිට්ඨති, විසකුම්භො විය සමුද්දස්ස න තස්ස විකාරං ජනෙතීති අත්ථො.

එවං ඡහි ගාථාහි පාපිච්ඡතාදිසමන්නාගතස්ස නිරයූපගභාවදස්සනෙන දුක්ඛතො අපරිමුත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි තප්පටිපක්ඛධම්මසමන්නාගතස්ස දුක්ඛක්ඛයං දස්සෙන්තො ‘‘තාදිසං මිත්ත’’න්ති ඔසානගාථමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස සම්මා පටිපන්නස්ස මග්ගානුගො පටිපත්තිමග්ගං අනුගතො සම්මා පටිපන්නො අප්පිච්ඡතාදිගුණසමන්නාගමෙන සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස ඛයං පරියොසානං පාපුණෙය්ය, තාදිසං බුද්ධං බුද්ධසාවකං වා පණ්ඩිතො සප්පඤ්ඤො අත්තනො මිත්තං කුබ්බෙථ තෙන මෙත්තිං කරෙය්ය, තඤ්ච සෙවෙථ තමෙව පයිරුපාසෙය්යාති.

කිං පනෙතං සුත්තං දෙවදත්තස්ස නිරයූපපත්තිතො පුබ්බෙ භාසිතං, උදාහු පච්ඡාති? ඉතිවුත්තකට්ඨකථායං (ඉතිවු. අට්ඨ. 89) තාව –

‘‘දෙවදත්තෙ හි අවීචිමහානිරයං පවිට්ඨෙ දෙවදත්තපක්ඛිකා අඤ්ඤතිත්ථියා ‘සමණෙන ගොතමෙන අභිසපිතො දෙවදත්තො පථවිං පවිට්ඨො’ති අබ්භාචික්ඛිංසු. තං සුත්වා සාසනෙ අනභිප්පසන්නා මනුස්සා ‘සියා නු ඛො එතදෙවං, යථා ඉමෙ භණන්තී’ති ආසඞ්කං උප්පාදෙසුං. තං පවත්තිං භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං. අථ ඛො භගවා ‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතා කස්සචි අභිසපං දෙන්ති, තස්මා න දෙවදත්තො මයා අභිසපිතො, අත්තනො කම්මෙනෙව නිරයං පවිට්ඨො’ති වත්වා තෙසං මිච්ඡාගාහං පටිසෙධෙන්තො ඉමාය අට්ඨුප්පත්තියා ඉදං සුත්තං අභාසී’’ති –

වුත්තං, තස්මා තෙසං මතෙන තස්ස නිරයූපපත්තිතො පච්ඡාපි භගවා ඉදං සුත්තමභාසීති වෙදිතබ්බං. ඉධ පන තස්ස නිරයූපපත්තිතො පඨමමෙව උප්පන්නෙ වත්ථුම්හි භාසිතං පාළිආරුළ්හන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව ‘‘අවීචිනිරයං පත්තො’’ති ඉදං පන ආසංසායං අතීතවචනන්ති වුත්තං, ආසංසාති චෙත්ථ අවස්සම්භාවිනී අත්ථසිද්ධි අධිප්පෙතා. අවස්සම්භාවිනිඤ්හි අත්ථසිද්ධිමපෙක්ඛිත්වා අනාගතම්පි භූතං විය වොහරන්ති, තඤ්ච සද්දලක්ඛණානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඝභෙදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපාලිපඤ්හකථාවණ්ණනා

351. උපාලිපඤ්හෙ යං වත්තබ්බං, තං අට්ඨකථායං දස්සිතමෙව. තත්ථ අනුනයන්තොති අනුජානාපෙන්තො, භෙදස්ස අනුරූපං වා බොධෙන්තො, යථා භෙදො හොති, එවං භින්දිතබ්බෙ භික්ඛූ විඤ්ඤාපෙන්තොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘න තුම්හාක’’න්තිආදි.

352. අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථුම්හි දස අකුසලකම්මපථා සංකිලිට්ඨධම්මතාය වොදානධම්මපඅපක්ඛත්තා ‘‘අධම්මො’’ති දස්සිතා, තථා උපාදානාදයො, බොධිපක්ඛියධම්මානං එකන්තානවජ්ජභාවතො නත්ථි අධම්මභාවො, භගවතා පන දෙසිතාකාරෙන හාපෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා වා කථනං යථාධම්මං අකථනන්ති කත්වා අධම්මභාවොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තයො සතිපට්ඨානා’’තිආදි. නිය්යානිකන්ති සපාටිහීරං අප්පටිහතං හුත්වා පවත්තතීති අත්ථො. තථෙවාති ඉමිනා ‘‘එවං අම්හාක’’න්තිආදිනා වුත්තමත්ථං ආකඩ්ඪති. කාතබ්බං කම්මං ධම්මො නාමාති යථාධම්මං කරණතො ධම්මො නාම, ඉතරං වුත්තවිපරියායතො අධම්මො නාම.

රාගවිනයො…පෙ… අයං විනයො නාමාති රාගාදීනං විනයනතො සංවරණතො පජහනතො පටිසඞ්ඛානතො ච විනයො නාම, වුත්තවිපරියායෙන ඉතරො අවිනයො. වත්ථුසම්පත්තිආදිවසෙන සබ්බෙසං විනයකම්මානං අකුප්පතාති ආහ ‘‘වත්ථුසම්පත්ති…පෙ… අයං විනයො නාමා’’ති. තප්පටිපක්ඛතො අවිනයො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘වත්ථුවිපත්තී’’තිආදි. යාසං ආපන්නස්ස පබ්බජ්ජා සාවසෙසා, තා ආපත්තියො සාවසෙසා.

354. ආපායිකොතිආදිගාථාසු (ඉතිවු. අට්ඨ. 18) සඞ්ඝස්ස භෙදසඞ්ඛාතෙ වග්ගෙ රතොති වග්ගරතො. අධම්මිකතාය අධම්මෙ භෙදකරවත්ථුම්හි සඞ්ඝභෙදසඞ්ඛාතෙ එව ච අධම්මෙ ඨිතොති අධම්මට්ඨො. යොගක්ඛෙමා පධංසතීති හිතතො පරිහායති, චතූහිපි යොගෙහි අනුපද්දුතත්තා යොගක්ඛෙමං නාම අරහත්තං නිබ්බානඤ්ච, තතො පනස්ස ධංසනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤතො සඞ්ඝතට්ඨෙන සඞ්ඝං, තතො එව එකකම්මාදිවිධානයොගෙන සමග්ගං සහිතං භින්දිත්වා පුබ්බෙ වුත්තලක්ඛණෙන සඞ්ඝභෙදෙන භින්දිත්වා. කප්පන්ති අන්තරකප්පසඞ්ඛාතං ආයුකප්පං. නිරයම්හීති අවීචිමහානිරයම්හි.

සුඛා සඞ්ඝස්ස සාමග්ගීති (ඉතිවු. අට්ට. 19) සුඛස්ස පච්චයභාවතො සාමග්ගී ‘‘සුඛා’’ති වුත්තා යථා ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො’’ති (ධ. ප. 194). සමග්ගානඤ්චනුග්ගහොති සමග්ගානං සාමග්ගිඅනුමොදනෙන අනුග්ගණ්හනං සාමග්ගිඅනුරූපං වා, යථා තෙ සාමග්ගිං න විජහන්ති, තථා ගහණං ඨපනං අනුබලප්පදානන්ති අත්ථො. සමග්ගං කත්වානාති භින්නං සඞ්ඝං සඞ්ඝරාජිප්පත්තං වා සමග්ගං සහිතං කත්වා. කප්පන්ති ආයුකප්පමෙව. සග්ගම්හි මොදතීති කාමාවචරදෙවලොකෙ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අභිභවිත්වා දිබ්බසුඛං අනුභවන්තො ඉච්ඡිතනිබ්බත්තියා ච මොදති පමොදති ලළති කීළති.

355. සියා නු ඛො, භන්තෙ, සඞ්ඝභෙදකොතිආදි පාළිඅනුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. ‘‘පඤ්චහි, උපාලි, ආකාරෙහි සඞ්ඝො භිජ්ජති කම්මෙන උද්දෙසෙන වොහරන්තො අනුස්සාවනෙන සලාකග්ගාහෙනා’’ති එවං පරිවාරෙ (පරි. 458) ආගතම්පි සඞ්ඝභෙදලක්ඛණං ඉධ වුත්තෙන කිං නානාකරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘පරිවාරෙ පනා’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච සීමට්ඨකසඞ්ඝෙ අසන්නිපතිතෙ විසුං පරිසං ගහෙත්වා කතවොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහස්ස කම්මං වා කරොන්තස්ස උද්දෙසං වා උද්දිසන්තස්ස භෙදො ච හොති ආනන්තරියකම්මඤ්ච. සමග්ගසඤ්ඤාය පන ‘‘වට්ටතී’’ති සඤ්ඤාය වා කරොන්තස්ස භෙදොව හොති, න ආනන්තරියකම්මං. තතො ඌනපරිසාය කරොන්තස්ස නෙව සඞ්ඝභෙදො න ආනන්තරියං. සබ්බන්තිමෙන හි පරිච්ඡෙදෙන නවන්නං ජනානං යො සඞ්ඝං භින්දති, තස්ස ආනන්තරියකම්මං හොති, අනුවත්තකානං අධම්මවාදීනං මහාසාවජ්ජං කම්මං, ධම්මවාදිනො අනවජ්ජා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

උපාලිපඤ්හකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.