📜

9. පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකං

පාතිමොක්ඛුද්දෙසයාචනකථාවණ්ණනා

383. පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ තදහූති (උදා. අට්ඨ. 45) තස්මිං අහනි තස්මිං දිවසෙ. උපොසථෙති එත්ථ උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, උපවසන්තීති සීලෙන වා අනසනෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. අයඤ්හි උපොසථ-සද්දො ‘‘අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං උපොසථං උපවසාමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.71; 10.46) සීලෙ ආගතො. ‘‘උපොසථො වා පවාරණා වා’’තිආදීසු (මහාව. 155) පාතිමොක්ඛුද්දෙසාදිවිනයකම්මෙ. ‘‘ගොපාලකූපොසථො නිගණ්ඨූපොසථො’’තිආදීසු (අ. නි. 3.71) උපවාසෙ. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246; ම. නි. 3.258) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘අජ්ජුපොසථො පන්නරසො’’තිආදීසු (මහාව. 168) දිවසෙ. ඉධාපි දිවසෙයෙව දට්ඨබ්බො. තස්මා තදහුපොසථෙති තස්මිං උපොසථදිවසභූතෙ අහනීති අත්ථො. නිසින්නො හොතීති මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං උපාසිකාය රතනපාසාදෙ නිසින්නො හොති. නිසජ්ජ පන භික්ඛූනං චිත්තානි ඔලොකෙන්තො එකං දුස්සීලපුග්ගලං දිස්වා ‘‘සචාහං ඉමස්මිං පුග්ගලෙ ඉධ නිසින්නෙයෙව පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමි, සත්තධාවස්ස මුද්ධා ඵලිස්සතී’’ති තස්මිං අනුකම්පාය තුණ්හීයෙව අහොසි.

අභික්කන්තාති අතික්කන්තා පරික්ඛීණා. උද්ධස්තෙ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණසීසෙ. නන්දිමුඛියාති තුට්ඨිමුඛියා. උද්ධස්තං අරුණන්ති අරුණුග්ගමනං පත්වාපි ‘‘උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛ’’න්ති ථෙරො භගවන්තං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං යාචි තස්මිං කාලෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො’’ති (මහාව. 183) සික්ඛාපදස්ස අපඤ්ඤත්තත්තා. අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසාති තික්ඛත්තුං ථෙරෙන පාතිමොක්ඛුද්දෙසස්ස යාචිතත්තා අනුද්දෙසස්ස කාරණං කථෙන්තො ‘‘අසුකපුග්ගලො අපරිසුද්ධො’’ති අවත්වා ‘‘අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසා’’ති ආහ ¶ . කස්මා පන භගවා තියාමරත්තිං තථා වීතිනාමෙසි? තතො පට්ඨාය ඔවාදපාතිමොක්ඛං අනුද්දිසිතුකාමො තස්ස වත්ථුං පාකටං කාතුං.

අද්දසාති ¶ කථං අද්දස. අත්තනො චෙතොපරියඤාණෙන තස්සං පරිසති භික්ඛූනං චිත්තානි පරිජානන්තො තස්ස පුරිසස්ස දුස්සීල්යචිත්තං පස්සි. යස්මා පන චිත්තෙ දිට්ඨෙ තංසමඞ්ගීපුග්ගලො දිට්ඨො නාම හොති, තස්මා ‘‘අද්දසා ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං පුග්ගලං දුස්සීල’’න්ති වුත්තං. යථෙව හි අනාගතෙ සත්තසු දිවසෙසු පවත්තං පරෙසං චිත්තං චෙතොපරියඤාණලාභී පජානාති, එවං අතීතෙපීති. දුස්සීලන්ති නිස්සීලං, සීලවිරහිතන්ති අත්ථො. පාපධම්මන්ති දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය ලාමකසභාවං. අසුචින්ති අපරිසුද්ධෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතත්තා න සුචිං. සඞ්කස්සරසමාචාරන්ති කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘‘ඉදං ඉමිනා කතං භවිස්සතී’’ති එවං පරෙසං ආසඞ්කනීයතාය සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරං. අථ වා කෙනචිදෙව කරණීයෙන මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කච්චි නු ඛො ඉමෙ මයා කතකම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’’ති අත්තනොයෙව සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරං. ලජ්ජිතබ්බතාය පටිච්ඡාදෙතබ්බස්ස කරණතො පටිච්ඡන්නං කම්මන්තං එතස්සාති පටිච්ඡන්නකම්මන්තං. කුච්ඡිතසමණවෙසධාරිතාය න සමණන්ති අස්සමණං. සලාකග්ගහණාදීසු ‘‘කිත්තකා සමණා’’ති ගණනාය ‘‘අහම්පි සමණොම්හී’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය සමණපටිඤ්ඤං. අසෙට්ඨචාරිතාය අබ්රහ්මචාරිං. අඤ්ඤෙ බ්රහ්මචාරිනො සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ කුසුම්භකපටධරෙ ගාමනිගමාදීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තෙ දිස්වා අබ්රහ්මචාරී සමානො සයම්පි තාදිසෙන ආකාරෙන පටිපජ්ජන්තො උපොසථාදීසු ච සන්දිස්සන්තො ‘‘අහම්පි බ්රහ්මචාරී’’ති පටිඤ්ඤං දෙන්තො විය හොතීති බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤං. පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො අනුපවිට්ඨත්තා අන්තොපූතිං. ඡහි ද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසාවස්සවෙන තින්තත්තා අවස්සුතං. සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා සීලවන්තෙහි ඡඩ්ඩෙතබ්බත්තා ච කසම්බුජාතං. මජ්ඣෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිසින්නන්ති සඞ්ඝපරියාපන්නො විය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අන්තො නිසින්නං.

දිට්ඨොසීති ‘‘අයං න පකතත්තො’’ති භගවතා දිට්ඨො අසි. යස්මා ච එවං දිට්ඨො, තස්මා නත්ථි තෙ තව භික්ඛූහි සද්ධිං එකකම්මාදිසංවාසො. යස්මා පන සො සංවාසො තව නත්ථි, තස්මා උට්ඨෙහි ආවුසොති එවමෙත්ථ පදයොජනා වෙදිතබ්බා. තතියම්පි ඛො සො පුග්ගලො තුණ්හී අහොසීති අනෙකවාරං වත්වාපි ‘‘ථෙරො සයමෙව නිබ්බින්නො ඔරමිස්සති, ඉදානි ඉමෙසං පටිපත්තිං ජානිස්සාමී’’ති වා අධිප්පායෙන තුණ්හී ¶ අහොසි. බාහායං ගහෙත්වාති ‘‘භගවතා මයා ච යාථාවතො දිට්ඨො, යාවතතියං ‘උට්ඨෙහී’ති ච වුත්තො න උට්ඨාති, ඉදානිස්ස නික්කඩ්ඪනකාලො ¶ , මා සඞ්ඝස්ස උපොසථන්තරායො අහොසී’’ති බාහායං අග්ගහෙසි. බහි ද්වාරකොට්ඨකා නික්ඛාමෙත්වාති ද්වාරකොට්ඨකා ද්වාරසාලතො නික්ඛාමෙත්වා, බහීති පන නික්ඛාමිතට්ඨානදස්සනං. අථ වා බහිද්වාරකොට්ඨකාති බහිද්වාරකොට්ඨකතොපි නික්ඛාමෙත්වා, න අන්තොද්වාරකොට්ඨකතො එව. උභයථාපි විහාරතො බහිකත්වාති අත්ථො. සූචිඝටිකං දත්වාති අග්ගළසූචිඤ්ච උපරිඝටිකඤ්ච ආදහිත්වා, සුට්ඨු කවාටං ථකෙත්වාති අත්ථො. යාව බාහාගහණාපි නාමාති ‘‘අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසා’’ති වචනං සුත්වා එව හි තෙන පක්කමිතබ්බං සියා, එවං අපක්කමිත්වා යාව බාහාගහණාපි නාම සො මොඝපුරිසො ආගමිස්සති, අච්ඡරියමිදන්ති දස්සෙති. ඉදඤ්ච ගරහණච්ඡරියමෙවාති වෙදිතබ්බං.

මහාසමුද්දෙ අට්ඨච්ඡරියකථාවණ්ණනා

384. අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දෙති (උදා. අට්ඨ. 45) කො අනුසන්ධි? ය්වායං අපරිසුද්ධාය පරිසාය පාතිමොක්ඛස්ස අනුද්දෙසො, සො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අච්ඡරියො අබ්භුතො ධම්මොති තං අපරෙහි සත්තහි අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මෙහි සද්ධිං විභජිත්වා දස්සෙතුකාමො පඨමං තාව තෙසං උපමාභාවෙන මහාසමුද්දෙ අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මෙ දස්සෙන්තො සත්ථා ‘‘අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දෙ’’තිආදිමාහ. අසුරාති දෙවා විය න සුරන්ති න ඊසන්ති න විරොචන්තීති අසුරා. සුරා නාම දෙවා, තෙසං පටිපක්ඛාති වා අසුරා, වෙපචිත්තිපහාරාදාදයො. තෙසං භවනං සිනෙරුස්ස හෙට්ඨාභාගෙ, තෙ තත්ථ පවිසන්තා නික්ඛමන්තා සිනෙරුපාදෙ මණ්ඩපාදීනි නිම්මිනිත්වා කීළන්තාව අභිරමන්ති. සා තත්ථ තෙසං අභිරති ඉමෙ ගුණෙ දිස්වාති ආහ ‘‘යෙ දිස්වා දිස්වා අසුරා මහාසමුද්දෙ අභිරමන්තී’’ති. තත්ථ අභිරමන්තීති රතිං වින්දන්ති, අනුක්කණ්ඨමානා වසන්තීති අත්ථො.

අනුපුබ්බනින්නොතිආදීනි සබ්බානි අනුපටිපාටියා නින්නභාවස්සෙව වෙවචනානි. න ආයතකෙනෙව පපාතොති නච්ඡින්නතටමහාසොබ්භො විය ආදිතො ¶ එව පපාතො. සො හි තීරදෙසතො පට්ඨාය එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලවිදත්ථිරතනයට්ඨිඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතඅඩ්ඪයොජනයොජනාදිවසෙන ගම්භීරො හුත්වා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො සිනෙරුපාදමූලෙ චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො හුත්වා ඨිතොති දස්සෙති.

ඨිතධම්මොති ඨිතසභාවො අවට්ඨිතසභාවො. කුණපෙනාති යෙන කෙනචි හත්ථිඅස්සාදිකළෙවරෙන. වාහෙතීති හත්ථෙන ගහෙත්වා විය වීචිප්පහාරෙනෙව ථලෙ ඛිපති. ගඞ්ගා යමුනාති ¶ අනොතත්තදහස්ස දක්ඛිණමුඛතො නික්ඛන්තනදී පඤ්චධාරා හුත්වා පවත්තට්ඨානෙ ගඞ්ගාතිආදිනා පඤ්චධා සඞ්ඛං ගතා. තත්ථ නදී නින්නගාතිආදිකං ගොත්තං, ගඞ්ගා යමුනාතිආදිකං නාමං. සවන්තියොති යා කාචි සවමානා සන්දමානා ගච්ඡන්තියො මහානදියො වා කුන්නදියො වා. අප්පෙන්තීති අල්ලීයන්ති ඔසරන්ති. ධාරාති වුට්ඨිධාරා. පූරත්තන්ති පුණ්ණභාවො. මහාසමුද්දස්ස හි අයං ධම්මතා – ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ දෙවො මන්දො ජාතො, ජාලක්ඛිපාදීනි ආදාය මච්ඡකච්ඡපෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති වා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ අතිමහන්තා වුට්ඨි, ලභිස්සාම නු ඛො පිට්ඨිපසාරණට්ඨාන’’න්ති වා න සක්කා වත්තුං. පඨමකප්පිකකාලතො පට්ඨාය හි තීරං භස්සිත්වා සිනෙරුමෙඛලං ආහච්ච උදකං ඨිතං, තතො එකඞ්ගුලමත්තම්පි උදකං නෙව හෙට්ඨා ඔතරති, න උද්ධං උත්තරති. එකරසොති අසම්භින්නරසො.

මුත්තාති ඛුද්දකමහන්තවට්ටදීඝාදිභෙදා අනෙකවිධමුත්තා. මණීති රත්තනීලාදිභෙදො අනෙකවිධො මණි. වෙළුරියොති වංසවණ්ණසිරීසපුප්ඵවණ්ණාදිසණ්ඨානතො අනෙකවිධො. සඞ්ඛොති දක්ඛිණාවට්ටකතුම්බකුච්ඡිධමනසඞ්ඛාදිභෙදො අනෙකවිධො. සිලාති සෙතකාළමුග්ගවණ්ණාදිභෙදා අනෙකවිධා. පවාළම්පි ඛුද්දකමහන්තරත්තඝනරත්තාදිභෙදං අනෙකවිධං. ලොහිතකො පදුමරාගාදිභෙදො අනෙකවිධො. මසාරගල්ලං කබරමණි. චිත්තඵලිකන්තිපි වදන්ති. මහතං භූතානන්ති මහන්තානං සත්තානං. තිමි තිමිඞ්ගලො තිමිතිමිඞ්ගලොති තිස්සො මච්ඡජාතියො. තිමිං ගිලනසමත්ථො තිමිඞ්ගලො, තිමිඤ්ච තිමිඞ්ගලඤ්ච ගිලනසමත්ථො තිමිතිමිඞ්ගලොති වදන්ති. නාගාති ඌමිපිට්ඨිවාසිනොපි විමානට්ඨකනාගාපි.

ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අට්ඨච්ඡරියකථාවණ්ණනා

385. එවමෙව ¶ ඛොති කිඤ්චාපි සත්ථා ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ සොළසපි බාත්තිංසපි තතො භිය්යොපි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙ විභජිත්වා දස්සෙතුං සක්කොති, උපමාභාවෙන පන ගහිතානං අට්ඨන්නං අනුරූපවසෙන අට්ඨෙව තෙ උපමෙතබ්බධම්මෙ විභජිත්වා දස්සන්තො ‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අට්ඨ අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා’’ති ආහ. තත්ථ අනුපුබ්බසික්ඛාය තිස්සො සික්ඛා ගහිතා, අනුපුබ්බකිරියාය තෙරස ධුතධම්මා, අනුපුබ්බපටිපදාය සත්ත අනුපස්සනා අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා අට්ඨතිංස ආරම්මණවිභත්තියො සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා ච ගහිතා. න ආයතකෙනෙව අඤ්ඤාපටිවෙධොති මණ්ඩූකස්ස උප්පතිත්වා ගමනං විය ආදිතොව සීලපූරණාදීනි අකත්වා අරහත්තපටිවෙධො නාම නත්ථි, පටිපාටියා පන සීලසමාධිපඤ්ඤායො පූරෙත්වාව අරහත්තප්පත්තීති අත්ථො.

මම ¶ සාවකාති සොතාපන්නාදිකෙ අරියපුග්ගලෙ සන්ධාය වදති. න සංවසතීති උපොසථකම්මාදිවසෙන සංවාසං න කරොති. උක්ඛිපතීති අපනෙති. ආරකාවාති දූරෙ එව. තථාගතප්පවෙදිතෙති තථාගතෙන භගවතා සාවකෙසු දෙසිතෙ අක්ඛාතෙ පකාසිතෙ. න තෙන නිබ්බානධාතුයා ඌනත්තං වා පූරත්තං වාති අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි මහාකප්පෙ බුද්ධෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසු එකසත්තොපි පරිනිබ්බාතුං න සක්කොති, තදාපි ‘‘තුච්ඡා නිබ්බානධාතූ’’ති න සක්කා වත්තුං, බුද්ධකාලෙ පන එකෙකස්මිං සමාගමෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යාපි සත්තා අමතං ආරාධෙන්ති, තදාපි න සක්කා වත්තුං ‘‘පූරා නිබ්බානධාතූ’’ති. විමුත්තිරසොති කිලෙසෙහි විමුච්චනරසො. සබ්බා හි සාසනසම්පත්ති යාවදෙව අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තස්ස විමුත්තීති අත්ථො.

රතනානීති රතිජනනට්ඨෙන රතනානි. සතිපට්ඨානාදයො හි භාවියමානා පුබ්බභාගෙපි අනෙකවිධං පීතිපාමොජ්ජං නිබ්බත්තෙන්ති, පගෙව අපරභාගෙ. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374);

ලොකියරතනනිමිත්තං ¶ පන පීතිපාමොජ්ජං න තස්ස කලභාගම්පි අග්ඝති. අපිච –

චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනන්ති පවුච්චති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.33);

යදි ච චිත්තීකතාදිභාවෙන රතනං නාම හොති, සතිපට්ඨානාදීනඤ්ඤෙව භූතො රතනභාවො. බොධිපක්ඛියධම්මානඤ්හි සො ආනුභාවො, යං සාවකා සාවකපාරමීඤාණං, පච්චෙකසම්බුද්ධා පච්චෙකබොධිඤාණං, සම්මාසම්බුද්ධා සම්මාසම්බොධිං අධිගච්ඡන්ති ආසන්නකාරණත්තා. පරම්පරකාරණඤ්හි දානාදිඋපනිස්සයොති එවං රතිජනනට්ඨෙන චිත්තීකතාදිඅත්ථෙන ච රතනභාවො බොධිපක්ඛියධම්මානං සාතිසයො. තෙන වුත්තං ‘‘තත්රිමානි රතනානි, සෙය්යථිදං – චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදි.

ආරම්මණෙ ඔක්කන්දිත්වා උපට්ඨානට්ඨෙන පට්ඨානං, සතියෙව පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. ආරම්මණස්ස පන කායාදිවසෙන චතුබ්බිධත්තා වුත්තං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති. තථා හි කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු ¶ සුභසුඛනිච්චඅත්තසඤ්ඤානං පහානතො අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තභාවග්ගහණතො ච නෙසං කායානුපස්සනාදිභාවො විභත්තො.

සම්මා පදහන්ති එතෙන, සයං වා සම්මා පදහති, පසත්ථං සුන්දරං වා පදහනන්ති සම්මප්පධානං, පුග්ගලස්ස වා සම්මදෙව පධානභාවකරණතො සම්මප්පධානං, වීරියස්සෙතං අධිවචනං. තම්පි අනුප්පන්නුප්පන්නානං අකුසලානං අනුප්පාදනපහානවසෙන අනුප්පන්නුප්පන්නානං කුසලානං උප්පාදනඨාපනවසෙන ච චතුකිච්චසාධකත්තා වුත්තං ‘‘චත්තාරො සම්මප්පධානා’’ති.

ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති තාය වා සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි. පඨමෙන අත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙන අත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො පතිට්ඨා අධිගමුපායොති ඉද්ධිපාදො. තෙන හි උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති. ස්වායං ඉද්ධිපාදො යස්මා ඡන්දාදිකෙ චත්තාරො අධිපතිධම්මෙ ධුරෙ ජෙට්ඨකෙ කත්වා නිබ්බත්තීයති, තස්මා වුත්තං ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදො’’ති.

පඤ්චින්ද්රියානීති ¶ සද්ධාදීනි පඤ්ච ඉන්ද්රියානි. තත්ථ අස්සද්ධියං අභිභවිත්වා අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සද්ධා ඉන්ද්රියං. කොසජ්ජං අභිභවිත්වා පග්ගහලක්ඛණෙ, පමාදං අභිභවිත්වා උපට්ඨානලක්ඛණෙ, වික්ඛෙපං අභිභවිත්වා අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ, අඤ්ඤාණං අභිභවිත්වා දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති පඤ්ඤා ඉන්ද්රියං.

තානියෙව අස්සද්ධියාදීහි අනභිභවනීයතො අකම්පියට්ඨෙන සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙන ච බලානි වෙදිතබ්බානි.

සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාති බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. යා හි එසා ධම්මසාමග්ගී, යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣති කිලෙසනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො විය. යොපෙස වුත්තප්පකාරාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස වා අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු පොරාණා ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස ¶ අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 3.5.182; විභ. අට්ඨ. 466; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.25), ‘‘බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’තිආදිනා (පටි. ම. 2.17) නයෙනපි බොජ්ඣඞ්ගට්ඨො වෙදිතබ්බො.

අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති තංතංමග්ගවජ්ඣෙහි කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. සම්මාදිට්ඨිආදීනි අට්ඨඞ්ගානි අස්ස අත්ථි, අට්ඨඞ්ගානියෙව වා අට්ඨඞ්ගිකො. මාරෙන්තො කිලෙසෙ ගච්ඡති, නිබ්බානත්ථිකෙහි වා මග්ගීයති, සයං වා නිබ්බානං මග්ගතීති මග්ගොති එවමෙතෙසං සතිපට්ඨානාදීනං අත්ථවිභාගො වෙදිතබ්බො.

සොතාපන්නොති මග්ගසඞ්ඛාතං සොතං ආපජ්ජිත්වා පාපුණිත්වා ඨිතො, සොතාපත්තිඵලට්ඨොති අත්ථො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නොති සොතාපත්තිඵලස්ස අත්තපච්චක්ඛකරණත්ථාය පටිපජ්ජමානො පඨමමග්ගට්ඨො ¶ , යො අට්ඨමකොතිපි වුච්චති. සකදාගාමීති සකිදෙව ඉමං ලොකං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ආගමනසීලො දුතියඵලට්ඨො. අනාගාමීති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන කාමලොකං අනාගමනසීලො තතියඵලට්ඨො. යො පන සද්ධානුසාරී ධම්මානුසාරී එකබීජීති එවමාදිකො අරියපුග්ගලවිභාගො, සො තෙසංයෙව භෙදොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං අත්තනො ධම්මවිනයෙ මතකුණපසදිසෙන දුස්සීලපුග්ගලෙන සද්ධිං සංවාසාභාවසඞ්ඛාතං අත්ථං විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං අසංවාසාරහසංවාසාරහභාවානං කාරණපරිදීපනං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ඡන්නමතිවස්සතීති ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පටිච්ඡාදෙන්තො අඤ්ඤං නවං ආපත්තිං

ආපජ්ජති, තතො අපරන්ති එවං ආපත්තිවස්සං කිලෙසවස්සං අතිවිය වස්සති. විවටං නාතිවස්සතීති ආපත්තිං ආපන්නො තං අප්පටිච්ඡාදෙත්වා විවරන්තො සබ්රහ්මචාරීනං පකාසෙන්තො යථාධම්මං යථාවිනයං පටිකරොන්තො දෙසෙන්තො වුට්ඨහන්තො අඤ්ඤං නවං ආපත්තිං නාපජ්ජති, තෙනස්ස තං විවටං පුන ආපත්තිවස්සං කිලෙසවස්සං න වස්සති. යස්මා ච එතදෙව, තස්මා ඡන්නං ඡාදිතං ආපත්තිං විවරෙථ. එවං තං නාතිවස්සතීති එවං සන්තෙ තං ආපත්තිං ආපජ්ජනපුග්ගලානං අත්තභාවං අතිවිජ්ඣිත්වා කිලෙසවස්සනෙන න වස්සති න තෙමෙති, එවං සො කිලෙසෙහි අනවස්සුතො පරිසුද්ධසීලො සමාහිතො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සම්මසන්තො අනුක්කමෙන නිබ්බානං පාපුණාතීති අධිප්පායො.

ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අට්ඨච්ඡරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාතිමොක්ඛසවනාරහකථාවණ්ණනා

386. අථ ¶ භගවා චින්තෙසි ‘‘ඉදානි භික්ඛුසඞ්ඝෙ අබ්බුදො ජාතො, අපරිසුද්ධා පුග්ගලා උපොසථං ආගච්ඡන්ති, න ච තථාගතො අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථං උද්දිසති, අනුද්දිසන්තෙ ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපොසථො පච්ඡිජ්ජති, යන්නූනාහං ඉතො පට්ඨාය භික්ඛූනඤ්ඤෙව පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානෙය්ය’’න්ති, එවං පන චින්තෙත්වා භික්ඛූනඤ්ඤෙව පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානි ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා…පෙ… පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාථා’’ති. තත්ථ නදානාහන්ති න ඉදානි අහං. උපොසථං න කරිස්සාමි, පාතිමොක්ඛං න උද්දිසිස්සාමීති පච්චෙකං න-කාරෙන සම්බන්ධො. දුවිධං පාතිමොක්ඛං ආණාපාතිමොක්ඛං ඔවාදපාතිමොක්ඛන්ති. තෙසු ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ’’තිආදිකං ආණාපාතිමොක්ඛං, තං සාවකාව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා, යං අන්වද්ධමාසං උද්දිසීයති. ‘‘ඛන්තී පරමං…පෙ… සබ්බපාපස්ස අකරණං…පෙ… අනුපවාදො අනුපඝාතො…පෙ… එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183-185) ඉමා පන තිස්සො ගාථා ඔවාදපාතිමොක්ඛං නාම, තං බුද්ධාව උද්දිසන්ති, න සාවකා. ඡන්නම්පි වස්සානං අච්චයෙන උද්දිසන්ති. දීඝායුකබුද්ධානඤ්හි ධරමානකාලෙ අයමෙව පාතිමොක්ඛුද්දෙසො, අප්පායුකබුද්ධානං පන පඨමබොධියංයෙව, තතො පරං ඉතරො, තඤ්ච ඛො භික්ඛූ එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා. තස්මා අම්හාකම්පි භගවා වීසතිවස්සමත්තං ඉමං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසිත්වා ඉමං අන්තරායං දිස්වා තතො පරං න උද්දිසි.

අට්ඨානන්ති අකාරණං. අනවකාසොති තස්සෙව වෙවචනං. කාරණඤ්හි තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ‘‘ඨාන’’න්ති වුච්චති, එවං ‘‘අවකාසො’’තිපි වුච්චති. යන්ති කිරියාපරාමසනං. න ච, භික්ඛවෙ, සාපත්තිකෙන පාතිමොක්ඛං සොතබ්බන්තිආදි පදත්ථතො සුවිඤ්ඤෙය්යං. විනිච්ඡයතො පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං අට්ඨකථාය වුත්තමෙව. තත්ථ පුරෙ වා පච්ඡා වාති ඤත්තිතො පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා.

ධම්මිකාධම්මිකපාතිමොක්ඛට්ඨපනකථාවණ්ණනා

387. කතඤ්ච අකතඤ්ච උභයං ගහෙත්වාති යස්ස එකන්තෙන කතාපි අත්ථි, අකතාපි අත්ථි, තස්ස තදුභයං ගහෙත්වා.

ධම්මිකපාතිමොක්ඛට්ඨපනකථාවණ්ණනා

389. පරිසා ¶ වුට්ඨාතීති යස්මිං වත්ථුස්මිං පාතිමොක්ඛං ඨපිතං, තං වත්ථුං අවිනිච්ඡිනිත්වා කෙනචි අන්තරායෙන වුට්ඨාති.

393. පච්චාදියතීති පති ආදියති, ‘‘අකතං කම්ම’’න්තිආදිනා පුන ආරභතීති අත්ථො.

අත්තාදානඅඞ්ගකථාවණ්ණනා

398. පරං ¶ චොදෙතුං අත්තනා ආදාතබ්බං ගහෙතබ්බං අධිකරණං අත්තාදානං. තෙනාහ ‘‘සාසනං සොධෙතුකාමො’’තිආදි. වස්සාරත්තොති වස්සකාලො.

චොදකෙන පච්චවෙක්ඛිතබ්බධම්මකථාවණ්ණනා

399. පටිමාසිතුන්ති පරාමසිතුං. පලිබොධෙ ඡින්දිත්වා…පෙ… අධිගතං මෙත්තචිත්තන්ති ඉමිනා අප්පනාප්පත්තං මෙත්තාභාවනං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘වික්ඛම්භනවසෙන විහතාඝාත’’න්ති.

චොදකෙන උපට්ඨාපෙතබ්බධම්මකථාවණ්ණනා

400. නො දොසන්තරොති එත්ථ චිත්තපරියායො අන්තර-සද්දොති ආහ ‘‘න දුට්ඨචිත්තො හුත්වා’’ති.

චොදකචුදිතකපටිසංයුත්තකථාවණ්ණනා

401. කරුණන්ති අප්පනාප්පත්තං කරුණජ්ඣානං. කරුණාපුබ්බභාගන්ති පරිකම්මුපචාරවසප්පවත්තං කරුණං. මෙත්තඤ්ච මෙත්තාපුබ්බභාගඤ්චාති එත්ථාපි එසෙව නයො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.