📜

11. පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකං

සඞ්ගීතිනිදානකථාවණ්ණනා

437. පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකෙ පාවාය කුසිනාරන්ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.231) පාවානගරෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කුසිනාරං ගමිස්සාමීති අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො. මන්දාරවපුප්ඵං ගහෙත්වාති මහාචාටිප්පමාණං පුප්ඵං ආගන්තුකදණ්ඩකෙ ඨපෙත්වා ඡත්තං විය ගහෙත්වා. අද්දසං ඛොති ආගච්ඡන්තං දූරතොව අද්දසං. දිස්වා ච පන ‘‘පුච්ඡිස්සාමි නං භගවතො පවත්ති’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා ‘‘සචෙ ඛො පන නිසින්නකොව පුච්ඡිස්සාමි, සත්ථරි අගාරවො කතො භවිස්සතී’’ති උට්ඨහිත්වා ඨිතට්ඨානතො අපක්කම්ම ඡද්දන්තො නාගරාජා මණිචම්මං විය දසබලදත්තියං මෙඝවණ්ණපංසුකූලචීවරං පාරුපිත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං සිරස්මිං පතිට්ඨාපෙත්වා සත්ථරි කතෙන ගාරවෙන ආජීවකස්ස අභිමුඛො හුත්වා ‘‘අපාවුසො අම්හාකං සත්ථාරං ජානාසී’’ති ආහ. කිං පන සත්ථු පරිනිබ්බානං ජානන්තො පුච්ඡි අජානන්තොති? ආවජ්ජනප්පටිබද්ධං ඛීණාසවානං ජානනං. අනාවජ්ජිතත්තා පනෙස අජානන්තො පුච්ඡීති එකෙ. ථෙරො සමාපත්තිබහුලො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානලෙණමණ්ඩපාදීසු නිච්චං සමාපත්තිඵලෙනෙව යාපෙති. කුලසන්තකම්පි ගාමං පවිසිත්වා ද්වාරෙ සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨිතොව භික්ඛං ගණ්හාති. ථෙරො කිර ‘‘ඉමිනා මෙ පච්ඡිමෙන අත්තභාවෙන මහාජනානුග්ගහං කරිස්සාමි, යෙ මය්හං භික්ඛං වා දෙන්ති, ගන්ධමාලාදීහි වා සක්කාරං කරොන්ති, තෙසං තං මහප්ඵලං හොතූ’’ති එවං කරොති. තස්මා සමාපත්තිබහුලතාය න ජානි. ඉති අජානන්තොව පුච්ඡීති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හෙත්ථ අජානනකාරණං අත්ථි. අභිලක්ඛිතං සත්ථු පරිනිබ්බානං අහොසි දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනාදීහි නිමිත්තෙහි. ථෙරස්ස පන පරිසාය කෙහිචි භික්ඛූහි භගවා දිට්ඨපුබ්බො, කෙහිචි න දිට්ඨපුබ්බො. තත්ථ යෙහි දිට්ඨපුබ්බො, තෙපි පස්සිතුකාමාව. යෙහිපි අදිට්ඨපුබ්බො, තෙපි පස්සිතුකාමාව. තත්ථ යෙහි න දිට්ඨපුබ්බො, තෙ අභිදස්සනකාමතාය ගන්ත්වා ‘‘කුහිං භගවා’’ති පුච්ඡන්තා ‘‘පරිනිබ්බුතො’’ති සුත්වා සන්ධාරෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. චීවරං ඡඩ්ඩෙත්වා එකවත්ථා වා දුන්නිවත්ථා වා උරානි පටිපිසන්තා පරොදිස්සන්ති. තත්ථ මනුස්සා ‘‘මහාකස්සපෙන සද්ධිං ආගතපංසුකූලිකා සයම්පි ඉත්ථියො විය පරොදන්ති, තෙ කිං අම්හෙ සමස්සාසෙන්තී’’ති මය්හං දොසං දස්සන්ති. ඉදං පන සුඤ්ඤං මහාරඤ්ඤං, ඉධ යථා තථා රොදන්තෙසු දොසො නත්ථි. පුරිමතරං සුත්වා නාම සොකොපි තනුකො හොතීති භික්ඛූනං සතුප්පාදලාභත්ථං ජානන්තොව පුච්ඡි.

අජ්ජ සත්තාහපරිනිබ්බුතොති අජ්ජ දිවසතො පටිලොමතො සත්තමෙ අහනි පරිනිබ්බුතො. තතො මෙ ඉදන්ති තතො සමණස්ස ගොතමස්ස පරිනිබ්බුතට්ඨානතො. අවීතරාගාති පුථුජ්ජනා චෙව සොතාපන්නසකදාගාමිනො ච. තෙසඤ්හි දොමනස්සං අප්පහීනං, තස්මා තෙපි බාහා පග්ගය්හ කන්දන්ති, උභො හත්ථෙ සීසෙ ඨපෙත්වා රොදන්ති. ඡින්නපාතං පපතන්තීති ඡින්නානං පාතො විය ඡින්නපාතො, තං ඡින්නපාතං, භාවනපුංසකනිද්දෙසොයං, මජ්ඣෙ ඡින්නා විය හුත්වා යතො වා තතො වා පතන්තීති අත්ථො. ආවට්ටන්තීති අභිමුඛභාවෙන වට්ටන්ති. යත්ථ පතිතා, තතො කතිපයරතනට්ඨානං වට්ටනවසෙනෙව ගන්ත්වා පුන යථාපතිතමෙව ඨානං වට්ටනවසෙන ආගච්ඡන්ති. විවට්ටන්තීති යත්ථ පතිතා, තතො නිවට්ටන්ති, පතිතට්ඨානතො පරභාගං වට්ටමානා ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අපිච පුරතො වට්ටනං ආවට්ටනං, පස්සතො පච්ඡතො ච වට්ටනං විවට්ටනං. තස්මා ද්වෙ පාදෙ පසාරෙත්වා සකිං පුරතො සකිං පච්ඡතො සකිං වාමතො සකිං දක්ඛිණතො සම්පරිවට්ටමානාපි ආවට්ටන්ති විවට්ටන්තීති වුච්චන්ති. වීතරාගාති පහීනදොමනස්සා ඉට්ඨානිට්ඨෙසු නිබ්බිකාරතාය සිලාථම්භසදිසා අනාගාමිඛීණාසවා. කාමඤ්හි දොමනස්සෙ අසතිපි එකච්චො රාගො හොතියෙව, රාගෙ පන අසති දොමනස්සස්ස අසම්භවොයෙව. තදෙකට්ඨභාවතො හි රාගප්පහානෙන පහීනදොමනස්සා වුත්තා, න ඛීණාසවා එව.

සබ්බෙහෙව පියෙහීතිආදීසු පියායිතබ්බතො පියෙහි මනවඩ්ඪනතො මනාපෙහි මාතාපිතාභාතාභගිනීආදිකෙහි. නානාභාවොති ජාතියා නානාභාවො, ජාතිඅනුරූපගමනෙන විසුං භාවො, අසම්බද්ධභාවොති අත්ථො. විනාභාවොති මරණෙන විනාභාවො, චුතියා තෙනත්තභාවෙන අපුනපවත්තනතො විප්පයොගොති අත්ථො. අඤ්ඤථාභාවොති භවෙන අඤ්ඤථාභාවො, භවන්තරග්ගහණෙන ‘‘කාමාවචරසත්තො රූපාවචරො හොතී’’තිආදිනා තත්ථාපි ‘‘මනුස්සො දෙවො හොතී’’තිආදිනා ච පුරිමාකාරතො අඤ්ඤාකාරතාති අත්ථො. තන්ති තස්මා. කුතෙත්ථ ලබ්භාති කුතො කුහිං කස්මිං නාම ඨානෙ එත්ථ එතස්මිං ඛන්ධප්පවත්තෙ යං තං ජාතං…පෙ… මා පලුජ්ජීති ලද්ධුං සක්කා, න සක්කා එව තාදිසස්ස කාරණස්ස අභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා සබ්බෙහෙව පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො, තස්මා දස පාරමියො පූරෙත්වාපි සම්බොධිං පත්වාපි ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වාපි යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වාපි දෙවොරොහණං කත්වාපි යං තං ජාතං භූතං සඞ්ඛතං පලොකධම්මං, තඤ්ච තථාගතස්සපි සරීරං මා පලුජ්ජීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, රොදන්තෙනපි කන්දන්තෙනපි න සක්කා තං කාරණං ලද්ධුන්ති.

තෙන ඛො පනාවුසො, සමයෙන සුභද්දො නාම වුඩ්ඪපබ්බජිතොතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං නිදානවණ්ණනායං (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) වුත්තනයමෙව.

සඞ්ගීතිනිදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛුද්දානුඛුද්දකසික්ඛාපදකථාවණ්ණනා

441. සමූහනෙය්යාති ආකඞ්ඛමානො සමූහනතු, යදි ඉච්ඡති, සමූහනෙය්යාති අත්ථො. කස්මා පන ‘‘සමූහනථා’’ති එකංසෙනෙව අවත්වා ‘‘ආකඞ්ඛමානො සමූහනෙය්යා’’ති විකප්පවචනෙනෙව භගවා ඨපෙසීති? මහාකස්සපස්ස ඤාණබලස්ස දිට්ඨත්තා. පස්සති හි භගවා ‘‘සමූහනථාති වුත්තෙපි සඞ්ගීතිකාලෙ කස්සපො න සමූහනිස්සතී’’ති, තස්මා විකප්පෙනෙව ඨපෙසි. යදි අසමූහනනං දිට්ඨං, තදෙව ච ඉච්ඡිතං, අථ කස්මා භගවා ‘‘ආකඞ්ඛමානො සමූහනතූ’’ති අවොචාති? තථාරූපපුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන. සන්ති හි කෙචි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි සමාදාය වත්තිතුං අනිච්ඡන්තා, තෙසං තථා අවුච්චමානෙ භගවති විඝාතො උප්පජ්ජෙය්ය, තං තෙසං භවිස්සති දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය. තථා පන වුත්තෙ තෙසං විඝාතො න උප්පජ්ජෙය්ය, අම්හාකමෙවායං දොසො, යතො අම්හෙසුයෙව කෙචි සමූහනනං න ඉච්ඡන්තීති . කෙචි ‘‘සකලස්ස පන සාසනස්ස සඞ්ඝායත්තභාවකරණත්ථං තථා වුත්ත’’න්ති වදන්ති. යං කිඤ්චි සත්ථාරා සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං සමණා සක්යපුත්තියා සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා ජීවිතං විය රක්ඛන්ති. තථා හි තෙ ‘‘ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි ආකඞ්ඛමානො සඞ්ඝො සමූහනතූ’’ති වුත්තෙපි න සමූහනිංසු. අඤ්ඤදත්ථු පුරතො විය තස්ස අච්චයෙපි රක්ඛිංසුයෙවාති සත්ථු සාසනස්ස සඞ්ඝස්ස ච මහන්තභාවදස්සනත්ථම්පි තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි ආයස්මා ආනන්දො අඤ්ඤෙපි වා භික්ඛූ ‘‘කතමං පන, භන්තෙ, ඛුද්දකං, කතමං අනුඛුද්දක’’න්ති න පුච්ඡිංසු සමූහනජ්ඣාසයස්සෙව අභාවතො, තෙනෙව එකසික්ඛාපදම්පි අපරිච්චජිත්වා සබ්බෙසං අනුග්ගහෙතබ්බභාවදස්සනත්ථං ‘‘චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානී’’තිආදිමාහංසු. එවඤ්හි වදන්තෙහි ‘‘ඛුද්දානුඛුද්දකා ඉමෙ නාමා’’ති අවිනිච්ඡිතත්තා සබ්බෙසං අනුග්ගහෙතබ්බභාවො දස්සිතො හොති.

442. අථඛො ආයස්මා මහාකස්සපො සඞ්ඝං ඤාපෙසීති එත්ථ පන කෙචි වදන්ති ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං ඛුද්දකං, කතමං අනුඛුද්දකන්ති මිලින්දරඤ්ඤා පුච්ඡිතෙ ‘දුක්කටං මහාරාජ, ඛුද්දකං, දුබ්භාසිතං අනුඛුද්දක’න්ති (මි. ප. 4.2.1) වුත්තත්තා නාගසෙනත්ථෙරො ඛුද්දානුඛුද්දකං ජානි, මහාකස්සපත්ථෙරො පන තං අජානන්තො ‘සුණාතු මෙ ආවුසො’තිආදිනා කම්මවාචං සාවෙසී’’ති, න තං එවං ගහෙතබ්බං. නාගසෙනත්ථෙරො හි පරෙසං වාදපථොපච්ඡෙදනත්ථං සඞ්ගීතිකාලෙ ධම්මසඞ්ගාහකමහාථෙරෙහි ගහිතකොට්ඨාසෙසු අන්තිමකොට්ඨාසමෙව ගහෙත්වා මිලින්දරාජානං සඤ්ඤාපෙසි, මහාකස්සපත්ථෙරො පන එකසික්ඛාපදම්පි අසමූහනිතුකාමතාය තථා කම්මවාචං සාවෙසි.

තත්ථ ගිහිගතානීති ගිහිපටිසංයුත්තානීති වදන්ති. ගිහීසු ගතානි, තෙහි ඤාතානි ගිහිගතානීති එවං පනෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධූමකාලො එතස්සාති ධූමකාලිකං චිතකධූමවූපසමතො පරං අප්පවත්තනතො. අප්පඤ්ඤත්තන්තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 2.136; අ. නි. අට්ඨ. 3.7.23) නවං අධම්මිකං කතිකවත්තං වා සික්ඛාපදං වා බන්ධන්තා අප්පඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙන්ති නාම පුරාණසන්ථතවත්ථුස්මිං සාවත්ථියං භික්ඛූ විය. උද්ධම්මං උබ්බිනයං සාසනං දීපෙන්තා පඤ්ඤත්තං සමුච්ඡින්දන්ති නාම වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති වෙසාලිකා වජ්ජිපුත්තකා විය. ඛුද්දානුඛුද්දකා පන ආපත්තියො සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තා යථාපඤ්ඤත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සමාදාය න වත්තන්ති නාම අස්සජිපුනබ්බසුකා විය. නවං පන කතිකවත්තං වා සික්ඛාපදං වා අබන්ධන්තා, ධම්මතො විනයතො සාසනං දීපෙන්තා, ඛුද්දානුඛුද්දකම්පි ච සික්ඛාපදං අසමූහනන්තා අප්පඤ්ඤත්තං න පඤ්ඤපෙන්ති, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දන්ති, යථාපඤ්ඤත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සමාදාය වත්තන්ති නාම ආයස්මා උපසෙනො විය ආයස්මා යසො කාකණ්ඩකපුත්තො විය ච.

443. භගවතා ඔළාරිකෙ නිමිත්තෙ කයිරමානෙති වෙසාලිං නිස්සාය චාපාලෙ චෙතියෙ විහරන්තෙන භගවතා –

‘‘රමණීයා, ආනන්ද, වෙසාලී, රමණීයං උදෙනචෙතියං, රමණීයං ගොතමකචෙතියං, රමණීයං සත්තම්බචෙතියං, රමණීයං බහුපුත්තචෙතියං, රමණීයං සාරන්දදචෙතියං, රමණීයං චාපාලචෙතියං. යස්ස කස්සචි, ආනන්ද, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා බහුලීකතා යානීකතා වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා, සො ආකඞ්ඛමානො කප්පං වා තිට්ඨෙය්ය කප්පාවසෙසං වා. තථාගතස්ස ඛො පන, ආනන්ද, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා බහුලීකතා යානීකතා වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා, සො ආකඞ්ඛමානො, ආනන්ද, තථාගතො කප්පං වා තිට්ඨෙය්ය කප්පාවසෙසං වා’’ති (දී. නි. 2.166) –

එවං ඔළාරිකෙ නිමිත්තෙ කයිරමානෙ.

මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තොති මාරෙන අජ්ඣොත්ථටචිත්තො. මාරො හි යස්ස සබ්බෙන සබ්බං ද්වාදස විපල්ලාසා අප්පහීනා, තස්ස චිත්තං පරියුට්ඨාති. ථෙරස්ස ච චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනා, තෙනස්ස මාරො චිත්තං පරියුට්ඨාසි. සො පන චිත්තපරියුට්ඨානං කරොන්තො කිං කරොතීති? භෙරවං රූපාරම්මණං වා දස්සෙති, සද්දාරම්මණං වා සාවෙති, තතො සත්තා තං දිස්වා වා සුත්වා වා සතිං විස්සජ්ජෙත්වා විවටමුඛා හොන්ති, තෙසං මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා හදයං මද්දති, තතො විසඤ්ඤාව හුත්වා තිට්ඨන්ති . ථෙරස්ස පනෙස මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙතුං කිං සක්ඛිස්සති, භෙරවාරම්මණං පන දස්සෙසි, තං දිස්වා ථෙරො නිමිත්තොභාසං න පටිවිජ්ඣි.

ඛුද්දානුඛුද්දකසික්ඛාපදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බ්රහ්මදණ්ඩකථාවණ්ණනා

445. උජ්ජවනිකායාති පටිසොතගාමිනියා. රජොහරණන්ති රජොපුඤ්ඡනී. න කුලවං ගමෙන්තීති නිරත්ථකවිනාසනං න ගමෙන්ති. කුච්ඡිතො ලවො කුලවො, අනයවිනාසොති වුත්තං හොති. ‘‘ධම්මවිනයසඞ්ගීතියා’’ති වත්තබ්බෙ සඞ්ගීතියා විනයප්පධානත්තා ‘‘විනයසඞ්ගීතියා’’ති වුත්තං. විනයප්පධානා සඞ්ගීති විනයසඞ්ගීති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.