📜

අන්තරපෙය්යාලං

කතිපුච්ඡාවාරවණ්ණනා

271. වෙරංමණතීති රාගාදිවෙරං මණති විනාසෙති. එතායාති විරතියා. නිය්යානන්ති මග්ගං. කායපාගබ්බියන්ති කායපාගබ්බියවසෙන පවත්තං කායදුච්චරිතං.

274. සාරණීයාති සරිතබ්බයුත්තා අනුස්සරණාරහා අද්ධානෙ අතික්කන්තෙපි න සම්මුස්සිතබ්බා. මිජ්ජති සිනිය්හති එතායාති මෙත්තා, මිත්තභාවො. මෙත්තා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං කායකම්මං, තං පන යස්මා මෙත්තාසහගතචිත්තසමුට්ඨානං, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙත්තචිත්තෙන කතං කායකම්ම’’න්ති. ආවීති පකාසං. පකාසභාවො චෙත්ථ යං උද්දිස්ස තං කායකම්මං කරීයති, තස්ස සම්මුඛභාවතොති ආහ ‘‘සම්මුඛා’’ති. රහොති අපකාසං. අපකාසතා ච යං උද්දිස්ස තං කම්මං කරීයති, තස්ස අපච්චක්ඛභාවතොති ආහ ‘‘පරම්මුඛා’’ති. උභයෙහීති නවකෙහි ථෙරෙහි ච. පියං පියායිතබ්බං කරොතීති පියකරණො. ගරුං ගරුට්ඨානියං කරොතීති ගරුකරණො. සඞ්ගහායාති සඞ්ගහවත්ථුවිසෙසභාවතො සබ්රහ්මචාරීනං සඞ්ගහණත්ථාය. අවිවාදායාති සඞ්ගහවත්ථුභාවතො එව න විවාදාය. සති ච අවිවාදහෙතුභූතසඞ්ගහකත්තෙ තෙසං වසෙන සබ්රහ්මචාරීනං සමග්ගභාවො භෙදාභාවො සිද්ධොයෙවාති ආහ ‘‘සමග්ගභාවායා’’තිආදි.

පග්ගය්හ වචනන්ති කෙවලං ‘‘දෙවො’’ති අවත්වා ‘‘දෙවත්ථෙරො’’ති ගුණෙහි ථිරභාවජොතනං පග්ගණ්හිත්වා උච්චං කත්වා වචනං. මමත්තබොධනවචනං මමායනවචනං. එකන්තතිරොක්ඛස්ස මනොකම්මස්ස සම්මුඛතා නාම විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපනවසෙනෙව හොති, තඤ්ච ඛො ලොකෙ කායකම්මන්ති පාකටං පඤ්ඤාතං හත්ථවිකාරාදිං අනාමසිත්වායෙව දස්සෙන්තො ‘‘නයනානි උම්මීලෙත්වා’’තිආදිමාහ. කාමඤ්චෙත්ථ මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධානං නයනානං උම්මීලනා පසන්නෙන මුඛෙන ඔලොකනඤ්ච මෙත්තං කායකම්මමෙව, යස්ස පන චිත්තස්ස වසෙන නයනානං මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධතා මුඛස්ස ච පසන්නතා, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මෙත්තං මනොකම්මං නාමා’’ති.

ඉමානි (දී. නි. අට්ඨ. 2.141; ම. නි. අට්ඨ. 1.492; අ. නි. අට්ඨ. 3.6.11) ච මෙත්තකායකම්මාදීනි පාළියං භික්ඛූනං වසෙන ආගතානි ගිහීසුපි ලබ්භන්තියෙව. භික්ඛූනඤ්හි මෙත්තචිත්තෙන ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදිආභිසමාචාරිකධම්මපූරණං මෙත්තං කායකම්මං නාම. සබ්බඤ්ච අනවජ්ජකායකම්මං ආභිසමාචාරිකකම්මන්තොගධමෙවාති වෙදිතබ්බං. ගිහීනං චෙතියවන්දනත්ථාය බොධිවන්දනත්ථාය සඞ්ඝනිමන්තනත්ථාය ගමනං, ගාමං වා පිණ්ඩාය පවිට්ඨෙ භික්ඛූ දිස්වා පච්චුග්ගමනං, පත්තපටිග්ගහණං, ආසනපඤ්ඤාපනං, අනුගමනන්ති එවමාදිකං මෙත්තං කායකම්මං නාම. භික්ඛූනං මෙත්තචිත්තෙන ආචාරපඤ්ඤත්තිසික්ඛාපන කම්මට්ඨානකථන ධම්මදෙසනා පරිපුච්ඡන අට්ඨකථාකථනවසෙන පවත්තියමානං තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං මෙත්තං වචීකම්මං නාම. ගිහීනං ‘‘චෙතියවන්දනත්ථාය ගච්ඡාම, බොධිවන්දනත්ථාය ගච්ඡාම, ධම්මස්සවනං කරිස්සාම, දීපමාලාපුප්ඵපූජං කරිස්සාම, තීණි සුචරිතානි සමාදාය වත්තිස්සාම, සලාකභත්තාදීනි දස්සාම, වස්සාවාසිකං දස්සාම, අජ්ජ සඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයෙ දස්සාම, සඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා ඛාදනීයාදීනි සංවිදහථ, ආසනානි පඤ්ඤපෙථ, පානීයං උපට්ඨාපෙථ, සඞ්ඝං පච්චුග්ගන්ත්වා ආනෙථ, පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙථ, ඡන්දජාතා උස්සාහජාතා වෙය්යාවච්චං කරොථා’’තිආදිකථනකාලෙ මෙත්තං වචීකම්මං නාම. භික්ඛූනං පාතොව උට්ඨාය සරීරපටිජග්ගනං චෙතියඞ්ගණවත්තාදීනි ච කත්වා විවිත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ සුඛී හොන්තු අවෙරා අබ්යාපජ්ජා’’ති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම. ගිහීනං ‘‘අය්යා සුඛී හොන්තු අවෙරා අබ්යාපජ්ජා’’ති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම.

ලාභාති චීවරාදයො ලද්ධපච්චයා. ධම්මිකාති කුහනාදිභෙදං මිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන භික්ඛාචරියවත්තෙන උප්පන්නා. අන්තමසො පත්තපරියාපන්නමත්තම්පීති පච්ඡිමකොටියා පත්තෙ පරියාපන්නං පත්තස්ස අන්තොගතං ද්වත්තිකටච්ඡුභික්ඛාමත්තම්පි. දෙය්යං දක්ඛිණෙය්යඤ්ච අප්පටිවිභත්තං කත්වා භුඤ්ජතීති අප්පටිවිභත්තභොගී. එත්ථ හි ද්වෙ පටිවිභත්තානි නාම ආමිසපටිවිභත්තං පුග්ගලපටිවිභත්තඤ්ච. තත්ථ ‘‘එත්තකං දස්සාමි, එත්තකං න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන විභජනං ආමිසපටිවිභත්තං නාම. ‘‘අසුකස්ස දස්සාමි, අසුකස්ස න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන විභජනං පන පුග්ගලපටිවිභත්තං නාම. තදුභයම්පි අකත්වා යො අප්පටිවිභත්තං භුඤ්ජති, අයං අප්පටිවිභත්තභොගී නාම. තෙනාහ ‘‘නෙව ආමිසං පටිවිභජිත්වා භුඤ්ජතී’’තිආදි. අදාතුම්පීති පි-සද්දෙන දාතුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. දානඤ්හි නාම න කස්සචි නිවාරිතං, තෙන දුස්සීලස්සපි අත්ථිකස්ස සති සම්භවෙ දාතබ්බං, තඤ්ච ඛො කරුණායනවසෙන, න වත්තපූරණවසෙන. සාරණීයධම්මපූරකස්ස අප්පටිවිභත්තභොගිතාය ‘‘සබ්බෙසං දාතබ්බමෙවා’’ති වුත්තං. ගිලානාදීනං පන ඔදිස්සකං කත්වා දානං අප්පටිවිභාගපක්ඛිකං ‘‘අසුකස්ස න දස්සාමී’’ති පටික්ඛෙපස්ස අභාවතො. බ්යතිරෙකප්පධානො හි පටිවිභාගො. තෙනාහ ‘‘ගිලානගිලානුපට්ඨාක…පෙ… විචෙය්ය දාතුම්පි වට්ටතී’’ති.

සාධාරණභොගීති එත්ථ සාධාරණභොගිනො ඉදං ලක්ඛණං – යං යං පණීතං ලභති, තං තං නෙව ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනමුඛෙන ගිහීනං දෙති අත්තනො ආජීවසුද්ධිං රක්ඛමානො, න අත්තනාව පරිභුඤ්ජති ‘‘මය්හං අසාධාරණභොගිතා මා හොතූ’’ති. තං පටිග්ගණ්හන්තො ච ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූ’’ති ගහෙත්වා ඝණ්ටිං පහරිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං සඞ්ඝසන්තකං විය පස්සති. ඉමිනා ච තස්ස ලාභස්ස තීසුපි කාලෙසු සාධාරණතො ඨපනං දස්සිතං. ‘‘තං පටිග්ගණ්හන්තො ච සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූ’’ති ඉමිනා පටිග්ගහණකාලො දස්සිතො, ‘‘ගහෙත්වා…පෙ… පස්සතී’’ති ඉමිනා පටිග්ගහිතකාලො. තදුභයං පන තාදිසෙන පුබ්බභාගෙන විනා න හොතීති අත්ථසිද්ධො පුරිමකාලො. තයිදම්පි පටිග්ගහණතො පුබ්බෙවස්ස හොති ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූති පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති, පටිග්ගණ්හන්තස්ස හොති ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූති පටිග්ගණ්හාමී’’ති, පටිග්ගහෙත්වා හොති ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූති පටිග්ගහිතං මයා’’ති එවං තිලක්ඛණසම්පන්නං කත්වා ලද්ධලාභං ඔසානලක්ඛණං අවිකොපෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තො සාධාරණභොගී අප්පටිවිභත්තභොගී ච හොති.

ඉමං (දී. නි. අට්ඨ. 2.141; ම. නි. අට්ඨ. 1.492; අ. නි. අට්ඨ. 3.6.11) පන සාරණීයධම්මං කො පූරෙති, කො න පූරෙති? දුස්සීලො තාව න පූරෙති. න හි තස්ස සන්තකං සීලවන්තො ගණ්හන්ති. පරිසුද්ධසීලො පන වත්තං අඛණ්ඩෙන්තො පූරෙති. තත්රිදං වත්තං – යො ඔදිස්සකං කත්වා මාතු වා පිතු වා ආචරියුපජ්ඣායාදීනං වා දෙති, සො දාතබ්බං දෙතු, සාරණීයධම්මො පනස්ස න හොති, පලිබොධජග්ගනං නාම හොති. සාරණීයධම්මො හි මුත්තපලිබොධස්සෙව වට්ටති. තෙන පන ඔදිස්සකං දෙන්තෙන ගිලානගිලානුපට්ඨාකආගන්තුකගමිකානඤ්චෙව නවපබ්බජිතස්ස ච සඞ්ඝාටිපත්තග්ගහණං අජානන්තස්ස දාතබ්බං. එතෙසං දත්වා අවසෙසං ථෙරාසනතො පට්ඨාය ථොකං ථොකං අදත්වා යො යත්තකං ගණ්හාති, තස්ස තත්තකං දාතබ්බං. අවසිට්ඨෙ අසති පුන පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරාසනතො පට්ඨාය යං යං පණීතං, තං තං දත්වා සෙසං භුඤ්ජිතබ්බං.

අයං පන සාරණීයධම්මො සාරණීයධම්මපූරණවිධිම්හි සුසික්ඛිතාය පරිසාය සුපූරො හොති. සුසික්ඛිතාය හි පරිසාය යො අඤ්ඤතො ලභති, සො න ගණ්හාති. අඤ්ඤතො අලභන්තොපි පමාණයුත්තමෙව ගණ්හාති, න අතිරෙකං. අයඤ්ච පන සාරණීයධම්මො එවං පුනප්පුනං පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධං ලද්ධං දෙන්තස්සපි ද්වාදසහි වස්සෙහි පූරති, න තතො ඔරං. සචෙ හි ද්වාදසමෙපි වස්සෙ සාරණීයධම්මපූරකො පිණ්ඩපාතපූරං පත්තං ආසනසාලායං ඨපෙත්වා නහායිතුං ගච්ඡති, සඞ්ඝත්ථෙරො ච ‘‘කස්සෙසො පත්තො’’ති වත්වා ‘‘සාරණීයධම්මපූරකස්සා’’ති වුත්තෙ ‘‘ආහරථ න’’න්ති සබ්බං පිණ්ඩපාතං විචාරෙත්වා භුඤ්ජිත්වාව රිත්තපත්තං ඨපෙති. අථ සො භික්ඛු රිත්තපත්තං දිස්වා ‘‘මය්හං අනවසෙසෙත්වාව පරිභුඤ්ජිංසූ’’ති දොමනස්සං උප්පාදෙති, සාරණීයධම්මො භිජ්ජති, පුන ද්වාදස වස්සානි පූරෙතබ්බො හොති. තිත්ථියපරිවාසසදිසො හෙස, සකිං ඛණ්ඩෙ ජාතෙ පුන පූරෙතබ්බොව. යො පන ‘‘ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙ, යස්ස මෙ පත්තගතං අනාපුච්ඡාව සබ්රහ්මචාරිනො පරිභුඤ්ජන්තී’’ති සොමනස්සං ජනෙති, තස්ස පුණ්ණො නාම හොති.

එවං පූරිතසාරණීයධම්මස්ස පන නෙව ඉස්සා, න මච්ඡරියං හොති, මනුස්සානං පියො හොති සුලභපච්චයො, පත්තගතමස්ස දිය්යමානම්පි න ඛීයති, භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං ලභති, භයෙ වා ඡාතකෙ වා සම්පත්තෙ දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්ති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – ලෙණගිරිවාසී තිස්සත්ථෙරො කිර මහාඛීරගාමං උපනිස්සාය වසති. පඤ්ඤාසමත්තා ථෙරා නාගදීපං චෙතියවන්දනත්ථාය ගච්ඡන්තා ඛීරගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා නික්ඛමිංසු. ථෙරො පවිසන්තො තෙ දිස්වා පුච්ඡි ‘‘ලද්ධං, භන්තෙ’’ති. විචරිම්හ, ආවුසොති. සො අලද්ධභාවං ඤත්වා ආහ ‘‘භන්තෙ, යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති . මයං, ආවුසො, පඤ්ඤාස ජනා පත්තතෙමනමත්තම්පි න ලභිම්හාති. භන්තෙ, නෙවාසිකා නාම පටිබලා හොන්ති, අලභන්තාපි භික්ඛාචාරමග්ගසභාගං ජානන්තීති. ථෙරා ආගමිංසු. ථෙරො ගාමං පාවිසි. ධුරගෙහෙයෙව මහාඋපාසිකා ඛීරභත්තං සජ්ජෙත්වා ථෙරං ඔලොකයමානා ඨිතා ථෙරස්ස ද්වාරං සම්පත්තස්සෙව පත්තං පූරෙත්වා අදාසි. සො තං ආදාය ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති සඞ්ඝත්ථෙරං ආහ. ථෙරො ‘‘අම්හෙහි එත්තකෙහි කිඤ්චි න ලද්ධං, අයං සීඝමෙව ගහෙත්වා ආගතො, කිං නු ඛො’’ති සෙසානං මුඛං ඔලොකෙසි. ථෙරො ඔලොකනාකාරෙනෙව ඤත්වා ‘‘භන්තෙ, ධම්මෙන සමෙන ලද්ධො පිණ්ඩපාතො, නික්කුක්කුච්චා ගණ්හථා’’තිආදිතො පට්ඨාය සබ්බෙසං යාවදත්ථං දත්වා අත්තනාපි යාවදත්ථං භුඤ්ජි. අථ නං භත්තකිච්චාවසානෙ ථෙරා පුච්ඡිංසු ‘‘කදා, ආවුසො, ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣී’’ති? නත්ථි මෙ, භන්තෙ, ලොකුත්තරධම්මොති. ඣානලාභීසි ආවුසොති? එතම්පි මෙ, භන්තෙ, නත්ථීති. නනු, ආවුසො, පාටිහාරියන්ති? සාරණීයධම්මො මෙ, භන්තෙ, පූරිතො, තස්ස මෙ පූරිතකාලතො පට්ඨාය සචෙපි භික්ඛුසතසහස්සං හොති, පත්තගතං න ඛීයතීති. සාධු සාධු සප්පුරිස අනුච්ඡවිකමිදං තුය්හන්ති. ඉදං තාව පත්තගතං න ඛීයතීති එත්ථ වත්ථු.

අයමෙව පන ථෙරො චෙතියපබ්බතෙ ගිරිභණ්ඩමහාපූජාය දානට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘ඉමස්මිං දානෙ කිං වරභණ්ඩ’’න්ති පුච්ඡි. ද්වෙ සාටකා, භන්තෙති. එතෙ මය්හං පාපුණිස්සන්තීති. තං සුත්වා අමච්චො රඤ්ඤො ආරොචෙසි ‘‘එකො දහරො එවං වදතී’’ති. ‘‘දහරස්ස එවං චිත්තං, මහාථෙරානං පන සුඛුමා සාටකා වට්ටන්තී’’ති වත්වා ‘‘මහාථෙරානං දස්සාමී’’ති ඨපෙසි. තස්ස භික්ඛුසඞ්ඝෙ පටිපාටියා ඨිතෙ දෙන්තස්ස මත්ථකෙ ඨපිතාපි තෙ සාටකා හත්ථං නාරොහන්ති, අඤ්ඤෙව ආරොහන්ති. දහරස්ස දානකාලෙ පන හත්ථං ආරුළ්හා. සො තස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා අමච්චස්ස මුඛං ඔලොකෙත්වා දහරං නිසීදාපෙත්වා දානං දත්වා සඞ්ඝං විස්සජ්ජෙත්වා දහරස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං ධම්මං කදා පටිවිජ්ඣිත්ථා’’ති ආහ. සො පරියායෙනපි අසන්තං අවදන්තො ‘‘නත්ථි මය්හං, මහාරාජ, ලොකුත්තරධම්මො’’ති ආහ. නනු, භන්තෙ, පුබ්බෙව අවචුත්ථාති. ආම මහාරාජ, සාරණීයධම්මපූරකො අහං, තස්ස මෙ ධම්මස්ස පූරිතකාලතො පට්ඨාය භාජනීයට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතීති. ‘‘සාධු සාධු භන්තෙ, අනුච්ඡවිකමිදං තුම්හාක’’න්ති වන්දිත්වා පක්කාමි. ඉදං භාජනීයට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතීති එත්ථ වත්ථු.

චණ්ඩාලතිස්සභයෙන පන භාතරගාමවාසිනො නාගත්ථෙරියා අනාරොචෙත්වාව පලායිංසු. ථෙරී පච්චූසසමයෙ ‘‘අති විය අප්පනිග්ඝොසො ගාමො, උපධාරෙථ තාවා’’ති දහරභික්ඛුනියො ආහ. තා ගන්ත්වා සබ්බෙසං ගතභාවං ඤත්වා ආගම්ම ථෙරියා ආරොචෙසුං. සා සුත්වා ‘‘මා තුම්හෙ තෙසං ගතභාවං චින්තයිත්ථ, අත්තනො උද්දෙසපරිපුච්ඡායොනිසොමනසිකාරෙසුයෙව යොගං කරොථා’’ති වත්වා භික්ඛාචාරවෙලායං පාරුපිත්වා අත්තද්වාදසමා ගාමද්වාරෙ නිග්රොධමූලෙ අට්ඨාසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ද්වාදසන්නම්පි භික්ඛුනීනං පිණ්ඩපාතං දත්වා ‘‘අය්යෙ අඤ්ඤත්ථ මා ගච්ඡථ, නිච්චං ඉධෙව එථා’’ති ආහ. ථෙරියා පන කනිට්ඨභාතා නාගත්ථෙරො නාම අත්ථි, සො ‘‘මහන්තං භයං, න සක්කා යාපෙතුං, පරතීරං ගමිස්සාමී’’ති අත්තද්වාදසමො අත්තනො වසනට්ඨානා නික්ඛන්තො ‘‘ථෙරිං දිස්වා ගමිස්සාමී’’ති භාතරගාමං ආගතො. ථෙරී ‘‘ථෙරා ආගතා’’ති සුත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං අය්යා’’ති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. සා ‘‘අජ්ජ එකදිවසං විහාරෙ වසිත්වා ස්වෙව ගමිස්සථා’’ති ආහ. ථෙරා විහාරං ආගමංසු.

ථෙරී පුනදිවසෙ රුක්ඛමූලෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘වට්ටිස්සති ථෙරී’’ති වත්වා තුණ්හී අට්ඨාසි. ධම්මිකො තාත පිණ්ඩපාතො, කුක්කුච්චං අකත්වා පරිභුඤ්ජථාති. වට්ටිස්සති ථෙරීති. සා පත්තං ගහෙත්වා ආකාසෙ ඛිපි. පත්තො ආකාසෙ අට්ඨාසි. ථෙරො ‘‘සත්තතාලමත්තෙ ඨිතම්පි භික්ඛුනීභත්තමෙව ථෙරී’’ති වත්වා ‘‘භයං නාම සබ්බකාලං න හොති, භයෙ වූපසන්තෙ අරියවංසං කථයමානො ‘භො පිණ්ඩපාතික භික්ඛුනීභත්තං භුඤ්ජිත්වා වීතිනාමයිත්ථා’ති චිත්තෙන අනුවදියමානො සන්ථම්භිතුං න සක්ඛිස්සාමි, අප්පමත්තා හොථ ථෙරියො’’ති මග්ගං ආරුහි. රුක්ඛදෙවතාපි ‘‘සචෙ ථෙරො ථෙරියා හත්ථතො පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිස්සති, න නං නිවත්තෙස්සාමි, සචෙ න පරිභුඤ්ජිස්සති, නිවත්තෙස්සාමී’’ති චින්තයමානා ඨත්වා ථෙරස්ස ගමනං දිස්වා රුක්ඛා ඔරුය්හ ‘‘පත්තං, භන්තෙ, දෙථා’’ති පත්තං ගහෙත්වා ථෙරං රුක්ඛමූලංයෙව ආනෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා පිණ්ඩපාතං දත්වා කතභත්තකිච්චං පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා ද්වාදස භික්ඛුනියො ද්වාදස ච භික්ඛූ සත්ත වස්සානි උපට්ඨහි . ඉදං දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්තීති එත්ථ වත්ථු. තත්ර හි ථෙරී සාරණීයධම්මපූරිකා අහොසි.

නත්ථි එතෙසං ඛණ්ඩන්ති අඛණ්ඩානි, තං පන නෙසං ඛණ්ඩං දස්සෙතුං ‘‘යස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උපසම්පන්නසීලානං උද්දෙසක්කමෙන ආදිඅන්තා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘සත්තසූ’’තිආදි. අනුපසම්පන්නසීලානං පන සමාදානක්කමෙනපි ආදිඅන්තා ලබ්භන්ති. පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො වියාති වත්ථන්තෙ දසන්තෙ වා ඡින්නවත්ථං විය. විසදිසුදාහරණඤ්චෙතං ‘‘අඛණ්ඩානී’’ති ඉමස්ස අධිකතත්තා. එවං සෙසානිපි උදාහරණානි. ඛණ්ඩන්ති ඛණ්ඩවන්තං, ඛණ්ඩිතං වා. ඡිද්දන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. විසභාගවණ්ණෙන ගාවී වියාති සම්බන්ධො. විසභාගවණ්ණෙන උපඩ්ඪං තතියභාගං වා සම්භින්නවණ්ණං සබලං, විසභාගවණ්ණෙහෙව පන බින්දූහි අන්තරන්තරා විමිස්සං කම්මාසං. අයං ඉමෙසං විසෙසො.

භුජිස්සභාවකරණතොති තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා භුජිස්සභාවකරණතො. සීලස්ස ච තණ්හාදාසබ්යතො මොචනං විවට්ටූපනිස්සයභාවාපාදනං, තෙනස්ස විවට්ටූපනිස්සයතා දස්සිතා. ‘‘භුජිස්සභාවකරණතො’’ති ච ඉමිනා භුජිස්සකරානි භුජිස්සානීති උත්තරපදලොපෙනායං නිද්දෙසොති දස්සෙති. යස්මා ච තංසමඞ්ගීපුග්ගලො සෙරී සයංවසී භුජිස්සො නාම හොති, තස්මාපි භුජිස්සානි. සුපරිසුද්ධභාවෙන පාසංසත්තා විඤ්ඤුපසත්ථානි. අවිඤ්ඤූනං පසංසාය අප්පමාණභාවතො විඤ්ඤූගහණං කතං. තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨත්තාති ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා’’ති තණ්හාපරාමාසෙන ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො හුත්වා තත්ථ නිච්චො ධුවො සස්සතො භවිස්සාමී’’ති දිට්ඨිපරාමාසෙන ච අපරාමට්ඨත්තා. අථ වා ‘‘අයං තෙ සීලෙසු දාසො’’ති චතූසු විපත්තීසු යං වා තං වා විපත්තිං දස්සෙත්වා ‘‘ඉමං නාම ත්වං ආපන්නපුබ්බො’’ති කෙනචි පරාමට්ඨුං අනුද්ධංසෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අපරාමට්ඨානීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සීලං නාම අවිප්පටිසාරාදිපාරම්පරියෙන යාවදෙව සමාධිසම්පාදනත්ථන්ති ආහ ‘‘සමාධිසංවත්තනිකානී’’ති. සමාධිසංවත්තනප්පයොජනානි සමාධිසංවත්තනිකානි.

සමානභාවො සාමඤ්ඤං, පරිපුණ්ණචතුපාරිසුද්ධිභාවෙන මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණස්ස විය භෙදාභාවතො සීලෙන සාමඤ්ඤං සීලසාමඤ්ඤං, තං ගතො උපගතොති සීලසාමඤ්ඤගතො. තෙනාහ ‘‘සමානභාවූපගතසීලො’’ති, සීලසම්පත්තියා සමානභාවං උපගතසීලො සභාගවුත්තිකොති අත්ථො. සොතාපන්නාදීනඤ්හි සීලං සමුද්දන්තරෙපි දෙවලොකෙපි වසන්තානං අඤ්ඤෙසං සොතාපන්නාදීනං සීලෙන සමානමෙව හොති, නත්ථි මග්ගසීලෙ නානත්තං. කාමඤ්හි පුථුජ්ජනානම්පි චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ නානත්තං න සියා, තං පන න එකන්තිකන්ති ඉධ නාධිප්පෙතං, මග්ගසීලං පන එකන්තිකං නියතභාවතොති තමෙව සන්ධාය ‘‘යානි තානි සීලානී’’තිආදි වුත්තං.

යායන්ති යා අයං මය්හඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච පච්චක්ඛභූතා. දිට්ඨීති මග්ගසම්මාදිට්ඨි. නිද්දොසාති නිද්ධුතදොසා, සමුච්ඡින්නරාගාදිපාපධම්මාති අත්ථො. නිය්යාතීති වට්ටදුක්ඛතො නිස්සරති නිගච්ඡති. සයං නියන්තීයෙව හි තංමග්ගසමඞ්ගීපුග්ගලං වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාපෙතීති වුච්චති. යා සත්ථු අනුසිට්ඨි, තං කරොතීති තක්කරො, තස්ස, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජනකස්සාති අත්ථො. දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතොති සච්චසම්පටිවෙධෙන සමානදිට්ඨිභාවං උපගතො.

කතිපුච්ඡාවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡආපත්තිසමුට්ඨානවාරකථාවණ්ණනා

276. පඨමෙන ආපත්තිසමුට්ඨානෙනාතිආදි සබ්බං උද්දෙසනිද්දෙසාදිවසෙන පවත්තපාළිං අනුසාරෙනෙව සක්කා විඤ්ඤාතුං.

සමථභෙදං

අධිකරණපරියායවාරකථාවණ්ණනා

293. ලොභොපුබ්බඞ්ගමොතිආදීසු පන ලොභහෙතු විවදනතො ‘‘ලොභො පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තං. එවං සෙසෙසුපි. ඨානානීති කාරණානි. තිට්ඨන්ති එත්ථාති ඨානං. කෙ තිට්ඨන්ති? විවාදාධිකරණාදයො. වසන්ති එත්ථාති වත්ථු. භවන්ති එත්ථාති භූමි. කුසලාකුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගිනො විවදනතො ‘‘නව හෙතූ’’ති වුත්තං. ද්වාදස මූලානීති ‘‘කොධනො හොති උපනාහී’’තිආදීනි ද්වාදස මූලානි.

294-295. ඉමානෙව ද්වාදස කායවාචාහි සද්ධිං ‘‘චුද්දස මූලානී’’ති වුත්තානි. සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා ඨානානීති එත්ථ ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පටිච්ඡාදෙන්තස්ස යා ආපත්ති, තස්සා පුබ්බෙ ආපන්නා ආපත්තියො ඨානානීති වෙදිතබ්බං. ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති වචනතො ආපත්තාධිකරණෙ අකුසලාබ්යාකතවසෙන ඡ හෙතූ වුත්තා. කුසලචිත්තං පන අඞ්ගං හොති, න හෙතු.

296. චත්තාරි කම්මානි ඨානානීති එත්ථ ‘‘එවං කත්තබ්බ’’න්ති ඉතිකත්තබ්බතාදස්සනවසෙන පවත්තපාළි කම්මං නාම, යථාඨිතපාළිවසෙන කරොන්තානං කිරියා කිච්චාධිකරණං නාම. ඤත්තිඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මානි ඤත්තිතො ජායන්ති, අපලොකනකම්මං අපලොකනතොවාති ආහ ‘‘ඤත්තිතො වා අපලොකනතො වා’’ති. කිච්චාධිකරණං එකෙන සමථෙන සම්මති, සම්පජ්ජතීති අත්ථො. තෙහි සමෙතබ්බත්තා ‘‘විවාදාධිකරණස්ස සාධාරණා’’ති වුත්තං.

තබ්භාගියවාරකථාවණ්ණනා

298. විවාදාධිකරණස්ස තබ්භාගියාති විවාදාධිකරණස්ස වූපසමතො තප්පක්ඛිකා.

සමථා සමථස්ස සාධාරණවාරකථාවණ්ණනා

299. එකං අධිකරණං සබ්බෙ සමථා එකතො හුත්වා සමෙතුං සක්කොන්ති න සක්කොන්තීති පුච්ඡන්තො ‘‘සමථා සමථස්ස සාධාරණා, සමථාසමථස්ස අසාධාරණා’’ති ආහ. යෙභුය්යසිකාය සමනං සම්මුඛාවිනයං විනා න හොතීති ආහ ‘‘යෙභුය්යසිකා සම්මුඛාවිනයස්ස සාධාරණා’’ති. සතිවිනයාදීහි සමනස්ස යෙභුය්යසිකාය කිච්චං නත්ථීති ආහ ‘‘සතිවිනයස්ස…පෙ… අසාධාරණා’’ති. එවං සෙසෙසුපි. තබ්භාගියවාරෙපි එසෙව නයො.

විනයවාරකථාවණ්ණනා

302. සබ්බෙසම්පි සමථානං විනයපරියායො ලබ්භතීති ‘‘විනයො සම්මුඛාවිනයො’’තිආදිනා විනයවාරො උද්ධටො. සියා න සම්මුඛාවිනයොති එත්ථ සම්මුඛාවිනයං ඨපෙත්වා සතිවිනයාදයො සෙසසමථා අධිප්පෙතා. එස නයො සෙසෙසුපි.

කුසලවාරකථාවණ්ණනා

303. සඞ්ඝස්ස සම්මුඛා පටිඤ්ඤාතෙ තං පටිජානනං සඞ්ඝසම්මුඛතා නාම. තස්ස පටිජානනචිත්තං සන්ධාය ‘‘සම්මුඛාවිනයො කුසලො’’තිආදි වුත්තන්ති වදන්ති. නත්ථි සම්මුඛාවිනයො අකුසලොති ධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛතාහි තිවඞ්ගිකො සම්මුඛාවිනයො එතෙහි විනා නත්ථි. තත්ථ කුසලචිත්තෙහි කරණකාලෙ කුසලො, අරහන්තෙහි කරණකාලෙ අබ්යාකතො. එතෙසං සඞ්ඝසම්මුඛතාදීනං අකුසලපටිපක්ඛත්තා අකුසලස්ස සම්භවො නත්ථි, තස්මා ‘‘නත්ථි සම්මුඛාවිනයො අකුසලො’’ති වුත්තං. ‘‘යෙභුය්යසිකා අධම්මවාදීහි වූපසමනකාලෙ, ධම්මවාදීනම්පි අධම්මවාදිම්හි සලාකග්ගාහාපකෙ ජාතෙ අකුසලා. සතිවිනයො අනරහතො සඤ්චිච්ච සතිවිනයදානෙ අකුසලො. අමූළ්හවිනයො අනුම්මත්තකස්ස දානෙ, පටිඤ්ඤාතකරණං මූළ්හස්ස අජානතො පටිඤ්ඤාය කරණෙ, තස්සපාපියසිකා සුද්ධස්ස කරණෙ, තිණවත්ථාරකං මහාකලහෙ සඤ්චිච්ච කරණෙ ච අකුසලං. සබ්බත්ථ අරහතො වසෙනෙව අබ්යාකත’’න්ති සබ්බමෙතං ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

සමථවාරවිස්සජ්ජනාවාරකථාවණ්ණනා

304-305. යත්ථ යෙභුය්යසිකා ලබ්භති, තත්ථ සම්මුඛාවිනයො ලබ්භතීතිආදි පුච්ඡා. යස්මිංසමයෙ සම්මුඛාවිනයෙන චාතිආදි තස්සා විස්සජ්ජනං, යස්මිං සමයෙ සම්මුඛාවිනයෙන ච යෙභුය්යසිකාය ච අධිකරණං වූපසම්මති, තස්මිං සමයෙ යත්ථ යෙභුය්යසිකා ලබ්භති, තත්ථ සම්මුඛාවිනයො ලබ්භතීති එවං සබ්බත්ථ සම්බන්ධො. යත්ථ පටිඤ්ඤාතකරණං ලබ්භති, තත්ථ සම්මුඛාවිනයො ලබ්භතීති එත්ථ එකං වා ද්වෙ වා බහූ වා භික්ඛූ ‘‘ඉමං නාම ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුච්ඡිතෙ සති ‘‘ආමා’’ති පටිජානනෙ ද්වෙපි පටිඤ්ඤාතකරණසම්මුඛාවිනයා ලබ්භන්ති. තත්ථ ‘‘සඞ්ඝසම්මුඛතා ධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛතා’’ති එවං වුත්තසම්මුඛාවිනයෙ සඞ්ඝස්ස පුරතො පටිඤ්ඤාතං චෙ, සඞ්ඝසම්මුඛතා. තත්ථෙව දෙසිතං චෙ, ධම්මවිනයසම්මුඛතායොපි ලද්ධා හොන්ති. අථ විවදන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිජානන්ති චෙ, පුග්ගලසම්මුඛතා. තස්සෙව සන්තිකෙ දෙසිතං චෙ, ධම්මවිනයසම්මුඛතායොපි ලද්ධා හොන්ති. එකස්සෙව වා එකස්ස සන්තිකෙ ආපත්තිදෙසනකාලෙ ‘‘පස්සසි, පස්සාමී’’ති වුත්තෙ තත්ථ ධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛතාසඤ්ඤිතො සම්මුඛාවිනයො ච පටිඤ්ඤාතකරණඤ්ච ලද්ධං හොති.

සංසට්ඨවාරකථාවණ්ණනා

306. අධිකරණානං වූපසමොව සමථො නාම, තස්මා අධිකරණෙන විනා සමථා නත්ථීති ආහ ‘‘මා හෙවන්තිස්ස වචනීයො…පෙ… විනිබ්භුජිත්වා නානාකරණං පඤ්ඤාපෙතු’’න්ති.

සමථාධිකරණවාරකථාවණ්ණනා

309-310. සමථා සමථෙහි සම්මන්තීතිආදි පුච්ඡා. සියා සමථා සමථෙහි සම්මන්තීතිආදි විස්සජ්ජනං. තත්ථ සමථා සමථෙහි සම්මන්තීති එත්ථ සම්මන්තීති සම්පජ්ජන්ති, අධිකරණා වා පන සම්මන්ති වූපසමං ගච්ඡන්ති, තස්මා යෙභුය්යසිකා සම්මුඛාවිනයෙන සම්මතීති එත්ථ සම්මුඛාවිනයෙන සද්ධිං යෙභුය්යසිකා සම්පජ්ජති, න සතිවිනයාදීහි සද්ධිං තෙසං තස්සා අනුපකාරත්තාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

311. ‘‘සම්මුඛාවිනයො විවාදාධිකරණෙන සම්මතී’’ති පාඨො. ‘‘සම්මුඛාවිනයො න කෙනචි සම්මතී’’ති හි අවසානෙ වුත්තත්තා සම්මුඛාවිනයො සයං සමථෙන වා අධිකරණෙන වා සමෙතබ්බො න හොති.

313. විවාදාධිකරණං…පෙ… කිච්චාධිකරණෙන සම්මතීති එත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ …පෙ… පඨමං සලාකං නික්ඛිපාමී’’ති එවං විවාදාධිකරණං කිච්චාධිකරණෙන සම්මතීති දට්ඨබ්බං.

සමුට්ඨාපනවාරකථාවණ්ණනා

314. විවාදාධිකරණං න කතමං අධිකරණං සමුට්ඨාපෙතීති ‘‘නායං ධම්මො’’ති වුත්තමත්තෙනෙව කිඤ්චි අධිකරණං න සමුට්ඨාපෙතීති අත්ථො.

භජතිවාරකථාවණ්ණනා

318-9. කතමං අධිකරණං පරියාපන්නන්ති කතමාධිකරණපරියාපන්නං, අයමෙව වා පාඨො. විවාදාධිකරණං විවාදාධිකරණං භජතීති පඨමුප්පන්නවිවාදං පච්ඡා උප්පන්නො භජති. විවාදාධිකරණං ද්වෙ සමථෙ භජතීති ‘‘මං වූපසමෙතුං සමත්ථා තුම්හෙ’’ති වදන්තං විය භජති. ද්වීහි සමථෙහි සඞ්ගහිතන්ති ‘‘මයං තං වූපසමෙස්සාමා’’ති වදන්තෙහි විය ද්වීහි සමථෙහි සඞ්ගහිතං.

ඛන්ධකපුච්ඡාවාරො

පුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා

320. නිදානෙනච නිද්දෙසෙන ච සද්ධින්ති එත්ථ නිදානෙනාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිදෙසසඞ්ඛාතෙන නිදානෙන. නිද්දෙසෙනාති පුග්ගලාදිනිද්දෙසෙන. උභයෙනපි තස්ස තස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථු දස්සිතං, තස්මා වත්ථුනා සද්ධිං ඛන්ධකං පුච්ඡිස්සාමීති අයමෙත්ථ අත්ථො. තත්ථාති තස්මිං උපසම්පදක්ඛන්ධකෙ. උත්තමානි පදානි වුත්තානීති ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඌනවීසතිවස්සො පුග්ගලො උපසම්පාදෙතබ්බො’’තිආදිනා (මහාව. 99, 124) නයෙන උත්තමපදානි වුත්තානි. චම්මසංයුත්තෙති චම්මක්ඛන්ධකෙ.