📜

එකුත්තරිකනයො

එකකවාරවණ්ණනා

321. මූලවිසුද්ධියා ¶ ¶ අන්තරාපත්තීති අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා මූලායපටිකස්සනං කත්වා ඨිතෙන ආපන්නා. ‘‘අග්ඝවිසුද්ධියා අන්තරාපත්තීති සම්බහුලා ආපත්තියො ආපජ්ජිත්වා තාසු සබ්බචිරපටිච්ඡන්නවසෙන අග්ඝසමොධානං ගහෙත්වා වසන්තෙන ආපන්නාපත්තී’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. සඋස්සාහෙනෙව චිත්තෙනාති ‘‘පුනපි ආපජ්ජිස්සාමී’’ති සඋස්සාහෙනෙව චිත්තෙන. භික්ඛුනීනං අට්ඨවත්ථුකාය වසෙන චෙතං වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘අට්ඨමෙ වත්ථුස්මිං භික්ඛුනියා පාරාජිකමෙව හොතී’’ති. ‘‘ධම්මිකස්ස පටිස්සවස්ස අසච්චාපනෙ’’ති වුත්තත්තා අධම්මිකපටිස්සවස්ස විසංවාදෙ දුක්කටං න හොති. ‘‘තුම්හෙ විබ්භමථා’’ති හි වුත්තෙ සුද්ධචිත්තො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා සචෙ න විබ්භමති, අනාපත්ති. එවං සබ්බත්ථ. පඤ්චදසසු ධම්මෙසූති ‘‘කාලෙන වක්ඛාමි, නො අකාලෙනා’’තිආදිනා වුත්තපඤ්චදසධම්මෙසු. ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං භබ්බතාය භබ්බාපත්තිකා.

එකකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකවාරවණ්ණනා

322. දුකෙසු නිදහනෙති ආතපෙ අතිචිරං ඨපෙත්වා නිදහනෙ. වත්ථුසභාගං දෙසෙන්තො දෙසෙන්තො ආපජ්ජති, ආපන්නං ආපත්තිං න දෙසෙස්සාමීති ධුරං නික්ඛිපන්තො න දෙසෙන්තො ආපජ්ජති. රොමජනපදෙ ජාතං රොමකං. පක්කාලකන්ති යවක්ඛාරං. අනුඤ්ඤාතලොණත්තා ලොණානිපි දුකෙසු වුත්තානි.

දුකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිකවාරවණ්ණනා

323. තිකෙසු ¶ ¶ වචීසම්පයුත්තං කායකිරියං කත්වාති කායෙන නිපච්චකාරං කත්වා. මුඛාලම්බරකරණාදිභෙදොති මුඛභෙරිවාදනාදිප්පභෙදො. යස්ස සික්ඛාපදස්ස වීතික්කමෙ කායසමුට්ඨානා ආපත්තියො, තං කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං. උපඝාතෙතීති විනාසෙති. න ආදාතබ්බන්ති ‘‘ඉමස්මා විහාරා පරම්පි මා නික්ඛම, විනයධරානං වා සන්තිකං ආගච්ඡ විනිච්ඡයං දාතු’’න්ති වුත්තෙ තස්ස වචනං න ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො.

අකුසලානි චෙව මූලානි චාති අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන එකන්තාකුසලභාවතො අකුසලානි, අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනතො මූලානි, න අකුසලභාවසාධනතො. න හි මූලතො අකුසලානං අකුසලභාවො, කුසලාදීනං වා කුසලාදිභාවො. තථා ච සති මොමූහචිත්තද්වයමොහස්ස අකුසලභාවො න සියා.

දුට්ඨු චරිතානීති පච්චයතො සම්පයුත්තධම්මතො පවත්තිආකාරතො ච න සුට්ඨු අසම්මාපවත්තිතානි. විරූපානීති බීභච්ඡානි සම්පති ආයතිඤ්ච අනිට්ඨරූපත්තා. සුට්ඨු චරිතානීතිආදීසු වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ද්වෙපි චෙතෙ තිකා පණ්ණත්තියා වා කම්මපථෙහි වා කථෙතබ්බා. පණ්ණත්තියා තාව කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො කායදුච්චරිතං, අවීතික්කමො කායසුචරිතං. වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො වචීදුච්චරිතං, අවීතික්කමො වචීසුචරිතං. උභයත්ථ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො මනොදුච්චරිතං මනොද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස අභාවතො. තයිදං ද්වාරද්වයෙ අකිරියසමුට්ඨානාය ආපත්තියා වසෙන වෙදිතබ්බං. යථාවුත්තාය ආපත්තියා අවීතික්කමොව මනොසුචරිතං. අයං පණ්ණත්තිකථා.

පාණාතිපාතාදයො පන තිස්සො චෙතනා කායද්වාරෙ වචීද්වාරෙපි උප්පන්නා කායදුච්චරිතං ද්වාරන්තරෙ උප්පන්නස්සපි කම්මස්ස සනාමාපරිච්චාගතො යෙභුය්යවුත්තියා තබ්බහුලවුත්තියා ච. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා –

‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානි, න ද්වාරා ද්වාරචාරිනො;

තස්මා ද්වාරෙහි කම්මානි, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. කාමාවචරකුසල ද්වාරකථා, කායකම්මද්වාර);

තථා ¶ ¶ චතස්සො මුසාවාදාදිචෙතනා කායද්වාරෙපි වචීද්වාරෙපි උප්පන්නා වචීදුච්චරිතං, අභිජ්ඣා බ්යාපාදො මිච්ඡාදිට්ඨීති තයො මනොකම්මභූතාය චෙතනාය සම්පයුත්තධම්මා මනොදුච්චරිතං, කායවචීකම්මභූතාය පන චෙතනාය සම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයො තංතංපක්ඛිකා වා හොන්ති අබ්බොහාරිකා වා. පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස උප්පන්නා තිස්සො චෙතනාපි විරතියොපි කායසුචරිතං කායිකස්ස වීතික්කමස්ස අකරණවසෙන පවත්තනතො. කායෙන පන සික්ඛාපදානං සමාදියමානෙ සීලස්ස කායසුචරිතභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. මුසාවාදාදීහි විරමන්තස්ස චතස්සො චෙතනාපි විරතියොපි වචීසුචරිතං වාචසිකස්ස වීතික්කමස්ස අකරණවසෙන පවත්තනතො. අනභිජ්ඣා අබ්යාපාදො සම්මාදිට්ඨීති තයො චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මනොසුචරිතන්ති අයං කම්මපථකථා.

තිකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුක්කවාරවණ්ණනා

324. චතුක්කෙසු අනරියවොහාරාති අනරියානං ලාමකානං වොහාරා සංවොහාරා අභිලාපවාචා. අරියවොහාරාති අරියානං සප්පුරිසානං වොහාරා. දිට්ඨවාදිතාති ‘‘දිට්ඨං මයා’’ති එවංවාදිතා. එත්ථ ච තංතංසමුට්ඨාපකචෙතනාවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පඨමකප්පිකෙසු පඨමං පුරිසලිඞ්ගමෙව උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘පඨමං උප්පන්නවසෙනා’’ති. පුරිමං පුරිසලිඞ්ගං පජහතීති යථාවුත්තෙනත්ථෙන පුබ්බඞ්ගමභාවතො පුරිමසඞ්ඛාතං පුරිසලිඞ්ගං ජහති. සතං තිංසඤ්ච සික්ඛාපදානීති තිංසාධිකානි සතං සික්ඛාපදානි.

භික්ඛුස්ස ච භික්ඛුනියා ච චතූසු පාරාජිකෙසූති සාධාරණෙසුයෙව චතූසු පාරාජිකෙසු. පඨමො පඤ්හොති ‘‘අත්ථි වත්ථුනානත්තතා, නො ආපත්තිනානත්තතා’’ති අයං පඤ්හො. ‘‘අත්ථි ආපත්තිසභාගතා, නො වත්ථුසභාගතා’’ති අයං ඉධ දුතියො නාම.

අනාපත්තිවස්සච්ඡෙදස්සාති නත්ථි එතස්මිං වස්සච්ඡෙදෙ ආපත්තීති අනාපත්තිවස්සච්ඡෙදො, තස්ස, අනාපත්තිකස්ස වස්සච්ඡෙදස්සාති අත්ථො. මන්තාභාසාති ¶ මතියා උපපරික්ඛිත්වා භාසනතො අසම්ඵප්පලාපවාචා ඉධ ‘‘මන්තාභාසා’’ති වුත්තා.

නවමභික්ඛුනිතො ¶ පට්ඨාය උපජ්ඣායාපි අභිවාදනාරහා නො පච්චුට්ඨානාරහාති යස්මා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, භත්තග්ගෙ අට්ඨන්නං භික්ඛුනීනං යථාවුඩ්ඪං අවසෙසානං යථාගතික’’න්ති වදන්තෙන භගවතා භත්තග්ගෙ ආදිතො පට්ඨාය අට්ඨන්නංයෙව භික්ඛුනීනං යථාවුඩ්ඪං අනුඤ්ඤාතං, අවසෙසානං ආගතපටිපාටියා, තස්මා නවමභික්ඛුනිතො පට්ඨාය සචෙ උපජ්ඣායාපි භික්ඛුනී පච්ඡා ආගච්ඡති, න පච්චුට්ඨානාරහා, යථානිසින්නාහියෙව සීසං උක්ඛිපිත්වා අභිවාදෙතබ්බත්තා අභිවාදනාරහා. ආදිතො නිසින්නාසු පන අට්ඨසු යා අබ්භන්තරිමා අඤ්ඤා වුඩ්ඪතරා ආගච්ඡති, සා අත්තනො නවකතරං වුට්ඨාපෙත්වා නිසීදිතුං ලභති. තස්මා සා තාහි අට්ඨහි භික්ඛුනීහි පච්චුට්ඨානාරහා. යා පන අට්ඨහිපි නවකතරා, සා සචෙපි සට්ඨිවස්සා හොති, ආගතපටිපාටියාව නිසීදිතුං ලභති.

ඉධ න කප්පන්තීති වදන්තොති පච්චන්තිමජනපදෙසු ඨත්වා ‘‘ඉධ න කප්පන්තී’’ති වදන්තො විනයාතිසාරදුක්කටං ආපජ්ජති. කප්පියඤ්හි ‘‘න කප්පතී’’ති වදන්තො පඤ්ඤත්තං සමුච්ඡින්දති නාම. ඉධ කප්පන්තීතිආදීසුපි එසෙව නයො.

චතුක්කවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චකවාරවණ්ණනා

325. පඤ්චකෙසු ‘‘නිමන්තිතො සභත්තො සමානො සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡා’’ති (පාචි. 294-297) වචනතො අකප්පියනිමන්තනං සාදියන්තස්සෙව අනාමන්තචාරො න වට්ටතීති ‘‘පිණ්ඩපාතිකස්ස කප්පන්තී’’ති වුත්තං. ගණභොජනාදීසුපි එසෙව නයො. අධිට්ඨහිත්වා භොජනන්ති ‘‘ගිලානසමයො’’තිආදිනා ආභොගං කත්වා භොජනං. අවිකප්පනාති ‘‘මය්හං භත්තපච්චාසං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති එවං අවිකප්පනා.

අයසතො වා ගරහතො වාති එත්ථ පරම්මුඛා අගුණවචනං අයසො. සම්මුඛා ගරහා. වියසතීති බ්යසනං, හිතසුඛං ඛිපති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. ඤාතීනං ¶ බ්යසනං ඤාතිබ්යසනං, චොරරොගභයාදීහි ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං, රාජචොරාදිවසෙන භොගවිනාසොති අත්ථො. රොගො එව බ්යසනං රොගබ්යසනං. රොගො හි ආරොග්යං බ්යසති විනාසෙතීති බ්යසනං. සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං, දුස්සීල්යස්සෙතං නාමං. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨියෙව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං. ඤාතිසම්පදාති ඤාතීනං සම්පදා පාරිපූරි බහුභාවො ¶ . භොගසම්පදායපි එසෙව නයො. ආරොග්යස්ස සම්පදා ආරොග්යසම්පදා. පාරිපූරි දීඝරත්තං අරොගතා. සීලදිට්ඨිසම්පදාසුපි එසෙව නයො.

වත්තං පරිච්ඡින්දීති තස්මිං දිවසෙ කාතබ්බවත්තං නිට්ඨාපෙසි. අට්ඨ කප්පෙ අනුස්සරීතිආදිනා තස්මිං ඛණෙ ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පුබ්බෙනිවාසඤාණං නිබ්බත්තෙසීති දීපෙති. ඤත්තියා කම්මප්පත්තො හුත්වාති ඤත්තියා ඨපිතාය අනුස්සාවනකම්මප්පත්තො හුත්වාති අත්ථො.

මන්දත්තා මොමූහත්තාති නෙව සමාදානං ජානාති, න ආනිසංසං, අත්තනො පන මන්දත්තා මොමූහත්තා අඤ්ඤාණෙනෙව ආරඤ්ඤිකො හොති. පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතොති ‘‘අරඤ්ඤෙ මෙ විහරන්තස්ස ‘අයං ආරඤ්ඤිකො’ති චතුප්පච්චයසක්කාරං කරිස්සන්ති, ‘අයං භික්ඛු ලජ්ජී පවිවිත්තො’තිආදීහි ච ගුණෙහි සම්භාවෙස්සන්තී’’ති එවං පාපිකාය ඉච්ඡාය ඨත්වා තාය එව ඉච්ඡාය අභිභූතො හුත්වා ආරඤ්ඤිකො හොතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අරඤ්ඤවාසෙන පච්චයලාභං පත්ථයමානො’’ති. උම්මාදවසෙන අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විහරන්තො උම්මාදා චිත්තක්ඛෙපා ආරඤ්ඤිකො නාම හොති. වණ්ණිතන්ති ඉදං ආරඤ්ඤිකඞ්ගං නාම බුද්ධෙහි බුද්ධසාවකෙහි ච වණ්ණිතං පසත්ථන්ති ආරඤ්ඤිකො හොති.

පඤ්චකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡක්කවාරවණ්ණනා

326. ඡක්කෙසු ඡබ්බස්සපරමතා ධාරෙතබ්බන්ති පදභාජනං දස්සිතං. සෙසං උත්තානමෙව.

ඡක්කවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සත්තකවාරවණ්ණනා

327. සත්තකෙසු ¶ ඡක්කෙ වුත්තානියෙව සත්තකවසෙන යොජෙතබ්බානීති ඡක්කෙ වුත්තචුද්දසපරමානි ද්විධා කත්වා ද්වින්නං සත්තකානං වසෙන යොජෙතබ්බානි.

ආපත්තිං ජානාතීති ආපත්තිංයෙව ‘‘ආපත්තී’’ති ජානාති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ආභිචෙතසිකානන්ති ¶ එත්ථ (ම. නි. අට්ඨ. 1.66) අභිචෙතොති පාකතිකකාමාවචරචිත්තෙහි සුන්දරතාය පටිපක්ඛතො විසුද්ධත්තා ච අභික්කන්තං විසුද්ධචිත්තං වුච්චති, උපචාරජ්ඣානචිත්තස්සෙතං අධිවචනං. අභිචෙතසි ජාතානි ආභිචෙතසිකානි, අභිචෙතොසන්නිස්සිතානීති වා ආභිචෙතසිකානි. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානන්ති දිට්ඨධම්මෙ සුඛවිහාරානං. දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛො අත්තභාවො වුච්චති, තත්ථ සුඛවිහාරභූතානන්ති අත්ථො. රූපාවචරජ්ඣානානමෙතං අධිවචනං. තානි හි අප්පෙත්වා නිසින්නා ඣායිනො ඉමස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ අසංකිලිට්ඨං නෙක්ඛම්මසුඛං වින්දන්ති, තස්මා ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානී’’ති වුච්චන්ති. නිකාමලාභීති නිකාමෙන ලාභී, අත්තනො ඉච්ඡාවසෙන ලාභී, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතුං සමත්ථොති වුත්තං හොති. අකිච්ඡලාභීති සුඛෙනෙව පච්චනීකධම්මෙ වික්ඛම්භෙත්වා සමාපජ්ජිතුං සමත්ථොති වුත්තං හොති. අකසිරලාභීති අකසිරානං ලාභී විපුලානං, යථාපරිච්ඡෙදෙනෙව වුට්ඨාතුං සමත්ථොති වුත්තං හොති. එකච්චො හි ලාභීයෙව හොති, න පන සක්කොති ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතුං. එකච්චො සක්කොති තථා සමාපජ්ජිතුං, පාරිපන්ථිකෙ පන කිච්ඡෙන වික්ඛම්භෙති. එකච්චො තථා ච සමාපජ්ජති, පාරිපන්ථිකෙ ච අකිච්ඡෙනෙව වික්ඛම්භෙති, න සක්කොති කාලමානනාළිකයන්තං විය යථාපරිච්ඡෙදෙයෙව වුට්ඨාතුං.

ආසවානං ඛයාති අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං ඛයා. අනාසවන්ති ආසවවිරහිතං. චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති එත්ථ චෙතො-වචනෙන අරහත්තඵලසම්පයුත්තො සමාධි, පඤ්ඤා-වචනෙන තංසම්පයුත්තා ච පඤ්ඤා වුත්තා. තත්ථ ච සමාධි රාගතො විමුත්තත්තා චෙතොවිමුත්ති, පඤ්ඤා අවිජ්ජාය විමුත්තත්තා පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘යො හිස්ස, භික්ඛවෙ, සමාධි, තදස්ස සමාධින්ද්රියං (සං. නි. 5.520). යා හිස්ස, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤා, තදස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං ¶ (සං. නි. 5.516). ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්තී’’ති (අ. නි. 2.32). අපිචෙත්ථ සමථඵලං චෙතොවිමුත්ති, විපස්සනාඵලං පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බාති. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනායෙව පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං කත්වා, අපරප්පච්චයෙන ඤත්වාති අත්ථො. සුතමයඤාණාදිනා විය පරප්පච්චයතං නයග්ගාහඤ්ච මුඤ්චිත්වා පරතොඝොසානුගතභාවනාධිගමභූතාය අත්තනොයෙව පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං කත්වා, න සයම්භූඤාණභූතායාති අධිප්පායො. උපසම්පජ්ජ විහරතීති පාපුණිත්වා සම්පාදෙත්වා විහරති.

සත්තකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨකවාරවණ්ණනා

328. අට්ඨකෙසු ¶ අට්ඨානිසංසෙ සම්පස්සමානෙනාති –

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ආපත්තිං ආපන්නො හොති, සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි හොති, අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තස්සා ආපත්තියා ආපත්තිදිට්ඨිනො හොන්ති, තෙ චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ තං භික්ඛුං එවං ජානන්ති ‘අයං ඛො ආයස්මා බහුස්සුතො ආගතාගමො ධම්මධරො විනයධරො මාතිකාධරො පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො, සචෙ මයං ඉමං භික්ඛුං ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛිපිස්සාම, න මයං ඉමිනා භික්ඛුනා සද්ධිං උපොසථං කරිස්සාම, විනා ඉමිනා භික්ඛුනා උපොසථං කරිස්සාම, භවිස්සති සඞ්ඝස්ස තතොනිදානං භණ්ඩනං කලහො විග්ගහො විවාදො සඞ්ඝභෙදො සඞ්ඝරාජි සඞ්ඝවවත්ථානං සඞ්ඝනානාකරණ’න්ති, භෙදගරුකෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි න සො භික්ඛු ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛිපිතබ්බො’’ති (මහාව. 453) –

ආදිනා වුත්තඅට්ඨානිසංසෙ සම්පස්සමානෙන. තෙන හි සද්ධිං උපොසථාදිඅකරණං ආදීනවො භෙදාය සංවත්තනතො, කරණං ආනිසංසො ¶ සාමග්ගියා සංවත්තනතො. තස්මා එතෙ අට්ඨානිසංසෙ සම්පස්සමානෙන න සො භික්ඛු උක්ඛිපිතබ්බොති අත්ථො.

දුතියඅට්ඨකෙපි අට්ඨානිසංසෙ සම්පස්සමානෙනාති –

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ආපත්තිං ආපන්නො හොති, සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි හොති, අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තස්සා ආපත්තියා ආපත්තිදිට්ඨිනො හොන්ති, සො චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තෙ භික්ඛූ එවං ජානාති ‘ඉමෙ ඛො ආයස්මන්තො බහුස්සුතා ආගතාගමා ධම්මධරා විනයධරා මාතිකාධරා පණ්ඩිතා බ්යත්තා මෙධාවිනො ලජ්ජිනො කුක්කුච්චකා සික්ඛාකාමා, නාලං මමං වා කාරණා අඤ්ඤෙසං වා කාරණා ඡන්දා දොසා මොහා භයා අගතිං ගන්තුං, සචෙ මං ඉමෙ භික්ඛූ ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛිපිස්සන්ති, න මයා සද්ධිං උපොසථං කරිස්සන්ති, විනා මයා උපොසථං කරිස්සන්ති, භවිස්සති සඞ්ඝස්ස තතොනිදානං භණ්ඩනං කලහො විග්ගහො විවාදො සඞ්ඝභෙදො සඞ්ඝරාජි සඞ්ඝවවත්ථානං සඞ්ඝනානාකරණ’න්ති, භෙදගරුකෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා පරෙසම්පි සද්ධාය සා ආපත්ති දෙසෙතබ්බා’’ති (මහාව. 453) –

ආදිනා ¶ වුත්තඅට්ඨානිසංසෙ සම්පස්සමානෙනාති අත්ථො.

පාළියං ආගතෙහි සත්තහීති ‘‘පුබ්බෙවස්ස හොති ‘මුසා භණිස්ස’න්ති, භණන්තස්ස හොති ‘මුසා භණාමී’ති, භණිතස්ස හොති ‘මුසා මයා භණිත’න්ති විනිධාය දිට්ඨිං, විනිධාය ඛන්තිං, විනිධාය රුචිං, විනිධාය භාව’’න්ති (පාරා. 220) එවමාගතෙහි සත්තහි.

අබ්රහ්මචරියාති අසෙට්ඨචරියතො. රත්තිං න භුඤ්ජෙය්ය විකාලභොජනන්ති උපොසථං උපවුත්ථො රත්තිභොජනඤ්ච දිවාවිකාලභොජනඤ්ච න භුඤ්ජෙය්ය. මඤ්චෙ ඡමායංව සයෙථ සන්ථතෙති කප්පියමඤ්චෙ වා සුධාදිපරිකම්මකතාය භූමියං වා තිණපණ්ණපලාලාදීනි සන්ථරිත්වා කතෙ සන්ථතෙ වා සයෙථාති අත්ථො. එතඤ්හි අට්ඨඞ්ගීකමාහුපොසථන්ති එතං පාණාතිපාතාදීනි අසමාචරන්තෙන උපවුත්ථඋපොසථං අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතත්තා ‘‘අට්ඨඞ්ගික’’න්ති වදන්ති.

‘‘අකප්පියකතං ¶ හොති අප්පටිග්ගහිතක’’න්තිආදයො අට්ඨ අනතිරිත්තා නාම. සප්පිආදි අට්ඨමෙ අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගියං හොති. අට්ඨකවසෙන යොජෙත්වා වෙදිතබ්බානීති පුරිමානි අට්ඨ එකං අට්ඨකං, තතො එකං අපනෙත්වා සෙසෙසුපි එකෙකං පක්ඛිපිත්වාති එවමාදිනා නයෙන අඤ්ඤානිපි අට්ඨකානි කාතබ්බානීති අත්ථො.

අට්ඨකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නවකවාරවණ්ණනා

329. නවකෙසු ආඝාතවත්ථූනීති (දී. නි. අට්ඨ. 3.340; අ. නි. අට්ඨ. 3.9.29) ආඝාතකාරණානි. ආඝාතපටිවිනයානීති ආඝාතස්ස පටිවිනයකාරණානි. තං කුතෙත්ථ ලබ්භාති ‘‘තං අනත්ථචරණං මා අහොසී’’ති එතස්මිං පුග්ගලෙ කුතො ලබ්භා කෙන කාරණෙන සක්කා ලද්ධුං. ‘‘පරො නාම පරස්ස අත්තනො චිත්තරුචියා අනත්ථං කරොතී’’ති එවං චින්තෙත්වා ආඝාතං පටිවිනොදෙති. අථ වා සචාහං පටික්කොපං කරෙය්යං, තං කොපකරණං එත්ථ පුග්ගලෙ කුතො ලබ්භා, කෙන කාරණෙන ලද්ධබ්බං නිරත්ථකභාවතොති අත්ථො. කම්මස්සකා හි සත්තා, තෙ කස්ස රුචියා දුක්ඛිතා සුඛිතා වා භවන්ති, තස්මා කෙවලං තස්මිං මය්හං කුජ්ඣනමත්තමෙවාති අධිප්පායො. අථ වා තං කොපකරණං එත්ථ පුග්ගලෙ කුතො ලබ්භා පරමත්ථතො කුජ්ඣිතබ්බස්ස ¶ කුජ්ඣනකස්ස ච අභාවතො. සඞ්ඛාරමත්තඤ්හෙතං යදිදං ඛන්ධපඤ්චකං යං ‘‘සත්තො’’ති වුච්චති, තෙ ච සඞ්ඛාරා ඉත්තරකාලා ඛණිකා, කස්ස කො කුජ්ඣතීති අත්ථො. ‘‘කුතො ලාභා’’තිපි පාඨො, සචාහං එත්ථ කොපං කරෙය්යං, තස්මිං මෙ කොපකරණෙ කුතො ලාභා, ලාභා නාම කෙ සියුං අඤ්ඤත්ර අනත්ථුප්පත්තිතොති අත්ථො. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ තන්ති නිපාතමත්තමෙව හොති.

තණ්හං පටිච්චාති (දී. නි. අට්ඨ. 2.103; අ. නි. අට්ඨ. 3.9.23) ද්වෙ තණ්හා එසනතණ්හා එසිතතණ්හා ච. යාය තණ්හාය අජපථසඞ්කුපථාදීනි පටිපජ්ජිත්වා භොගෙ එසති ගවෙසති, අයං එසනතණ්හා නාම. යා තෙසු එසිතෙසු ගවෙසිතෙසු පටිලද්ධෙසු ¶ තණ්හා, අයං එසිතතණ්හා නාම. ඉධ එසිතතණ්හා දට්ඨබ්බා. පරියෙසනාති රූපාදිආරම්මණපරියෙසනා. සා හි එසනතණ්හාය සති හොති. ලාභොති රූපාදිආරම්මණප්පටිලාභො. සො හි පරියෙසනාය සති හොති. විනිච්ඡයො පන ඤාණතණ්හාදිට්ඨිවිතක්කවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ ‘‘සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා, සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.323) අයං ඤාණවිනිච්ඡයො. ‘‘විනිච්ඡයොති ද්වෙ විනිච්ඡයා තණ්හාවිනිච්ඡයො ච දිට්ඨිවිනිච්ඡයො චා’’ති (මහානි. 102) එවං ආගතානි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි තණ්හාවිනිච්ඡයො. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨිවිනිච්ඡයො. ‘‘ඡන්දො ඛො, දෙවානමින්ද, විතක්කනිදානො’’ති (දී. නි. 2.358) ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ඉධ විනිච්ඡයොති වුත්තො විතක්කොයෙව ආගතො. ලාභං ලභිත්වා හි ඉට්ඨානිට්ඨං සුන්දරාසුන්දරඤ්ච විතක්කෙන විනිච්ඡිනාති ‘‘එත්තකං මෙ රූපාරම්මණත්ථාය භවිස්සති, එත්තකං සද්දාරම්මණත්ථාය, එත්තකං මය්හං භවිස්සති, එත්තකං පරස්ස, එත්තකං පරිභුඤ්ජිස්සාමි, එත්තකං නිදහිස්සාමී’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො’’ති.

ඡන්දරාගොති එවං අකුසලවිතක්කෙන විතක්කිතෙ වත්ථුස්මිං දුබ්බලරාගො ච බලවරාගො ච උප්පජ්ජති. අජ්ඣොසානන්ති ‘‘අහං, මම’’න්ති බලවසන්නිට්ඨානං. පරිග්ගහොති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පරිග්ගහකරණං. මච්ඡරියන්ති පරෙහි සාධාරණභාවස්ස අසහනතා. තෙනෙවස්ස පොරාණා එවං වචනත්ථං වදන්ති ‘‘ඉදං අච්ඡරියං මය්හෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්ස අච්ඡරියං හොතූති පවත්තත්තා මච්ඡරියන්ති වුච්චතී’’ති. ආරක්ඛොති ද්වාරපිදහනමඤ්ජූසාගොපනාදිවසෙන සුට්ඨු රක්ඛණං. අධි කරොතීති අධිකරණං, කාරණස්සෙතං නාමං. ආරක්ඛාධිකරණන්ති භාවනපුංසකං, ආරක්ඛහෙතූති අත්ථො. දණ්ඩාදානාදීසු පරනිසෙධනත්ථං දණ්ඩස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං. එකතොධාරාදිනො සත්ථස්ස ආදානං සත්ථාදානං. කලහොති කායකලහොපි වාචාකලහොපි. පුරිමො පුරිමො විරොධො විග්ගහො, පච්ඡිමො පච්ඡිමො විවාදො. තුවං තුවන්ති අගාරවවසෙන ‘‘තුවං තුව’’න්ති වචනං.

අධිට්ඨිතකාලතො ¶ පට්ඨාය න විකප්පෙතබ්බානීති විකප්පෙන්තෙන අධිට්ඨානතො පුබ්බෙ වා

විකප්පෙතබ්බං, විජහිතාධිට්ඨානං වා පච්ඡාවිකප්පෙතබ්බං. අවිජහිතාධිට්ඨානං ¶ පන න විකප්පෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. දුක්කටවසෙන වුත්තානීති ‘‘වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී ඔවදතී’’තිආදිනා (පාචි. 150) නයෙන අධම්මකම්මෙ ද්වෙ නවකානි දුක්කටවසෙන වුත්තානි.

නවකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දසකවාරවණ්ණනා

330. දසකෙසු නත්ථි දින්නන්තිආදිවසෙන වෙදිතබ්බාති ‘‘නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨං, නත්ථි හුතං, නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො, නත්ථි අයං ලොකො, නත්ථි පරො ලොකො, නත්ථි මාතා, නත්ථි පිතා, නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා, නත්ථි ලොකෙ සමණබ්රාහ්මණා සම්මග්ගතා සම්මාපටිපන්නා, යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තී’’ති (ම. නි. 2.94, 225; 3.91, 116; සං. නි. 3.210) එවමාගතං සන්ධාය වුත්තං. සස්සතො ලොකොතිආදිවසෙනාති ‘‘සස්සතො ලොකොති වා, අසස්සතො ලොකොති වා, අන්තවා ලොකොති වා, අනන්තවා ලොකොති වා, තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා, හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, න හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණාති වා’’ති (ම. නි. 1.269) එවමාගතං සඞ්ගණ්හාති.

මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො මිච්ඡාවිමුත්තිපරියොසානාති ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි මිච්ඡාසඞ්කප්පො මිච්ඡාවාචා මිච්ඡාකම්මන්තො මිච්ඡාආජීවො මිච්ඡාවායාමො මිච්ඡාසති මිච්ඡාසමාධි මිච්ඡාඤාණං මිච්ඡාවිමුත්තී’’ති (විභ. 970) එවමාගතං සන්ධාය වදති. තත්ථ මිච්ඡාඤාණන්ති පාපකිරියාසු උපායචින්තාවසෙන පාපකං කත්වා ‘‘සුකතං මයා’’ති පච්චවෙක්ඛණාකාරෙන ච උප්පන්නො මොහො. මිච්ඡාවිමුත්තීති අවිමුත්තස්සෙව සතො විමුත්තිසඤ්ඤිතා. සමථක්ඛන්ධකෙ නිද්දිට්ඨාති ‘‘ඔරමත්තකං අධිකරණං හොති, න ච ගතිගතං, න ච සරිතසාරිත’’න්තිආදිනා (චූළව. 204) නිද්දිට්ඨා. සමථක්ඛන්ධකෙ වුත්තෙහි සමන්නාගතො හොතීති ¶ සම්බන්ධො. මාතුරක්ඛිතාදයො දස ඉත්ථියො. ධනක්කීතාදයො දස භරියායො.

දසකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකාදසකවාරවණ්ණනා

331. එකාදසකෙසු ¶ න වොදායන්තීති න පකාසන්ති. සුයුත්තයානසදිසාය කතායාති ඉච්ඡිතිච්ඡිතකාලෙ සුඛෙන පවත්තෙතබ්බත්තා යුත්තයානං විය කතාය. යථා පතිට්ඨා හොතීති සම්පත්තීනං යථා පතිට්ඨා හොති. අනු අනු පවත්තිතායාති භාවනාබහුලීකාරෙහි අනු අනු පවත්තිතාය.

සුඛං සුපතීතිආදීසු (අ. නි. අට්ඨ. 3.11.15; විසුද්ධි 1.258) යථා සෙසජනා සම්පරිවත්තමානා කාකච්ඡමානා දුක්ඛං සුපන්ති, එවං අසුපිත්වා සුඛං සුපති, නිද්දං ඔක්කන්තොපි සමාපත්තිං සමාපන්නො විය හොති. සුඛං පටිබුජ්ඣතීති යථා අඤ්ඤෙ නිත්ථුනන්තා විජම්භන්තා සම්පරිවත්තන්තා දුක්ඛං පටිබුජ්ඣන්ති, එවං අප්පටිබුජ්ඣිත්වා විකසමානමිව පදුමං සුඛං නිබ්බිකාරං පටිබුජ්ඣති. අනුභූතපුබ්බවසෙන දෙවතූපසංහාරවසෙන චස්ස භද්දකමෙව සුපිනං හොති, න පාපකන්ති ආහ ‘‘පාපකමෙව න පස්සතී’’තිආදි. ධාතුක්ඛොභහෙතුකම්පි චස්ස බහුලං භද්දකමෙව සියා යෙභුය්යෙන චිත්තජරූපානුගුණතාය උතුආහාරජරූපානං. තත්ථ පාපකමෙව න පස්සතීති යථා අඤ්ඤෙ අත්තානං චොරෙහි සම්පරිවාරිතං විය, වාළෙහි උපද්දුතං විය, පපාතෙ පතන්තං විය ච පස්සන්ති, එවං පාපකමෙව සුපිනං න පස්සති. භද්රකං පන වුඩ්ඪිකාරණභූතං පස්සතීති චෙතියං වන්දන්තො විය, පූජං කරොන්තො විය, ධම්මං සුණන්තො විය ච හොති.

මනුස්සානං පියො හොතීති උරෙ ආමුක්කමුත්තාහාරො විය, සීසෙ පිළන්ධමාලා විය ච මනුස්සානං පියො හොති මනාපො. අමනුස්සානං පියො හොතීති යථෙව ච මනුස්සානං පියො, එවං අමනුස්සානම්පි පියො හොති විසාඛත්ථෙරො විය. නාස්ස අග්ගි වා විසං වා සත්ථං වා කමතීති මෙත්තාවිහාරිස්ස කායෙ උත්තරාය උපාසිකාය විය අග්ගි වා, සංයුත්තභාණකචූළසීවත්ථෙරස්සෙව ¶ විසං වා, සංකිච්චසාමණෙරස්සෙව සත්ථං වා න කමති න පවිසති, නාස්ස කායං විකොපෙතීති වුත්තං හොති. ධෙනුවත්ථුම්පි චෙත්ථ කථයන්ති, එකා කිර ධෙනු වච්ඡකස්ස ඛීරධාරං මුඤ්චමානා අට්ඨාසි. එකො ලුද්දකො ‘‘තං විජ්ඣිස්සාමී’’ති හත්ථෙන සම්පරිවත්තෙත්වා දීඝදණ්ඩකං සත්තිං මුඤ්චි. සා තස්සා සරීරං ආහච්ච තාලපණ්ණං විය විවට්ටමානා ගතා, නෙව උපචාරබලෙන න අප්පනාබලෙන, කෙවලං පන වච්ඡකෙ බලවහිතචිත්තතාය. එවං මහානුභාවා මෙත්තා. ඛිප්පං සමාධියතීති කෙනචි පරිපන්ථෙන පරිහීනජ්ඣානස්ස බ්යාපාදස්ස දූරසමනුස්සරිතභාවතො ඛිප්පමෙව සමාධියති. මුඛවණ්ණො විප්පසීදතීති බන්ධනා පමුත්තතාලපක්කං විය චස්ස විප්පසන්නවණ්ණං මුඛං හොති. අසම්මූළ්හො කාලං ¶ කරොතීති මෙත්තාවිහාරිනො සම්මොහමරණං නාම නත්ථි, අසම්මූළ්හොව නිද්දං ඔක්කමන්තො විය කාලං කරොති.

එකාදසකවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකුත්තරිකනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.