තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > සාරත්ථදීපනී-ටීකා-3

ඉදානි ¶ ¶ උභතොවිභඞ්ගානන්තරං සඞ්ගහමාරොපිතස්ස මහාවග්ගචූළවග්ගසඞ්ගහිතස්ස ඛන්ධකස්ස අත්ථසංවණ්ණනං ආරභිතුකාමො ‘‘උභින්නං පාතිමොක්ඛාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ උභින්නං පාතිමොක්ඛානන්ති උභින්නං පාතිමොක්ඛවිභඞ්ගානං. පාතිමොක්ඛග්ගහණෙන හෙත්ථ තෙසං විභඞ්ගො අභෙදෙන ගහිතො. යං ඛන්ධකං සඞ්ගායිංසූති සම්බන්ධො. ඛන්ධානං සමූහො ඛන්ධකො, ඛන්ධානං වා පකාසනතො දීපනතො ඛන්ධකො. ‘‘ඛන්ධා’’ති චෙත්ථ පබ්බජ්ජුපසම්පදාදිවිනයකම්මසඞ්ඛාතා චාරිත්තවාරිත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතා ච පඤ්ඤත්තියො අධිප්පෙතා. පබ්බජ්ජාදීනි හි භගවතා පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘පඤ්ඤත්තියො’’ති වුච්චන්ති. පඤ්ඤත්තියඤ්ච ඛන්ධසද්දො දිස්සති ‘‘දාරුක්ඛන්ධො අග්ගික්ඛන්ධො’’තිආදීසු විය. අපිච භාගරාසට්ඨතාපෙත්ථ යුජ්ජතියෙව තාසං පඤ්ඤත්තීනං භාගතො රාසිතො ච විභත්තත්තා. ඛන්ධකොවිදාති පඤ්ඤත්තිභාගරාසට්ඨවසෙන ඛන්ධට්ඨෙ කොවිදා.

පදභාජනීයෙ ¶ යෙසං පදානං අත්ථා යෙහි අට්ඨකථානයෙහි පකාසිතාති යොජෙතබ්බං. තෙ චෙ පුන වදෙය්යාමාති තෙ චෙ අට්ඨකථානයෙ පුනපි වදෙය්යාම. අථ වා පදභාජනීයෙ යෙසං පදානං යෙ අත්ථා හෙට්ඨා පකාසිතා, තෙ චෙ අත්ථෙ පුන වදෙය්යාමාති යොජෙතබ්බං. ඉමස්මිං පක්ඛෙ හි-සද්දො පදපූරණෙ දට්ඨබ්බො. පරියොසානන්ති සංවණ්ණනාපරියොසානං. උත්තානා චෙව යෙ අත්ථාති යෙ අත්ථා පුබ්බෙ අපකාසිතාපි උත්තානා අගම්භීරා.

1. විසෙසකාරණං නත්ථීති ‘‘යෙන සමයෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො පරිවිතක්කො උදපාදි, තෙන ¶ සමයෙනා’’තිආදිනා වුත්තකාරණං විය ඉධ විසෙසකාරණං නත්ථි. අයමභිලාපොති ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති අයමභිලාපො. කිං පනෙතස්ස වචනෙ පයොජනන්ති යදි විසෙසකාරණං නත්ථි, එතස්ස වචනෙ කිං පයොජනන්ති අධිප්පායො. නිදානදස්සනං පයොජනන්ති යොජෙතබ්බං. තමෙව විභාවෙතුං ‘‘යා හි භගවතා’’තිආදි වුත්තං.

මහාවෙලා විය මහාවෙලා, විපුලවාලුකපුඤ්ජතාය මහන්තො වෙලාතටො වියාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘මහන්තෙ වාලිකරාසිම්හීති අත්ථො’’ති. උරු මරු සිකතා වාලුකා වණ්ණු වාලිකාති ඉමෙ සද්දා සමානත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. තෙනාහ ‘‘උරූති වාලිකා වුච්චතී’’ති.

යස්මා සුත්තන්තපාළීනං, අත්ථො සඞ්ඛෙපවණ්ණිතො;

තස්මා මයං කරිස්සාම, තාසං අත්ථස්ස දීපනං.

නජ්ජාති (උදා. අට්ඨ. 1) නදති සන්දතීති නදී, තස්සා නජ්ජා, නදියා නින්නගායාති අත්ථො. නෙරඤ්ජරායාති ‘‘නෙලඤ්ජලායා’’ති වත්තබ්බෙ ල-කාරස්ස ර-කාරං කත්වා ‘‘නෙරඤ්ජරායා’’ති වුත්තං, කද්දමසෙවාලපණකාදිදොසරහිතසලිලායාති අත්ථො. කෙචි ‘‘නීලංජලායාති වත්තබ්බෙ නෙරඤ්ජරායාති වුත්ත’’න්ති වදන්ති, නාමමෙව වා එතං තස්සා නදියාති වෙදිතබ්බං. තස්සා නදියා තීරෙ යත්ථ භගවා විහාසි, තං දස්සෙතුං ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ’’ති වුත්තං. ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළව. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) එත්ථ මග්ගඤාණං බොධීති වුත්තං, ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති (දී. නි. 3.217) එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තදුභයම්පි බොධිං භගවා එත්ථ පත්තොති රුක්ඛොපි ‘‘බොධිරුක්ඛො’’ත්වෙව නාමං ලභි. අථ වා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ බුජ්ඣතීති භගවා බොධි. තෙන බුජ්ඣන්තෙන සන්නිස්සිතත්තා සො රුක්ඛො ¶ ‘‘බොධිරුක්ඛො’’ති නාමං ලභි. අට්ඨකථායං පන එකදෙසෙනෙව අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. මූලෙති සමීපෙ. පඨමාභිසම්බුද්ධොති අනුනාසිකලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පඨමං අභිසම්බුද්ධො’’ති. පඨමන්ති ච භාවනපුංසකනිද්දෙසො, තස්මා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා සබ්බපඨමං බොධිරුක්ඛමූලෙ විහරතීති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

අථ ¶ ඛො භගවාති එත්ථ අථාති තස්මිං සමයෙති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං, යස්මිං සමයෙ අභිසම්බුද්ධො හුත්වා බොධිරුක්ඛමූලෙ විහරති, තස්මිං සමයෙති අත්ථො. තෙනෙව උදානපාළියං (උදා. 2) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො හොති විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී’’ති වුත්තං. අථාති වා පච්ඡාති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතො, තස්මා අභිසම්බොධිතො පච්ඡාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. ඛොති පදපූරණෙ නිපාතො. සත්ත අහානි සත්තාහං. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. යස්මා භගවා තං සත්තාහං නිරන්තරතාය අච්චන්තමෙව ඵලසමාපත්තිසුඛෙන විහාසි, තස්මා ‘‘සත්තාහ’’න්ති අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගවචනං වුත්තං. එකපල්ලඞ්කෙනාති විසාඛපුණ්ණමාය අනත්ථඞ්ගතෙයෙව සූරියෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කවසෙන වජිරාසනෙ නිසින්නකාලතො පට්ඨාය සකිම්පි අනුට්ඨහිත්වා යථාභුජිතෙන එකෙනෙව පල්ලඞ්කෙන.

විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදීති එත්ථ තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තීසු පඤ්චසු පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිසඞ්ඛාතා භගවතො ඵලවිමුත්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘විමුත්තිසුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදයමානො’’ති. විමුත්තීති ච උපක්කිලෙසෙහි පටිප්පස්සද්ධිවසෙන චිත්තස්ස විමුත්තභාවො, චිත්තමෙව වා තථා විමුත්තං වෙදිතබ්බං. තාය විමුත්තියා ජාතං, සම්පයුත්තං වා සුඛං විමුත්තිසුඛං. ‘‘යායං, භන්තෙ, උපෙක්ඛා සන්තෙ සුඛෙ වුත්තා භගවතා’’ති (ම. නි. 2.88) වචනතො උපෙක්ඛාපි චෙත්ථ සුඛමිච්චෙව වෙදිතබ්බා. තථා හි වුත්තං සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 232) ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති. භගවා හි චතුත්ථජ්ඣානිකං අරහත්තඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, න ඉතරං. අථ වා ‘‘තෙසං වූපසමො සුඛො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272) යථා සඞ්ඛාරදුක්ඛවූපසමො ‘‘සුඛො’’ති වුච්චති, එවං සකලකිලෙසදුක්ඛූපසමභාවතො අග්ගඵලෙ ලබ්භමානා පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති එව ඉධ ‘‘සුඛ’’න්ති වෙදිතබ්බා.

අථාති අධිකාරත්ථෙ නිපාතො, ඛොති පදපූරණෙ. තෙසු අධිකාරත්ථෙන ‘‘අථා’’ති ඉමිනා විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදනතො ¶ අඤ්ඤං අධිකාරං දස්සෙති. කො පනෙසොති? පටිච්චසමඋප්පාදමනසිකාරො. රත්තියාති අවයවසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. පඨමන්ති අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං ¶ . භගවා හි තස්සා රත්තියා සකලම්පි පඨමං යාමං තෙනෙව මනසිකාරෙන යුත්තො අහොසීති.

පච්චයාකාරන්ති අවිජ්ජාදිපච්චයධම්මං. පටිච්චාති පටිමුඛං ගන්ත්වා, කාරණසාමග්ගිං අපටික්ඛිපිත්වාති අත්ථො. පටිමුඛගමනඤ්ච පච්චයස්ස කාරණසාමග්ගියා අඞ්ගභාවෙන ඵලස්ස උප්පාදනමෙව. අපටික්ඛිපිත්වාති පන විනා තාය කාරණසාමග්ගියා අඞ්ගභාවං අගන්ත්වා සයමෙව න උප්පාදෙතීති අත්ථො. එතෙන කාරණබහුතා දස්සිතා. අවිජ්ජාදිඑකෙකහෙතුසීසෙන හි හෙතුසමූහො නිද්දිට්ඨො. සහිතෙති සමුදිතෙ, අවිනිබ්භුත්තෙති අත්ථො. අවිජ්ජාදිකො හි පච්චයධම්මො සහිතෙයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනිබ්භොගවුත්තිධම්මෙ උප්පාදෙති. ඉමිනා පච්චයුප්පන්නධම්මබහුතා දස්සිතා. උභයෙනපි ‘‘එකං න එකතො’’තිආදිනයො (විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස; විසුද්ධි. 2.617) දීපිතො හොති. එකතො හි කාරණතො න ඉධ කිඤ්චි එකං ඵලමත්ථි, න අනෙකං, නාපි අනෙකෙහි කාරණෙහි එකං, අනෙකෙහි පන කාරණෙහි අනෙකමෙව හොති. තථා හි අනෙකෙහි උතුපථවීබීජසලිලසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි අනෙකමෙව රූපගන්ධරසාදිඅඞ්කුරසඞ්ඛාතං ඵලමුප්පජ්ජමානං දිස්සති. යං පනෙතං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එකෙකහෙතුඵලදීපනං කතං, තත්ථ පයොජනං න විජ්ජති.

භගවා හි කත්ථචි පධානත්තා කත්ථචි පාකටත්තා කත්ථචි අසාධාරණත්තා දෙසනාවිලාසස්ස ච වෙනෙය්යානඤ්ච අනුරූපතො එකමෙව හෙතුං වා ඵලං වා දීපෙති. ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති හි එකමෙව හෙතුං ඵලඤ්චාහ. ඵස්සො හි වෙදනාය පධානහෙතු යථාඵස්සං වෙදනාවවත්ථානතො. වෙදනා ච ඵස්සස්ස පධානඵලං යථාවෙදනං ඵස්සවවත්ථානතො. ‘‘සෙම්හසමුට්ඨානා ආබාධා’’ති (මහානි. 5) පාකටත්තා එකං හෙතුං ආහ. පාකටො හි එත්ථ සෙම්හො, න කම්මාදයො. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අයොනිසොමනසිකාරමූලකා’’ති අසාධාරණත්තා එකං හෙතුං ආහ. අසාධාරණො හි අයොනිසොමනසිකාරො අකුසලානං, සාධාරණානි වත්ථාරම්මණාදීනීති. තස්මා අවිජ්ජා තාවෙත්ථ විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු වත්ථාරම්මණසහජාතධම්මාදීසු සඞ්ඛාරකාරණෙසු ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52) ච ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ආසවසමුදයො’’ති ¶ (ම. නි. 1.104) ච වචනතො අඤ්ඤෙසම්පි තණ්හාදීනං සඞ්ඛාරහෙතූනං හෙතූති පධානත්තා, ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොතී’’ති පාකටත්තා අසාධාරණත්තා ච සඞ්ඛාරානං හෙතුභාවෙන දීපිතාති ¶ වෙදිතබ්බා. එවං සබ්බත්ථ එකෙකහෙතුඵලදීපනෙ යථාසම්භවං නයො නෙතබ්බො. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘එකං න එකතො ඉධ, නානෙකමනෙකතොපි නො එකං;

ඵලමත්ථි අත්ථි පන එක-හෙතුඵලදීපනෙ අත්ථො’’ති.

පච්චෙතුමරහතීති පටිච්චො. යො හි නං පච්චෙති අභිසමෙති, තස්ස අච්චන්තමෙව දුක්ඛවූපසමාය සංවත්තති. සම්මා සහ ච උප්පාදෙතීති සමුප්පාදො. පච්චයධම්මො හි අත්තනො ඵලං උප්පාදෙන්තො සම්පුණ්ණමෙව උප්පාදෙති, න විකලං. යෙ ච ධම්මෙ උප්පාදෙති, තෙ සබ්බෙ සහෙව උප්පාදෙති, න එකෙකං. ඉති පටිච්චො ච සො සමුප්පාදො චාති පටිච්චසමුප්පාදොති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. විත්ථාරොති පටිච්චසමුප්පාදපදවණ්ණනාපපඤ්චො. මයම්පි තං අතිපපඤ්චභයා ඉධ න දස්සයිස්සාම, එවං පරතො වක්ඛමානම්පි විත්ථාරං. අනුලොමපටිලොමන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. ස්වෙවාති සො එව පච්චයාකාරො. පුරිමනයෙන වා වුත්තොති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො පච්චයාකාරො. පවත්තියාති සංසාරප්පවත්තියා. මනසි අකාසීති යො යො පච්චයධම්මො යස්ස යස්ස පච්චයුප්පන්නධම්මස්ස යථා යථා හෙතුපච්චයාදිනා පච්චයභාවෙන පච්චයො හොති, තං සබ්බං අවිපරීතං අපරිහාපෙත්වා අනවසෙසතො පච්චවෙක්ඛණවසෙන චිත්තෙ අකාසීති අත්ථො.

අවිජ්ජාපච්චයාතිආදීසු (විභ. අට්ඨ. 225; විසුද්ධි. 2.586-587; උදා. අට්ඨ. 1) අවින්දියං කායදුච්චරිතාදිං වින්දතීති අවිජ්ජා, වින්දියං කායසුචරිතාදිං න වින්දතීති අවිජ්ජා, ධම්මානං අවිපරීතසභාවං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා, අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ භවාදීසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා, අවිජ්ජමානෙසු ජවති, විජ්ජමානෙසු න ජවතීති අවිජ්ජා, විජ්ජාපටිපක්ඛාති වා අවිජ්ජා. සා ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා චතුබ්බිධා වෙදිතබ්බා. පටිච්ච නං න විනා ඵලං එති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති පච්චයො, උපකාරට්ඨො වා පච්චයො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො ¶ , තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා. සඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරා, ලොකියා කුසලාකුසලචෙතනා. තෙ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්චාභිසඞ්ඛාරවසෙන තිවිධා වෙදිතබ්බා. විජානාතීති විඤ්ඤාණං, තං ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණවසෙන බාත්තිංසවිධං. නමතීති නාමං, වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං. රුප්පතීති රූපං, භූතරූපං චක්ඛාදිඋපාදාරූපඤ්ච. ආයතන්ති, ආයතඤ්ච සංසාරදුක්ඛං නයතීති ආයතනං ¶ . ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. ඉදම්පි ද්වයං ද්වාරවසෙන ඡබ්බිධං, විපාකවසෙන ගහණෙ බාත්තිංසවිධං. තස්සති පරිතස්සතීති තණ්හා, සා කාමතණ්හාදිවසෙන සඞ්ඛෙපතො තිවිධා, විත්ථාරතො අට්ඨසතවිධා ච. උපාදියතීති උපාදානං, තං කාමුපාදානාදිවසඑන චතුබ්බිධං.

භවති භාවයති චාති භවො, සො කම්මොපපත්තිභෙදතො දුවිධො. ජනනං ජාති. ජීරණං ජරා. මරන්ති තෙනාති මරණං. සොචනං සොකො. පරිදෙවනං පරිදෙවො. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං. උප්පාදට්ඨිතිවසෙන ද්වෙධා ඛනතීති වා දුක්ඛං. දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං. භුසො ආයාසො උපායාසො. සම්භවන්තීති නිබ්බත්තන්ති. න කෙවලඤ්ච සොකාදීහෙව, අථ ඛො සබ්බපදෙහි ‘‘සම්භවන්තී’’ති පදස්ස යොජනා කාතබ්බා. එවඤ්හි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති පච්චයපච්චයුප්පන්නවවත්ථානං දස්සිතං හොති. තෙනෙවාහ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති. එවමෙතස්ස…පෙ… සමුදයො හොතීති එත්ථ පන අයමත්ථො. එවන්ති නිද්දිට්ඨනයනිදස්සනං. තෙන අවිජ්ජාදීහෙව කාරණෙහි, න ඉස්සරනිම්මානාදීහීති දස්සෙති. එතස්සාති යථාවුත්තස්ස. කෙවලස්සාති අසම්මිස්සස්ස, සකලස්ස වා. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති දුක්ඛසමූහස්ස, න සත්තස්ස නාපි සුභසුඛාදීනං. සමුදයො හොතීති නිබ්බත්ති සම්භවති.

අච්චන්තමෙව සඞ්ඛාරෙහි විරජ්ජති එතෙනාති විරාගො, අරියමග්ගොති ආහ ‘‘විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙනා’’ති. අසෙසං නිරොධා අසෙසනිරොධා, අසෙසෙත්වා නිස්සෙසෙත්වා නිරොධා සමුච්ඡින්දනා අනුසයප්පහානවසෙන අග්ගමග්ගෙන අවිජ්ජාය අච්චන්තසමුග්ඝාතතොති අත්ථො. යදිපි හෙට්ඨිමමග්ගෙහිපි පහීයමානා අවිජ්ජා අච්චන්තසමුග්ඝාතවසෙනෙව පහීයති, තථාපි න අනවසෙසතො පහීයති. අපායගමනීයා හි අවිජ්ජා පඨමමග්ගෙන පහීයති, තථා සකිදෙව ඉමස්මිං ලොකෙ සබ්බත්ථ ච අනරියභූමියං උපපත්තියා පච්චයභූතා අවිජ්ජා යථාක්කමං දුතියතතියමග්ගෙහි පහීයති, න ඉතරාති, අරහත්තමග්ගෙනෙව පන සා අනවසෙසං ¶ පහීයතීති. අනුප්පාදනිරොධො හොතීති සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං අනවසෙසං අනුප්පාදනිරොධො හොති. හෙට්ඨිමෙන හි මග්ගත්තයෙන කෙචි සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්ති, කෙචි න නිරුජ්ඣන්ති අවිජ්ජාය සාවසෙසනිරොධා, අග්ගමග්ගෙන පනස්සා අනවසෙසනිරොධා න කෙචි සඞ්ඛාරා න නිරුජ්ඣන්තීති. එවං නිරුද්ධානන්ති එවං අනුප්පාදනිරොධෙන නිරුද්ධානං. කෙවල-සද්දො නිරවසෙසවාචකො ච හොති ‘‘කෙවලා අඞ්ගමගධා’’තිආදීසු. අසම්මිස්සවාචකො ච ‘‘කෙවලා සාලයො’’තිආදීසු. තස්මා උභයථාපි ¶ අත්ථං වදති ‘‘සකලස්ස, සුද්ධස්ස වා’’ති. තත්ථ සකලස්සාති අනවසෙසස්ස සබ්බභවාදිගතස්ස. සත්තවිරහිතස්සාති පරපරිකප්පිතජීවරහිතස්ස.

අපිචෙත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’ති එත්තාවතාපි සකලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස අනවසෙසතො නිරොධො වුත්තො හොති, තථාපි යථා අනුලොමෙ යස්ස යස්ස පච්චයධම්මස්ස අත්ථිතාය යො යො පච්චයුප්පන්නධම්මො න නිරුජ්ඣති පවත්තති එවාති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… සමුදයො හොතී’’ති වුත්තං. එවං තප්පටිපක්ඛතො තස්ස තස්ස පච්චයස්ස අභාවෙ සො සො පච්චයුප්පන්නධම්මො නිරුජ්ඣති න පවත්තතීති දස්සනත්ථං ඉධ ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො, විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති වුත්තං, න පන අනුලොමෙ විය කාලත්තයපරියාපන්නස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධදස්සනත්ථං. අනාගතස්සෙව හි අරියමග්ගභාවනාය අසති උප්පජ්ජනාරහස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස අරියමග්ගභාවනාය නිරොධො ඉච්ඡිතොති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො.

යදා හවෙති එත්ථ හවෙති බ්යත්තන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. කෙචි පන ‘‘හවෙති ආහවෙ යුද්ධෙ’’ති අත්ථං වදන්ති, ‘‘යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙනා’’ති (ධ. ප. 40) හි වචනතො කිලෙසමාරෙන යුජ්ඣනසමයෙති තෙසං අධිප්පායො. ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙනාති ආරම්මණූපනිජ්ඣානසභාවෙන. ලක්ඛණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තත්ථ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං නාම අට්ඨ සමාපත්තියො කසිණාරම්මණස්ස උපනිජ්ඣායනතො. ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම විපස්සනාමග්ගඵලානි. විපස්සනා හි තීණි ලක්ඛණානි උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, මග්ගො ¶ විපස්සනාය ආගතකිච්චං සාධෙතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, ඵලං තථලක්ඛණං නිරොධසච්චං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. නො කල්ලො පඤ්හොති අයුත්තො පඤ්හො, දුප්පඤ්හො එසොති අත්ථො. ආදිසද්දෙන –

‘‘ඵුසතීති අහං න වදාමි. ඵුසතීති චාහං වදෙය්යං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, ඵුසතී’ති? එවඤ්චාහං න වදාමි, එවං මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය ‘කිංපච්චයා නු ඛො, භන්තෙ, ඵස්සො’ති, එස කල්ලො පඤ්හො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං ‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’ති. කො නු ඛො, භන්තෙ, වෙදයතීති? නො කල්ලො පඤ්හොති භගවා අවොච, වෙදයතීති අහං න වදාමි, වෙදයතීති චාහං වදෙය්යං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, වෙදයතී’ති? එවඤ්චාහං ¶ න වදාමි. එවං මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය ‘කිංපච්චයා නු ඛො, භන්තෙ, වෙදනා’ති, එස කල්ලො පඤ්හො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං ‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’’ති (සං. නි. 2.12) –

ආදිනා ච නයෙනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පන ‘‘කතමා නු ඛො, භන්තෙ, ජාති, කස්ස ච පනායං ජාතීති. ‘නො කල්ලො පඤ්හො’ති භගවා අවොචා’’ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. නනු චෙත්ථ ‘‘කතමං නු ඛො, භන්තෙ, ජරාමරණ’’න්ති (සං. නි. 2.35) ඉදං සුපුච්ඡිතන්ති? කිඤ්චාපි සුපුච්ඡිතං, යථා පන සතසහස්සග්ඝනකෙ සුවණ්ණථාලකෙ වඩ්ඪිතස්ස සුභොජනස්ස මත්ථකෙ ආමලකමත්තෙ ගූථපිණ්ඩෙ ඨපිතෙ සබ්බං භොජනං දුබ්භොජනං හොති ඡඩ්ඩෙතබ්බං, එවමෙව ‘‘කස්ස ච පනිදං ජරාමරණ’’න්ති ඉමිනා සත්තූපලද්ධිවාදපදෙන ගූථපිණ්ඩෙන තං භොජනං දුබ්භොජනං විය අයම්පි සබ්බො දුප්පඤ්හො ජාතොති.

සොළස කඞ්ඛාති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහොසිං, කිං නු ඛො අහොසිං, කථං නු ඛො අහොසිං, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං, භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, න නු ඛො භවිස්සාමි, කිං නු ඛො භවිස්සාමි, කථං නු ඛො භවිස්සාමි, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, අහං ¶ නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති (සං. නි. 2.20; ම. නි. 1.18) එවමාගතා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නවිසයා සොළසවිධා කඞ්ඛා.

තත්ථ (ම. නි. අට්ඨ. 1.18; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.20) අහොසිං නු ඛො, න නු ඛොති සස්සතාකාරඤ්ච අධිච්චසමුප්පත්තිආකාරඤ්ච නිස්සාය අතීතෙ අත්තනො විජ්ජමානතඤ්ච අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති, කිං කාරණන්ති න වත්තබ්බං. උම්මත්තකො විය හි බාලපුථුජ්ජනො යථා තථා වා පවත්තති. අපිච අයොනිසොමනසිකාරොයෙවෙත්ථ කාරණං. එවං අයොනිසොමනසිකාරස්ස පන කිං කාරණන්ති? ස්වෙව පුථුජ්ජනභාවො අරියානං අදස්සනාදීනි වා. නනු ච පුථුජ්ජනොපි යොනිසො මනසි කරොතීති. කො වා එවමාහ ‘‘න මනසි කරොතී’’ති. න පන තත්ථ පුථුජ්ජනභාවො කාරණං, සද්ධම්මසවනකල්යාණමිත්තාදීනි තත්ථ කාරණානි ¶ . න හි මච්ඡමංසාදීනි අත්තනො පකතියා සුගන්ධානි, අභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන සුගන්ධානිපි හොන්ති.

කිං නු ඛො අහොසින්ති ජාතිලිඞ්ගුපපත්තියො නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො නු ඛො අහොසිං, බ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දගහට්ඨපබ්බජිතදෙවමනුස්සානං අඤ්ඤතරො’’ති කඞ්ඛති.

කථං නු ඛොති සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝො නු ඛො අහොසිං, රස්සඔදාතකණ්හප්පමාණිකඅප්පමාණිකාදීනං අඤ්ඤතරො’’ති කඞ්ඛති. කෙචි පන ‘‘ඉස්සරනිම්මානාදිං නිස්සාය ‘කෙන නු ඛො කාරණෙන අහොසි’න්ති හෙතුතො කඞ්ඛතී’’ති වදන්ති.

කිං හුත්වා කිං අහොසින්ති ජාතිආදීනි නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො හුත්වා නු ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං…පෙ… දෙවො හුත්වා මනුස්සො’’ති අත්තනො පරම්පරං කඞ්ඛති. සබ්බත්ථෙව පන අද්ධානන්ති කාලාධිවචනමෙතං, තඤ්ච භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං.

භවිස්සාමි නු ඛො, න නු ඛොති සස්සතාකාරඤ්ච උච්ඡෙදාකාරඤ්ච නිස්සාය අනාගතෙ අත්තනො විජ්ජමානතඤ්ච අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

අහං ¶ නු ඛොස්මීති අත්තනො අත්ථිභාවං කඞ්ඛති. යුත්තං පනෙතන්ති? යුත්තං අයුත්තන්ති කා එත්ථ චින්තා. අපිචෙත්ථ ඉදං වත්ථුම්පි උදාහරන්ති, චූළමාතාය කිර පුත්තො මුණ්ඩො, මහාමාතාය පුත්තො අමුණ්ඩො. තං සුත්තං මුණ්ඩෙසුං. සො උට්ඨාය ‘‘අහං නු ඛො චූළමාතාය පුත්තො’’ති චින්තෙසි. එවං ‘‘අහං නු ඛොස්මී’’ති කඞ්ඛා හොති.

නො නු ඛොස්මීති අත්තනො නත්ථිභාවං කඞ්ඛති. තත්රාපි ඉදං වත්ථු – එකො කිර මච්ඡෙ ගණ්හන්තො උදකෙ චිරට්ඨානෙන සීතිභූතං අත්තනො ඌරුං ‘‘මච්ඡො’’ති චින්තෙත්වා පහරි. අපරො සුසානපස්සෙ ඛෙත්තං රක්ඛන්තො භීතො සඞ්කුටිතො සයි. සො පටිබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ජණ්ණුකානි ‘‘ද්වෙ යක්ඛා’’ති චින්තෙත්වා පහරි, එවං ‘‘නො නු ඛොස්මී’’ති කඞ්ඛති.

කිං නු ඛොස්මීති ඛත්තියොව සමානො අත්තනො ඛත්තියභාවං කඞ්ඛති කණ්ණො විය සූතපුත්තසඤ්ඤී. එස නයො සෙසෙසු. දෙවො පන සමානො දෙවභාවං අජානන්තො නාම නත්ථි. සොපි පන ‘‘අහං රූපී නු ඛො අරූපී නු ඛො’’තිආදිනා නයෙන කඞ්ඛති. ඛත්තියාදයො කස්මා ¶ න ජානන්තීති චෙ? අප්පච්චක්ඛා තෙසං තත්ථ තත්ථ කුලෙ උප්පත්ති. ගහට්ඨාපි ච පාතලිකාදයො පබ්බජිතසඤ්ඤිනො. පබ්බජිතාපි ‘‘කුප්පං නු ඛො මෙ කම්ම’’න්තිආදිනා නයෙන ගහට්ඨසඤ්ඤිනො. මනුස්සාපි ච එකච්චෙ රාජානො විය අත්තනි දෙවසඤ්ඤිනො හොන්ති.

කථං නු ඛොස්මීති වුත්තනයමෙව. කෙවලඤ්හෙත්ථ අබ්භන්තරෙ ජීවො නාම අත්ථීති ගහෙත්වා තස්ස සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝො නු ඛොස්මි, රස්සචතුරස්සඡළංසඅට්ඨංසසොළසංසාදීනං අඤ්ඤතරප්පකාරො’’ති කඞ්ඛන්තො ‘‘කථං නු ඛොස්මී’’ති කඞ්ඛතීති වෙදිතබ්බො. සරීරසණ්ඨානං පන පච්චුප්පන්නං අජානන්තො නාම නත්ථි.

කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතීති අත්තභාවස්ස ආගතිගතිට්ඨානං කඞ්ඛති.

වපයන්තීති විඅපයන්ති, ඉකාරලොපෙනායං නිද්දෙසො. බ්යපයන්තීති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘වපයන්ති අපගච්ඡන්තී’’ති. අපගමනඤ්ච අනුප්පත්තිනිරොධවසෙනාති ආහ ‘‘නිරුජ්ඣන්තී’’ති.

3. කදා ¶ පනස්ස බොධිපක්ඛියධම්මා චතුසච්චධම්මා වා පාතුභවන්ති උප්පජ්ජන්ති පකාසන්තීති? විපස්සනාමග්ගඤාණෙසු පවත්තමානෙසු. තත්ථ විපස්සනාඤාණෙ තාව විපස්සනාඤාණසම්පයුත්තා සතිආදයො විපස්සනාඤාණඤ්ච යථාරහං අත්තනො අත්තනො විසයෙසු තදඞ්ගප්පහානවසෙන සුභසඤ්ඤාදිකෙ පජහන්තා කායානුපස්සනාදිවසෙන විසුං විසුං උප්පජ්ජන්ති. මග්ගක්ඛණෙ පන තෙ නිබ්බානමාලම්බිත්වා සමුච්ඡෙදවසෙන පටිපක්ඛෙ පජහන්තා චතූසුපි අරියසච්චෙසු අසම්මොහපටිවෙධසාධනවසෙන සකිදෙව උප්පජ්ජන්ති. එවං තාවෙත්ථ බොධිපක්ඛියධම්මානං උප්පජ්ජනට්ඨෙන පාතුභාවො වෙදිතබ්බො. අරියසච්චධම්මානං පන ලොකියානං විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාය ආරම්මණකරණවසෙන ලොකුත්තරානං තදධිමුත්තතාවසෙන මග්ගක්ඛණෙ නිරොධසච්චස්ස ආරම්මණාභිසමයවසෙන සබ්බෙසම්පි කිච්චාභිසමයවසෙන පාකටභාවතො පකාසනට්ඨෙන පාතුභාවො වෙදිතබ්බො.

ඉති භගවා සතිපි සබ්බාකාරෙන සබ්බධම්මානං අත්තනො ඤාණස්ස පාකටභාවෙ පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසස්ස කතත්තා නිපුණගම්භීරසුදුද්දසතාය පච්චයාකාරස්ස තං පච්චවෙක්ඛිත්වා උප්පන්නබලවසොමනස්සො පටිපක්ඛසමුච්ඡෙදවිභාවනෙන සද්ධිං අත්තනො තදභිසමයානුභාවදීපකමෙවෙත්ථ උදානං උදානෙසි.

‘‘කාමා ¶ තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තප්පකාරං මාරසෙනන්ති –

‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා, දුතියා අරති වුච්චති;

තතියා ඛුප්පිපාසා තෙ, චතුත්ථී තණ්හා පවුච්චති.

‘‘පඤ්චමී ථිනමිද්ධං තෙ, ඡට්ඨා භීරූ පවුච්චති;

සත්තමී විචිකිච්ඡා තෙ, මක්ඛො ථම්භො ච අට්ඨමා.

‘‘ලාභො සිලොකො සක්කාරො, මිච්ඡාලද්ධො ච යො යසො;

යො චත්තානං සමුක්කංසෙ, පරෙ ච අවජානති.

‘‘එසා ¶ නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී;

න නං අසූරො ජිනාති, ජෙත්වා ච ලභතෙ සුඛ’’න්ති. (සු. නි. 438-441; මහානි. 28) –

ඉමිනා නයෙන වුත්තප්පකාරං මාරසෙනං.

තත්ථ (සු. නි. අට්ඨ. 2.439-41; මහානි. අට්ඨ. 28) යස්මා ආදිතොව අගාරියභූතෙ සත්තෙ වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමා මොහයන්ති, තෙ අභිභුය්ය අනගාරියභාවං උපගතානං පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති උප්පජ්ජති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘පබ්බජිතෙන ඛො, ආවුසො, අභිරති දුක්කරා’’ති (සං. නි. 4.331). තතො තෙ පරපටිබද්ධජීවිකත්තා ඛුප්පිපාසා බාධති, තාය බාධිතානං පරියෙසන තණ්හා චිත්තං කිලමයති, අථ නෙසං කිලන්තචිත්තානං ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, තතො විසෙසමනධිගච්ඡන්තානං දුරභිසම්භවෙසු අරඤ්ඤවනපත්ථෙසු සෙනාසනෙසු විහරතං උත්රාසසඤ්ඤිතා භීරු ජායති, තෙසං උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතානං දීඝරත්තං විවෙකරසමනස්සාදයමානානං විහරතං ‘‘න සියා නු ඛො එස මග්ගො’’ති පටිපත්තියං විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, තං විනොදෙත්වා විහරතං අප්පමත්තකෙන විසෙසාධිගමෙන මානමක්ඛථම්භා ජායන්ති, තෙපි විනොදෙත්වා විහරතං තතො අධිකතරං විසෙසාධිගමං නිස්සාය ලාභසක්කාරසිලොකා උප්පජ්ජන්ති, ලාභාදිමුච්ඡිතා ධම්මපතිරූපකානි පකාසෙන්තා මිච්ඡායසං අධිගන්ත්වා තත්ථ ඨිතා ජාතිආදීහි අත්තානං උක්කංසෙන්ති පරං වම්භෙන්ති, තස්මා කාමාදීනං පඨමසෙනාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

එවමෙතං ¶ දසවිධං සෙනං උද්දිසිත්වා යස්මා සා කණ්හධම්මසමන්නාගතත්තා කණ්හස්ස නමුචිනො උපකාරාය සංවත්තති, තස්මා නං ‘‘තව සෙනා’’ති නිද්දිසන්තෙන ‘‘එසා නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී’’ති වුත්තං. තත්ථ අභිප්පහාරිනීති සමණබ්රාහ්මණානං ඝාතනී නිප්පොථනී, අන්තරායකරීති අත්ථො. න නං අසූරො ජිනාති, ජෙත්වා ච ලභතෙ සුඛන්ති එවං තව සෙනං අසූරො කායෙ ච ජීවිතෙ ච සාපෙක්ඛො පුරිසො න ජිනාති, සූරො පන ජිනාති, ජෙත්වා ච මග්ගසුඛං ඵලසුඛඤ්ච අධිගච්ඡතීති අත්ථො. සොපි බ්රාහ්මණොති සොපි ඛීණාසවබ්රාහ්මණො.

ඉදානි ¶ ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො හොති විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී. අථ ඛො භගවා තස්ස සත්තාහස්ස අච්චයෙන තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨහිත්වා රත්තියා පඨමං යාමං පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමං සාධුකං මනසාකාසි. රත්තියා මජ්ඣිමං යාමං පටිච්චසමුප්පාදං පටිලොමං සාධුකං මනසාකාසි. රත්තියා පච්ඡිමං යාමං පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමපටිලොමං සාධුකං මනසාකාසී’’ති එවං වුත්තාය උදානපාළියා (උදා. 1) ඉමිස්සා ච ඛන්ධකපාළියා අවිරොධං දස්සෙතුං ‘‘උදානෙ පනා’’තිආදි ආරද්ධං. එත්ථ තස්ස වසෙනාති තස්ස පච්චයාකාරපජානනස්ස පච්චයක්ඛයාධිගමස්ස ච වසෙන. එකෙකමෙව කොට්ඨාසන්ති අනුලොමපටිලොමෙසු එකෙකමෙව කොට්ඨාසං. පාටිපදරත්තියා එවං මනසාකාසීති රත්තියා තීසුපි යාමෙසු අනුලොමපටිලොමංයෙව මනසාකාසි. භගවා කිර ඨපෙත්වා රතනඝරසත්තාහං සෙසෙසු ඡසු සත්තාහෙසු අන්තරන්තරා ධම්මං පච්චවෙක්ඛිත්වා යෙභුය්යෙන විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී විහාසි, රතනඝරසත්තාහෙ පන අභිධම්මපවිචයවසෙනෙව විහාසි. තස්මා අන්තරන්තරා ධම්මපච්චවෙක්ඛණවසෙන උප්පාදිතමනසිකාරෙසු පාටිපදරත්තියා උප්පාදිතං මනසිකාරං සන්ධාය ඉමිස්සං ඛන්ධකපාළියං එවං වුත්තන්ති අධිප්පායො.

4. තස්ස සත්තාහස්ස අච්චයෙනාති පල්ලඞ්කසත්තාහස්ස අපගමනෙන. තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨහිත්වාති තතො අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාධිතො යථාකාලපරිච්ඡෙදං වුට්ඨහිත්වා. අඤ්ඤෙපි බුද්ධත්තකරාති විසාඛපුණ්ණමිතො පට්ඨාය රත්තින්දිවං එවං නිච්චසමාහිතභාවහෙතුභූතානං බුද්ධගුණානං උපරි අඤ්ඤෙපි බුද්ධත්තසාධකා. ‘‘අයං බුද්ධො’’ති බුද්ධභාවස්ස පරෙසං විභාවනා ධම්මා කිං නු ඛො සන්තීති යොජනා. එකච්චානං දෙවතානන්ති යා අධිගතමග්ගා සච්ඡිකතනිරොධා එකපදෙසෙන ¶ බුද්ධගුණෙ ජානන්ති, තා ඨපෙත්වා තදඤ්ඤාසං දෙවතානං. අනිමිසෙහීති ධම්මපීතිවිප්ඵාරවසෙන ¶ පසාදවිභාවනිච්චලදලතාය නිමෙසරහිතෙහි. රතනචඞ්කමෙති දෙවතාහි මාපිතෙ රතනමයචඞ්කමෙ. ‘‘රතනභූතානං සත්තන්නං පකරණානං තත්ථ ච අනුත්තරස්ස ධම්මරතනස්ස සම්මසනෙන තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාත’’න්තිපි වදන්ති. තෙනෙව අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) ‘‘රතනඝරං නාම න රතනමයං ගෙහං, සත්තන්නං පන පකරණානං සම්මසිතට්ඨානං රතනඝරන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

කස්මා පනායං අජපාලනිග්රොධො නාම ජාතොති ආහ ‘‘තස්ස කිරා’’තිආදි. කෙචි පන ‘‘යස්මා තත්ථ වෙදෙ සජ්ඣායිතුං අසමත්ථා මහල්ලකබ්රාහ්මණා පාකාරපරික්ඛෙපයුත්තානි නිවෙසනානි කත්වා සබ්බෙ වසිංසු, තස්මාස්ස ‘අජපාලනිග්රොධො’ති නාමං ජාත’’න්ති වදන්ති. තත්රායං වචනත්ථො – න ජපන්තීති අජපා, මන්තානං අනජ්ඣායකාති අත්ථො. අජපා ලන්ති ආදියන්ති නිවාසං එත්ථාති අජපාලොති. අපරෙ පන වදන්ති ‘‘යස්මා මජ්ඣන්හිකෙ සමයෙ අන්තො පවිට්ඨෙ අජෙ අත්තනො ඡායාය පාලෙති රක්ඛති, තස්මා ‘අජපාලො’තිස්ස නාමං රුළ්හ’’න්ති. සබ්බථාපි නාමමෙතං තස්ස රුක්ඛස්ස.

විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තොති ධම්මං විචිනන්තොයෙව අන්තරන්තරා විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො. ‘‘ධම්මං විචිනන්තො විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො’’ති එවං වා එත්ථ පාඨො ගහෙතබ්බො. උදානට්ඨකථායම්පි (උදා. අට්ඨ. 4) හි අයමෙව පාඨො. ධම්මං විචිනන්තො චෙත්ථ එවං අභිධම්මෙ නයමග්ගං සම්මසි පඨමං ධම්මසඞ්ගණීපකරණං නාම, තතො විභඞ්ගප්පකරණං, ධාතුකථාපකරණං, පුග්ගලපඤ්ඤත්තිප්පකරණං, කථාවත්ථුං නාම, යමකං නාම, තතො මහාපකරණං පට්ඨානං නාමාති. තත්ථස්ස සණ්හසුඛුමට්ඨානම්හි චිත්තෙ ඔතිණ්ණෙ පීති උප්පජ්ජි, පීතියා උප්පන්නාය ලොහිතං පසීදි, ලොහිතෙ පසන්නෙ ඡවි පසීදි, ඡවියා පසන්නාය පුරත්ථිමකායතො කූටාගාරාදිප්පමාණා රස්මියො උට්ඨහිත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්දං ඡද්දන්තනාගකුලං විය පාචීනදිසාය අනන්තානි චක්කවාළානි පක්ඛන්දා. පච්ඡිමකායතො උට්ඨහිත්වා පච්ඡිමදිසාය, දක්ඛිණංසකූටතො උට්ඨහිත්වා දක්ඛිණදිසාය, වාමංසකූටතො උට්ඨහිත්වා උත්තරදිසාය අනන්තානි චක්කවාළානි පක්ඛන්දා. පාදතලෙහි ¶ පවාළඞ්කුරවණ්ණා රස්මියො නික්ඛමිත්වා මහාපථවිං විනිබ්බිජ්ඣ උදකං ද්විධා භින්දිත්වා වාතක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා අජටාකාසං පක්ඛන්දා. සීසතො සංපරිවත්තියමානං මණිදාමං විය නීලවණ්ණරස්මිවට්ටි උට්ඨහිත්වා ඡ දෙවලොකෙ විනිවිජ්ඣිත්වා නව බ්රහ්මලොකෙ අතික්කම්ම අජටාකාසං පක්ඛන්දා. තස්මිං දිවසෙ අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණා සත්තා සබ්බෙ සුවණ්ණවණ්ණාව අහෙසුං. තං දිවසඤ්ච පන භගවතො සරීරා නික්ඛන්තා ¶ යාවජ්ජදිවසාපි කිර තා රස්මියො අනන්තලොකධාතුයො ගච්ඡන්තියෙව. න කෙවලඤ්ච ඉමස්මිංයෙව සත්තාහෙ ධම්මං විචිනන්තස්ස සරීරතො රස්මියො නික්ඛමිංසු, අථ ඛො රතනඝරසත්තාහෙපි පට්ඨානං සම්මසන්තස්ස එවමෙව සරීරතො රස්මියො නික්ඛන්තා එවාති වෙදිතබ්බං.

වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) –

‘‘ඉමෙසු ච එකවීසතියා දිවසෙසු එකදිවසෙපි සත්ථු සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා, චතුත්ථෙ පන සත්තාහෙ පච්ඡිමුත්තරාය දිසාය රතනඝරෙ නිසීදි. තත්ථ ධම්මසඞ්ගණිං සම්මසන්තස්සපි සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා. විභඞ්ගප්පකරණං, ධාතුකථං, පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං, කථාවත්ථුප්පකරණං, යමකප්පකරණං සම්මසන්තස්සපි රස්මියො න නික්ඛන්තා. යදා පන මහාපකරණං ඔරුය්හ ‘හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො…පෙ… අවිගතපච්චයො’ති සම්මසනං ආරභි, අථස්ස චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං සම්මසන්තස්ස එකන්තතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං මහාපකරණෙ ඔකාසං ලභි. යථා හි තිමිරපිඞ්ගලමහාමච්ඡො චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ මහාසමුද්දෙයෙව ඔකාසං ලභති, එවමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං එකන්තතො මහාපකරණෙයෙව ඔකාසං ලභි.

‘‘සත්ථු එවං ලද්ධොකාසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන යථාසුඛං සණ්හසුඛුමධම්මං සම්මසන්තස්ස සරීරතො නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරවසෙන ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිංසු. කෙසමස්සූහි චෙව අක්ඛීනඤ්ච නීලට්ඨානෙහි නීලරස්මියො නික්ඛමිංසු, යාසං වසෙන ගගනතලං අඤ්ජනචුණ්ණසමොකිණ්ණං විය උමාපුප්ඵනීලුප්පලදලසඤ්ඡන්නං විය වීතිපතන්තමණිතාලවණ්ටං විය සම්පසාරිතමෙචකපටං ¶ විය ච අහොසි. ඡවිතො චෙව අක්ඛීනඤ්ච පීතට්ඨානෙහි පීතරස්මියො නික්ඛමිංසු, යාසං වසෙන දිසාභාගා සුවණ්ණරසනිසිඤ්චමානා විය සුවණ්ණපටපසාරිතා විය කුඞ්කුමචුණ්ණකණිකාරපුප්ඵසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචිංසු. මංසලොහිතෙහි චෙව අක්ඛීනඤ්ච රත්තට්ඨානෙහි ලොහිතරස්මියො නික්ඛමිංසු, යාසං වසෙන දිසාභාගා චීනපිට්ඨචුණ්ණරඤ්ජිතා විය සුපක්කලාඛාරසනිසිඤ්චමානා විය රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තා විය ජයසුමනපාරිබද්ධකබන්ධුජීවකකුසුමසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචිංසු. අට්ඨීහි චෙව දන්තෙහි ච අක්ඛීනඤ්ච සෙතට්ඨානෙහි ඔදාතරස්මියො නික්ඛමිංසු, යාසං වසෙන දිසාභාගා රජතකුටෙහි ආසිඤ්චමානඛීරධාරාසම්පරිකිණ්ණා විය පසාරිතරජතපටවිතානා විය වීතිපතන්තරජතතාලවණ්ටා ¶ විය කුන්දකුමුදසින්ධුවාරසුමනමල්ලිකාදිකුසුමසඤ්ඡන්නා විය ච විරොචිංසු. මඤ්ජිට්ඨපභස්සරා පන තම්හා තම්හා සරීරප්පදෙසා නික්ඛමිංසු. ඉති තා ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිත්වා ඝනමහාපථවිං ගණ්හිංසු.

‘‘චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා මහාපථවී නිද්ධන්තසුවණ්ණපිණ්ඩි විය අහොසි. පථවිං භින්දිත්වා හෙට්ඨා උදකං ගණ්හිංසු. පථවීසන්ධාරකං අට්ඨනහුතාධිකචතුයොජනසතසහස්සබහලං උදකං සුවණ්ණකලසෙහි ආසිඤ්චමානවිලීනසුවණ්ණං විය අහොසි. උදකං විනිවිජ්ඣිත්වා වාතං අග්ගහෙසුං. ඡන්නවුතාධිකනවයොජනසතසහස්සබහලො වාතො සමුස්සිතසුවණ්ණක්ඛන්ධො විය අහොසි. වාතං විනිවිජ්ඣිත්වා හෙට්ඨා අජටාකාසං පක්ඛන්දිංසු. උපරිභාගෙන උග්ගන්ත්වාපි චතුමහාරාජිකෙ ගණ්හිංසු. තෙ විනිවිජ්ඣිත්වා තාවතිංසෙ, තතො යාමෙ, තතො තුසිතෙ, තතො නිම්මානරතී, තතො පරනිම්මිතවසවත්තී, තතො නව බ්රහ්මලොකෙ, තතො වෙහප්ඵලෙ, තතො පඤ්ච සුද්ධාවාසෙ විනිවිජ්ඣිත්වා චත්තාරො ආරුප්පෙ ගණ්හිංසු. චත්තාරො ච ආරුප්පෙ විනිවිජ්ඣිත්වා අජටාකාසං පක්ඛන්දිංසු.

‘‘තිරියභාගෙහි ¶ අනන්තා ලොකධාතුයො පක්ඛන්දිංසු, එත්තකෙ ඨානෙ චන්දම්හි චන්දප්පභා නත්ථි, සූරියෙ සූරියප්පභා නත්ථි, තාරකරූපෙසු තාරකරූපප්පභා නත්ථි, දෙවතානං උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛෙසු සරීරෙ ආභරණෙසූති සබ්බත්ථ පභා නත්ථි. තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතුයා ආලොකඵරණසමත්ථො මහාබ්රහ්මාපි සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකො විය අහොසි, චන්දසූරියතාරකරූපදෙවතුය්යානවිමානකප්පරුක්ඛානං පරිච්ඡෙදමත්තකමෙව පඤ්ඤායිත්ථ. එත්තකං ඨානං බුද්ධරස්මීහියෙව අජ්ඣොත්ථටං අහොසි. අයඤ්ච නෙව බුද්ධානං අධිට්ඨානිද්ධි, න භාවනාමයිද්ධි. සණ්හසුඛුමධම්මං පන සම්මසතො ලොකනාථස්ස ලොහිතං පසීදි, වත්ථුරූපං පසීදි, ඡවිවණ්ණො පසීදි. චිත්තසමුට්ඨානා වණ්ණධාතු සමන්තා අසීතිහත්ථමත්තෙ පදෙසෙ නිච්චලා අට්ඨාසී’’ති.

එවං නිසින්නෙති තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨහිත්වා නිසින්නෙ. එකො බ්රාහ්මණොති නාමගොත්තවසෙන අනභිඤ්ඤාතො අපාකටො එකො බ්රාහ්මණො. ‘‘හුං හු’’න්ති කරොන්තො විචරතීති සබ්බං අචොක්ඛජාතිකං පස්සිත්වා ජිගුච්ඡන්තො ‘‘හුං හු’’න්ති කරොන්තො විචරති. එතදවොචාති (උදා. අට්ඨ. 4) එතං ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ කිත්තාවතාති කිත්තකෙන පමාණෙන. නු-ති සංසයත්ථෙ නිපාතො, ඛො-ති පදපූරණෙ. භො-ති ¶ බ්රාහ්මණානං ජාතිසමුදාගතං ආලපනං. තථා හි වුත්තං ‘‘භොවාදි නාම සො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො’’ති (ධ. ප. 396; සු. නි. 625). ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති. කථං පනායං බ්රාහ්මණො සම්පති සමාගතො භගවතො ගොත්තං ජානාතීති? නායං සම්පති සමාගතො, ඡබ්බස්සානි පධානකරණකාලෙ උපට්ඨහන්තෙහි පඤ්චවග්ගියෙහි සද්ධිං චරමානො අපරභාගෙ තං වතං ඡඩ්ඩෙත්වා උරුවෙලායං සෙනනිගමෙ එකො අදුතියො හුත්වා පිණ්ඩාය චරමානොපි තෙන බ්රාහ්මණෙන දිට්ඨපුබ්බො චෙව සල්ලපිතපුබ්බො ච, තෙන සො පුබ්බෙ පඤ්චවග්ගියෙහි ගය්හමානං භගවතො ගොත්තං අනුස්සරන්තො ‘‘භො ගොතමා’’ති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති. යතො පට්ඨාය වා භගවා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො අනොමානදීතීරෙ පබ්බජි, තතො පභුති ‘‘සමණො ¶ ගොතමො’’ති චන්දො විය සූරියො විය පාකටො පඤ්ඤාතො හොති, න ච තස්ස ගොත්තජානනෙ කාරණං ගවෙසිතබ්බං. බ්රාහ්මණකරණාති බ්රාහ්මණං කරොන්තීති බ්රාහ්මණකරණා, බ්රාහ්මණභාවකරාති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘කිත්තාවතා’’ති එතෙන යෙහි ධම්මෙහි බ්රාහ්මණො හොති, තෙසං ධම්මානං පරිමාණං පුච්ඡති. ‘‘කතමෙ’’ති පන ඉමිනා තෙසං සරූපං පුච්ඡති.

උදානං උදානෙසීති ‘‘යො බ්රාහ්මණො’’තිආදිකං උදානං උදානෙසි, න පන තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ධම්මං දෙසෙසි. කස්මා? ධම්මදෙසනාය අභාජනභාවතො. තථා හි තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ඉමං ගාථං සුත්වා න සච්චාභිසමයො අහොසි. යථා ච ඉමස්ස, එවං උපකස්ස ආජීවකස්ස බුද්ධගුණප්පකාසනං සුත්වා. ධම්මචක්කප්පවත්තනතො හි පුබ්බභාගෙ භගවතා භාසිතං පරෙසං සුණන්තානම්පි තපුස්සභල්ලිකානං සරණදානං විය වාසනාභාගියමෙව ජාතං, න අසෙක්ඛභාගියං වා නිබ්බෙධභාගියං වා. එසා හි ධම්මතාති. වෙදෙහි වා අන්තන්ති එත්ථ අන්තං නාම සබ්බසඞ්ඛාරපරියොසානං නිබ්බානං. ඉමෙ උස්සදා නත්ථීති සබ්බසො ඉමෙ පහීනත්තා න සන්ති.

5. මුචලින්දමූලෙති (උදා. අට්ඨ. 11) එත්ථ මුචලින්දො වුච්චති නීපරුක්ඛො, යො ‘‘නිචුලො’’තිපි වුච්චති, තස්ස සමීපෙති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘මුචලොති තස්ස රුක්ඛස්ස නාමං, වනජෙට්ඨකතාය පන මුචලින්දොති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. උදපාදීති සකලචක්කවාළගබ්භං පූරෙන්තො මහාමෙඝො උදපාදි. එවරූපො කිර මෙඝො ද්වීසුයෙව කාලෙසු වස්සති චක්කවත්තිම්හි වා උප්පන්නෙ බුද්ධෙ වා, ඉධ බුද්ධුප්පාදකාලෙ උදපාදි. පොක්ඛරණියා නිබ්බත්තොති පොක්ඛරණියා හෙට්ඨා ¶ නාගභවනං අත්ථි, තත්ථ නිබ්බත්තො. සකභවනාති අත්තනො නාගභවනතො. එවං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වාති සත්ත වාරෙ අත්තනො සරීරභොගෙහි භගවතො කායං පරිවාරෙත්වා. උපරිමුද්ධනි මහන්තං ඵණං ¶ විහච්චාති භගවතො මුද්ධප්පදෙසස්ස උපරි අත්තනො මහන්තං ඵණං පසාරෙත්වා. ‘‘ඵණං කරිත්වා’’තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො.

තස්ස කිර නාගරාජස්ස එතදහොසි ‘‘භගවා ච මය්හං භවනසමීපෙ රුක්ඛමූලෙ නිසින්නො, අයඤ්ච සත්තාහවද්දලිකා වත්තති, වාසාගාරමස්ස ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. සො සත්තරතනමයං පාසාදං නිම්මිනිතුං සක්කොන්තොපි ‘‘එවං කතෙ කායසාරො ගහිතො න භවිස්සති, දසබලස්ස කායවෙය්යාවච්චං කරිස්සාමී’’ති මහන්තං අත්තභාවං කත්වා සත්ථාරං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණං ධාරෙසි. ‘‘තස්ස පරික්ඛෙපබ්භන්තරං ලොහපාසාදෙ භණ්ඩාගාරගබ්භප්පමාණං අහොසී’’ති ඉධ වුත්තං. මජ්ඣිමට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.284) පන –

‘‘පරික්ඛෙපස්ස අන්තො ඔකාසො හෙට්ඨා ලොහපාසාදප්පමාණො අහොසි, ‘ඉච්ඡිතිච්ඡිතෙන ඉරියාපථෙන සත්ථා විහරිස්සතී’ති නාගරාජස්ස අජ්ඣාසයො අහොසි, තස්මා එවං මහන්තං ඔකාසං පරික්ඛිපි, මජ්ඣෙ රතනපල්ලඞ්කො පඤ්ඤත්තො හොති, උපරි සුවණ්ණතාරකවිචිත්තං සමොසරිතගන්ධදාමකුසුමචෙලවිතානං අහොසි, චතූසු කොණෙසු ගන්ධතෙලෙන දීපා ජලිතා, චතූසු දිසාසු විවරිත්වා චන්දනකරණ්ඩකා ඨපිතා’’ති –

වුත්තං. ඉච්ඡිතිච්ඡිතෙන ඉරියාපථෙන විහරිස්සතීති ච නාගරාජස්ස අජ්ඣාසයමත්තමෙතං, භගවා පන යථානිසින්නොව සත්තාහං වීතිනාමෙසි.

කිඤ්චාපි…පෙ… චින්තෙතුං යුත්තන්ති එත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘උණ්හග්ගහණං භොගපරික්ඛෙපස්ස විපුලභාවකරණෙ කාරණකිත්තනං. ඛුද්දකෙ හි තස්මිං භගවන්තං නාගරාජස්ස සරීරසම්භූතා උස්මා බාධෙය්ය, විපුලභාවකරණෙන පන තාදිසං මා උණ්හං බාධයිත්ථා’’ති. සඋපසග්ගපදස්ස අත්ථො උපසග්ගෙන විනාපි විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘විද්ධන්ති උබ්බිද්ධ’’න්ති, සා චස්ස උබ්බිද්ධතා උපක්කිලෙසවිගමෙන දූරභාවෙන උපට්ඨානන්ති ආහ ‘‘මෙඝවිගමෙන දූරීභූත’’න්ති. ඉන්දනීලමණි විය දිබ්බති ජොතතීති දෙවො, ආකාසො. විදිත්වාති ‘‘ඉදානි විගතවලාහකො ආකාසො, නත්ථි භගවතො සීතාදිඋපද්දවො’’ති ඤත්වා. විනිවෙඨෙත්වාති අපනෙත්වා. අත්තනො ¶ රූපන්ති අත්තනො නාගරූපං. පටිසංහරිත්වාති අන්තරධාපෙත්වා. මාණවකවණ්ණන්ති කුමාරකරූපං.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති ‘‘විවෙකසුඛපටිසංවෙදිනො යත්ථ කත්ථචි සුඛමෙව හොතී’’ති එතං අත්ථං සබ්බාකාරෙන ජානිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං විවෙකසුඛානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි. සුතධම්මස්සාති විස්සුතධම්මස්ස. තෙනාහ ‘‘පකාසිතධම්මස්සා’’ති. අකුප්පනභාවොති අකුප්පනසභාවො.

6. ඔසධහරීතකං උපනෙසීති න කෙවලං ඔසධහරීතකමෙව, දන්තකට්ඨම්පි උපනෙසි. පච්චග්ඝෙති එත්ථ පුරිමං අත්ථවිකප්පං කෙචි න ඉච්ඡන්ති, තෙනෙව ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘පච්චග්ඝෙති අභිනවෙ. පච්චෙකං මහග්ඝතාය පච්චග්ඝෙති කෙචි, තං න සුන්දරං. න හි බුද්ධා භගවන්තො මහග්ඝං පටිග්ගණ්හන්ති පරිභුඤ්ජන්ති වා’’ති.

7. ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොති ආචරිතො චෙව ආචරන්තෙහි ච සම්මදෙව ආචරිතොති අත්ථො. එතෙන අයං පරිවිතක්කො සබ්බබුද්ධානං පඨමාභිසම්බොධියං උප්පජ්ජතෙවාති අයමෙත්ථ ධම්මතාති දස්සෙති. ගම්භීරොපි ධම්මො පටිපක්ඛවිධමනෙන සුපාකටො භවෙය්ය, පටිපක්ඛවිධමනං පන සම්මාපටිපත්තිපටිබද්ධං, සා සද්ධම්මසවනාධීනා, තං සත්ථරි ධම්මෙ ච පසාදායත්තං. සො විසෙසතො ලොකෙ සම්භාවනීයස්ස ගරුකාතබ්බස්ස අභිපත්ථනාහෙතුකොති පරම්පරාය සත්තානං ධම්මසම්පටිපත්තියා බ්රහ්මුනො යාචනානිමිත්තන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘බ්රහ්මුනා යාචිතෙ දෙසෙතුකාමතායා’’තිආදිමාහ.

අධිගතොති ¶ පටිවිද්ධො, සයම්භූඤාණෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා යථාභූතං අවබුද්ධොති අත්ථො. ධම්මොති චතුසච්චධම්මො තබ්බිනිමුත්තස්ස පටිවිජ්ඣිතබ්බධම්මස්ස අභාවතො. ගම්භීරොති මහාසමුද්දො විය මකසතුණ්ඩසූචියා අඤ්ඤත්ර සමුපචිතපරිපක්කඤාණසම්භාරෙහි අඤ්ඤෙසං ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො. ගම්භීරත්තාව දුද්දසො දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බො, න සක්කා සුඛෙන දට්ඨුං. යො ¶ හි අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො, සො ඔගාහිතුං අසක්කුණෙය්යතාය සරූපතො ච විසෙසතො ච සුඛෙන පස්සිතුං න සක්කා, අථ ඛො කිච්ඡෙන කෙනචි කදාචිදෙව දට්ඨබ්බො. දුද්දසත්තාව දුරනුබොධො දුක්ඛෙන අවබුජ්ඣිතබ්බො, න සක්කා සුඛෙන අවබුජ්ඣිතුං. යඤ්හි දට්ඨුමෙව න සක්කා, තස්ස ඔගාහෙත්වා අනුබුජ්ඣනෙ කථා එව නත්ථි අවබොධස්ස දුක්කරභාවතො. ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා’’ති (සං. නි. 5.1115) සුත්තපදං වත්තබ්බං.

සන්තොති අනුපසන්තසභාවානං කිලෙසානං සඞ්ඛාරානඤ්ච අභාවතො වූපසන්තසබ්බපරිළාහතාය සන්තො නිබ්බුතො, සන්තාරම්මණතාය වා සන්තො. එත්ථ ච නිරොධසච්චං සන්තං ආරම්මණන්ති සන්තාරම්මණං, මග්ගසච්චං සන්තං සන්තාරම්මණඤ්චාති සන්තාරම්මණං. පධානභාවං නීතොති පණීතො. අථ වා පණීතොති අතිත්තිකරණට්ඨෙන අතප්පකො සාදුරසභොජනං විය. සන්තපණීතභාවෙනෙව චෙත්ථ අසෙචනකතාය අතප්පකතා දට්ඨබ්බා. ඉදඤ්හි ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්තං. අතක්කාවචරොති උත්තමඤාණවිසයත්තා තක්කෙන අවචරිතබ්බො ඔගාහිතබ්බො න හොති, ඤාණෙනෙව අවචරිතබ්බො. තතො එව නිපුණඤාණගොචරතාය සණ්හසුඛුමසභාවත්තා ච නිපුණො සණ්හො. පණ්ඩිතවෙදනීයොති බාලානං අවිසයත්තා සම්මාපටිපදං පටිපන්නෙහි පණ්ඩිතෙහි එව වෙදිතබ්බො.

අල්ලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන සෙවියන්තීති ආලයා, පඤ්ච කාමගුණාති ආහ ‘‘සත්තා පඤ්චකාමගුණෙ අල්ලීයන්ති, තස්මා තෙ ආලයාති වුච්චන්තී’’ති. තත්ථ පඤ්චකාමගුණෙ අල්ලීයන්තීති පඤ්චකාමගුණෙ සෙවන්තීති අත්ථො. තෙති පඤ්ච කාමගුණා. රමන්තීති රතිං වින්දන්ති කීළන්ති ලළන්ති. ආලීයන්ති අභිරමණවසෙන සෙවන්තීති ආලයා, අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතානි, තෙහි ආලයෙහි රමන්තීති ආලයරාමාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉමෙ හි සත්තා යථා කාමගුණෙ, එවං රාගම්පි අස්සාදෙන්ති ¶ අභිනන්දන්තියෙව. යථෙව හි සුසජ්ජිතපුප්ඵඵලභරිතරුක්ඛාදිසම්පන්නං උය්යානං පවිට්ඨො රාජා තාය තාය සම්පත්තියා රමති, සම්මුදිතො ආමොදිතපමොදිතො හොති, න උක්කණ්ඨති, සායම්පි නික්ඛමිතුං න ඉච්ඡති, එවමිමෙහි කාමාලයතණ්හාලයෙහි සත්තා රමන්ති, සංසාරවට්ටෙ සම්මොදිතා අනුක්කණ්ඨිතා වසන්ති. තෙන නෙසං භගවා දුවිධම්පි ආලයං උය්යානභූමිං විය දස්සෙන්තො ‘‘ආලයරාමා’’තිආදිමාහ. රතාති නිරතා. සුට්ඨු මුදිතාති අතිවිය මුදිතා අනුක්කණ්ඨනතො.

ඨානං සන්ධායාති ඨානසද්දං සන්ධාය. අත්ථතො පන ඨානන්ති ච පටිච්චසමුප්පාදො එව අධිප්පෙතො ¶ . තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයභූතා අවිජ්ජාදයො. ඉමෙසං සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයාති ඉදප්පච්චයා, අවිජ්ජාදයොව. ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා යථා දෙවො එව දෙවතා. ඉදප්පච්චයානං වා අවිජ්ජාදීනං අත්තනො ඵලං පටිච්ච පච්චයභාවො උප්පාදනසමත්ථතා ඉදප්පච්චයතා. තෙන සමත්ථපච්චයලක්ඛණො පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො හොති. පටිච්ච සමුප්පජ්ජති ඵලං එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදො. පදද්වයෙනපි ධම්මානං පච්චයට්ඨො එව විභාවිතො. සඞ්ඛාරාදිපච්චයානඤ්හි අවිජ්ජාදීනං එතං අධිවචනං ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පාදොති. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බං අත්ථතො නිබ්බානමෙව. යස්මා හි තං ආගම්ම පටිච්ච අරියමග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයභාවහෙතු සබ්බසඞ්ඛාරවිප්ඵන්දිතානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති වුච්චති. සබ්බසඞ්ඛතවිසංයුත්තෙ හි නිබ්බානෙ සඞ්ඛාරවූපසමපරියායො ඤායාගතොයෙවාති. ඉදං පනෙත්ථ නිබ්බචනං – සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සම්මන්ති එත්ථාති සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති.

යස්මා ච තං ආගම්ම සබ්බෙ උපධයො පටිනිස්සට්ඨා සමුච්ඡෙදවසෙන පරිච්චත්තා හොන්ති, අට්ඨසතප්පභෙදා සබ්බාපි තණ්හා ඛීයන්ති, සබ්බෙ කිලෙසරාගා විරජ්ජන්ති, ජරාමරණාදිභෙදං සබ්බං වට්ටදුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා ‘‘සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හාක්ඛයො විරාගො නිරොධො’’ති වුච්චති, යා පනෙසා තණ්හා තෙන තෙන භවෙන භවන්තරං භවනිකන්තිභාවෙන විනති සංසිබ්බති, ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං විනති සංසිබ්බතීති කත්වා වානන්ති වුච්චති, තතො නික්ඛන්තං වානතොති නිබ්බානං. කිලමථොති කායකිලමථො. විහෙසාපි කායවිහෙසායෙව, චිත්තෙ පන උභයම්පෙතං බුද්ධානං නත්ථි බොධිමූලෙයෙව සමුච්ඡින්නත්තා. එත්ථ ච චිරනිසජ්ජාචිරභාසනෙහි ¶ පිට්ඨිආගිලායනතාලුගලසොසාදිවසෙන කායකිලමථො චෙව කායවිහෙසා ච වෙදිතබ්බා, සා ච ඛො දෙසනාය අත්ථං අජානන්තානඤ්ච අප්පටිපජ්ජන්තානඤ්ච වසෙන. ජානන්තානං පන පටිපජ්ජන්තානඤ්ච දෙසනාය කායපරිස්සමොපි සත්ථු අපරිස්සමොව, තෙනාහ භගවා ‘‘න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙසෙතී’’ති. තෙනෙව වුත්තං ‘‘යා අජානන්තානං දෙසනා නාම, සො මම කිලමථො අස්සා’’ති.

අපිස්සූති සම්පිණ්ඩනත්ථෙ නිපාතො. සො න කෙවලං එතදහොසි, ඉමාපි ගාථා පටිභංසූති දීපෙති. භගවන්තන්ති පටිසද්දයොගෙන සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘භගවතො’’ති. වුද්ධිප්පත්තා අච්ඡරියා වා අනච්ඡරියා. වුද්ධිඅත්ථොපි හි අ-කාරො හොති යථා ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති. කප්පානං චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච සදෙවකස්ස ලොකස්ස ධම්මසංවිභාගකරණත්ථමෙව පාරමියො පූරෙත්වා ඉදානි සමධිගතධම්මරජ්ජස්ස තත්ථ අප්පොස්සුක්කතාපත්තිදීපනත්තා ගාථාත්ථස්ස ¶ අනුඅච්ඡරියතා තස්ස වුද්ධිප්පත්ති ච වෙදිතබ්බා. අත්ථද්වාරෙන හි ගාථානං අනච්ඡරියතා. ගොචරා අහෙසුන්ති උපට්ඨහංසු, උපට්ඨානඤ්ච විතක්කයිතබ්බතාති ආහ ‘‘පරිවිතක්කයිතබ්බභාවං පාපුණිංසූ’’ති.

කිච්ඡෙනාති න දුක්ඛප්පටිපදාය. බුද්ධානඤ්හි චත්තාරොපි මග්ගා සුඛප්පටිපදාව හොන්ති. පාරමීපූරණකාලෙ පන සරාගසදොසසමොහස්සෙව සතො ආගතාගතානං යාචකානං අලඞ්කතප්පටියත්තං සීසං කන්තිත්වා ගලලොහිතං නීහරිත්වා සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා කුලවංසප්පදීපං පුත්තං මනාපචාරිනිං භරියන්ති එවමාදීනි දෙන්තස්ස අඤ්ඤානි ච ඛන්තිවාදිසදිසෙසු අත්තභාවෙසු ඡෙජ්ජභෙජ්ජාදීනි පාපුණන්තස්ස ආගමනීයපටිපදං සන්ධායෙතං වුත්තං. හ-ඉති වා බ්යත්තන්ති එතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. එකංසත්ථෙති කෙචි. හ බ්යත්තං එකංසෙන වා අලං නිප්පයොජනං එවං කිච්ඡෙන අධිගතං ධම්මං දෙසෙතුන්ති යොජනා. හලන්ති වා අලන්ති ඉමිනා සමානත්ථං පදං ‘‘හලන්ති වදාමී’’තිආදීසු විය. ‘‘පකාසිත’’න්තිපි පඨන්ති, දෙසිතන්ති අත්ථො. එවං කිච්ඡෙන අධිගතස්ස ධම්මස්ස අලං දෙසිතං පරියත්තං දෙසිතං, කො අත්ථො දෙසිතෙනාති වුත්තං හොති. රාගදොසපරෙතෙහීති රාගදොසඵුට්ඨෙහි, ඵුට්ඨවිසෙන විය සප්පෙන රාගෙන දොසෙන ච සම්ඵුට්ඨෙහි අභිභූතෙහීති ¶ අත්ථො. අථ වා රාගදොසපරෙතෙහීති රාගදොසානුගතෙහි, රාගෙන ච දොසෙන ච අනුබන්ධෙහීති අත්ථො.

පටිසොතගාමින්ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.65; ම. නි. අට්ඨ. 1.281; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.172) නිච්චගාහාදීනං පටිසොතං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභන්ති එවං ගතං පවත්තං චතුසච්චධම්මන්ති අත්ථො. රාගරත්තාති කාමරාගෙන භවරාගෙන දිට්ඨිරාගෙන ච රත්තා. න දක්ඛන්තීති අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභන්ති ඉමිනා සභාවෙන න පස්සිස්සන්ති, තෙ අපස්සන්තෙ කො සක්ඛිස්සති අනිච්චන්තිආදිනා සභාවෙන යාථාවතො ධම්මං ජානාපෙතුන්ති අධිප්පායො. රාගදොසපරෙතතාපි නෙසං සම්මුළ්හභාවෙනෙවාති ආහ ‘‘තමොඛන්ධෙන ආවුටා’’ති, අවිජ්ජාරාසිනා අජ්ඣොත්ථටාති අත්ථො.

අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තං නමතීති කස්මා පනස්ස එවං චිත්තං නමි, නනු එස ‘‘මුත්තොහං මොචෙස්සාමි, තිණ්ණොහං තාරෙස්සාමි,

කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරයිස්සං සදෙවක’’න්ති. (බු. වං. 2.55) –

පත්ථනං ¶ කත්වා පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොති? සච්චමෙව, තදෙව පච්චවෙක්ඛණානුභාවෙන පනස්ස එවං චිත්තං නමි. තස්ස හි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා සත්තානං කිලෙසගහනතං ධම්මස්ස ච ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සත්තානං කිලෙසගහනතා ච ධම්මගම්භීරතා ච සබ්බාකාරෙන පාකටා ජාතා. අථස්ස ‘‘ඉමෙ සත්තා කඤ්ජියපුණ්ණලාබු විය තක්කභරිතචාටි විය වසාතෙලපීතපිලොතිකා විය අඤ්ජනමක්ඛිතහත්ථො විය ච කිලෙසභරිතා අතිසංකිලිට්ඨා රාගරත්තා දොසදුට්ඨා මොහමුළ්හා, තෙ කිං නාම පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති චින්තයතො කිලෙසගහනපච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනපි එවං චිත්තං නමි.

‘‘අයං ධම්මො පථවීසන්ධාරකඋදකක්ඛන්ධො විය ගම්භීරො, පබ්බතෙන පටිච්ඡාදෙත්වා ඨපිතො සාසපො විය දුද්දසො, සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටි විය අණු. මයා හි ඉමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං වායමන්තෙන අදින්නං දානං නාම නත්ථි, අරක්ඛිතං සීලං නාම නත්ථි, අපරිපූරිතා කාචි පාරමී නාම නත්ථි, තස්ස මෙ නිරුස්සාහං විය මාරබලං විධමන්තස්සපි පථවී ¶ න කම්පිත්ථ, පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තස්සපි න කම්පිත්ථ, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙන්තස්සපි න කම්පිත්ථ, පච්ඡිමයාමෙ පන පටිච්චසමුප්පාදං පටිවිජ්ඣන්තස්සෙව මෙ දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ. ඉති මාදිසෙනපි තික්ඛඤාණෙන කිච්ඡෙනෙවායං ධම්මො පටිවිද්ධො, තං ලොකියමහාජනා කථං පටිවිජ්ඣිස්සන්තී’’ති ධම්මගම්භීරතාය පච්චවෙක්ඛණානුභාවෙනපි එවං චිත්තං නමීති වෙදිතබ්බං.

අපිච බ්රහ්මුනා යාචිතෙ දෙසෙතුකාමතායපිස්ස එවං චිත්තං නමි. ජානාති හි භගවා ‘‘මම අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තෙ නමමානෙ මහාබ්රහ්මා ධම්මදෙසනං යාචිස්සති, ඉමෙ ච සත්තා බ්රහ්මගරුකා, තෙ ‘සත්ථා කිර ධම්මං න දෙසෙතුකාමො අහොසි, අථ නං මහාබ්රහ්මා යාචිත්වා දෙසාපෙති, සන්තො වත භො ධම්මො පණීතො’ති මඤ්ඤමානා සුස්සූසිස්සන්තී’’ති. ඉදම්පිස්ස කාරණං පටිච්ච අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තං නමි, නො ධම්මදෙසනායාති වෙදිතබ්බං.

8. සහම්පතිස්සාති සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සහකො නාම ථෙරො පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පඨමජ්ඣානභූමියං කප්පායුකබ්රහ්මා හුත්වා නිබ්බත්තො, තත්ර නං සහම්පති බ්රහ්මාති සඤ්ජානන්ති. තං සන්ධායාහ ‘‘බ්රහ්මුනො සහම්පතිස්සා’’ති. නස්සති වතාති සො කිර ඉමං සද්දං තථා නිච්ඡාරෙති, යථා දසසහස්සිලොකධාතුබ්රහ්මානො සුත්වා සබ්බෙ සන්නිපතිංසු. අප්පරජක්ඛජාතිකාති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං පරිත්තං රාගදොසමොහරජං එතෙසං එවංසභාවාති අප්පරජක්ඛජාතිකා. අප්පං රාගාදිරජං යෙසං තෙ සභාවා අප්පරජක්ඛජාතිකාති ¶ එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අස්සවනතාති ‘‘සයං අභිඤ්ඤා’’තිආදීසු විය කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනං, අස්සවනතායාති අත්ථො. භවිස්සන්තීති පුරිමබුද්ධෙසු දසපුඤ්ඤකිරියවසෙන කතාධිකාරා පරිපාකගතපදුමානි විය සූරියරස්මිසම්ඵස්සං ධම්මදෙසනංයෙව ආකඞ්ඛමානා චතුප්පදිකගාථාවසානෙ අරියභූමිං ඔක්කමනාරහා න එකො, න ද්වෙ, අනෙකසතසහස්සා ධම්මස්ස අඤ්ඤාතාරො භවිස්සන්තීති දස්සෙති.

පාතුරහොසීති පාතුභවි. සමලෙහි චින්තිතොති සමලෙහි පූරණකස්සපාදීහි ඡහි සත්ථාරෙහි චින්තිතො. තෙ හි පුරෙතරං උප්පජ්ජිත්වා සකලජම්බුදීපෙ කණ්ටකෙ පත්ථරමානා විය විසං සිඤ්චමානා විය ¶ ච සමලං මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මං දෙසයිංසු. තෙ කිර බුද්ධකොලාහලානුස්සවෙන සඤ්ජාතකුතූහලා ලොකං වඤ්චෙත්වා කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පටිජානන්තා යං කිඤ්චි අධම්මංයෙව ධම්මොති දීපෙසුං. අපාපුරෙතන්ති විවර එතං. අමතස්ස ද්වාරන්ති අමතස්ස නිබ්බානස්ස ද්වාරභූතං අරියමග්ගං. ඉදං වුත්තං හොති – එතං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පභුති පිහිතං නිබ්බානනගරස්ස මහාද්වාරං අරියමග්ගං සද්ධම්මදෙසනාහත්ථෙන අපාපුර විවර උග්ඝාටෙහීති. සුණන්තු ධම්මං විමලෙනානුබුද්ධන්ති ඉමෙ සත්තා රාගාදිමලානං අභාවතො විමලෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන අනුබුද්ධං චතුසච්චධම්මං සුණන්තු තාව භගවාති යාචති.

සෙලපබ්බතො උච්චො හොති ථිරො ච, න පංසුපබ්බතො මිස්සකපබ්බතො වාති ආහ ‘‘සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති. තස්සත්ථො ‘‘සෙලමයෙ එකග්ඝනෙ පබ්බතමුද්ධනි යථාඨිතොව. න හි තත්ථ ඨිතස්ස දස්සනත්ථං ගීවුක්ඛිපනපසාරණාදිකිච්චං අත්ථී’’ති. තථූපමන්ති තප්පටිභාගං සෙලපබ්බතූපමං. ධම්මමයං පාසාදන්ති ලොකුත්තරධම්මමාහ. සො හි සබ්බසො පසාදාවහො සබ්බධම්මෙ අතික්කම්ම අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පාසාදසදිසො ච, පඤ්ඤාපරියායො වා ඉධ ධම්ම-සද්දො. පඤ්ඤා හි අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පාසාදොති අභිධම්මෙ නිද්දිට්ඨා. තථා චාහ –

‘‘පඤ්ඤාපාසාදමාරුය්හ, අසොකො සොකිනිං පජං;

පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙ, ධීරො බාලෙ අවෙක්ඛතී’’ති. (ධ. ප. 28);

අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා සෙලපබ්බතමුද්ධනි යථාඨිතොව චක්ඛුමා පුරිසො සමන්තතො ජනතං පස්සෙය්ය, තථා ත්වම්පි සුමෙධ සුන්දරපඤ්ඤ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සමන්තචක්ඛු භගවා ධම්මමයං පඤ්ඤාමයං පාසාදමාරුය්හ සයං අපෙතසොකො සොකාවතිණ්ණං ජාතිජරාභිභූතං ජනතං අවෙක්ඛස්සු ¶ උපධාරය උපපරික්ඛාති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා හි පබ්බතපාදෙ සමන්තා මහන්තං ඛෙත්තං කත්වා තත්ථ කෙදාරපාළීසු කුටිකායො කත්වා රත්තිං අග්ගිං ජාලෙය්යුං, චතුරඞ්ගසමන්නාගතඤ්ච අන්ධකාරං අස්ස, අථ තස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා චක්ඛුමතො පුරිසස්ස භූමිං ඔලොකයතො නෙව ඛෙත්තං, න කෙදාරපාළියො, න කුටියො, න තත්ථ සයිතමනුස්සා පඤ්ඤායෙය්යුං අනුජ්ජලභාවතො, කුටිකාසු පන අග්ගිජාලාමත්තමෙව ¶ පඤ්ඤායෙය්ය උජ්ජලභාවතො, එවං ධම්මපාසාදං ආරුය්හ සත්තනිකායං ඔලොකයතො තථාගතස්ස යෙ තෙ අකතකල්යාණා සත්තා, තෙ එකවිහාරෙ දක්ඛිණජාණුපස්සෙ නිසින්නාපි බුද්ධචක්ඛුස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති ඤාණග්ගිනා අනුජ්ජලභාවතො අනුළාරභාවතො ච, රත්තිං ඛිත්තා සරා විය හොන්ති. යෙ පන කතකල්යාණා වෙනෙය්යපුග්ගලා, තෙ එවස්ස දූරෙපි ඨිතා ආපාථමාගච්ඡන්ති පරිපක්කඤාණග්ගිතාය සමුජ්ජලභාවතො උළාරසන්තානතාය ච, සො අග්ගි විය හිමවන්තපබ්බතො විය ච. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දූරෙ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;

අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා’’ති. (ධ. ප. 304);

උට්ඨෙහීති භගවතො ධම්මදෙසනත්ථං චාරිකචරණං යාචන්තො භණති. උට්ඨෙහීති වා ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කතාසඞ්ඛාතසඞ්කොචාපත්තිතො කිලාසුභාවතො උට්ඨහ. වීරාතිආදීසු භගවා සාතිසයචතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියවන්තතාය වීරො, දෙවපුත්තමච්චුකිලෙසාභිසඞ්ඛාරානං විජිතත්තා විජිතසඞ්ගාමො, ජාතිකන්තාරාදිතො වෙනෙය්යසත්ථං වාහනසමත්ථතාය නිබ්බානසඞ්ඛාතං ඛෙමප්පදෙසං සම්පාපනසමත්ථතාය සත්ථවාහො, කාමච්ඡන්දඉණස්ස අභාවතො අණණොති වෙදිතබ්බො. යො හි පරෙසං ඉණං ගහෙත්වා විනාසෙති, සො තෙහි ‘‘ඉණං දෙහී’’ති තජ්ජමානොපි ඵරුසං වුච්චමානොපි වම්භමානොපි වධියමානොපි කිඤ්චි පටිප්පහරිතුං න සක්කොති, සබ්බං තිතික්ඛති. තිතික්ඛකාරණඤ්හිස්ස තං ඉණං හොති, එවමෙව යො යම්හි කාමච්ඡන්දෙන රජ්ජති, තණ්හාගහණෙන තං වත්ථුං ගණ්හාති, සො තෙන ඵරුසං වුච්චමානොපි වම්භමානොපි වධියමානොපි කිඤ්චි පටිප්පහරිතුං න සක්කොති, සබ්බං තිතික්ඛති. තිතික්ඛකාරණඤ්හිස්ස සො කාමච්ඡන්දො හොති ඝරසාමිකෙහි විහෙඨියමානානං ඉත්ථීනං විය. කස්මා? ඉණසදිසත්තා කාමච්ඡන්දස්ස.

9. අජ්ඣෙසනන්ති ගරුට්ඨානීයං පයිරුපාසිත්වා ගරුතරං පයොජනං උද්දිස්ස අභිපත්ථනා අජ්ඣෙසනා, සාපි අත්ථතො යාචනා එව. බුද්ධචක්ඛුනාති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ච ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ඤාණානං බුද්ධචක්ඛූති නාමං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සමන්තචක්ඛූති ¶ . හෙට්ඨිමානං ¶ තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ධම්මචක්ඛූති. අප්පරජක්ඛෙතිආදීසු යෙසං වුත්තනයෙනෙව පඤ්ඤාචක්ඛුම්හි රාගාදිරජං අප්පං, තෙ අප්පරජක්ඛා. යෙසං තං මහන්තං, තෙ මහාරජක්ඛා. යෙසං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි, තෙ තික්ඛින්ද්රියා. යෙසං තානි මුදූනි, තෙ මුදින්ද්රියා. යෙසං තෙයෙව සද්ධාදයො ආකාරා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා. යෙ කථිතකාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති, සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්ඤාපයා. යෙ පරලොකඤ්චෙව වජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්ති, තෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො නාම.

උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනී, ගච්ඡොපි ජලාසයොපි, ඉධ පන ජලාසයො අධිප්පෙතො, තස්මා උප්පලිනියන්ති උප්පලවනෙති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති යානි උදකස්ස අන්තො නිමුග්ගානෙව හුත්වා පුස්සන්ති වඩ්ඪන්ති, තානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි. උදකං අච්චුග්ගම්ම තිට්ඨන්තීති උදකං අතික්කමිත්වා තිට්ඨන්ති. තත්ථ යානි අච්චුග්ගම්ම ඨිතානි සූරියරස්මිසම්ඵස්සං ආගමයමානානි, තානි අජ්ජ පුප්ඵනකානි. යානි සමොදකං ඨිතානි, තානි ස්වෙ පුප්ඵනකානි. යානි උදකා අනුග්ගතානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි, තානි තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි. උදකා පන අනුග්ගතානි අඤ්ඤානිපි සරොගඋප්පලාදීනි නාම අත්ථි, යානි නෙව පුප්ඵිස්සන්ති මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානෙව භවිස්සන්ති, තානි පාළිං නාරුළ්හානි, ආහරිත්වා පන දීපෙතබ්බානීති අට්ඨකථායං පකාසිතානි. යථෙව හි තානි චතුබ්බිධානි පුප්ඵානි, එවමෙව උග්ඝටිතඤ්ඤූ විපඤ්චිතඤ්ඤූ නෙය්යො පදපරමොති චත්තාරො පුග්ගලා.

තත්ථ යස්ස පුග්ගලස්ස සහ උදාහටවෙලාය ධම්මාභිසමයො හොති, අයං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා නයෙන සඞ්ඛිත්තෙන මාතිකාය ඨපියමානාය දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිතුං සමත්ථො පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූති වුච්චති. යස්ස පුග්ගලස්ස සඞ්ඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථෙ විභජියමානෙ ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස උද්දෙසතො පරිපුච්ඡතො යොනිසො මනසිකරොතො කල්යාණමිත්තෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො නෙය්යො. යස්ස පුග්ගලස්ස බහුම්පි සුණතො බහුම්පි භණතො බහුම්පි ධාරයතො ¶ බහුම්පි වාචයතො න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොති, තෙන අත්තභාවෙන මග්ගං වා ඵලං වා අන්තමසො ඣානං වා විපස්සනං වා නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමො. තත්ථ භගවා උප්පලවනාදිසදිසං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො අජ්ජ පුප්ඵනකානි විය උග්ඝටිතඤ්ඤූ, ස්වෙ පුප්ඵනකානි විය විපඤ්චිතඤ්ඤූ, තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි විය නෙය්යෙ, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛපුප්ඵානි ¶ විය පදපරමෙ ච අද්දස, පස්සන්තො ච ‘‘එත්තකා අප්පරජක්ඛා, එත්තකා මහාරජක්ඛා, තත්රාපි එත්තකා උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’ති එවං සබ්බාකාරතොව අද්දස.

තත්ථ තිණ්ණං පුග්ගලානං ඉමස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ භගවතො ධම්මදෙසනා අත්ථං සාධෙති. පදපරමානං අනාගතත්ථාය වාසනා හොති. අථ භගවා ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අත්ථාවහං ධම්මදෙසනං විදිත්වා දෙසෙතුකම්යතං උප්පාදෙත්වා පුන සබ්බෙපි තීසු භවෙසු සත්තෙ භබ්බාභබ්බවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අකාසි. යෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘යෙ තෙ සත්තා කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා අස්සද්ධා අච්ඡන්දිකා දුප්පඤ්ඤා අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං, ඉමෙ තෙ සත්තා අභබ්බා. කතමෙ තෙ සත්තා භබ්බා? යෙ තෙ සත්තා න කම්මාවරණෙන…පෙ… ඉමෙ තෙ සත්තා භබ්බා’’ති (විභ. 826-827). තත්ථ සබ්බෙපි අභබ්බපුග්ගලෙ පහාය භබ්බපුග්ගලෙයෙව ඤාණෙන පරිග්ගහෙත්වා ‘‘එත්තකා රාගචරිතා, එත්තකා දොස, මොහ, විතක්ක, සද්ධා, බුද්ධිචරිතා’’ති ඡ කොට්ඨාසෙ අකාසි, එවං කත්වා ධම්මං දෙසෙස්සාමීති චින්තෙසි. එත්ථ ච අප්පරජක්ඛාදිභබ්බාදිවසෙන ආවජ්ජෙන්තස්ස භගවතො තෙ සත්තා පුඤ්ජපුඤ්ජාව හුත්වා උපට්ඨහන්ති, න එකෙකාති දට්ඨබ්බං.

පච්චභාසීති පතිඅභාසි. අපාරුතාති විවටා. අමතස්ස ද්වාරාති අරියමග්ගො. සො හි අමතසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස ද්වාරං, සො මයා විවරිත්වා ඨපිතො මහාකරුණූපනිස්සයෙන සයම්භූඤාණෙන අධිගතත්තාති දස්සෙති. ‘‘අපාරුතං තෙසං අමතස්ස ද්වාර’’න්ති කෙචි පඨන්ති. පමුඤ්චන්තු සද්ධන්ති සබ්බෙ අත්තනො සද්ධං මුඤ්චන්තු විස්සජ්ජෙන්තු පවෙදෙන්තු, මයා දෙසිතෙ ධම්මෙ මයි ච අත්තනො සද්දහනාකාරං උට්ඨාපෙන්තූති අත්ථො. පච්ඡිමපදද්වයෙ අයමත්ථො – අහඤ්හි අත්තනො පගුණං සුප්පවත්තිතම්පි ඉමං පණීතං ¶ උත්තමං ධම්මං කායවාචාකිලමථසඤ්ඤී හුත්වා න භාසිං, න භාසිස්සාමීති චින්තෙසිං, ඉදානි පන සබ්බො ජනො සද්ධාභාජනං උපනෙතු, පූරෙස්සාමි නෙසං සඞ්කප්පන්ති. අන්තරධායීති සත්ථාරං ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා අන්තරහිතො, සකට්ඨානමෙව ගතොති අත්ථො. සත්ථුසන්තිකඤ්හි උපගතානං දෙවානං බ්රහ්මානඤ්ච තස්ස පුරතො අන්තරධානං නාම සකට්ඨානගමනමෙව.

බ්රහ්මයාචනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. එතදහොසීති ¶ එතං අහොසි, ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති අයං ධම්මදෙසනාපටිසංයුත්තො විතක්කො උදපාදීති අත්ථො. ආළාරොති තස්ස නාමං. දීඝපිඞ්ගලො කිරෙස. සො හි තුඞ්ගසරීරතාය දීඝො, පිඞ්ගලචක්ඛුතාය පිඞ්ගලො, තෙනස්ස ‘‘ආළාරො’’ති නාමං අහොසි. කාලාමොති ගොත්තං. පණ්ඩිතොති (ම. නි. අට්ඨ. 1.284) පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො, සමාපත්තිපටිලාභසංසිද්ධෙන අධිගමබාහුසච්චසඞ්ඛාතෙන පණ්ඩිතභාවෙන සමන්නාගතොති අත්ථො. බ්යත්තොති වෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො, සමාපත්තිපටිලාභපච්චයෙන පාරිහාරිකපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන බ්යත්තභාවෙන සමන්නාගතොති අත්ථො. මෙධාවීති ඨානුප්පත්තියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. අථ වා මෙධාවීති තිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය තංතංඉතිකත්තබ්බතාපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය ච මෙධාය සමන්නාගතොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අප්පරජක්ඛජාතිකොති සමාපත්තියා වික්ඛම්භිතත්තා නික්කිලෙසජාතිකො විසුද්ධසත්තො. ආජානිස්සතීති සල්ලක්ඛෙස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති.

භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදීති භගවතොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උප්පජ්ජි. භගවා කිර දෙවතාය කථිතෙනෙව නිට්ඨං අගන්ත්වා සයම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තො ඉතො සත්තමදිවසමත්ථකෙ කාලං කත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තොති අද්දස. තං සන්ධායාහ ‘‘භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදී’’ති. මහාජානියොති සත්තදිවසබ්භන්තරෙ පත්තබ්බමග්ගඵලතො ¶ පරිහීනත්තා මහතී ජානි පරිහානි අස්සාති මහාජානියො. අක්ඛණෙ නිබ්බත්තත්ථා ඉධ ධම්මදෙසනට්ඨානං ආගමනපාදාපි නත්ථි, අථාහං තත්ථ ගච්ඡෙය්යං, ගන්ත්වා දෙසියමානං ධම්මම්පිස්ස සොතුං සොතපසාදොපි නත්ථි, එවං මහාජානියො ජාතොති දස්සෙති. කිං පන භගවතා තං අත්තනො බුද්ධානුභාවෙන ධම්මං ඤාපෙතුං න සක්කාති? ආම න සක්කා, න හි පරතොඝොසමන්තරෙන සාවකානං ධම්මාභිසමයො සම්භවති, අඤ්ඤථා ඉතරපච්චයරහිතස්සපි ධම්මාභිසමයෙන භවිතබ්බං, න ච තං අත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, පච්චයා සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදාය පරතො ච ඝොසො අජ්ඣත්තඤ්ච යොනිසොමනසිකාරො’’ති (අ. නි. 2.127).

උදකොති තස්ස නාමං, රාමස්ස පන පුත්තතාය රාමපුත්තො. අභිදොසකාලකතොති අඩ්ඪරත්තෙ කාලකතො. භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදීති ඉධාපි කිර භගවා දෙවතාය කථිතවචනෙන සන්නිට්ඨානං අකත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තො ‘‘හිය්යො අඩ්ඪරත්තෙ කාලං කත්වා උදකො රාමපුත්තො ¶ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තො’’ති අද්දස, තස්මා එවං වුත්තං. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

බහූපකාරාති බහුඋපකාරා. පධානපහිතත්තං උපට්ඨහිංසූති පධානත්ථාය පෙසිතත්තභාවං වසනට්ඨානෙ පරිවෙණසම්මජ්ජනෙන පත්තචීවරං ගහෙත්වා අනුබන්ධනෙන මුඛොදකදන්තකට්ඨදානාදිනා ච උපට්ඨහිංසු. කෙ පනෙතෙ පඤ්චවග්ගියා නාම? යෙ තෙ –

කොණ්ඩඤ්ඤො ච භොජො සුයාමො සුදත්තො;

එතෙ තදා අට්ඨ අහෙසුං බ්රාහ්මණා;

ඡළඞ්ගවා මන්තං වියාකරිංසූති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.284; ජා. අට්ඨ. 1.නිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා);

බොධිසත්තස්ස ජාතකාලෙ සුපිනපටිග්ගාහකා චෙව ලක්ඛණපටිග්ගාහකා ච අට්ඨ බ්රාහ්මණා. තෙසු තයො ද්වෙධා බ්යාකරිංසු ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරං අජ්ඣාවසමානො රාජා හොහිති චක්කවත්තී, පබ්බජමානො බුද්ධො’’ති. පඤ්ච බ්රාහ්මණා එකංසබ්යාකරණා අහෙසුං ¶ ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරෙ න තිට්ඨති, බුද්ධොව හොතී’’ති. තෙසු පුරිමා තයො යථාමන්තපදං ගතා. එතෙ හි ලක්ඛණමන්තසඞ්ඛාතවෙදවචනානුරූපං පටිපන්නා ද්වෙ ගතියො භවන්ති අනඤ්ඤාති වුත්තනියාමෙන නිච්ඡිනිතුං අසක්කොන්තා වුත්තමෙව පටිපජ්ජිංසු, න මහාපුරිසස්ස බුද්ධභාවප්පත්තිං පච්චාසීසිංසු. ඉමෙ පන කොණ්ඩඤ්ඤාදයො පඤ්ච ‘‘එකංසතො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ජාතනිච්ඡයත්තා මන්තපදං අතික්කන්තා. තෙ අත්තනා ලද්ධං තුට්ඨිදානං ඤාතකානං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘අයං මහාපුරිසො අගාරෙ න අජ්ඣාවසිස්සති, එකන්තෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති නිබ්බෙමතිකා බොධිසත්තං උද්දිස්ස සමණපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා, තෙසං පුත්තාතිපි වදන්ති, තං අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තං. එතෙ කිර දහරකාලෙව බහූ මන්තෙ ජානිංසු, තස්මා නෙ බ්රාහ්මණා ආචරියට්ඨානෙ ඨපයිංසු. තෙ ‘‘පච්ඡා අම්හෙහි පුත්තදාරජටං ඡින්දිත්වා න සක්කා භවිස්සති පබ්බජිතු’’න්ති දහරකාලෙයෙව පබ්බජිත්වා රමණීයානි සෙනාසනානි පරිභුඤ්ජන්තා විචරිංසු. කාලෙන කාලං පන ‘‘කිං භො මහාපුරිසො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො’’ති පුච්ඡන්ති. මනුස්සා ‘‘කුහිං තුම්හෙ මහාපුරිසං පස්සිස්සථ, තීසු පාසාදෙසු විවිධනාටකමජ්ඣෙ දෙවො විය සම්පත්තිං අනුභොතී’’ති වදන්ති. තෙ සුත්වා ‘‘න තාව මහාපුරිසස්ස ඤාණං පරිපාකං ගච්ඡතී’’ති අප්පොස්සුක්කා විහරිංසුයෙව.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ භගවා ‘‘බහුකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියා’’ති ආහ. කිං උපකාරකානංයෙව එස ධම්මං දෙසෙති, අනුපකාරකානං න දෙසෙතීති? නො න දෙසෙති. පරිචයවසෙන හෙස ආළාරඤ්චෙව කාලාමං උදකඤ්ච රාමපුත්තං ඔලොකෙසි. එතස්මිං පන බුද්ධක්ඛෙත්තෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤං අඤ්ඤො පඨමං ධම්මං සච්ඡිකාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. කස්මා? තථාවිධඋපනිස්සයත්තා. පුබ්බෙ කිර පුඤ්ඤකරණකාලෙ ද්වෙ භාතරො අහෙසුං. තෙ ච එකතො සස්සං අකංසු. තත්ථ ජෙට්ඨස්ස ‘‘එකස්මිං සස්සෙ නව වාරෙ අග්ගසස්සදානං මයා දාතබ්බ’’න්ති අහොසි. සො වප්පකාලෙ බීජග්ගං නාම දත්වා ගබ්භකාලෙ කනිට්ඨෙන සද්ධිං මන්තෙසි ‘‘ගබ්භකාලෙ ගබ්භං ඵාලෙත්වා දස්සාමී’’ති. කනිට්ඨො ‘‘තරුණසස්සං නාසෙතුකාමොසී’’ති ආහ. ජෙට්ඨො කනිට්ඨස්ස අනනුවත්තනභාවං ඤත්වා ඛෙත්තං විභජිත්වා අත්තනො කොට්ඨාසතො ගබ්භං ඵාලෙත්වා ඛීරං නීහරිත්වා සප්පිඵාණිතෙන යොජෙත්වා අදාසි, පුථුකකාලෙ පුථුකං කාරෙත්වා අදාසි ¶ , ලායනෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, වෙණියො පුරිසභාරවසෙන බන්ධිත්වා කලාපකරණෙ කලාපග්ගං, ඛලෙ කලාපානං ඨපනදිවසෙ ඛලග්ගං, මද්දිත්වා වීහීනං රාසිකරණදිවසෙ ඛලභණ්ඩග්ගං, කොට්ඨාගාරෙ ධඤ්ඤස්ස පක්ඛිපනදිවසෙ කොට්ඨග්ගන්ති එවං එකස්මිං සස්සෙ නව වාරෙ අග්ගදානං අදාසි. කනිට්ඨො පන ඛලතො ධඤ්ඤං උද්ධරිත්වා ගහණදිවසෙ අදාසි. තෙසු ජෙට්ඨො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො ජාතො, කනිට්ඨො සුභද්දපරිබ්බාජකො. ඉති එකස්මිං සස්සෙ නවන්නං අග්ගදානානං දින්නත්තා ඨපෙත්වා ථෙරං අඤ්ඤො පඨමං ධම්මං සච්ඡිකාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. ‘‘නවන්නං අග්ගදානානං දින්නත්තා’’ති ඉදඤ්ච තස්ස රත්තඤ්ඤූනං අග්ගභාවත්ථාය කතාභිනීහාරානුරූපං පවත්තිතසාවකපාරමියා චිණ්ණන්තෙ පවත්තිතත්තා වුත්තං. තිණ්ණම්පි හි බොධිසත්තානං තංතංපාරමියා සිඛාප්පත්තකාලෙ පවත්තිතං පුඤ්ඤං අපුඤ්ඤං වා ගරුතරවිපාකමෙව හොති, ධම්මස්ස ච සබ්බපඨමං සච්ඡිකිරියාය විනා කථං රත්තඤ්ඤූනං අග්ගභාවසිද්ධීති? ‘‘බහුකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියා’’ති ඉදං පන උපකාරානුස්සරණමත්තකෙනෙව වුත්තං.

ඉසිපතනෙ මිගදායෙති තස්මිං කිර පදෙසෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකසම්බුද්ධා ගන්ධමාදනපබ්බතෙ සත්තාහං නිරොධසමාපත්තියා වීතිනාමෙත්වා නිරොධා වුට්ඨාය නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා පත්තචීවරමාදාය ආකාසෙන ආගන්ත්වා නිපතන්ති. තත්ථ චීවරං පාරුපිත්වා නගරෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චා ගමනකාලෙපි තතොයෙව උප්පතිත්වා ගච්ඡන්ති. ඉති ඉසයො එත්ථ නිපතන්ති උප්පතන්ති චාති තං ඨානං ‘‘ඉසිපතන’’න්ති සඞ්ඛං ගතං, මිගානං පන අභයත්ථාය දින්නත්තා ‘‘මිගදායො’’ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉසිපතනෙ මිගදායෙ’’ති. අඤ්ඤෙ බුද්ධා පඨමං ධම්මදෙසනත්ථාය ගච්ඡන්තා ආකාසෙන ගන්ත්වා තත්ථෙව ඔතරන්ති, අම්හාකං පන භගවා උපකස්ස ආජීවකස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ‘‘උපකො ඉමං අද්ධානං ¶ පටිපන්නො, සො මං දිස්වා සල්ලපිත්වා ගමිස්සති, අථ පුන නිබ්බින්නො ආගම්ම අරහත්තං සච්ඡිකරිස්සතී’’ති ඤත්වා අට්ඨාරසයොජනං මග්ගං පදසාව අගමාසි. තෙන වුත්තං ‘‘යෙන බාරාණසී, තෙන චාරිකං පක්කාමී’’ති.

11. අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධින්ති ගයාය ච බොධිස්ස ච විවරෙ තිගාවුතන්තරෙ ඨානෙ. බොධිමණ්ඩතො හි ගයා තීණි ගාවුතානි, බාරාණසී ¶ අට්ඨාරස යොජනානි. උපකො බොධිමණ්ඩස්ස ච ගයාය ච අන්තරෙ භගවන්තං අද්දස. අන්තරා-සද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කතං. ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු අක්ඛරචින්තකා ‘‘අන්තරා ගාමඤ්ච නදිඤ්ච යාතී’’ති එවං එකමෙව අන්තරා-සද්දං පයුජ්ජන්ති, සො දුතියපදෙනපි යොජෙතබ්බො හොති, අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාති සාමිවචනස්ස පසඞ්ගෙ අන්තරා-සද්දයොගෙන උපයොගවචනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. ඉධ පන යොජෙත්වා එව වුත්තො. අද්ධානමග්ගන්ති අද්ධානසඞ්ඛාතං මග්ගං, දීඝමග්ගන්ති අත්ථො. අද්ධානගමනසමයස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘අද්ධයොජනං ගච්ඡිස්සාමීති භුඤ්ජිතබ්බ’’න්තිආදිවචනතො (පාචි. 218) අද්ධයොජනම්පි අද්ධානමග්ගො හොති. බොධිමණ්ඩතො පන ගයා තිගාවුතං. විප්පසන්නානීති සුට්ඨු පසන්නානි. ඉන්ද්රියානීති මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි. පරිසුද්ධොති නිද්දොසො. පරියොදාතොති තස්සෙව වෙවචනං. නිරුපක්කිලෙසතායෙව හි එස ‘‘පරියොදාතො’’ති වුත්තො, න සෙතභාවෙන. එතස්ස පරියොදාතතං දිස්වාව ඉන්ද්රියානං විප්පසන්නතං අඤ්ඤාසි, නයග්ගාහීපඤ්ඤා කිරෙසා තස්ස ආජීවකස්ස.

සබ්බාභිභූති සබ්බං තෙභූමකධම්මං අභිභවිත්වා ඨිතො. සබ්බවිදූති සබ්බං චතුභූමකධම්මං අවෙදිං අඤ්ඤාසිං සබ්බසො ඤෙය්යාවරණස්ස පහීනත්තා. සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනූපලිත්තොති සබ්බෙසු තෙභූමකධම්මෙසු රජ්ජනදුස්සනමුය්හනාදිනා කිලෙසලෙපෙන අලිත්තො. සබ්බඤ්ජහොති සබ්බං තෙභූමකධම්මං ජහිත්වා ඨිතො. අප්පහාතබ්බම්පි හි කුසලාබ්යාකතං තප්පටිබද්ධකිලෙසප්පහානෙන පහීනත්තා න හොතීති ජහිතමෙව හොති. තණ්හක්ඛයෙ විමුත්තොති තණ්හක්ඛයෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණකරණවසෙන විමුත්තො. සයං අභිඤ්ඤායාති සබ්බං චතුභූමකධම්මං අත්තනාව ජානිත්වා. කමුද්දිසෙය්යන්ති කං අඤ්ඤං ‘‘අයං මෙ ආචරියො’’ති උද්දිසෙය්යං.

න මෙ ආචරියො අත්ථීති ලොකුත්තරධම්මෙ මය්හං ආචරියො නාම නත්ථි. කිඤ්චාපි හි ලොකියධම්මානම්පි යාදිසො ලොකනාථස්ස අධිගමො, න තාදිසො අධිගමො පරූපදෙසො අත්ථි, ලොකුත්තරධම්මෙ පනස්ස ලෙසොපි නත්ථි. නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලොති මය්හං සීලාදීහි ගුණෙහි පටිනිධිභූතො පුග්ගලො නාම නත්ථි. සම්මාසම්බුද්ධොති හෙතුනා නයෙන චත්තාරි සච්චානි සයං බුද්ධො ¶ . සීතිභූතොති සබ්බකිලෙසග්ගිනිබ්බාපනෙන සීතිභූතො, කිලෙසානං යෙව නිබ්බුතත්තා නිබ්බුතො.

කාසිනං ¶ පුරන්ති කාසිරට්ඨෙ නගරං. ආහඤ්ඡන්ති ආහනිස්සාමි. අමතදුන්දුභින්ති වෙනෙය්යානං අමතාධිගමාය උග්ඝොසනාදිං කත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනා ‘‘අමතදුන්දුභී’’ති වුත්තා, ධම්මචක්කපටිලාභාය තං අමතභෙරිං පහරිස්සාමීති ගච්ඡාමීති වුත්තං හොති.

අරහසි අනන්තජිනොති අනන්තජිනොපි භවිතුං යුත්තොති අත්ථො. අනන්තඤාණො ජිතකිලෙසොති අනන්තජිනො. හුපෙය්යපාවුසොති ආවුසො එවම්පි නාම භවෙය්ය, එවංවිධෙ නාම රූපරතනෙ ඊදිසෙන ඤාණෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. අයඤ්හිස්ස පබ්බජ්ජාය පච්චයො ජාතො. කතාධිකාරො හෙස. තථා හි භගවා තෙන සමාගමනත්ථං පදසාව තං මග්ගං පටිපජ්ජි. පක්කාමීති වඞ්කහාරජනපදං නාම අගමාසි.

තත්ථෙකං මිගලුද්දකගාමකං නිස්සාය වාසං කප්පෙසි, ජෙට්ඨකලුද්දකො තං උපට්ඨාසි. තස්මිඤ්ච ජනපදෙ චණ්ඩා මක්ඛිකා හොන්ති. අථ නං එකාය චාටියා වසාපෙසුං. මිගලුද්දකො දූරං මිගවං ගච්ඡන්තො ‘‘අම්හාකං අරහන්තෙ මා පමජ්ජී’’ති චාපං නාම ධීතරං ආණාපෙත්වා අගමාසි සද්ධිං පුත්තභාතුකෙහි. සා චස්ස ධීතා දස්සනීයා හොති කොට්ඨාසසම්පන්නා. දුතියදිවසෙ උපකො ඝරං ආගතො තං දාරිකං සබ්බං උපචාරං කත්වා පරිවිසිතුං උපගතං දිස්වා රාගෙන අභිභූතො භුඤ්ජිතුම්පි අසක්කොන්තො භාජනෙන භත්තං ආදාය වසනට්ඨානං ගන්ත්වා භත්තං එකමන්තං නික්ඛිපිත්වා ‘‘සචෙ චාපං ලභාමි, ජීවාමි. නො චෙ, මරාමී’’ති නිරාහාරො සයි. සත්තමෙ දිවසෙ මාගවිකො ආගන්ත්වා ධීතරං උපකස්ස පවත්තිං පුච්ඡි. සා ‘‘එකදිවසමෙව ආගන්ත්වා පුන නාගතපුබ්බො’’ති ආහ.

මාගවිකො ආගතවෙසෙනෙව නං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාමීති තඞ්ඛණංයෙව ගන්ත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, අඵාසුක’’න්ති පාදෙ පරාමසන්තො පුච්ඡි. උපකො නිත්ථුනන්තො පරිවත්තතියෙව. සො ‘‘වද භන්තෙ, යං මයා සක්කා කාතුං, සබ්බං කරිස්සාමී’’ති ආහ. උපකො ‘‘සචෙ චාපං ලභාමි, ජීවාමි, නො චෙ, මය්හමෙව මරණං සෙය්යො’’ති ආහ. ජානාසි කිර, භන්තෙ, කිඤ්චි සිප්පන්ති? න ජානාමීති. න, භන්තෙ, කිඤ්චි සිප්පං අජානන්තෙන සක්කා ඝරාවාසං අධිට්ඨාතුන්ති. සො ආහ ‘‘නාහං කිඤ්චි සිප්පං ජානාමි, අපිච ¶ තුම්හාකං මංසහාරකො භවිස්සාමි, මංසඤ්ච වික්කිණිස්සාමී’’ති. මාගවිකො ‘‘අම්හාකම්පි එතදෙව රුච්චතී’’ති උත්තරසාටකං ¶ දත්වා ඝරං ආනෙත්වා ධීතරං අදාසි. තෙසං සංවාසමන්වාය පුත්තො විජායි, ‘‘සුභද්දො’’තිස්ස නාමං අකංසු. චාපා තස්ස රොදනකාලෙ ‘‘මංසහාරකස්ස පුත්ත මිගලුද්දකස්ස පුත්ත මා රොදි මා රොදී’’තිආදීනි වදමානා පුත්තතොසනගීතෙන උපකං උප්පණ්ඩෙසි. ‘‘භද්දෙ ත්වං මං අනාථොති මඤ්ඤසි, අත්ථි මෙ අනන්තජිනො නාම සහායො, තස්සාහං සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. චාපා ‘‘එවමයං අට්ටීයතී’’ති ඤත්වා පුනප්පුනං කථෙසි. සො එකදිවසං අනාරොචෙත්වාව මජ්ඣිමදෙසාභිමුඛො පක්කාමි.

භගවා ච තෙන සමයෙන සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ, අථ ඛො භගවා පටිකච්චෙව භික්ඛූ ආණාපෙසි ‘‘යො, භික්ඛවෙ, අනන්තජිනොති පුච්ඡමානො ආගච්ඡති, තස්ස මං දස්සෙය්යාථා’’ති. උපකොපි ඛො ‘‘කුහිං අනන්තජිනො වසතී’’ති පුච්ඡන්තො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ ඨත්වා ‘‘කුහිං අනන්තජිනො’’ති පුච්ඡි. තං භික්ඛූ භගවතො සන්තිකං නයිංසු. සො ච භගවන්තං දිස්වා ‘‘සඤ්ජානාථ මං භගවා’’ති ආහ. ආම උපක සඤ්ජානාමි, කුහිං පන ත්වං වසිත්ථාති. වඞ්කහාරජනපදෙ, භන්තෙති. උපක මහල්ලකොසි ජාතො, පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසීති. පබ්බජිස්සාමි, භන්තෙති. භගවා පබ්බාජෙත්වා තස්ස කම්මට්ඨානං අදාසි. සො කම්මට්ඨානෙ කම්මං කරොන්තො අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාය කාලං කත්වා අවිහෙසු නිබ්බත්තො, නිබ්බත්තික්ඛණෙයෙව ච අරහත්තං පාපුණි. අවිහෙ නිබ්බත්තමත්තා හි සත්ත ජනා අරහත්තං පාපුණිංසු, තෙසං සො අඤ්ඤතරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අවිහං උපපන්නාසෙ, විමුත්තා සත්ත භික්ඛවො;

රාගදොසපරික්ඛීණා, තිණ්ණා ලොකෙ විසත්තිකං.

‘‘උපකො පලගණ්ඩො ච, පුක්කුසාති ච තෙ තයො;

භද්දියො ඛණ්ඩදෙවො ච, බාහුරග්ගි ච සඞ්ගියො;

තෙ හිත්වා මානුසං දෙහං, දිබ්බයොගං උපච්චගු’’න්ති. (සං. නි. 1.50, 105);

12. සණ්ඨපෙසුන්ති ‘‘නෙව අභිවාදෙතබ්බො’’තිආදිනා කතිකං අකංසු. බාහුල්ලිකොති චීවරබාහුල්ලාදීනං අත්ථාය පටිපන්නො. පධානවිබ්භන්තොති ¶ පධානතො පුබ්බෙ අනුට්ඨිතදුක්කරචරණතො විබ්භන්තො භට්ඨො පරිහීනො. ආවත්තො බාහුල්ලායාති චීවරාදිබහුභාවත්ථාය ආවත්තො. අපිච ඛො ආසනං ඨපෙතබ්බන්ති අපිච ඛො පනස්ස උච්චකුලෙ නිබ්බත්තස්ස ආසනමත්තං ¶ ඨපෙතබ්බන්ති වදිංසු. අසණ්ඨහන්තාති බුද්ධානුභාවෙන බුද්ධතෙජෙන අභිභූතා අත්තනො කතිකාය ඨාතුං අසක්කොන්තා. නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරන්තීති ‘‘ගොතමා’’ති ච ‘‘ආවුසො’’ති ච වදන්ති, ‘‘ආවුසො ගොතම, මයං උරුවෙලායං පධානකාලෙ තුය්හං පත්තචීවරං ගහෙත්වා විචරිම්හ, මුඛොදකං දන්තකට්ඨං අදම්හ, වුත්ථපරිවෙණං සම්මජ්ජිම්හ, පච්ඡා තෙ කො වත්තපටිපත්තිං අකාසි, කච්චි අම්හෙසු පක්කන්තෙසු න චින්තයිත්ථා’’ති එවරූපං කථං කථෙන්තීති අත්ථො.

න චිරස්සෙවාති අචිරෙනෙව. කුලපුත්තාති දුවිධා කුලපුත්තා ජාතිකුලපුත්තා ආචාරකුලපුත්තා ච, එතෙ පන උභයථාපි කුලපුත්තායෙව. අගාරස්මාති ඝරා. අගාරාය හිතං අගාරියං, කසිගොරක්ඛාදි කුටුම්බපොසනකම්මං වුච්චති. නත්ථි එත්ථ අගාරියන්ති අනගාරියං. පබ්බජ්ජායෙතං අධිවචනං. පබ්බජන්තීති උපගච්ඡන්ති උපසඞ්කමන්ති. තදනුත්තරන්ති තං අනුත්තරං. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානං, අරහත්තඵලන්ති වුත්තං හොති. තස්ස හි අත්ථාය කුලපුත්තා පබ්බජන්ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙති තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනොයෙව පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං කත්වා, අපරප්පච්චයං කත්වාති අත්ථො. උපසම්පජ්ජ විහරිස්සථාති පාපුණිත්වා සම්පාදෙත්වා විහරිස්සථ.

ඉරියායාති දුක්කරඉරියාය. පටිපදායාති දුක්කරපටිපත්තියා. දුක්කරකාරිකායාති පසතපසතමුග්ගයූසාදිආහරණාදිනා දුක්කරකරණෙන. උත්තරි මනුස්සධම්මාති මනුස්සධම්මතො උපරි. අලං අරියං කාතුන්ති අලමරියො, අරියභාවාය සමත්ථොති වුත්තං හොති, ඤාණදස්සනමෙව ඤාණදස්සනවිසෙසො, අලමරියො ච සො ඤාණදස්සනවිසෙසො චාති අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො. ඤාණදස්සනන්ති ච දිබ්බචක්ඛුපි විපස්සනාපි මග්ගොපි ඵලම්පි පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි වුච්චති. ‘‘අප්පමත්තො සමානො ඤාණදස්සනං ආරාධෙතී’’ති (ම. නි. 1.311) හි එත්ථ දිබ්බචක්ඛු ඤාණදස්සනං නාම. ‘‘ඤාණදස්සනාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙතී’’ති (දී. නි. 1.235) එත්ථ ¶ විපස්සනාඤාණං. ‘‘අභබ්බා තෙ ඤාණදස්සනාය අනුත්තරාය සම්බොධායා’’ති (අ. නි. 4.196) එත්ථ මග්ගො. ‘‘අයමඤ්ඤො උත්තරිමනුස්සධම්මා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො අධිගතො ඵාසුවිහාරො’’ති (ම. නි. 1.328) එත්ථ ඵලං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි ‘අකුප්පා මෙ චෙතොවිමුත්ති, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 16) එත්ථ පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි ‘සත්තාහකාලකතො ආළාරො කාලාමො’’’ති (ම. නි. 1.284; 2.340; මහාව. 10) ¶ එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ඉධ පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානො අරියමග්ගො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව වා අධිප්පෙතං.

අභිජානාථ මෙ නොති අභිජානාථ නු මෙ. එවරූපං පභාවිතමෙතන්ති එත්ථ එවරූපං වාක්යභෙදන්ති අත්ථො, අපි නු අහං උරුවෙලායං පධානෙ තුම්හාකං සඞ්ගණ්හනත්ථං අනුක්කණ්ඨනත්ථං රත්තිං වා දිවා වා ආගන්ත්වා ‘‘ආවුසො, මයං යත්ථ කත්ථචි ගමිස්සාමාති මා විතක්කයිත්ථ, මය්හං ඔභාසො වා කම්මට්ඨානනිමිත්තං වා පඤ්ඤායතී’’ති එවරූපං කඤ්චි වචනභෙදං අකාසින්ති අධිප්පායො. තෙ එකපදෙනෙව සතිං ලභිත්වා උප්පන්නගාරවා ‘‘අද්ධා එස බුද්ධො ජාතො’’ති සද්දහිත්වා ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති ආහංසු. අසක්ඛි ඛො භගවා පඤ්චවග්ගියෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙතුන්ති භගවා පඤ්චවග්ගියෙ භික්ඛූ ‘‘බුද්ධො අහ’’න්ති ජානාපෙතුං අසක්ඛි. අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨාපෙසුන්ති අඤ්ඤාය අරහත්තප්පත්තියා චිත්තං උපට්ඨපෙසුං අභිනීහරිංසු.

ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තවණ්ණනා

13. ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තාති ද්වෙ ඉමෙ, භික්ඛවෙ, කොට්ඨාසා, ද්වෙ භාගාති අත්ථො. භාගවචනො හෙත්ථ අන්ත-සද්දො ‘‘පුබ්බන්තෙ ඤාණං අපරන්තෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 1063) විය. ඉමස්ස පන පදස්ස උච්චාරණසමකාලං පවත්තනිග්ඝොසො බුද්ධානුභාවෙන හෙට්ඨා අවීචිං උපරි භවග්ගං පත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. තස්මිංයෙව සමයෙ පරිපක්කකුසලමූලා සච්චාභිසම්බොධාය කතාධිකාරා අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා බ්රහ්මානො සමාගච්ඡිංසු. පච්ඡිමදිසාය සූරියො අත්ථමෙති, පාචීනදිසාය ආසාළ්හනක්ඛත්තෙන යුත්තො පුණ්ණචන්දො උග්ගච්ඡති. තස්මිං සමයෙ භගවා ¶ ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තං ආරභන්තො ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පබ්බජිතෙනාති ගිහිබන්ධනං ඡෙත්වා පබ්බජ්ජුපගතෙන. න සෙවිතබ්බාති න වළඤ්ජෙතබ්බා නානුයුඤ්ජිතබ්බා. යො චායං කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති යො ච අයං වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමසුඛස්ස අනුයොගො, කිලෙසකාමසංයුත්තස්ස සුඛස්ස අනුගතොති අත්ථො. හීනොති ලාමකො. ගම්මොති ගාමවාසීනං සන්තකො තෙහි සෙවිතබ්බතාය. පොථුජ්ජනිකොති පුථුජ්ජනෙන අන්ධබාලජනෙන ආචිණ්ණො. අනරියොති න අරියො න විසුද්ධො න උත්තමො, න වා අරියානං සන්තකො. අනත්ථසංහිතොති න අත්ථසංහිතො, හිතසුඛාවහකාරණං අනිස්සිතොති අත්ථො. අත්තකිලමථානුයොගොති අත්තනො කිලමථස්ස අනුයොගො, දුක්ඛකරණං දුක්ඛුප්පාදනන්ති අත්ථො. දුක්ඛොති ¶ කණ්ටකාපස්සයසෙය්යාදීහි අත්තබාධනෙහි දුක්ඛාවහො. මජ්ඣිමා පටිපදාති අරියමග්ගං සන්ධාය වුත්තං. මග්ගො හි කාමසුඛල්ලිකානුයොගො එකො අන්තො, අත්තකිලමථානුයොගො එකො අන්තො, එතෙ ද්වෙ අන්තෙ න උපෙති න උපගච්ඡති, විමුත්තො එතෙහි අන්තෙහි, තස්මා ‘‘මජ්ඣිමා පටිපදා’’ති වුච්චති. එතෙසං මජ්ඣෙ භවත්තා මජ්ඣිමා, වට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථිකෙහි පටිපජ්ජිතබ්බතො ච පටිපදාති, තථා ලොභො එකො අන්තො, දොසො එකො අන්තො. සස්සතං එකං අන්තං, උච්ඡෙදො එකො අන්තොති පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.

චක්ඛුකරණීතිආදීහි තමෙව පටිපදං ථොමෙති. පඤ්ඤාචක්ඛුං කරොතීති චක්ඛුකරණී. සා හි චතුන්නං සච්චානං දස්සනාය සංවත්තති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිභෙදස්ස දස්සනස්ස පවත්තනට්ඨෙනාති ‘‘චක්ඛුකරණී’’ති වුච්චති. තයිදං සතිපි පටිපදාය අනඤ්ඤත්තෙ අවයවවසෙන සිජ්ඣමානො අත්ථො සමුදායෙන කතො නාම හොතීති උපචාරවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. දුතියපදං තස්සෙව වෙවචනං. උපසමායාති කිලෙසුපසමත්ථාය. අභිඤ්ඤායාති චතුන්නං සච්චානං අභිජානනත්ථාය. සම්බොධායාති තෙසංයෙව සම්බුජ්ඣනත්ථාය. නිබ්බානායාති නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය. අථ වා නිබ්බානායාති අනුපාදිසෙසනිබ්බානාය. ‘‘උපසමායා’’ති හි ඉමිනා සඋපාදිසෙසනිබ්බානං ගහිතං.

ඉදානි ¶ තං මජ්ඣිමප්පටිපදං සරූපතො දස්සෙතුකාමො ‘‘කතමා ච සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අයමෙවා’’තිආදිනා නයෙන විස්සජ්ජෙසි. තත්ථ අයමෙවාති අවධාරණවචනං අඤ්ඤස්ස නිබ්බානගාමිමග්ගස්ස අත්ථිභාවපටිසෙධනත්ථං. සත්තාපටික්ඛෙපො හි ඉධ පටිසෙධනං අලබ්භමානත්තා අඤ්ඤස්ස මග්ගස්ස. අරියොති කිලෙසානං ආරකත්තා අරියො නිරුත්තිනයෙන. අරිපහානාය සංවත්තතීතිපි අරියො අරයො පාපධම්මා යන්ති අපගච්ඡන්ති එතෙනාති කත්වා. අරියෙන භගවතා දෙසිතත්තා අරියස්ස අයන්තිපි අරියො, අරියභාවප්පටිලාභාය සංවත්තතීතිපි අරියො. එත්ථ පන අරියකරො අරියොතිපි උත්තරපදලොපෙන අරිය-සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අට්ඨහි අඞ්ගෙහි උපෙතත්තා අට්ඨඞ්ගිකො. මග්ගඞ්ගසමුදායෙ හි මග්ගවොහාරො, සමුදායො ච සමුදායීහි සමන්නාගතො නාම හොති. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – අත්තනො අවයවභූතානි අට්ඨඞ්ගානි එතස්ස සන්තීති අට්ඨඞ්ගිකොති. පරමත්ථතො පන අඞ්ගානියෙව මග්ගො පඤ්චඞ්ගිකතූරියාදීනි විය, න ච අඞ්ගවිනිමුත්තො ඡළඞ්ගො වෙදො විය. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො නිරුත්තිනයෙන, නිබ්බානං මග්ගති ගවෙසතීති වා මග්ගො. අරියමග්ගො හි නිබ්බානං ආරම්මණං කරොන්තො ගවෙසන්තො විය හොති. නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයතීති වා මග්ගො විවට්ටූපනිස්සයපුඤ්ඤකරණතො ¶ පට්ඨාය තදත්ථපටිපත්තිතො. ගම්මති වා තෙහි පටිපජ්ජීයතීති මග්ගො. එත්ථ පන ආදිඅන්තවිපරියායෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස කතමො සො ඉති චෙති අත්ථො, කතමානි වා තානි අට්ඨඞ්ගානීති. සබ්බලිඞ්ගවිභත්තිවචනසාධාරණො හි අයං නිපාතො. එකමෙකම්පි අඞ්ගං මග්ගොයෙව. යථාහ ‘‘සම්මාදිට්ඨි මග්ගො චෙව හෙතු චා’’ති (ධ. ස. 1039). පොරාණාපි භණන්ති ‘‘දස්සනමග්ගො සම්මාදිට්ඨි, අභිනිරොපනමග්ගො සම්මාසඞ්කප්පො…පෙ… අවික්ඛෙපමග්ගො සම්මාසමාධී’’ති. නනු ච අඞ්ගානි සමුදිතානි මග්ගො අන්තමසො සත්තඞ්ගවිකලස්ස අරියමග්ගස්ස අභාවතොති? සච්චමෙතං සච්චසම්පටිවෙධෙ, මග්ගප්පච්චයතාය පන යථාසකං කිච්චකරණෙන පච්චෙකම්පි තානි මග්ගොයෙව, අඤ්ඤථා සමුදිතානම්පි තෙසං මග්ගකිච්චං න සම්භවෙය්යාති. සම්මාදිට්ඨිආදීසු සම්මා පස්සතීති සම්මාදිට්ඨි, සම්මා සඞ්කප්පෙති සම්පයුත්තධම්මෙ ¶ නිබ්බානසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ අභිනිරොපෙතීති සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මා වදති එතායාති සම්මාවාචා, සම්මා කරොති එතෙනාති සම්මාකම්මං, තදෙව සම්මාකම්මන්තො, සම්මා ආජීවති එතෙනාති සම්මාආජීවො, සම්මා වායමති උස්සහතීති සම්මාවායාමො, සම්මා සරති අනුස්සරතීති සම්මාසති, සම්මා සමාධියති චිත්තං එතෙනාති සම්මාසමාධීති එවං නිබ්බචනං වෙදිතබ්බං. ඉදානි අයං ඛො සා භික්ඛවෙති තමෙව පටිපදං නිගමෙන්තො ආහ. තස්සත්ථො – ය්වායං චත්තාරොපි ලොකුත්තරමග්ගෙ එකතො කත්වා කථිතො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, අයං ඛො සා භික්ඛවෙ…පෙ… නිබ්බානාය සංවත්තතීති.

14. එවං මජ්ඣිමපටිපදං සරූපතො දස්සෙත්වා ඉදානි චත්තාරි අරියසච්චානි දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ (විසුද්ධි. 2.530) දුක්ඛන්ති එත්ථ දු-ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති. කුච්ඡිතඤ්හි පුත්තං ‘‘දුපුත්තො’’ති වදන්ති, ඛං-සද්දො පන තුච්ඡෙ. තුච්ඡඤ්හි ආකාසං ‘‘ඛ’’න්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකඋපද්දවාධිට්ඨානතො, තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො, තස්මා කුච්ඡිතත්තා තුච්ඡත්තා ච ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වුච්චති. යස්මා පනෙතං බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා ‘‘අරියසච්ච’’න්ති වුච්චති. අරියපටිවිජ්ඣිතබ්බඤ්හි සච්චං පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙන ‘‘අරියසච්ච’’න්ති වුත්තං. අරියස්ස තථාගතස්ස සච්චන්තිපි අරියසච්චං. තථාගතෙන හි සයං අධිගතත්තා පවෙදිතත්තා තතො එව ච අඤ්ඤෙහි අධිගමනීයත්තා තං තස්ස හොතීති. අථ වා එතස්ස අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතො අරියසාධකං සච්චන්තිපි අරියසච්චං පුබ්බෙ විය උත්තරපදලොපෙන ¶ . අවිතථභාවෙන වා අරණීයත්තා අධිගන්තබ්බත්තා අරියං සච්චන්තිපි අරියසච්චං. සච්චත්ථං පන චතුන්නම්පි සච්චානං පරතො එකජ්ඣං දස්සයිස්සාම.

ඉදානි තං දුක්ඛං අරියසච්චං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිමාහ. තත්රායං ජාති-සද්දො අනෙකත්ථො. තථා හෙස ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’ති (දී. නි. 1.31; ම. නි. 1.148) එත්ථ භවෙ ආගතො. ‘‘අත්ථි, විසාඛෙ, නිගණ්ඨා නාම සමණජාතී’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායෙ. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණෙ. ‘‘යං මාතුකුච්ඡිස්මිං පඨමං චිත්තං ¶ උප්පන්නං පඨමං විඤ්ඤාණං පාතුභූතං, තදුපාදාය සාවස්ස ජාතී’’ති (මහාව. 124) එත්ථ පටිසන්ධියං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූතියං. ‘‘අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.303) එත්ථ කුලෙ. ස්වායමිධ ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාව මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමනං, තාව පවත්තෙසු ඛන්ධෙසු, ඉතරෙසං පටිසන්ධික්ඛණෙස්වෙවාති දට්ඨබ්බො. අයම්පි ච පරියායකථාව, නිප්පරියායතො පන තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං යෙ ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තෙසං පඨමපාතුභාවො ජාති නාම.

කස්මා පනෙසා දුක්ඛාති චෙ? අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො. අනෙකානි හි දුක්ඛානි. සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං විපරිණාමදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛං පටිච්ඡන්නදුක්ඛං අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති. තත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛා වෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා දුක්ඛදුක්ඛන්ති වුච්චති. සුඛා වෙදනා විපරිණාමදුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං. උපෙක්ඛා වෙදනා චෙව සෙසා ච තෙභූමකා සඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං. කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසජපරිළාහාදිකායිකචෙතසිකා ආබාධා පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසදුක්ඛං සච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො පරියායදුක්ඛං. දුක්ඛදුක්ඛං පන නිප්පරියායදුක්ඛන්ති වුච්චති. තත්රායං ජාති යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකං දුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියම්පි මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පෙතෙසු දුක්ඛං පන ඛුප්පිපාසා-

‘‘යඤ්චාපි ගූථනරකෙ විය මාතු ගබ්භෙ;

සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමඤ්ච;

පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි;

ජාතිං විනා ඉතිපි ජාති අයඤ්හි දුක්ඛා.

‘‘කිං භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි;

අත්ථීධ කිඤ්චිදපි දුක්ඛමිදං කදාචි;

දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාති’’න්ති. (විසුද්ධි. 2.541; විභ. අට්ඨ. 191; මහානි. අට්ඨ. 5; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.32-33);

ජරාපි ¶ දුක්ඛාති එත්ථ පන දුවිධා ජරා සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතො සන්තතියං එකභවපරියාපන්නක්ඛන්ධපුරාණභාවො ච, සා ඉධ අධිප්පෙතා. සා පනෙසා ජරා සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චෙව දුක්ඛවත්ථුතො ච දුක්ඛා. යඤ්හි අඞ්ගපච්චඞ්ගසිථිලභාවඉන්ද්රියවිකාරවිරූපතායොබ්බනවිනාසවීරියාවිසාදසතිමතිවිප්පවාසපරපරිභවාදිඅනෙකපච්චයං කායිකචෙතසිකං දුක්ඛමුප්පජ්ජති, ජරා තස්ස වත්ථු. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘අඞ්ගානං සිථිලීභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;

යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.

‘‘විප්පවාසා ¶ සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;

අප්පසාදනීයතො චෙව, භිය්යො බාලත්තපත්තියා.

‘‘පප්පොති දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;

සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛා’’ති. (විසුද්ධි. 2.542; විභ. අට්ඨ. 192; මහානි. අට්ඨ. 5; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.32-33);

බ්යාධිපි දුක්ඛොති ඉදං පදං විභඞ්ගෙ දුක්ඛසච්චනිද්දෙසපාළියං න ආගතං, තෙනෙව විසුද්ධිමග්ගෙපි දුක්ඛසච්චනිද්දෙසෙ තං න උද්ධටං, ධම්මචක්කපවත්තනසුත්තන්තපාළියංයෙව පන උපලබ්භති, තස්මා තත්ථෙවිමස්ස වචනෙ අඤ්ඤත්ථ ච අවචනෙ කාරණං වීමංසිතබ්බං.

මරණම්පි දුක්ඛන්ති එත්ථාපි දුවිධං මරණං සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71). එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධවිච්ඡෙදො ච. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිච්චං මරණතො භය’’න්ති (සු. නි. 581; ජා. 1.11.88), තං ඉධ අධිප්පෙතං. ජාතිපච්චයමරණං උපක්කමමරණං සරසමරණං ආයුක්ඛයමරණං පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. තයිදං දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පාපස්ස ¶ පාපකම්මාදි-නිමිත්තමනුපස්සතො;

භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං;

මීයමානස්ස යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො.

‘‘සබ්බෙසඤ්චාපි යං සන්ධි-බන්ධනච්ඡෙදනාදිකං;

විතුජ්ජමානමම්මානං, හොති දුක්ඛං සරීරජං.

‘‘අසය්හමප්පටිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;

මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිත’’න්ති. (විසුද්ධි. 2.543; විභ. අට්ඨ. 193; මහානි. අට්ඨ. 5; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.32-33);

ඉමස්මිඤ්ච ඨානෙ ‘‘සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා’’ති විභඞ්ගෙ දුක්ඛසච්චනිද්දෙසෙ ආගතං, ඉධ පන තං නත්ථි, තත්ථාපි කාරණං පරියෙසිතබ්බං.

අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛොති එත්ථ අප්පියසම්පයොගො නාම අමනාපෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි සමොධානං. සොපි දුක්ඛවත්ථුතො දුක්ඛො. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘දිස්වාව ¶ අප්පියෙ දුක්ඛං, පඨමං හොති චෙතසි;

තදුපක්කමසම්භූත-මථ කායෙ යතො ඉධ.

‘‘තතො දුක්ඛද්වයස්සාපි, වත්ථුතො සො මහෙසිනා;

දුක්ඛො වුත්තොති විඤ්ඤෙය්යො, අප්පියෙහි සමාගමො’’ති.

පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛොති එත්ථ පන පියවිප්පයොගො නාම මනාපෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි විනාභාවො. සොපි සොකදුක්ඛස්ස වත්ථුතො දුක්ඛො. තෙනාහු පොරාණා –

දුක්ඛොති මතො පියවිප්පයොගො’’ති.

යම්පිච්ඡං න ලභතීති එත්ථ ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාමා’’තිආදීසු අලබ්භනෙය්යවත්ථූසු ඉච්ඡාව ‘‘යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛ’’න්ති වුත්තා, සාපි දුක්ඛවත්ථුතො දුක්ඛා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘තං තං පත්ථයමානානං, තස්ස තස්ස අලාභතො;

යං විඝාතමයං දුක්ඛං, සත්තානං ඉධ ජායති.

‘‘අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං, පත්ථනා තස්ස කාරණං;

යස්මා තස්මා ජිනො දුක්ඛං, ඉච්ඡිතාලාභමබ්රවී’’ති.

සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛාති එත්ථ පන යස්මා ඉන්ධනමිව පාවකො, ලක්ඛමිව පහරණානි, ගොරූපං විය ඩංසමකසාදයො, ඛෙත්තමිව ලායකා, ගාමං විය ගාමඝාතකා, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකමෙව ජාතිආදයො නානප්පකාරෙහි විබාධෙන්තා තිණලතාදීනි විය භූමියං, පුප්ඵඵලපල්ලවානි විය රුක්ඛෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසුයෙව නිබ්බත්තන්ති, උපාදානක්ඛන්ධානඤ්ච ආදිදුක්ඛං ජාති, මජ්ඣෙදුක්ඛං ජරා, පරියොසානදුක්ඛං මරණං, මනොරථවිඝාතප්පත්තානඤ්ච ඉච්ඡාවිඝාතදුක්ඛං ඉච්ඡිතාලාභොති එවං නානප්පකාරතො උපපරික්ඛියමානා උපාදානක්ඛන්ධාව දුක්ඛාති යදෙතං එකමෙකං දස්සෙත්වා වුච්චමානං අනෙකෙහිපි කප්පෙහි න සක්කා අනවසෙසතො වත්තුං, තස්මා තං සබ්බම්පි දුක්ඛං එකජලබින්දුම්හි සකලසමුද්දජලරසං විය යෙසු කෙසුචි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සංඛිත්තෙන ¶ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති භගවා අවොච. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ජාතිප්පභුතිකං දුක්ඛං, යං වුත්තමිධ තාදිනා;

අවුත්තං යඤ්ච තං සබ්බං, විනා එතෙ න විජ්ජති.

‘‘යස්මා තස්මා උපාදාන-ක්ඛන්ධා සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ;

දුක්ඛාති වුත්තා දුක්ඛන්ත-දෙසකෙන මහෙසිනා’’ති.

එවං ¶ සරූපතො දුක්ඛසච්චං දස්සෙත්වා ඉදානි සමුදයසච්චං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛසමුදය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සං-ඉති අයං සද්දො ‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු සංයොගං දීපෙති, උ-ඉති අයං ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්තිආදීසු උප්පත්තිං. අය-සද්දො පන කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්චාපි දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්සුප්පත්තිකාරණන්ති දුක්ඛස්ස සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණත්තා ‘‘දුක්ඛසමුදය’’න්ති වුච්චති. යායං තණ්හාති යා අයං තණ්හා. පොනොබ්භවිකාති පුනබ්භවකරණං පුනබ්භවො උත්තරපදලොපෙන, පුනබ්භවො සීලමෙතිස්සාති පොනොබ්භවිකා. නන්දීරාගෙන සහගතාති නන්දීරාගසහගතා. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘නන්දනතො රජ්ජනතො ච නන්දීරාගභාවං සබ්බාසු අවත්ථාසු අප්පච්චක්ඛාය වුත්තියා නන්දීරාගසහගතා’’ති. තත්රතත්රාභිනන්දිනීති යත්ර යත්ර අත්තභාවො නිබ්බත්තති, තත්රතත්රාභිනන්දිනී.

සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස සා කතමාති චෙති අයමත්ථො. රූපතණ්හාදිභෙදෙන ඡබ්බිධායෙව තණ්හා පවත්තිආකාරභෙදතො කාමතණ්හාදිවසෙන තිවිධා වුත්තා. රූපතණ්හායෙව හි යදා චක්ඛුස්ස ආපාථමාගතං රූපාරම්මණං කාමස්සාදවසෙන අස්සාදයමානා පවත්තති, තදා කාමතණ්හා නාම හොති. යදා තදෙවාරම්මණං ධුවං සස්සතන්ති පවත්තාය සස්සතදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා භවතණ්හා නාම හොති. සස්සතදිට්ඨිසහගතො හි රාගො ‘‘භවතණ්හා’’ති වුච්චති. යදා පන තදෙවාරම්මණං උච්ඡිජ්ජති විනස්සතීති පවත්තාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා විභවතණ්හා නාම හොති. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො හි රාගො ‘‘විභවතණ්හා’’ති වුච්චති. එස නයො සද්දතණ්හාදීසුපි.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ තණ්හාව සමුදයසච්චං වුත්තාති? විසෙසහෙතුභාවතො. අවිජ්ජා හි භවෙසු ආදීනවං පටිච්ඡාදෙන්තී දිට්ඨිආදිඋපාදානඤ්ච තත්ථ තත්ථ අභිනිවිසමානං තණ්හං අභිවඩ්ඪෙති, දොසාදයොපි කම්මස්ස කාරණං හොන්ති, තණ්හා පන තංතංභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාආවාසසත්තනිකායකුලභොගිස්සරියාදිවිචිත්තතං අභිපත්ථෙන්තී කම්මවිචිත්තතාය උපනිස්සයතං කම්මස්ස ච සහායභාවං උපගච්ඡන්තී භවාදිවිචිත්තතං නියමෙති, තස්මා දුක්ඛස්ස විසෙසහෙතුභාවතො අඤ්ඤෙසුපි අවිජ්ජාඋපාදානකම්මාදීසු සුත්තෙ අභිධම්මෙ ච අවසෙසකිලෙසාකුසලමූලාදීසු වුත්තෙසු දුක්ඛහෙතූසු විජ්ජමානෙසු තණ්හාව ‘‘සමුදයසච්ච’’න්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛනිරොධ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා නි-සද්දො අභාවං, රොධ-සද්දො ච චාරකං දීපෙති, තස්මා අභාවො එත්ථ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, සමධිගතෙ වා තස්මිං සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස ¶ දුක්ඛරොධස්ස අභාවො හොති තප්පටිපක්ඛත්තාතිපි ‘‘දුක්ඛනිරොධ’’න්ති වුච්චති. දුක්ඛස්ස වා අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධං. දුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තෙන චෙත්ථ ‘‘යො තස්සායෙව තණ්හායා’’තිආදිනා නයෙන සමුදයනිරොධො වුත්තො, සො කස්මා වුත්තොති චෙ? සමුදයනිරොධෙන දුක්ඛනිරොධො. බ්යාධිනිමිත්තවූපසමෙන බ්යාධිවූපසමො විය හි හෙතුනිරොධෙන ඵලනිරොධො, තස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, න අඤ්ඤථා. තෙනාහ –

නිබ්බත්තතී දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති. (ධ. ප. 338);

ඉති යස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා භගවා දුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තො සමුදයනිරොධෙන දෙසෙසි. සීහසමානවුත්තිනො හි තථාගතා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දෙසෙන්තා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්ති, න ඵලෙ. යථා හි සීහො යෙනත්තනි සරො ඛිත්තො, තත්ථෙව අත්තනො ¶ බලං දස්සෙති, න සරෙ, තථා බුද්ධානං කාරණෙ පටිපත්ති, න ඵලෙ. තිත්ථියා පන සුවානවුත්තිනො. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දෙසෙන්තා අත්තකිලමථානුයොගදෙසනාදීහි ඵලෙ පටිපජ්ජන්ති, න හෙතුම්හි. යථා හි සුනඛා කෙනචි ලෙඩ්ඩුප්පහාරෙ දින්නෙ භුස්සන්තා ලෙඩ්ඩුං ඛාදන්ති, න පහාරදායකෙ උට්ඨහන්ති, එවං අඤ්ඤතිත්ථියා දුක්ඛං නිරොධෙතුකාමා කායඛෙදමනුයුජ්ජන්ති, න කිලෙසනිරොධනං, එවං තාව දුක්ඛනිරොධස්ස සමුදයනිරොධවසෙන දෙසනාය පයොජනං වෙදිතබ්බං.

අයං පනෙත්ථ අත්ථො. තස්සායෙව තණ්හායාති තස්සා ‘‘පොනොබ්භවිකා’’ති වත්වා කාමතණ්හාදිවසෙන විභත්තතණ්හාය. විරාගො වුච්චති මග්ගො. ‘‘විරාගා විමුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.245; සං. නි. 3.12, 59) හි වුත්තං. විරාගෙන නිරොධො විරාගනිරොධො, අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගනිරොධො අසෙසවිරාගනිරොධො. අථ වා විරාගොති පහානං වුච්චති, තස්මා අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගො අසෙසො නිරොධොති එවම්පෙත්ථ යොජනා දට්ඨබ්බා, අත්ථතො පන සබ්බානෙව එතානි නිබ්බානස්ස වෙවචනානි. පරමත්ථතො හි දුක්ඛනිරොධො අරියසච්චන්ති නිබ්බානං වුච්චති. යස්මා පන තං ආගම්ම තණ්හා විරජ්ජති චෙව නිරුජ්ඣති ච, තස්මා ‘‘විරාගො’’ති ච ‘‘නිරොධො’’ති ච වුච්චති. යස්මා ච තදෙව ආගම්ම තස්සා චාගාදයො ¶ හොන්ති, කාමගුණාලයාදීසු චෙත්ථ එකොපි ආලයො නත්ථි, තස්මා චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයොති වුච්චති.

ඉදානි දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාඅරියසච්චං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛනිරොධගාමිනී’’තිආදිමාහ. යස්මා පනෙතං අරියසච්චං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති ආරම්මණවසඑන තදභිමුඛභූතත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා, තස්මා ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව. කො පන නෙසං දුක්ඛාදීනං සච්චට්ඨොති? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛියමානානං මායාව විපරීතො, මරීචිව විසංවාදකො, තිත්ථියානං අත්තා විය අනුපලබ්භසභාවො ච න හොති, අථ ඛො බාධනප්පභවසන්තිනිය්යානප්පකාරෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොතියෙව, එස අග්ගිලක්ඛණං විය ලොකපකති විය ච තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච අග්ගිලක්ඛණං නාම උණ්හත්තං. තඤ්හි කත්ථචි කට්ඨාදිඋපාදානභෙදෙ විසංවාදකං විපරීතං ¶ අභූතං වා කදාචිපි න හොති, ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’ති (අ. නි. 5.57) එවං වුත්තජාතිආදිකා ලොකපකතීති වෙදිතබ්බා. ‘‘එකච්චානං තිරච්ඡානානං තිරියං දීඝතා, මනුස්සාදීනං උද්ධං දීඝතා, වුද්ධිනිට්ඨප්පත්තානං පුන අවඩ්ඪනන්ති එවමාදිකා ච ලොකපකතී’’ති වදන්ති.

නාබාධකං යතො දුක්ඛං, දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධකං;

බාධකත්තනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

තං විනා නාඤ්ඤතො දුක්ඛං, න හොති න ච තං තතො;

දුක්ඛහෙතුනියාමෙන, ඉති සච්චං විසත්තිකා.

නාඤ්ඤා නිබ්බානතො සන්ති, සන්තං න ච න තං යතො;

සන්තභාවනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

මග්ගා අඤ්ඤං න නිය්යානං, අනිය්යානො න චාපි සො;

තච්ඡනිය්යානභාවත්තා, ඉති සො සච්චසම්මතො.

ඉති ¶ තච්ඡාවිපල්ලාස-භූතභාවං චතූසුපි;

දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතාති. (විභ. අට්ඨ. 189);

15. පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති ඉතො පුබ්බෙ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා න අනුස්සුතෙසු අස්සුතපුබ්බෙසු චතුසච්චධම්මෙසු. චක්ඛුන්තිආදීනි ඤාණවෙවචනානෙව. ඤාණමෙව හෙත්ථ පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු වියාති චක්ඛු, ඤාණට්ඨෙන ඤාණං, පකාරතො ජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා, පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන විජ්ජා, සච්චප්පටිච්ඡාදකස්ස මොහන්ධකාරස්ස විධමනතො ඔභාසනට්ඨෙන ආලොකොති වුත්තං. තං පනෙතං චතූසු සච්චෙසු ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං.

16. යාවකීවඤ්චාති යත්තකං කාලං. තිපරිවට්ටන්ති සච්චඤාණකිච්චඤාණකතඤාණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං පරිවට්ටානං වසෙන තිපරිවට්ටං. සච්චඤාණාදිවසෙන හි තයො පරිවට්ටා එතස්සාති තිපරිවට්ටන්ති වුච්චති ඤාණදස්සනං. එත්ථ ච ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදය’’න්ති එවං චතූසු සච්චෙසු යථාභූතඤාණං සච්චඤාණං නාම. තෙසුයෙව ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං ¶ පහාතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං භාවෙතබ්බ’’න්ති එවං කත්තබ්බකිච්චජානනඤාණං කිච්චඤාණං නාම. ‘‘පරිඤ්ඤාතං පහීනං සච්ඡිකතං භාවිත’’න්ති එවං තස්ස කතභාවජානනඤාණං කතඤාණං නාම. ද්වාදසාකාරන්ති තෙසංයෙව එකෙකස්මිං සච්චෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ආකාරානං වසෙන ද්වාදසාකාරං. ඤාණදස්සනන්ති එතෙසං තිපරිවට්ටානං ද්වාදසන්නං ආකාරානං වසෙන උප්පන්නඤාණසඞ්ඛාතං දස්සනං.

අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති උත්තරවිරහිතං සබ්බසෙට්ඨං සම්මා සාමඤ්ච බොධිං. අථ වා පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධිං. බොධීති ච භගවතො අරහත්තමග්ගො ඉධාධිප්පෙතො. සාවකානං අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි හොති, න හොතීති? න හොති. කස්මා? අසබ්බගුණදායකත්තා. තෙසඤ්හි කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමීඤාණං. පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති, බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරියභාවං. තස්මා අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි අනුත්තරා බොධි න හොතීති. අභිසම්බුද්ධොති පච්චඤ්ඤාසින්ති අභිසම්බුද්ධො අහං පත්තො පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතොති එවං පටිජානිං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදීති අධිගතගුණානං යාථාවතො දස්සනසමත්ථං පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච පන මෙ උදපාදි. අකුප්පා මෙ විමුත්තීති අයං මය්හං අරහත්තඵලවිමුත්ති අකුප්පා පටිපක්ඛෙහි න කොපෙතබ්බාති එවං ඤාණං උදපාදි. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි අකුප්පතා වෙදිතබ්බා මග්ගසඞ්ඛාතකාරණතො ච ආරම්මණතො ච. සා හි චතූහි මග්ගෙහි සමුච්ඡින්නකිලෙසානං ¶ පුන අනිවත්තනතාය කාරණතොපි අකුප්පා, අකුප්පධම්මං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තතාය ආරම්මණතොපි අකුප්පා අනාකුප්පාරම්මණානං ලොකියසමාපත්තීනං තදභාවතො. අන්තිමාති පච්ඡිමා. නත්ථි දානි පුනබ්භවොති ඉදානි පුන අඤ්ඤො භවො නාම නත්ථීති.

ඉමස්මිඤ්ච පන වෙය්යාකරණස්මින්ති ඉමස්මිං නිග්ගාථකෙ සුත්තෙ. නිග්ගාථකඤ්හි සුත්තං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනසහිතං ‘‘වෙය්යාකරණ’’න්ති වුච්චති. භඤ්ඤමානෙති භණියමානෙ, දෙසියමානෙති අත්ථො. විරජන්ති අපායගමනීයරාගරජාදීනං විගමෙන විරජං. වීතමලන්ති අනවසෙසදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාමලාපගමෙන වීතමලං ¶ . පඨමමග්ගවජ්ඣකිලෙසරජාභාවෙන වා විරජං, පඤ්චවිධදුස්සීල්යමලාපගමෙන වීතමලං. ධම්මචක්ඛුන්ති බ්රහ්මායුසුත්තෙ (ම. නි. 2.383 ආදයො) හෙට්ඨිමා තයො මග්ගා වුත්තා, චූළරාහුලොවාදෙ (ම. නි. 3.416 ආදයො) ආසවක්ඛයො, ඉධ පන සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. චතුසච්චසඞ්ඛාතෙසු ධම්මෙසු තෙසං දස්සනට්ඨෙන චක්ඛූති ධම්මචක්ඛු, හෙට්ඨිමෙසු වා තීසු මග්ගධම්මෙසු එකං සොතාපත්තිමග්ගසඞ්ඛාතං චක්ඛූති ධම්මචක්ඛු, සමථවිපස්සනාධම්මනිබ්බත්තතාය සීලාදිතිවිධධම්මක්ඛන්ධභූතතාය වා ධම්මමයං චක්ඛූතිපි ධම්මචක්ඛු, තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථං ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ආහ. නනු ච මග්ගඤාණං අසඞ්ඛතධම්මාරම්මණං, න සඞ්ඛතධම්මාරම්මණන්ති? සච්චමෙතං, යස්මා තං නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන සබ්බසඞ්ඛතං අසම්මොහප්පටිවෙධවසෙන පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති, තස්මා තථා වුත්තං.

17. ධම්මචක්කෙති පටිවෙධඤාණඤ්චෙව දෙසනාඤාණඤ්ච පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං. බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස හි චතූසු සච්චෙසු උප්පන්නං ද්වාදසාකාරං පටිවෙධඤාණම්පි, ඉසිපතනෙ නිසින්නස්ස ද්වාදසාකාරාය සච්චදෙසනාය පවත්තකං දෙසනාඤාණම්පි ධම්මචක්කං නාම. උභයම්පි හෙතං දසබලස්ස උරෙ පවත්තඤාණමෙව. තදුභයං ඉමාය දෙසනාය පකාසෙන්තෙන භගවතා ධම්මචක්කං පවත්තිතං නාම. තං පනෙතං ධම්මචක්කං යාව අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාති, තාව භගවා පවත්තෙති නාම පවත්තනකිච්චස්ස අනිට්ඨිතත්තා. පතිට්ඨිතෙ පවත්තිතං නාම කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනන්තරධානතො පට්ඨාය යාව බුද්ධුප්පාදො, එත්තකං කාලං අප්පවත්තපුබ්බස්ස පවත්තිතත්තා. තං සන්ධාය ‘‘පවත්තිතෙ ච පන භගවතා ධම්මචක්කෙ භුම්මා දෙවා සද්දමනුස්සාවෙසු’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ භුම්මාති භූමට්ඨකදෙවතා. සද්දමනුස්සාවෙසුන්ති එකප්පහාරෙනෙව සාධුකාරං දත්වා ‘‘එතං භගවතා’’තිආදීනි වදන්තා අනුස්සාවයිංසු. ඔභාසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුභාවෙන පවත්තො චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානො ඔභාසො. සො හි තදා දෙවානං දෙවානුභාවං අතික්කමිත්වා විරොචිත්ථ. අඤ්ඤාසි වත භො කොණ්ඩඤ්ඤොති ¶ ඉමස්සපි උදානස්ස උදාහරණඝොසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. භගවතො හි ධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස ආරම්භෙ විය පරිසමාපනෙපි අතිවිය උළාරතමං පීතිසොමනස්සං උදපාදි.

18. දිට්ඨො ¶ අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. එස නයො සෙසපදෙසුපි. එත්ථ ච දස්සනං නාම ඤාණදස්සනතො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති තංනිවත්තනත්ථං ‘‘පත්තධම්මො’’ති වුත්තං. පත්ති ච ඤාණසම්පත්තිතො අඤ්ඤාපි විජ්ජතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘විදිතධම්මො’’ති වුත්තං. සා පනෙසා විදිතධම්මතා එකදෙසතොපි හොතීති නිප්පදෙසතො විදිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘පරියොගාළ්හධම්මො’’ති වුත්තං. තෙනස්ස සච්චාභිසම්බොධිංයෙව දීපෙති. මග්ගඤාණඤ්හි එකාභිසමයවසෙන පරිඤ්ඤාදිකිච්චං සාධෙන්තං නිප්පදෙසෙන චතුසච්චධම්මං සමන්තතො ඔගාළ්හං නාම හොති. සප්පටිභයකන්තාරසදිසා සොළසවත්ථුකා අට්ඨවත්ථුකා ච තිණ්ණා විචිකිච්ඡා අනෙනාති තිණ්ණවිචිකිච්ඡො. පවත්තිආදීසු ‘‘එවං නුඛො න නුඛො’’ති එවං පවත්තිකා විගතා සමුච්ඡින්නා කථංකථා අස්සාති විගතකථංකථො. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති සාරජ්ජකරානං පාපධම්මානං පහීනත්තා තප්පටිපක්ඛෙසු ච සීලාදීසු ගුණෙසු සුප්පතිට්ඨිතත්තා විසාරදභාවං වෙය්යත්තියං පත්තො අධිගතො. ස්වායං වෙසාරජ්ජප්පත්තිසුප්පතිට්ඨිතභාවො කත්ථාති ආහ ‘‘සත්ථුසාසනෙ’’ති. අත්තනා පච්චක්ඛතො අධිගතත්තා න පරං පච්චෙති, පරස්ස සද්ධාය එත්ථ නප්පවත්තති, න තස්ස පරො පච්චෙතබ්බො අත්ථීති අපරප්පච්චයො.

ලභෙය්යාහන්ති ලභෙය්යං අහං, ආයාචනවචනමෙතං. එහීති ආයාචිතානං පබ්බජ්ජූපසම්පදානං අනුමතභාවප්පකාසනවචනං, තස්මා එහි සම්පටිච්ඡාහි යථායාචිතං පබ්බජ්ජූපසම්පදවිසෙසන්ති අත්ථො. ඉති-සද්දො තස්ස එහිභික්ඛූපසම්පදාපටිලාභනිමිත්තවචනපරියොසානදස්සනො. තදවසානො හි තස්ස භික්ඛුභාවො. තෙනෙවාහ ‘‘එහි භික්ඛූති භගවතො වචනෙන අභිනිප්ඵන්නා සාව තස්ස ආයස්මතො එහිභික්ඛූපසම්පදා අහොසී’’ති. චර බ්රහ්මචරියන්ති උපරිමග්ගත්තයසඞ්ඛාතං බ්රහ්මචරියං සමධිගච්ඡ. කිමත්ථං? සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියාය. ඉධාපි ‘‘අවොචා’’ති සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘නව කොටිසහස්සානී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.20; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.37) වුත්තප්පභෙදානං අනෙකසහස්සානං සංවරවිනයානං සමාදියිත්වා වත්තනෙන උපරිභූතා අග්ගභූතා සම්පදාති උපසම්පදා.

19. නීහාරභත්තොති නීහටභත්තො, ගාමතො භික්ඛං නීහරිත්වා භික්ඛූහි දින්නභත්තොති අත්ථො ¶ . භගවා හි දහරකුමාරකෙ විය තෙ භික්ඛූ ¶ පරිහරන්තො පාටිපදදිවසතො පට්ඨාය පිණ්ඩපාතත්ථායපි ගාමං අපවිසිත්වා අන්තොවිහාරෙයෙව වසි.

ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

20. ආමන්තෙසීති ආසාළ්හීපුණ්ණමදිවසෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනතො පට්ඨාය අනුක්කමෙන සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛෙ පඤ්චවග්ගියෙ ‘‘ඉදානි තෙසං ආසවක්ඛයාය ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති පඤ්චමියා පක්ඛස්ස ආමන්තෙසි. අනත්තාති අවසවත්තනට්ඨෙන අසාමිකට්ඨෙන සුඤ්ඤතට්ඨෙන අත්තපටික්ඛෙපට්ඨෙනාති එවං චතූහි කාරණෙහි අනත්තා. තත්ථ ‘‘උප්පන්නං රූපං ඨිතිං මා පාපුණාතු, ඨානප්පත්තං මා ජීරතු, ජරප්පත්තං මා භිජ්ජතු, උදයබ්බයෙහි මා කිලමයතූ’’ති න එත්ථ කස්සචි වසීභාවො අත්ථි, ස්වායමස්ස අවසවත්තනට්ඨො. සාමිභූතස්ස කස්සචි අභාවො අසාමිකට්ඨො. නිවාසීකාරකවෙදකඅධිට්ඨායකවිරහෙන තතො සුඤ්ඤතා සුඤ්ඤතට්ඨො. පරපරිකප්පිතඅත්තසභාවාභාවො එව අත්තපටික්ඛෙපට්ඨො. ඉදානි අනත්තතංයෙව විභාවෙතුං ‘‘රූපඤ්ච හිදං භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්තා අභවිස්සාති කාරකො වෙදකො සයංවසීති එවංභූතො අත්තා අභවිස්සාති අධිප්පායො. එවඤ්හි සති රූපස්ස ආබාධාය සංවත්තනං අයුජ්ජමානකං සියා. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, රූපං අනත්තා, තස්මා රූපං ආබාධාය සංවත්තතී’’ති රූපස්ස අනත්තතාය දුක්ඛතා විභාවිතා විය දිස්සති, තථාපි ‘‘යස්මා රූපං ආබාධාය සංවත්තති, තස්මා අනත්තා’’ති පාකටාය සාබාධතාය රූපස්ස අත්තසාරාභාවො විභාවිතො, තතො එව ච ‘‘න ච ලබ්භති රූපෙ ‘එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසී’ති’’ රූපෙ කස්සචි අනිස්සරතා තස්ස ච අවසවත්තනාකාරො දස්සිතො. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

21. තං කිංමඤ්ඤථ භික්ඛවෙති ඉදං කස්මා ආරද්ධං? එත්තකෙන ඨානෙන අනත්තලක්ඛණමෙව කථිතං, න අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණානි, ඉදානි තානි දස්සෙත්වා ¶ සමොධානෙත්වා තීණිපි ලක්ඛණානි දස්සෙතුං ඉදමාරද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. අනිච්චං භන්තෙති භන්තෙ යස්මා හුත්වා න හොති, තස්මා අනිච්චං. යස්මා පුබ්බෙ අසන්තං පච්චයසමවායෙන හුත්වා උප්පජ්ජිත්වා පුන භඞ්ගුපගමනෙන න හොති, තස්මා න නිච්චන්ති අනිච්චං, අද්ධුවන්ති අධිප්පායො. අථ වා උප්පාදවයවන්තතාය තාවකාලිකතාය විපරිණාමකොටියා නිච්චප්පටික්ඛෙපතොති ඉමෙහිපි කාරණෙහි ¶ අනිච්චං. එත්ථ ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජනවසෙන නිරුජ්ඣනවසෙන ච පවත්තනතො උප්පාදවයවන්තතා. තඞ්ඛණිකතාය තාවකාලිකතා. විපරිණාමවන්තතාය විපරිණාමකොටි. රූපඤ්හි උප්පාදාදිවිකාරාපජ්ජනෙන විපරිණාමන්තං විනාසං පාපුණාති. නිච්චසභාවාභාවො එව නිච්චපටික්ඛෙපො. අනිච්චා හි ධම්මා, තෙනෙව අත්තනො අනිච්චභාවෙන අත්ථතො නිච්චතං පටික්ඛිපන්ති නාම.

දුක්ඛං භන්තෙති භන්තෙ පටිපීළනාකාරෙන දුක්ඛං. උප්පාදජරාභඞ්ගවසෙන හි රූපස්ස නිරන්තරං බාධති, පටිපීළනාකාරෙනස්ස දුක්ඛතා. අථ වා සන්තාපට්ඨෙන දුක්ඛමට්ඨෙන දුක්ඛවත්ථුකට්ඨෙන සුඛපටික්ඛෙපට්ඨෙන චාති චතූහි කාරණෙහි දුක්ඛං. එත්ථ ච සන්තාපො නාම දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං පරිදහනං. තතො එවස්ස දුස්සහතාය දුක්ඛමතා. තිස්සන්නං දුක්ඛතානං සංසාරදුක්ඛස්ස ච අධිට්ඨානතාය දුක්ඛවත්ථුකතා. සුඛසභාවාභාවො එව සුඛපටික්ඛෙපො. විපරිණාමධම්මන්ති ජරාය මරණෙන ච විපරිණාමසභාවං. කල්ලං නූති යුත්තං නු. තන්ති එවං අනිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං රූපං. එතං මමාති තණ්හාගාහො මමඞ්කාරභාවතො. එසොහමස්මීති මානගාහො අහඞ්කාරභාවතො. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිගාහො අත්තභාවවිපල්ලාසග්ගාහතො. තණ්හාගාහො චෙත්ථ අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතවසෙන, මානගාහො නවවිධමානවසෙන, දිට්ඨිගාහො ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිවසෙන වෙදිතබ්බො. ඉමෙසං තිණ්ණං තණ්හාමානදිට්ඨිගාහානං වසෙන යුත්තං නු තං සමනුපස්සිතුන්ති වුත්තං හොති.

ඉති භගවා අනිච්චදුක්ඛවසෙන අනත්තලක්ඛණංයෙව දස්සෙසි. භගවා හි කත්ථචි අනිච්චවසෙන අනත්තතං දස්සෙති, කත්ථචි දුක්ඛවසෙන, කත්ථචි උභයවසෙන. තථා හි ‘‘චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්ය, තං න උපපජ්ජති, චක්ඛුස්ස උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති. යස්ස ඛො පන උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති, ‘අත්තා මෙ උප්පජ්ජති චෙව වෙති චා’ති ඉච්චස්ස එවමාගතං හොති, තස්මා තං න උපපජ්ජති. ‘චක්ඛු අත්තා’ති ¶ යො වදෙය්ය, ඉති චක්ඛු අනත්තා’’ති ඉමස්මිඤ්ච ඡඡක්කසුත්තෙ (ම. නි. 3.422) අනිච්චවසෙන අනත්තතං දස්සෙසි. ‘‘රූපඤ්ච හිදං, භික්ඛවෙ, අත්තා අභවිස්ස…පෙ… එවං මෙ රූපං මා අහොසී’’ති ඉමස්මිංයෙව අනත්තලක්ඛණසුත්තෙ දුක්ඛවසෙන අනත්තතං දස්සෙසි. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං, යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා, යදනත්තා, තං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙ සො අත්තා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බ’’න්ති ඉමස්මිං අරහන්තසුත්තෙ (සං. නි. 3.76-77) උභයවසෙන අනත්තතං දස්සෙසි. කස්මා? අනිච්චං දුක්ඛඤ්ච පාකටං, අනත්තා අපාකටං. පරිභොගභාජනාදීසු හි භින්නෙසු ‘‘අහො අනිච්ච’’න්ති වදන්ති, ‘‘අහො අනත්තා’’ති ¶ පන වත්තා නාම නත්ථි. සරීරෙ ගණ්ඩපිළකාසු වා උට්ඨිතාසු කණ්ටකෙන වා විද්ධා ‘‘අහො දුක්ඛ’’න්ති වදන්ති, ‘‘අහො අනත්තා’’ති පන වත්තා නාම නත්ථි. කස්මා? ඉදඤ්හි අනත්තලක්ඛණං නාම අවිභූතං දුද්දසං දුප්පඤ්ඤාපනං. තථා හි සරභඞ්ගාදයොපි සත්ථාරො නාද්දසංසු, කුතො පඤ්ඤාපනා, තෙන නං භගවා අනිච්චවසෙන වා දුක්ඛවසෙන වා උභයවසෙන වා දස්සෙසි. තයිදං ඉමස්මිම්පි තෙපරිවට්ටෙ අනිච්චදුක්ඛවසෙනෙව දස්සිතං. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

22. තස්මාතිහාති තස්මා ඉච්චෙව වුත්තං. ති-කාර හ-කාරා නිපාතා, යස්මා ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා, තස්මාති අත්ථො. යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානමෙතං. යන්ති හි සාමඤ්ඤෙන අනියමදස්සනං, කිඤ්චීති පකාරතො භෙදං ආමසිත්වා අනියමදස්සනං. උභයෙනපි අතීතං වා…පෙ… සන්තිකෙ වා අප්පං වා බහුං වා යාදිසං වා තාදිසං වා නපුංසකනිද්දෙසාරහං සබ්බං බ්යාපෙත්වා සඞ්ගණ්හාති, තස්මා අනවසෙසපරියාදානමෙතං ‘‘යං කිඤ්චී’’ති. එවඤ්ච සති අඤ්ඤෙසුපි නපුංසකනිද්දෙසාරහෙසු පසඞ්ගං දිස්වා තත්ථ අධිප්පෙතත්ථං අධිච්ච පවත්තනතො අතිප්පසඞ්ගස්ස නියමනත්ථං ‘‘රූප’’න්ති වුත්තං. එවං පදද්වයෙනපි රූපස්ස අසෙසපරිග්ගහො කතො හොති. අථස්ස අතීතාදිවිභාගං ආරභති ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදිනා. තඤ්හි කිඤ්චි අතීතං කිඤ්චි අනාගතාදිභෙදන්ති. එස නයො වෙදනාදීසුපි.

තත්ථ රූපං තාව අද්ධාසන්තතිසමයඛණවසෙන චතුධා අතීතං නාම හොති, තථා අනාගතපච්චුප්පන්නං. තත්ථ අද්ධාවසෙන තාව එකස්ස එකස්මිං ¶ භවෙ පටිසන්ධිතො පුබ්බෙ අතීතං, චුතිතො උද්ධමනාගතං, උභින්නමන්තරෙ පච්චුප්පන්නං. සන්තතිවසෙන සභාගෙකඋතුසමුට්ඨානඑකාහාරසමඋට්ඨානඤ්ච පුබ්බාපරියවසෙන වත්තමානම්පි පච්චුප්පන්නං, තතො පුබ්බෙ විසභාගඋතුආහාරසමුට්ඨානං අතීතං, පච්ඡා අනාගතං. චිත්තජං එකවීථිඑකජවනඑකසමාපත්තිසමුට්ඨානං පච්චුප්පන්නං, තතො පුබ්බෙ අතීතං, පච්ඡා අනාගතං. කම්මසමුට්ඨානස්ස පාටියෙක්කං සන්තතිවසෙන අතීතාදිභෙදො නත්ථි. තෙසංයෙව පන උතුආහාරචිත්තසමුට්ඨානානං උපත්ථම්භකවසෙන තස්ස අතීතාදිභාවො වෙදිතබ්බො. සමයවසෙන එකමුහුත්තපුබ්බණ්හසායන්හරත්තිදිවාදීසු සමයෙසු සන්තානවසෙන පවත්තමානං තංතංසමයවන්තං රූපං පච්චුප්පන්නං නාම, තතො පුබ්බෙ අතීතං, පච්ඡා අනාගතං. ඛණවසෙන උප්පාදාදික්ඛණත්තයපරියාපන්නං පච්චුප්පන්නං, තතො පුබ්බෙ අතීතං, පච්ඡා අනාගතං, ඉදමෙවෙත්ථ නිප්පරියායං, සෙසා පරියායකථා.

අජ්ඣත්තං ¶ වා බහිද්ධා වාති චක්ඛාදිපඤ්චවිධං රූපං අත්තභාවං අධිකිච්ච පවත්තත්තා අජ්ඣත්තං, සෙසං තතො බාහිරත්තා බහිද්ධා. අපිච නියකජ්ඣත්තම්පි ඉධ අජ්ඣත්තං, පරපුග්ගලිකම්පි ච බහිද්ධාති වෙදිතබ්බං. ඔළාරිකං වා සුඛුමං වාති චක්ඛාදීනි නව, ආපොධාතුවජ්ජා තිස්සො ධාතුයො චාති ද්වාදසවිධං රූපං ඝට්ටනවසෙන ගහෙතබ්බතො ඔළාරිකං, සෙසං තතො විපරීතත්තා සුඛුමං. හීනං වා පණීතං වාති එත්ථ හීනපණීතභාවො පරියායතො නිප්පරියායතො ච. තත්ථ අකනිට්ඨානං රූපතො සුදස්සීනං රූපං හීනං, තදෙව සුදස්සානං රූපතො පණීතං. එවං යාව නරකසත්තානං රූපං, තාව පරියායතො හීනපණීතතා වෙදිතබ්බා. නිප්පරියායතො පන යං ආරම්මණං කත්වා අකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං හීනං අනිට්ඨභාවතො. යං පන ආරම්මණං කත්වා කුසලවිපාකවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං පණීතං ඉට්ඨභාවතො. යථා හි අකුසලවිපාකො සයං අනිට්ඨො අනිට්ඨෙ එව උප්පජ්ජති, න ඉට්ඨෙ, එවං කුසලවිපාකොපි සයං ඉට්ඨො ඉට්ඨෙයෙව උප්පජ්ජති, න අනිට්ඨෙ. යං දූරෙ සන්තිකෙ වාති යං සුඛුමං, තදෙව දුප්පටිවිජ්ඣසභාවත්තා දූරෙ, ඉතරං සුප්පටිවිජ්ඣසභාවත්තා සන්තිකෙ. අපිචෙත්ථ ඔකාසතොපි උපාදායුපාදාය දූරසන්තිකතා වෙදිතබ්බා. තං සබ්බන්ති තං අතීතාදීහි පදෙහි විසුං නිද්දිට්ඨං සබ්බං රූපං. සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බන්ති සහවිපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං.

යා ¶ කාචි වෙදනාතිආදීසු පන සන්තතිවසෙන ච ඛණවසෙන ච වෙදනාය අතීතානාගතපච්චුප්පන්නභාවො වෙදිතබ්බො. තත්ථ (විසුද්ධි. 2.497 ආදයො) සන්තතිවසෙන එකවීථිඑකජවනඑකසමාපත්තිපරියාපන්නා එකවිධවිසයසමායොගප්පවත්තා ච දිවසම්පි බුද්ධරූපං පස්සන්තස්ස ධම්මං සුණන්තස්ස පවත්තසද්ධාදිසහිතවෙදනා පච්චුප්පන්නා, තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. ඛණවසෙන ඛණත්තයපරියාපන්නා පච්චුප්පන්නා, තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදො නියකජ්ඣත්තවසෙන වෙදිතබ්බො. ඔළාරිකසුඛුමභෙදො ‘‘අකුසලා වෙදනා ඔළාරිකා, කුසලාබ්යාකතා වෙදනා සුඛුමා’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 11) වුත්තෙන ජාතිසභාවපුග්ගලලොකියලොකුත්තරවසෙන වෙදිතබ්බො. ජාතිවසෙන තාව අකුසලවෙදනා සාවජ්ජකිරියහෙතුතො කිලෙසසන්තාපසභාවතො ච අවූපසන්තවුත්තීති කුසලවෙදනාය ඔළාරිකා, සබ්යාපාරතො සඋස්සාහතො සවිපාකතො කිලෙසසන්තාපසභාවතො සාවජ්ජතො ච විපාකාබ්යාකතාය ඔළාරිකා, සවිපාකතො කිලෙසසන්තාපසභාවතො සබ්යාපජ්ජතො සාවජ්ජතො ච කිරියාබ්යාකතාය ඔළාරිකා, කුසලාබ්යාකතා පන වුත්තවිපරියායතො අකුසලාය සුඛුමා. ද්වෙපි කුසලාකුසලවෙදනා සබ්යාපාරතො සඋස්සාහතො සවිපාකතො ච යථායොගං දුවිධායපි අබ්යාකතාය ඔළාරිකා, වුත්තවිපරියායෙන දුවිධාපි අබ්යාකතා තාහි සුඛුමා. එවං තාව ජාතිවසෙන ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්බා.

සභාවවසෙන ¶ පන දුක්ඛවෙදනා නිරස්සාදතො සවිප්ඵාරතො උබ්බෙජනීයතො අභිභවනතො ච ඉතරාහි ද්වීහි ඔළාරිකා, ඉතරා පන ද්වෙ සාතතො සන්තතො පණීතතො මනාපතො මජ්ඣත්තතො ච යථායොගං දුක්ඛාය සුඛුමා. උභො පන සුඛදුක්ඛා සවිප්ඵාරතො ඛොභකරණතො පාකටතො ච අදුක්ඛමසුඛාය ඔළාරිකා, සා වුත්තවිපරියායෙන තදුභයතො සුඛුමා. එවං සභාවවසෙන ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්බා. පුග්ගලවසෙන පන අසමාපන්නස්ස වෙදනා නානාරම්මණවික්ඛිත්තභාවතො සමාපන්නස්ස වෙදනාය ඔළාරිකා, විපරියායෙන ඉතරා සුඛුමා. එවං පුග්ගලවසෙන ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්බා. ලොකියලොකුත්තරවසෙන පන සාසවා වෙදනා ලොකියා. සා ආසවුප්පත්තිහෙතුතො ¶ ඔඝනියතො යොගනියතො ගන්ථනියතො නීවරණියතො උපාදානියතො සංකිලෙසිකතො පුථුජ්ජනසාධාරණතො ච අනාසවාය ඔළාරිකා, සා විපරියායෙන සාසවාය සුඛුමා. එවං ලොකියලොකුත්තරවසෙන ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ජාතිආදිවසෙන සම්භෙදො පරිහරිතබ්බො. අකුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා හි වෙදනා ජාතිවසෙන අබ්යාකතත්තා සුඛුමාපි සමානා සභාවාදිවසෙන ඔළාරිකා හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අබ්යාකතා වෙදනා සුඛුමා, දුක්ඛා වෙදනා ඔළාරිකා. අසමාපන්නස්ස වෙදනා ඔළාරිකා, සාසවා වෙදනා ඔළාරිකා’’ති (විභ. 11). යථා ච දුක්ඛවෙදනා, එවං සුඛාදයොපි ජාතිවසෙන ඔළාරිකා, සභාවාදිවසෙන සුඛුමා හොන්ති. තස්මා යථා ජාතිආදිවසෙන සම්භෙදො න හොති, තථා වෙදනානං ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්බා. සෙය්යථිදං – අබ්යාකතා ජාතිවසෙන කුසලාකුසලාහි සුඛුමා. න තත්ථ ‘‘කතමා අබ්යාකතා, කිං දුක්ඛා, කිං සුඛා, කිං සමාපන්නස්ස, කිං අසමාපන්නස්ස, කිං සාසවා, කිං අනාසවා’’ති එවං සභාවාදිභෙදො පරාමසිතබ්බො. එස නයො සබ්බත්ථ.

අපිච ‘‘තං තං වා පන වෙදනං උපාදායුපාදාය වෙදනා ඔළාරිකා සුඛුමා දට්ඨබ්බා’’ති වචනතො අකුසලාදීසුපි ලොභසහගතාය දොසසහගතවෙදනා අග්ගි විය අත්තනො නිස්සයදහනතො ඔළාරිකා, ලොභසහගතා සුඛුමා. දොසසහගතාපි නියතා ඔළාරිකා, අනියතා සුඛුමා. නියතාපි කප්පට්ඨිතිකා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. කප්පට්ඨිතිකාසුපි අසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. ලොභසහගතා පන දිට්ඨිසම්පයුත්තා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. සාපි නියතා කප්පට්ඨිතිකා අසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා, අවිසෙසෙන අකුසලා බහුවිපාකා ඔළාරිකා, අප්පවිපාකා සුඛුමා. කුසලා පන අප්පවිපාකා ඔළාරිකා, බහුවිපාකා සුඛුමා.

අපිච ¶ කාමාවචරකුසලා ඔළාරිකා, රූපාවචරා සුඛුමා, තතො අරූපාවචරා, තතො ලොකුත්තරා. කාමාවචරා ච දානමයා ඔළාරිකා, සීලමයා සුඛුමා, තතො භාවනාමයා. භාවනාමයාපි දුහෙතුකා ඔළාරිකා ¶ , තිහෙතුකා සුඛුමා. තිහෙතුකාපි සසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, අසඞ්ඛාරිකා සුඛුමා. රූපාවචරා පඨමජ්ඣානිකා ඔළාරිකා…පෙ… පඤ්චමජ්ඣානිකා සුඛුමාව. අරූපාවචරා ආකාසානඤ්චායතනසම්පයුත්තා ඔළාරිකා…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසම්පයුත්තා සුඛුමාව. ලොකුත්තරා ච සොතාපත්තිමග්ගසම්පයුත්තා ඔළාරිකා…පෙ… අරහත්තමග්ගසම්පයුත්තා සුඛුමාව. එස නයො තංතංභූමිවිපාකකිරියවෙදනාසු දුක්ඛාදිඅසමාපන්නාදිසාසවාදිවසෙන වුත්තවෙදනාසු ච.

ඔකාසවසෙන චාපි නිරයෙ දුක්ඛා ඔළාරිකා, තිරච්ඡානයොනියං සුඛුමා…පෙ… පරනිම්මිතවසවත්තී සුඛුමාව. යථා ච දුක්ඛා, එවං සුඛාපි සබ්බත්ථ යථානුරූපං යොජෙතබ්බා. වත්ථුවසෙන චාපි හීනවත්ථුකා යා කාචි වෙදනා ඔළාරිකා, පණීතවත්ථුකා සුඛුමා. හීනප්පණීතභෙදෙ යා ඔළාරිකා, සා හීනා. යා ච සුඛුමා, සා පණීතාති වෙදිතබ්බා. දූරපදං පන අකුසලා වෙදනා කුසලාබ්යාකතාහි වෙදනාහි දූරෙ, සන්තිකපදං අකුසලා වෙදනා අකුසලාය වෙදනාය සන්තිකෙතිආදිනා නයෙන විභත්තං. තස්මා අකුසලා වෙදනා විසභාගතො අසංසට්ඨතො අසරික්ඛතො ච කුසලාබ්යාකතාහි දූරෙ, තථා කුසලාබ්යාකතා අකුසලාය. එස නයො සබ්බවාරෙසු. අකුසලා පන වෙදනා සභාගතො ච සංසට්ඨතො ච සරික්ඛතො ච අකුසලාය සන්තිකෙති. තංතංවෙදනාසම්පයුත්තානං පන සඤ්ඤාදීනම්පි එවමෙව වෙදිතබ්බං.

23. සුතවාති ආගමාධිගමසඞ්ඛාතෙන බාහුසච්චෙන සමන්නාගතත්තා සුතවා. නිබ්බින්දතීති උක්කණ්ඨති. එත්ථ ච නිබ්බිදාති වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා අධිප්පෙතා. නිබ්බින්දං විරජ්ජතීති එත්ථ විරාගවසෙන චත්තාරො මග්ගා කථිතා. විරාගා විමුච්චතීති විරාගෙන මග්ගෙනෙව හෙතුභූතෙන පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිවසෙන විමුච්චති. ඉමිනා චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි කථිතානි. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතීති ඉමිනා පන පච්චවෙක්ඛණඤාණං කථිතං. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමි. තෙන හි ඤාණෙන අරියසාවකො පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘ඛීණා ජාතී’’තිආදීනි පජානාති. කතමා පනස්ස ජාති ඛීණා, කථඤ්ච නං පජානාතීති? න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා පුබ්බෙව ඛීණත්තා, න අනාගතා අනාගතෙ වායාමාභාවතො, න පච්චුප්පන්නා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ¶ ආපජ්ජනෙන ඛීණා, තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ ¶ පච්චවෙක්ඛිත්වා කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකං හොතීති ජානන්තො පජානාති.

වුසිතන්ති වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා මග්ගබ්රහ්මචරියං වසන්ති නාම, ඛීණාසවො වුත්ථවාසො, තස්මා අරියසාවකො අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘වුසිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති පජානාති. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි තං කිච්චං කරොන්ති, ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා අරියසාවකො අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘කතං කරණීය’’න්ති පජානාති. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය එවංසොළසකිච්චභාවාය, කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති පජානාති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවා ඉමස්මා එවංපකාරා ඉදානි වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං මය්හං නත්ථි, ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා රුක්ඛා විය. තෙ චරිමකවිඤ්ඤාණනිරොධෙන අනුපාදානො විය ජාතවෙදො නිබ්බායිස්සන්තීති පජානාති.

24. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති තෙ භික්ඛූ සකමනා තුට්ඨමනා, පීතිසොමනස්සෙහි වා සමත්තමනා හුත්වා කරවීකරුතමඤ්ජුනා කණ්ණසුඛෙන පණ්ඩිතජනහදයානං අමතාභිසෙකසදිසෙන බ්රහ්මස්සරෙන භාසතො භගවතො වචනං සුකථිතං සුලපිතං ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’ති මත්ථකෙන සම්පටිච්ඡන්තා අනුමොදිංසු චෙව සම්පටිච්ඡිංසු චාති අත්ථො. අයඤ්හි අභිනන්ද-සද්දො ‘‘අභිනන්දති අභිවදතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.5; 4.114, 118) තණ්හායපි ආගතො. ‘‘අන්නමෙවාභිනන්දන්ති, උභයෙ දෙවමානුසා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.43) උපගමනෙපි.

‘‘චිරප්පවාසිං පුරිසං, දූරතො සොත්ථිමාගතං;

ඤාතිමිත්තා සුහජ්ජා ච, අභිනන්දන්ති ආගත’’න්ති. (ධ. ප. 219; වි. ව. 861) –

ආදීසු ¶ සම්පටිච්ඡනෙපි. ‘‘අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.205) අනුමොදනෙපි. ස්වායමිධ අනුමොදනසම්පටිච්ඡනෙසු යුජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘අනුමොදිංසු චෙව සම්පටිච්ඡිංසු ¶ චා’’ති. අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූති අනුප්පාදනිරොධෙන නිරුජ්ඣමානෙහි ආසවෙහි අනුපාදාය අග්ගහෙත්වා කඤ්චි ධම්මං ‘‘අහං මමා’’ති අනාදියිත්වාව චිත්තානි විමුච්චිංසු. ඡ අරහන්තොති භගවතා සද්ධිං ඡ ජනා අරහන්තො. අඤ්ඤෙසං පන දෙවබ්රහ්මානම්පි අරහත්තප්පත්තිසම්භවතො ඉදං මනුස්සඅරහන්තෙයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඡ මනුස්සා අරහන්තො හොන්තී’’ති.

අනත්තලක්ඛණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. ඉදානි යසස්ස පබ්බජ්ජං දස්සෙතුං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – හෙමන්තිකොතිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 2.42; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.39) යත්ථ සුඛං හොති හෙමන්තකාලෙ වසිතුං, අයං හෙමන්තිකො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – හෙමන්තෙ වාසො හෙමන්තං උත්තරපදලොපෙන, හෙමන්තං අරහතීති හෙමන්තිකො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ වස්සිකො පාසාදො නාතිඋච්චො හොති නාතිනීචො, ද්වාරවාතපානානිපිස්ස නාතිබහූනි නාතිතනූනි, භූමත්ථරණපච්චත්ථරණඛජ්ජභොජ්ජානිපෙත්ථ මිස්සකානෙව වට්ටන්ති. හෙමන්තිකෙ ථම්භාපි භිත්තියොපි නීචා හොන්ති, ද්වාරවාතපානානි තනුකානි සුඛුමඡිද්දානි, උණ්හප්පවෙසනත්ථාය භිත්තිනිය්යූහානි හරියන්ති, භූමත්ථරණපච්චත්ථරණනිවාසනපාරුපනානි පනෙත්ථ උණ්හවිකිරියානි කම්බලාදීනි වට්ටන්ති, ඛජ්ජභොජ්ජං සිනිද්ධං කටුකසන්නිස්සිතඤ්ච. ගිම්හිකෙ ථම්භාපි භිත්තියොපි උච්චා හොන්ති, ද්වාරවාතපානානි පනෙත්ථ බහූනි විපුලජාතානි හොන්ති, භූමත්ථරණානි සීතවිකිරියානි දුකූලමයානි වට්ටන්ති, ඛජ්ජභොජ්ජානි මධුරරසසීතවිකිරියානි, වාතපානසමීපෙසු චෙත්ථ නවා චාටියො ඨපෙත්වා උදකස්ස පූරෙත්වා නීලුප්පලාදීහි සඤ්ඡාදෙන්ති, තෙසු තෙසු පදෙසෙසු උදකයන්තානි කරොන්ති, යෙහි දෙවෙ වස්සන්තෙ විය උදකධාරා නික්ඛමන්ති.

නිප්පුරිසෙහීති ¶ පුරිසවිරහිතෙහි. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තූරියානෙව නිප්පුරිසානි, සබ්බට්ඨානානිපි නිප්පුරිසානෙව. දොවාරිකාපි ඉත්ථියොව, නහාපනාදිපරිකම්මකරාපි ඉත්ථියොව. පිතා කිර ‘‘තථාරූපං ඉස්සරියසුඛසම්පත්තිං අනුභවමානස්ස පුරිසං දිස්වා පරිසඞ්කා උප්පජ්ජති, සා මෙ පුත්තස්ස මා අහොසී’’ති සබ්බකිච්චෙසු ඉත්ථියොව ඨපාපෙසි. පඤ්චහි කාමගුණෙහීති ¶ රූපසද්දාදීහි පඤ්චහි කාමකොට්ඨාසෙහි. සමප්පිතස්සාති සම්මා අප්පිතස්ස, උපෙතස්සාති අත්ථො. සමඞ්ගීභූතස්සාති තස්සෙව වෙවචනං. පරිචාරයමානස්සාති පරිතො චාරයමානස්ස, තස්මිං තස්මිං කාමගුණෙ ඉන්ද්රියානි චාරයමානස්සාති අත්ථො. ආළම්බරන්ති පණවං. විකෙසිකන්ති මුත්තකෙසං, විප්පකිණ්ණකෙසන්ති අත්ථො. වික්ඛෙළිකන්ති විස්සන්දමානලාලං. විප්පලපන්තියොති විරුද්ධං පලපන්තියො වා රුදන්තියො වා. සුසානං මඤ්ඤෙති ආමකසුසානං විය අද්දස සකං පරිජනන්ති සම්බන්ධො. උදානං උදානෙසීති සංවෙගවසෙන උදානං උදානෙසි, සංවෙගවසප්පවත්තං වාචං නිච්ඡාරෙසීති අත්ථො.

26. ඉදං ඛො යසාති භගවා නිබ්බානං සන්ධායාහ. තඤ්හි තණ්හාදීහි කිලෙසෙහි අනුපද්දුතං අනුපස්සට්ඨඤ්ච. අනුපුබ්බිං කථන්ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.75; ම. නි. අට්ඨ. 2.69) දානානන්තරං සීලං, සීලානන්තරං සග්ගං, සග්ගානන්තරං මග්ගන්ති එවමනුපටිපාටිකථං. තත්ථ දානකථා නාම ‘‘ඉදං දානං නාම සුඛානං නිදානං, සම්පත්තීනං මූලං, භොගානං පතිට්ඨා, විසමගතස්ස තාණං ලෙණං ගති පරායණං, ඉධලොකපරලොකෙසු දානසදිසො අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි. ඉදඤ්හි අවස්සයට්ඨෙන රතනමයසීහාසනසදිසං, පතිට්ඨානට්ඨෙන මහාපථවීසදිසං, ආරම්මණට්ඨෙන ආලම්බනරජ්ජුසදිසං, ඉදඤ්හි දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන නාවා, සමස්සාසනට්ඨෙන සඞ්ගාමසූරො, භයපරිත්තාණට්ඨෙන සුසඞ්ඛතනගරං, මච්ඡෙරමලාදීහි අනුපලිත්තට්ඨෙන පදුමං, තෙසං නිදහනට්ඨෙන අග්ගි, දුරාසදට්ඨෙන ආසීවිසො, අසන්තාසනට්ඨෙන සීහො, බලවන්තට්ඨෙන හත්ථී, අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙන සෙතඋසභො, ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනට්ඨෙන වලාහකො අස්සරාජා. දානං නාමෙතං මයා ගතමග්ගො, මය්හෙවෙසො වංසො, මයා දස පාරමියො පූරෙන්තෙන වෙලාමමහායඤ්ඤා මහාගොවින්දමහායඤ්ඤා මහාසුදස්සනමහායඤ්ඤා වෙස්සන්තරමහායඤ්ඤාති අනෙකෙ මහායඤ්ඤා පවත්තිතා, සසභූතෙන ජලිතෙ ¶ අග්ගික්ඛන්ධෙ අත්තානං නිය්යාතෙන්තෙන සම්පත්තයාචකානං චිත්තං ගහිතං. දානඤ්හි ලොකෙ සක්කසම්පත්තිං දෙති, මාරසම්පත්තිං බ්රහ්මසම්පත්තිං චක්කවත්තිසම්පත්තිං සාවකපාරමිඤාණං පච්චෙකබොධිඤාණං අභිසම්බොධිඤාණං දෙතී’’ති එවමාදිනා දානගුණප්පටිසංයුත්තකථා.

යස්මා පන දානං දදන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොති, තස්මා තදනන්තරං සීලකථං කථෙසි. දානඤ්හි නාම දක්ඛිණෙය්යෙසු හිතජ්ඣාසයෙන පූජනජ්ඣාසයෙන වා අත්තනො සන්තකස්ස පරෙසං පරිච්චජනං, තස්මා දායකො සත්තෙසු එකන්තහිතජ්ඣාසයො පුරිසපුග්ගලො, පරෙසං වා සන්තකං හරතීති අට්ඨානමෙතං. තස්මා දානං දදන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොතීති දානානන්තරං සීලං වුත්තං. අපිච දානකථා තාව පචුරජනෙසුපි පවත්තියා සබ්බසාධාරණත්තා සුකරත්තා සීලෙ පතිට්ඨානස්ස ¶ උපායභාවතො ච ආදිතො කථිතා. පරිච්චාගසීලො හි පුග්ගලො පරිග්ගහවත්ථූසු නිස්සඞ්ගභාවතො සුඛෙනෙව සීලානි සමාදියති, තත්ථ ච සුප්පතිට්ඨිතො හොති. සීලෙන දායකපටිග්ගාහකවිසුද්ධිතො පරානුග්ගහං වත්වා පරපීළානිවත්තිවචනතො කිරියධම්මං වත්වා අකිරියධම්මවචනතො භොගයසසම්පත්තිහෙතුං වත්වා භවසම්පත්තිහෙතුවචනතො ච දානකථානන්තරං සීලකථා කථිතා.

සීලකථා නාම ‘‘සීලං නාමෙතං අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං. සීලං නාමෙතං මම වංසො, අහං සඞ්ඛපාලනාගරාජකාලෙ භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ සීලවරාජකාලෙ මාතුපොසකහත්ථිරාජකාලෙ ඡද්දන්තහත්ථිරාජකාලෙති අනන්තෙසු අත්තභාවෙසු සීලං පරිපූරෙසිං. ඉධලොකපරලොකසම්පත්තීනඤ්හි සීලසදිසො අවස්සයො සීලසදිසා පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි, සීලාලඞ්කාරසදිසො අලඞ්කාරො නත්ථි, සීලපුප්ඵසදිසං පුප්ඵං නත්ථි, සීලගන්ධසදිසො ගන්ධො නත්ථි. සීලාලඞ්කාරෙන හි අලඞ්කතං සීලකුසුමපිළන්ධනං සීලගන්ධානුලිත්තං සදෙවකොපි ලොකො ඔලොකෙන්තො තිත්තිං න ගච්ඡතී’’ති එවමාදිසීලගුණප්පටිසංයුත්තකථා.

ඉදං පන සීලං නිස්සාය අයං සග්ගො ලබ්භතීති දස්සනත්ථං සීලානන්තරං සග්ගකථං කථෙසි. සග්ගකථා නාම ‘‘අයං සග්ගො නාම ඉට්ඨො කන්තො මනාපො ¶ , නිච්චමෙත්ථ කීළා, නිච්චං සම්පත්තියො ලබ්භන්ති, චාතුමහාරාජිකා දෙවා නවුතිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසුඛං දිබ්බසම්පත්තිං පටිලභන්ති, තාවතිංසා තිස්සො ච වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානී’’ති එවමාදිසග්ගගුණපටිසංයුත්තකථා. සග්ගසම්පත්තිං කථයන්තානඤ්හි බුද්ධානං මුඛං නප්පහොති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අනෙකපරියායෙන ඛො අහං, භික්ඛවෙ, සග්ගකථං කථෙය්ය’’න්තිආදි.

එවං සග්ගකථාය පලොභෙත්වා පුන හත්ථිං අලඞ්කරිත්වා තස්ස සොණ්ඩං ඡින්දන්තො විය අයම්පි සග්ගො අනිච්චො අද්ධුවො, න එත්ථ ඡන්දරාගො කාතබ්බොති දස්සනත්ථං ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.177; පාචි. 417) නයෙන කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං කථෙසි. තත්ථ ආදීනවොති දොසො, අනිච්චතාදිනා අප්පස්සාදතාදිනා ච දූසිතභාවොති අත්ථො. අථ වා ආදීනං වාති පවත්තතීති ආදීනවො, පරමකපණතා. තථා ච කාමා යථාභූතං පච්චවෙක්ඛන්තානං පච්චුපතිට්ඨන්ති. ඔකාරොති ලාමකභාවො නිහීනභාවො අසෙට්ඨෙහි සෙවිතබ්බතා සෙට්ඨෙහි න සෙවිතබ්බතා ච. සංකිලෙසොති තෙහි සත්තානං සංකිලිස්සනං, විබාධෙතබ්බතා උපතාපෙතබ්බතාති අත්ථො.

එවං ¶ කාමාදීනවෙන තජ්ජෙත්වා නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි. යත්තකා ච කාමෙසු ආදීනවා, පටිපක්ඛතො තත්තකාව නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසා. අපිච ‘‘නෙක්ඛම්මං නාමෙතං අසම්බාධං අසංකිලිට්ඨං, නික්ඛන්තං කාමෙහි, නික්ඛන්තං කාමසඤ්ඤාය, නික්ඛන්තං කාමවිතක්කෙහි, නික්ඛන්තං කාමපරිළාහෙහි, නික්ඛන්තං බ්යාපාරතො’’තිආදිනා නයෙන නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි, පබ්බජ්ජාය ඣානාදීසු ච ගුණෙ විභාවෙසි වණ්ණෙසි. එත්ථ ච සග්ගං කථෙත්වා ස්වායං සග්ගො රාගාදීහි උපක්කිලිට්ඨො, සබ්බථාපි අනුපක්කිලිට්ඨො අරියමග්ගොති දස්සනත්ථං සග්ගානන්තරං මග්ගො කථෙතබ්බො. මග්ගඤ්ච කථෙන්තෙන තදධිගමුපායසන්දස්සනත්ථං සග්ගපරියාපන්නාපි පගෙව ඉතරෙ සබ්බෙපි කාමා නාම බහ්වාදීනවා අනිච්චා අද්ධුවා විපරිණාමධම්මාති කාමානං ආදීනවො, හීනා ගම්මා පොථුජ්ජනිකා අනරියා අනත්ථසඤ්හිතාති තෙසං ඔකාරො ලාමකභාවො, සබ්බෙපි භවා කිලෙසානං වත්ථුභූතාති තත්ථ සංකිලෙසො, සබ්බසංකිලෙසවිප්පමුත්තං නිබ්බානන්ති නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසො ¶ ච කථෙතබ්බොති කාමෙසු ආදීනවො ඔකාරො සංකිලෙසො නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසො පකාසිතොති දට්ඨබ්බං.

කල්ලචිත්තන්ති කම්මනියචිත්තං, හෙට්ඨා පවත්තිතදෙසනාය අස්සද්ධියාදීනං චිත්තදොසානං විගතත්තා උපරිදෙසනාය භාජනභාවූපගමනෙන කම්මක්ඛමචිත්තන්ති අත්ථො. අස්සද්ධියාදයො වා යස්මා චිත්තස්ස රොගභූතා තදා තස්ස විගතා, තස්මා කල්ලචිත්තං අරොගචිත්තන්ති අත්ථො. දිට්ඨිමානාදිකිලෙසවිගමෙන මුදුචිත්තං, කාමච්ඡන්දාදිවිගමෙන විනීවරණචිත්තං, සම්මාපටිපත්තියං උළාරපීතිපාමොජ්ජයොගෙන උදග්ගචිත්තං. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා පසන්නචිත්තං යදා භගවා අඤ්ඤාසීති සම්බන්ධො. අථ වා කල්ලචිත්තන්ති කාමච්ඡන්දවිගමෙන අරොගචිත්තං. මුදුචිත්තන්ති බ්යාපාදවිගමෙන මෙත්තාවසෙන අකඨිනචිත්තං. විනීවරණචිත්තන්ති උද්ධච්චකුක්කුච්චවිගමෙන වික්ඛෙපස්ස විගතත්තා තෙන අපිහිතචිත්තං. උදග්ගචිත්තන්ති ථිනමිද්ධවිගමෙන සම්පග්ගහවසෙන අලීනචිත්තං. පසන්නචිත්තන්ති විචිකිච්ඡාවිගමෙන සම්මාපටිපත්තියං අධිමුත්තචිත්තන්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සාමුක්කංසිකාති සාමං උක්කංසිකා, අත්තනායෙව උද්ධරිත්වා ගහිතා, සයම්භූඤාණෙන දිට්ඨා අසාධාරණා අඤ්ඤෙසන්ති අත්ථො. කා ච පන සාති? අරියසච්චදෙසනා. තෙනෙවාහ ‘‘දුක්ඛං සමුදයං නිරොධං මග්ග’’න්ති.

සෙය්යථාපීතිආදිනා උපමාවසෙන තස්ස කිලෙසප්පහානං අරියමග්ගුප්පාදඤ්ච දස්සෙති. අපගතකාළකන්ති විගතකාළකං. සම්මදෙවාති සුට්ඨු එව. රජනන්ති නීලපීතාදිරඞ්ගජාතං. පටිග්ගණ්හෙය්යාති ගණ්හෙය්ය, පභස්සරං භවෙය්ය. තස්මිංයෙව ආසනෙති තස්සංයෙව නිසජ්ජායං. එතෙනස්ස ලහුවිපස්සකතා තික්ඛපඤ්ඤතා සුඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤතා ච දස්සිතා හොති. විරජන්තිආදි ¶ වුත්තනයමෙව. තත්රිදං උපමාසංසන්දනං – වත්ථං විය චිත්තං, වත්ථස්ස ආගන්තුකමලෙහි කිලිට්ඨභාවො විය චිත්තස්ස රාගාදිමලෙහි සංකිලිට්ඨභාවො, ධොවනසිලා විය අනුපුබ්බිකථා, උදකං විය සද්ධා, උදකෙන තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ඌසගොමයඡාරිකඛාරකෙහි කාළකපදෙසෙ සම්මද්දිත්වා වත්ථස්ස ධොවනපයොගො විය සද්ධාසිනෙහෙන තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා සතිසමාධිපඤ්ඤාහි දොසෙ සිථිලෙ කත්වා සීලසුතාදිවිධිනා චිත්තස්ස සොධනෙ වීරියාරම්භො, තෙන පයොගෙන වත්ථෙ කාළකාපගමො විය වීරියාරම්භෙන කිලෙසවික්ඛම්භනං, රඞ්ගජාතං ¶ විය අරියමග්ගො, තෙන සුද්ධස්ස වත්ථස්ස පභස්සරභාවො විය වික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස චිත්තස්ස මග්ගෙන පරියොදපනන්ති.

27. අස්සදූතෙති ආරුළ්හඅස්සෙ දූතෙ. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරන්ති ඉද්ධිකිරියං. අභිසඞ්ඛරෙසීති අභිසඞ්ඛරි, අකාසීති අත්ථො. කිමත්ථන්ති චෙ? උභින්නං පටිලභිතබ්බවිසෙසන්තරායනිසෙධනත්ථං. යදි හි සො පුත්තං පස්සෙය්ය, පුත්තස්සපි අරහත්තප්පත්ති සෙට්ඨිස්සපි ධම්මචක්ඛුපටිලාභො න සියා. අදිට්ඨසච්චොපි හි ‘‘දෙහි තෙ මාතුයා ජීවිත’’න්ති යාචන්තො කථඤ්හි නාම වික්ඛෙපං පටිබාහිත්වා භගවතො ධම්මදෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා ධම්මචක්ඛුං පටිලභෙය්ය, යසො ච එවං තෙන යාචියමානො කථං තං වික්ඛෙපං පටිබාහිත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨහෙය්ය.

එතදවොචාති භගවතො ධම්මදෙසනං අබ්භනුමොදමානො එතං ‘‘අභික්කන්තං භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච. අභික්කන්ත-සද්දො චායමිධ අබ්භනුමොදනෙ, තස්මා සාධු සාධු භන්තෙති වුත්තං හොති.

‘‘භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහලච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො’’ති. –

ඉමිනාව ලක්ඛණෙන ඉධ පසාදවසෙන පසංසාවසෙන චායං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. සෙය්යථාපීතිආදිනා චතූහි උපමාහි භගවතො දෙසනං ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛඨපිතං, හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරිමුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති වදෙය්ය. අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසී අඩ්ඪරත්ති ඝනවනසණ්ඩමෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගතමෙ.

එවං ¶ දෙසනං ථොමෙත්වා ඉමාය දෙසනාය රතනත්තයෙ පසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො ‘‘එසාහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං. උපාසකං මං භගවා ධාරෙතූති මං භගවා ‘‘උපාසකො අය’’න්ති එවං ධාරෙතු, ජානාතූති අත්ථො. අජ්ජතග්ගෙති එත්ථායං අග්ග-සද්දො ආදිඅත්ථෙ, තස්මා අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වාති ¶ එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. අජ්ජතන්ති අජ්ජභාවං. ‘‘අජ්ජදග්ගෙ’’ති වා පාඨො, ද-කාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගං කත්වාති අත්ථො. පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං. යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං, අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණං ගතං උපාසකං කප්පියකාරකං මං භගවා ධාරෙතු ජානාතු. අහඤ්හි සචෙපි මෙ තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දෙය්ය, නෙව බුද්ධං ‘‘න බුද්ධො’’ති වා, ධම්මං ‘‘න ධම්මො’’ති වා, සඞ්ඝං ‘‘න සඞ්ඝො’’ති වා වදෙය්යන්ති එවං අත්තසන්නිය්යාතනෙන සරණං අගමාසි. එවං ‘‘අභික්කන්ත’’න්තිආදීනං අනුත්තානපදත්ථො වෙදිතබ්බො, විත්ථාරො පන හෙට්ඨා වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනායං ආගතොයෙවාති ඉධ න දස්සිතො.

28. භූමිං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාති අත්තනා දිට්ඨමත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං පටිප්පස්සම්භෙසීති යථා තං සෙට්ඨි ගහපති තත්ථ නිසින්නොව යසං කුලපුත්තං පස්සති, තථා අධිට්ඨාසීති අත්ථො. අධිවාසෙතූති සම්පටිච්ඡතු. අජ්ජතනායාති යං මෙ තුම්හෙසු සක්කාරං කරොතො අජ්ජ භවිස්සති පුඤ්ඤඤ්ච පීතිපාමොජ්ජඤ්ච, තදත්ථාය. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙනාති භගවා කායඞ්ගං වා වාචඞ්ගං වා අචොපෙත්වා අබ්භන්තරෙයෙව ඛන්තිං කරොන්තො තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි, සෙට්ඨිස්ස අනුග්ගහත්ථං මනසාව සම්පටිච්ඡීති වුත්තං හොති. ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති භගවා අවොචාති තස්ස කිර ඉද්ධිමයපත්තචීවරස්ස උපනිස්සයං ඔලොකෙන්තො අනෙකාසු ජාතීසු චීවරාදිඅට්ඨපරික්ඛාරදානං දිස්වා ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති අවොච. සො තාවදෙව භණ්ඩු කාසාවවසනො අට්ඨහි භික්ඛුපරික්ඛාරෙහි සරීරෙ පටිමුක්කෙහෙව වස්සසට්ඨිකත්ථෙරො විය භගවන්තං නමස්සමානොව නිසීදි. යො හි චීවරාදිකෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ පත්තචීවරමෙව වා සොතාපන්නාදිඅරියස්ස පුථුජ්ජනස්සෙව වා සීලසම්පන්නස්ස දත්වා ‘‘ඉදං පරික්ඛාරදානං අනාගතෙ එහිභික්ඛුභාවාය පච්චයො හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙති, තස්ස තං සති අධිකාරසම්පත්තියං බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඉද්ධිමයපරික්ඛාරලාභාය සංවත්තතීති වෙදිතබ්බං.

29. පණීතෙනාති උත්තමෙන. සහත්ථාති සහත්ථෙන. සන්තප්පෙත්වාති සුට්ඨු තප්පෙත්වා, පරිපුණ්ණං සුහිතං යාවදත්ථං කත්වා. සම්පවාරෙත්වාති සුට්ඨු පවාරෙත්වා, අලං අලන්ති හත්ථසඤ්ඤාය පටික්ඛිපාපෙත්වා. භුත්තාවින්ති භුත්තවන්තං ¶ . ඔනීතපත්තපාණින්ති පත්තතො ඔනීතපාණිං, අපනීතහත්ථන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඔනිත්තපත්තපාණි’’න්තිපි පාඨො, තස්සත්ථො – ඔනිත්තං නානාභූතං විනාභූතං ¶ පත්තං පාණිතො අස්සාති ඔනිත්තපත්තපාණි, තං ඔනිත්තපත්තපාණිං, හත්ථෙ ච පත්තඤ්ච ධොවිත්වා එකමන්තං පත්තං නික්ඛිපිත්වා නිසින්නන්ති අත්ථො. එකමන්තං නිසීදිංසූති භගවන්තං එවංභූතං ඤත්වා එකස්මිං ඔකාසෙ නිසීදිංසූති අත්ථො. ධම්මියා කථායාතිආදීසු තඞ්ඛණානුරූපාය ධම්මියා කථාය දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකඅත්ථං සන්දස්සෙත්වා කුසලෙ ච ධම්මෙ සමාදපෙත්වා තත්ථ ච නං සමුත්තෙජෙත්වා සඋස්සාහං කත්වා තාය ච සඋස්සාහතාය අඤ්ඤෙහි ච විජ්ජමානගුණෙහි සම්පහංසෙත්වා ධම්මරතනවස්සං වස්සිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි.

යසස්ස පබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුගිහිසහායපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා

30. ඉදානි තස්ස සහායානං පබ්බජ්ජං දස්සෙන්තො ‘‘අස්සොසුං ඛො’’තිආදිමාහ. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – සෙට්ඨිනො ච අනුසෙට්ඨිනො ච යෙසං කුලානං තානි සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනි කුලානි, තෙසං සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනං කුලානං, පවෙණිවසෙන ආගතෙහි සෙට්ඨීහි ච අනුසෙට්ඨීහි ච සමන්නාගතානං කුලානන්ති අත්ථො. විමලොතිආදීනි තෙසං පුත්තානං නාමානි. කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වාති කෙසඤ්ච මස්සුඤ්ච ඔරොපෙත්වා. කාසායානි වත්ථානීති කසායරසපීතානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි. ඔරකොති ඌනකො ලාමකො. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

චතුගිහිසහායපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්ඤාසගිහිසහායපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා

31. පඤ්ඤාසමත්තානං ගිහිසහායානං පබ්බජ්ජායපි යං වත්තබ්බං, තං වුත්තමෙව. ඉමෙසං පන සබ්බෙසං පුබ්බයොගො වත්තබ්බොති තං දස්සෙතුං ‘‘යසආදීනං ¶ කුලපුත්තානං අයං පුබ්බයොගො’’තිආදිමාහ. තත්ථ වග්ගබන්ධනෙනාති ගණබන්ධනෙන, එකීභූතාති වුත්තං හොති. අනාථසරීරානීති අනාථානි මතකළෙවරානි. පටිජග්ගන්තාති බහි නීහරිත්වා ඣාපෙන්තා.

පඤ්ඤාසගිහිසහායපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

32. ඉදානි ¶ සරණගමනූපසම්පදං දස්සෙතුං ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්රායං අනුපුබ්බපදවණ්ණනා (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.141) – මුත්තාහන්ති මුත්තො අහං. චාරිකන්ති අනුපුබ්බගමනචාරිකං, ගාමනිගමරාජධානීසු අනුක්කමෙන ගමනසඞ්ඛාතං චාරිකන්ති අත්ථො. චරථාති දිවසං යොජනපරමං ගච්ඡන්තා චරථ. මා එකෙන ද්වෙ අගමිත්ථාති එකෙන මග්ගෙන ද්වීසු ගතෙසු එකස්මිං ධම්මං දෙසෙන්තෙ එකෙන තුණ්හීභූතෙන ඨාතබ්බං හොති, තස්මා එවමාහ. ආදිකල්යාණන්ති ආදිම්හි කල්යාණං සුන්දරං භද්දකං, තථා මජ්ඣපරියොසානෙසු. ආදිමජ්ඣපරියොසානඤ්ච නාමෙතං සාසනස්ස ච දෙසනාය ච වසෙන දුබ්බිධං. තත්ථ සාසනස්ස සීලං ආදි, සමථවිපස්සනාමග්ගා මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. සීලසමාධයො වා ආදි, විපස්සනාමග්ගා මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. සීලසමාධිවිපස්සනා වා ආදි, මග්ගො මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. දෙසනාය පන චතුප්පදිකගාථාය තාව පඨමපාදො ආදි, දුතියතතියා මජ්ඣං, චතුත්ථො පරියොසානං. පඤ්චපදඡප්පදානං පඨමපාදො ආදි, අවසානපාදො පරියොසානං, සෙසා මජ්ඣං. එකානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස නිදානං ආදි, ඉදමවොචාති පරියොසානං, සෙසං මජ්ඣං. අනෙකානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස මජ්ඣෙ බහුකම්පි අනුසන්ධි මජ්ඣමෙව, නිදානං ආදි, ඉදමවොචාති පරියොසානං. සාත්ථන්ති සාත්ථකං කත්වා දෙසෙථ. සබ්යඤ්ජනන්ති බ්යඤ්ජනෙහි චෙව පදෙහි ච පරිපූරං කත්වා දෙසෙථ. කෙවලපරිපුණ්ණන්ති සකලපරිපුණ්ණං. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනබ්රහ්මචරියං. පකාසෙථාති ආවි කරොථ.

අප්පරජක්ඛජාතිකාති පඤ්ඤාචක්ඛුම්හි අප්පකිලෙසරජසභාවා, දුකූලසාණියා පටිච්ඡන්නා විය චතුප්පදිකගාථාපරියොසානෙ අරහත්තං පත්තුං සමත්ථා ¶ සත්තා සන්තීති අත්ථො. පරිහායන්තීති අලාභපරිහානියා ධම්මතො පරිහායන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘අනධිගතං නාධිගච්ඡන්තා විසෙසාධිගමතො පරිහායන්තී’’ති. සෙනානිගමොති සෙනාය නිගමො. පඨමකප්පිකානං කිර තස්මිං ඨානෙ සෙනානිවෙසො අහොසි, තස්මා සො පදෙසො ‘‘සෙනානිගමො’’ති වුච්චති. ‘‘සෙනානිගාමො’’තිපි පාඨො, සෙනානි නාම සුජාතාය පිතා, තස්ස ගාමොති අත්ථො. තෙනුපසඞ්කමිස්සාමීති නාහං තුම්හෙ උය්යොජෙත්වා පරිවෙණාදීනි කාරෙත්වා උපට්ඨාකාදීහි පරිචරියමානො විහරිස්සාමි, තිණ්ණං පන ජටිලානං අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා ධම්මමෙව දෙසෙතුං උපසඞ්කමිස්සාමි.

33. මාරො පාපිමාති අත්තනො විසයං අතික්කමිතුං පටිපන්නෙ සත්තෙ මාරෙතීති මාරො, පරෙ ¶ පාපෙ නියොජෙති, සයං වා පාපෙ නියුත්තොති පාපිමා. අඤ්ඤානිපිස්ස කණ්හො අධිපති වසවත්තී අන්තකො නමුචි පමත්තබන්ධූතිආදීනි බහූනි නාමානි, ඉධ පන නාමද්වයමෙව ගහිතං. උපසඞ්කමීති ‘‘අයං සමණො ගොතමො මහායුද්ධං විචාරෙන්තො විය ‘මා එකෙන ද්වෙ අගමිත්ථ, ධම්මං දෙසෙථා’ති සට්ඨි ජනෙ උය්යොජෙති, ඉමස්මිං පන එකස්මිම්පි ධම්මං දෙසෙන්තෙ මය්හං චිත්තස්ස සාතං නත්ථි, එවං බහූසු දෙසෙන්තෙසු කුතො භවිස්සති, පටිබාහාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි.

සබ්බපාසෙහීති සබ්බෙහි කිලෙසපාසෙහි. යෙ දිබ්බා යෙ ච මානුසාති යෙ දිබ්බකාමගුණසඞ්ඛාතා මානුසකකාමගුණසඞ්ඛාතා ච කිලෙසපාසා නාම අත්ථි, සබ්බෙහි තෙහි ත්වං බද්ධොති වදති. මහාබන්ධනබද්ධොති මහතා කිලෙසබන්ධනෙන බද්ධො, මහති වා බන්ධනෙ බද්ධො, කිලෙසබන්ධනස්ස ඨානභූතෙ භවචාරකෙ බද්ධොති අත්ථො. න මෙ සමණ මොක්ඛසීති සමණ ත්වං මම විසයතො න මුච්චිස්සසි. ‘‘න මෙ සමණ මොක්ඛසී’’ති ච ඉදං මාරො ‘‘මුත්තාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බපාසෙහී’’ති භගවතො වචනං අසද්දහන්තො වදති, සද්දහන්තොපි වා ‘‘එවමයං පරෙසං සත්තානං මොක්ඛාය උස්සාහං න කරෙය්යා’’ති සන්තජ්ජෙන්තො කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා වදති.

නිහතොති ත්වං මයා නිහතො, නිබ්බිසෙවනභාවං ගමිතො පරාජිතොති අත්ථො. අන්තලික්ඛෙ චරන්තෙ පඤ්චාභිඤ්ඤෙපි බන්ධතීති අන්තලික්ඛචරො. රාගපාසො හි අන්තලික්ඛචරෙසුපි කිච්චසාධනතො ‘‘අන්තලික්ඛචරො’’ති ¶ වුච්චති, තෙනෙව නං මාරොපි අන්තලික්ඛචරොති මඤ්ඤති. මනසි ජාතොති මානසො, මනසම්පයුත්තොති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

34. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ’’තිආදිකාය පන පාළියා යො පබ්බජ්ජූපසම්පදාවිනිච්ඡයො වත්තබ්බො, තං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං කුලපුත්තං පබ්බාජෙන්තෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙ පුග්ගලා පටික්ඛිත්තාති සම්බන්ධො. සයං පබ්බාජෙතබ්බොති කෙසච්ඡෙදනාදීනි සයං කරොන්තෙන පබ්බාජෙතබ්බො. කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනං සරණදානන්ති හි ඉමානි තීණි කරොන්තො ‘‘පබ්බාජෙතී’’ති වුච්චති. එතෙසු එකං ද්වෙ වාපි කරොන්තො තථා වොහරීයතියෙව, තස්මා එතං පබ්බාජෙහීති කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. උපජ්ඣායං ¶ උද්දිස්ස පබ්බාජෙතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං වුත්තං. තෙන සභික්ඛුකෙ විහාරෙ අඤ්ඤම්පි ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති වත්තුං න වට්ටති. පබ්බාජෙත්වාති කෙසච්ඡෙදනං සන්ධාය වදති. භික්ඛුතො අඤ්ඤො පබ්බාජෙතුං න ලභතීති සරණදානං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සාමණෙරො පනා’’තිආදි. භබ්බරූපොති භබ්බසභාවො. තමෙවත්ථං පරියායන්තරෙන විභාවෙති ‘‘සහෙතුකො’’ති. ඤාතොති පාකටො. යසස්සීති පරිවාරසම්පත්තියා සමන්නාගතො.

වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන අසුචිජෙගුච්ඡපටිකූලභාවං පාකටං කරොන්තෙනාති සම්බන්ධො. තත්ථ කෙසා නාමෙතෙ වණ්ණතොපි පටිකූලා, සණ්ඨානතොපි ගන්ධතොපි ආසයතොපි ඔකාසතොපි පටිකූලා. මනුඤ්ඤෙපි (විසුද්ධි. 1.183; විභ. අට්ඨ. 356; සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.162) හි යාගුපත්තෙ වා භත්තපත්තෙ වා කෙසවණ්ණං කිඤ්චි දිස්වා ‘‘කෙසමිස්සකමිදං, හරථ න’’න්ති ජිගුච්ඡන්ති, එවං කෙසා වණ්ණතො පටිකූලා. රත්තිං භුඤ්ජන්තාපි කෙසසණ්ඨානං අක්කවාකං වා මකචිවාකං වා ඡුපිත්වා ¶ තථෙව ජිගුච්ඡන්ති, එවං සණ්ඨානතො පටිකූලා. තෙලමක්ඛනපුප්ඵධූමාදිසඞ්ඛාරවිරහිතානඤ්ච කෙසානං ගන්ධො පරමජෙගුච්ඡො හොති, තතො ජෙගුච්ඡතරො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තානං. කෙසා හි වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලාපි සියුං, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙව. යථා හි දහරස්ස කුමාරකස්ස වච්චං වණ්ණතො හලිද්දිවණ්ණං, සණ්ඨානතොපි හලිද්දිපිණ්ඩිසණ්ඨානං. සඞ්කාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතඤ්ච උද්ධුමාතකකාළසුනඛසරීරං වණ්ණතො තාලපක්කවණ්ණං, සණ්ඨානතො වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමුදිඞ්ගසණ්ඨානං, දාඨාපිස්ස සුමනමකුළසදිසා, තං උභයම්පි වණ්ණසණ්ඨානතො සියා අප්පටිකූලං, ගන්ධෙන පන පටිකූලමෙව, එවං කෙසාපි සියුං වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලා, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙවාති. යථා පන අසුචිට්ඨානෙ ගාමනිස්සන්දෙන ජාතානි සූපෙය්යපණ්ණානි නාගරිකමනුස්සානං ජෙගුච්ඡානි හොන්ති අපරිභොගානි, එවං කෙසාපි පුබ්බලොහිතමුත්තකරීසපිත්තසෙම්හාදිනිස්සන්දෙන ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති එවං ආසයතො පටිකූලා. ඉමෙ ච කෙසා නාම ගූථරාසිම්හි උට්ඨිතකණ්ණකං විය එකතිංසකොට්ඨාසරාසිම්හි ජාතා, තෙ සුසානසඞ්කාරට්ඨානාදීසු ජාතසාකං විය පරිඛාදීසු ජාතකමලකුවලයාදිපුප්ඵං විය ච අසුචිට්ඨානෙ ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති එවං ඔකාසතො පටිකූලාතිආදිනා නයෙන තචපඤ්චකස්ස වණ්ණාදිවසෙන පටිකූලභාවං පකාසෙන්තෙනාති අත්ථො.

නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවං වා පාකටං කරොන්තෙනාති ඉමෙ කෙසා නාම සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා. තත්ථ යථා වම්මිකමත්ථකෙ ජාතෙසු කුන්ථතිණෙසු න වම්මිකමත්ථකො ජානාති ‘‘මයි කුන්ථතිණානි ජාතානී’’ති, නාපි කුන්ථතිණානි ජානන්ති ‘‘මයං වම්මිකමත්ථකෙ ජාතානී’’ති, එවමෙව ¶ න සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මං ජානාති ‘‘මයි කෙසා ජාතා’’ති, නාපි කෙසා ජානන්ති ‘‘මයං සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා’’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූතිආදිනා නයෙන නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවං පකාසෙන්තෙන. පුබ්බෙති පුරිමබුද්ධානං සන්තිකෙ. මද්දිතසඞ්ඛාරොති නාමරූපවවත්ථානෙන චෙව පච්චයපරිග්ගහවසෙන ච ඤාණෙන පරිමද්දිතසඞ්ඛාරො. භාවිතභාවනොති කලාපසම්මසනාදිනා සබ්බසො කුසලභාවනාය පූරණෙන භාවිතභාවනො.

අදින්නං ¶ න වට්ටතීති එත්ථ පබ්බජ්ජා න රුහතීති වදන්ති. අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදාති ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා. ඨානකරණසම්පදන්ති එත්ථ උරාදීනි ඨානානි, සංවුතාදීනි කරණානීති වෙදිතබ්බානි. අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ අන්තරා විච්ඡෙදං අකත්වා දාතබ්බානීති දස්සෙතුං ‘‘එකසම්බන්ධානී’’ති වුත්තං. විච්ඡින්දිත්වාති ම-කාරන්තං කත්වා දානසමයෙ විච්ඡෙදං කත්වා. සබ්බමස්ස කප්පියාකප්පියං ආචික්ඛිතබ්බන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං පරාමාසාපරාමාසාදිභෙදං කප්පියාකප්පියං ආචික්ඛිතබ්බං. ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බොති ඉමිනා සෙඛියඋපජ්ඣායවත්තාදිආභිසමාචාරිකසීලමනෙන පූරෙතබ්බං, තත්ථ ච කත්තබ්බස්ස අකරණෙ අකත්තබ්බස්ස ච කරණෙ දණ්ඩකම්මාරහො හොතීති දීපෙති.

පබ්බජ්ජූපසම්පදාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

35. අථ ඛො භගවා වස්සංවුට්ඨොතිආදිකාය පන පාළියා අයං අපුබ්බපදවණ්ණනා. යොනිසොමනසිකාරාති උපායමනසිකාරෙන, අනිච්චාදීසු අනිච්චාදිතො මනසිකරණෙනාති අත්ථො. යොනිසො සම්මප්පධානාති උපායවීරියෙන, අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිවිධිනා පවත්තවීරියෙනාති අත්ථො. විමුත්තීති උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන අරහත්තඵලවිමුත්ති වුත්තා. අජ්ඣභාසීති ‘‘අයං අත්තනා වීරියං කත්වා අරහත්තං පත්වාපි න තුස්සති, ඉදානි අඤ්ඤෙසම්පි ‘පාපුණාථා’ති උස්සාහං කරොති, පටිබාහෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා අභාසි. මාරපාසෙනාති කිලෙසපාසෙන. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

36. තිංසභද්දවග්ගියවත්ථුම්හි ¶ යථාභිරන්තං විහරිත්වාති යථාඅජ්ඣාසයං විහරිත්වා. බුද්ධානඤ්හි එකස්මිං ඨානෙ වසන්තානං ඡායූදකාදීනං විපත්තිං වා අඵාසුකසෙනාසනං වා මනුස්සානං අස්සද්ධාදිභාවං වා ආගම්ම ¶ අනභිරති නාම නත්ථි, තෙසං සම්පත්තියා ‘‘ඉධ ඵාසුං විහරාමා’’ති අභිරමිත්වා චිරවිහාරොපි නත්ථි. යත්ථ පන තථාගතෙ විහරන්තෙ සත්තා සරණෙසු වා තීසු පතිට්ඨහන්ති, සීලානි වා සමාදියන්ති, පබ්බජන්ති වා, සොතාපත්තිමග්ගාදීනං වා පරෙසං උපනිස්සයො හොති, තත්ථ බුද්ධා සත්තෙ තාසු සම්පත්තීසු පතිට්ඨාපනඅජ්ඣාසයෙන වසන්ති, තාසං අභාවෙ පක්කමන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යථාඅජ්ඣාසයං විහරිත්වා’’ති. අජ්ඣොගාහෙත්වාති පවිසිත්වා. තිංසමත්තාති තිංසපමාණා. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

භද්දවග්ගියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

37-38. උරුවෙලකස්සපවත්ථුම්හි ජටිලොති ජටාධරො. ජටා අස්ස අත්ථීති හි ජටිලො. නෙතීති නායකො, සාමං විනෙති අත්තනො ලද්ධිං සික්ඛාපෙතීති විනායකො. සචෙ තෙ කස්සප අගරූති කස්සප සචෙ තුය්හං භාරියං අඵාසුකං කිඤ්චි නත්ථි. අග්යාගාරෙති අග්ගිසාලායං. උභින්නං සජොතිභූතානන්ති උභොසු සජොතිභූතෙසු පජ්ජලිතෙසු. යත්ර හි නාමාති යො නාම.

39. අජ්ජණ්හොති අජ්ජ එකදිවසං. අග්ගිසාලම්හීති අග්යාගාරෙ. සුමනමනසොති සුන්දරචිත්තසඞ්ඛාතමනො. තෙජොධාතූසු කුසලොති තෙජොකසිණසමාපත්තීසු කුසලො. උදිච්ඡරෙති උල්ලොකෙසුං, පරිවාරෙසුන්ති වා අත්ථො. පත්තම්හි ඔදහිත්වාති පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා. ධුවභත්තෙනාති නිච්චභත්තෙන.

40. අභික්කන්තාය රත්තියාති එත්ථ අභික්කන්ත-සද්දො ඛයෙ වත්තති, තෙන පරික්ඛීණායරත්තියාති අත්ථො. එතෙ හි චත්තාරො මහාරාජානො මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ ආගතා. නියාමො කිරෙස දෙවතානං, යදිදං බුද්ධානං වා බුද්ධසාවකානං වා උපට්ඨානං ආගච්ඡන්තා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ ආගච්ඡන්ති. අභික්කන්තවණ්ණාති අභිරූපඡවිවණ්ණා, ඉට්ඨවණ්ණා මනාපවණ්ණාති ¶ වුත්තං හොති. දෙවතා හි මනුස්සලොකං ආගච්ඡමානා පකතිවණ්ණං පකතිඉද්ධිං ¶ ජහිත්වා ඔළාරිකං අත්තභාවං කත්වා අතිරෙකවණ්ණවත්ථාලඞ්කාරකායාදීහි ඔභාසං මුඤ්චමානාදිවසෙන ච දිබ්බං ඉද්ධානුභාවඤ්ච නිම්මිනිත්වා නටසමජ්ජාදීනි ගච්ඡන්තා මනුස්සා විය අභිසඞ්ඛතෙන කායෙන ආගච්ඡන්ති. තත්ථ කාමාවචරා අනභිසඞ්ඛතෙනපි ආගන්තුං සක්කොන්ති ඔළාරිකරූපත්තා. තථා හි තෙ කබළීකාරාහාරභක්ඛා, රූපාවචරා පන අනභිසඞ්ඛතෙන කායෙන ආගන්තුං න සක්කොන්ති සුඛුමතරරූපත්තා. තෙසඤ්හි අතිසුඛුමොව අත්තභාවො, න තෙන ඉරියාපථකප්පනං හොති. තස්මා බ්රහ්මලොකෙපි බ්රහ්මානො යෙභුය්යෙන නිම්මිතරූපෙනෙව පවත්තන්ති. මූලපටිසන්ධිරූපඤ්හි නෙසං අතිවිය සුඛුමමහාරූපං, කෙවලං තං චිත්තුප්පාදස්ස නිස්සයාධිට්ඨානභූතං සණ්ඨානවන්තං හුත්වා තිට්ඨති.

කෙවලකප්පන්ති එත්ථ කෙවල-සද්දස්ස අනවසෙසත්තං අත්ථො, කප්ප-සද්දස්ස සමන්තභාවො, තස්මා කෙවලකප්පං වනසණ්ඩන්ති අනවසෙසං සමන්තතො වනසණ්ඩන්ති අත්ථො. අනවසෙසං ඵරිතුං සමත්ථස්සපි හි ඔභාසස්ස කෙනචි කාරණෙන එකදෙසඵරණම්පි සියා, අයං පන සබ්බසො ඵරතීති දස්සෙතුං සමන්තත්ථො කප්ප-සද්දො ගහිතො. අථ වා ඊසං අසමත්ථං කෙවලකප්පං. භගවතො පභාය අනොභාසිතමෙව හි පදෙසං දෙවතා අත්තනො පභාය ඔභාසෙන්ති. න හි භගවතො පභා කායචි පභාය අභිභූයති, සූරියාදීනම්පි පන පභං සා අභිභුය්ය තිට්ඨතීති. ඔභාසෙත්වාති වත්ථාලඞ්කාරසරීරසමුට්ඨිතාය ආභාය ඵරිත්වා, චන්දො විය සූරියො විය ච එකොභාසං එකපජ්ජොතං කරිත්වාති අත්ථො. දෙවතානඤ්හි සරීරාභා දසද්වාදසයොජනමත්තට්ඨානං තතො භිය්යොපි ඵරිත්වා තිට්ඨති, තථා වත්ථාභරණාදීසු සමුට්ඨිතා පභා. චතුද්දිසාති චතූසු දිසාසු. යත්ර හි නාමාති යං නාම.

43. අඞ්ගමගධාති උභො අඞ්ගමගධරට්ඨවාසිනො. ඉද්ධිපාටිහාරියන්ති ඉද්ධිභූතං පාටිහාරියං, න ආදෙසනානුසාසනීපාටිහාරියන්ති අත්ථො. තිවිධඤ්හි පාටිහාරියං ඉද්ධිපාටිහාරියං ආදෙසනාපාටිහාරියං අනුසාසනීපාටිහාරියන්ති. තත්ථ ‘‘ඉධ භික්ඛු එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොති ආවිභාවං තිරොභාව’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (දී. නි. 1.238-239; ම. නි. 1.147; සං. නි. 2.70; 5.834) ඉද්ධිවිධමෙව ¶ ඉද්ධිපාටිහාරියං. ‘‘ඉධ භික්ඛු පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චිත්තම්පි ආදිසති, චෙතසිකම්පි ආදිසති, විතක්කිතම්පි ආදිසති, විචාරිතම්පි ආදිසති ‘එවම්පි තෙ මනො, ඉත්ථම්පි තෙ මනො’’’තිආදිනයප්පවත්තං (පටි. ම. 3.30) පරස්ස චිත්තං ඤත්වා කථනං ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘ඉධ භික්ඛු එවමනුසාසති ‘එවං විතක්කෙථ, මා එවං විතක්කයිත්ථ, එවං ¶ මනසි කරොථ, මා එවං මානසා කරිත්ථ, ඉදං පජහථ, ඉදං උපසම්පජ්ජ විහරථා’’’ති (පටි. ම. 3.30) එවමාදිනයප්පවත්තා සාවකානං බුද්ධානඤ්ච සබ්බකාලං දෙසෙතබ්බධම්මදෙසනා අනුසාසනීපාටිහාරියං.

තත්ථ (උදා. අට්ඨ. 1) පාටිහාරියපදස්ස වචනත්ථං පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පාටිහාරියන්ති වදන්ති. භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති යෙ හරිතබ්බා, පුථුජ්ජනානම්පි විගතූපක්කිලෙසෙ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං වත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ පාටිහාරියන්ති වත්තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියන්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති. පටීති වා අයං සද්දො පච්ඡාති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (චූළනි. වත්ථුගාථා 4) විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති, පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං. පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීසමුදායෙ භවං එකෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං. ස්වාතනායාති ස්වෙ දාතබ්බස්ස අත්ථාය.

44. පංසුකූලං ¶ උප්පන්නං හොතීති පරියෙසමානස්ස පටිලාභවසෙන උප්පන්නං හොති. විචිත්තපාටිහාරියදස්සනත්ථාව සා පරියෙසනා. යස්මා පාණිනා ඵුට්ඨමත්තෙ සා පොක්ඛරණී නිම්මිතා අහොසි, තස්මා වුත්තං ‘‘පාණිනා පොක්ඛරණිං ඛණිත්වා’’ති.

46-49. ජටිලාති තාපසා. තෙ හි ජටාධාරිතාය ඉධ ‘‘ජටිලා’’ති වුත්තා. අන්තරට්ඨකාසු හිමපාතසමයෙති හෙමන්තස්ස උතුනො අබ්භන්තරභූතෙ මාඝමාසස්ස අවසානෙ චතස්සො, ඵග්ගුණමාසස්ස ආදිම්හි චතස්සොති එවං උභින්නමන්තරෙ අට්ඨරත්තීසු හිමපතනකාලෙ. නෙරඤ්ජරාය උම්මුජ්ජන්තීති කෙචි තස්මිං තිත්ථසම්මතෙ උදකෙ පඨමං නිමුග්ගසකලසරීරා තතො උම්මුජ්ජන්තා වුට්ඨහන්ති ¶ උප්පිලවන්ති. නිමුජ්ජන්තීති සසීසං උදකෙ ඔසීදන්ති. උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනම්පි කරොන්තීති පුනප්පුනං උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනානිපි කරොන්ති. තත්ථ හි කෙචි ‘‘එකුම්මුජ්ජනෙනෙව පාපසුද්ධි හොතී’’ති එවංදිට්ඨිකා, තෙ උම්මුජ්ජනමෙව කත්වා ගච්ඡන්ති. උම්මුජ්ජනං පන නිමුජ්ජනමන්තරෙන නත්ථීති අවිනාභාවතො නිමුජ්ජනම්පි තෙ කරොන්තියෙව. යෙපි ‘‘එකනිමුජ්ජනෙනෙව පාපසුද්ධි හොතී’’ති එවංදිට්ඨිකා, තෙපි එකවාරමෙව නිමුජ්ජිත්වා වුත්තනයෙනෙව අවිනාභාවතො උම්මුජ්ජනම්පි කත්වා පක්කමන්ති. අපරෙ ‘‘පුනප්පුනං උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනානි කත්වා නහාතෙ පාපසුද්ධි හොතී’’ති එවංදිට්ඨිකා, තෙ කාලෙන කාලං උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනානි කරොන්ති. තෙ සබ්බෙපි සන්ධාය වුත්තං ‘‘උම්මුජ්ජන්තිපි නිමුජ්ජන්තිපි උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනම්පි කරොන්තී’’ති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි නිමුජ්ජනපුබ්බකං උම්මුජ්ජනං, නිමුජ්ජනමෙව පන කරොන්තා කතිපයා, උම්මුජ්ජනං තදුභයඤ්ච කරොන්තා බහූති තෙසං යෙභුය්යභාවදස්සනත්ථං උම්මුජ්ජනං පඨමං වුත්තං.

50-51. උදකවාහකොති උදකොඝො. රෙණුහතායාති රජොගතාය, රජොකිණ්ණායාති වුත්තං හොති. නෙව ච ඛො ත්වං කස්සප අරහාති එතෙන තදා කස්සපස්ස අසෙක්ඛභාවං පටික්ඛිපති, නාපි අරහත්තමග්ගසමාපන්නොති එතෙන සෙක්ඛභාවං. උභයෙනපිස්ස අනරියභාවමෙව දීපෙති. සාපි තෙ පටිපදා නත්ථි, යාය ත්වං අරහා වා අස්සසි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නොති ඉමිනා පනස්ස කල්යාණපුථුජ්ජනභාවම්පි පටික්ඛිපති. තත්ථ පටිපදාති සීලවිසුද්ධිආදයො ඡ විසුද්ධියො. පටිපජ්ජති එතාය අරියමග්ගොති පටිපදා. අස්සසීති ¶ භවෙය්යාසි. චිරපටිකාති චිරකාලතො පට්ඨාය, නාගදමනතො පට්ඨායාති අත්ථො. ඛාරිකාජමිස්සන්ති එත්ථ ඛාරීති අරණීකමණ්ඩලුසූචිආදයො තාපසපරික්ඛාරා, තං හරණකාජං ඛාරිකාජං. අග්ගිහුතමිස්සන්ති දබ්බිආදිඅග්ගිපූජොපකරණං.

52-53. උපසග්ගොති උපද්දවො. ඉදානි අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි එකතො ගණෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘භගවතො අධිට්ඨානෙන පඤ්ච කට්ඨසතානි න ඵාලියිංසූ’’තිආදි ආරද්ධං. නාගදමනාදීනි පන සොළස පාටිහාරියානි ඉධ න ගණිතානි, තෙහි සද්ධිං සොළසාතිරෙකඅඩ්ඪුඩ්ඪපාටිහාරියසහස්සානීති වෙදිතබ්බං.

54. ඉදානි තස්ස භික්ඛුසහස්සස්ස ආදිත්තපරියායදෙසනාය අරහත්තප්පත්තිං දස්සෙතුං ‘‘අථ ඛො ¶ භගවා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ගයායං විහරති ගයාසීසෙති ගයානාමිකාය නදියා අවිදූරෙ භවත්තා ගාමො ගයා නාම, තස්සං ගයායං විහරති. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. ගයාගාමස්ස හි අවිදූරෙ ගයාති එකා පොක්ඛරණීපි අත්ථි නදීපි ගයාසීසනාමකො හත්ථිකුම්භසදිසො පිට්ඨිපාසාණොපි. යත්ථ භික්ඛුසහස්සස්ස ඔකාසො පහොති, භගවා තත්ථ විහරති. තෙන වුත්තං ‘‘ගයාසීසෙ’’ති, ගයාගාමස්ස ආසන්නෙ ගයාසීසනාමකෙ පිට්ඨිපාසාණෙ විහරතීති වුත්තං හොති. භික්ඛූ ආමන්තෙසීති තෙසං සප්පායධම්මදෙසනං විචිනිත්වා තං දෙසෙස්සාමීති ආමන්තෙසි. භගවා හි තං ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරං සමණසහස්සං ආදාය ගයාසීසං ගන්ත්වා තෙන පරිවාරිතො නිසීදිත්වා ‘‘කතරා නු ඛො එතෙසං ධම්මකථා සප්පායා’’ති චින්තෙන්තො ‘‘ඉමෙ සායං පාතං අග්ගිං පරිචරන්ති, ඉමෙසං ද්වාදසායතනානි ආදිත්තානි සම්පජ්ජලිතානි විය කත්වා දස්සෙස්සාමි, එවං ඉමෙ අරහත්තං පාපුණිතුං සක්ඛිස්සන්තී’’ති සන්නිට්ඨානමකාසි. අථ නෙසං තථා දෙසෙතුං ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්ත’’න්තිආදිනා ඉමං ආදිත්තපරියායං අභාසි.

තත්ථ (සං. නි. අට්ඨ. 3.4.23) සබ්බං නාම චතුබ්බිධං සබ්බසබ්බං ආයතනසබ්බං සක්කායසබ්බං පදෙසසබ්බන්ති. තත්ථ –

‘‘න ¶ තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි;

සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යං;

තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූ’’ති (මහානි. 156; චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 32; පටි. ම. 1.121) –

ඉදං සබ්බසබ්බං නාම. ‘‘සබ්බං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි, තං සුණාථා’’ති (සං. නි. 4.23) ඉදං ආයතනසබ්බං නාම. ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියායං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’ති (ම. නි. 1.1) ඉදං සක්කායසබ්බං නාම. ‘‘සබ්බධම්මෙසු වා පඨමසමන්නාහාරො උප්පජ්ජති චිත්තං මනො මානසං තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති ඉදං පදෙසසබ්බං නාම. ඉති පඤ්චාරම්මණමත්තං පදෙසසබ්බං, තෙභූමකා ධම්මා සක්කායසබ්බං, චතුභූමකා ධම්මා ආයතනසබ්බං, යං කිඤ්චි නෙය්යං සබ්බසබ්බං. පදෙසසබ්බං සක්කායසබ්බං න පාපුණාති තස්ස තෙභූමකධම්මෙසුපි එකදෙසස්ස අසඞ්ගණ්හනතො. සක්කායසබ්බං ආයතනසබ්බං න පාපුණාති ලොකුත්තරධම්මානං අසඞ්ගණ්හනතො. ආයතනසබ්බං සබ්බසබ්බං න පාපුණාති. කස්මා? යස්මා ආයතනසබ්බෙන චතුභූමකධම්මාව පරිග්ගහිතා ¶ , න ලක්ඛණපඤ්ඤත්තියොති. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ආයතනසබ්බං අධිප්පෙතං, තත්ථාපි ඉධ විපස්සනුපගධම්මාව ගහෙතබ්බා.

චක්ඛූති (ධ. ස. අට්ඨ. 596; සං. නි. අට්ඨ. 3.4.1) ද්වෙ චක්ඛූනි ඤාණචක්ඛු චෙව මංසචක්ඛු ච. තත්ථ ඤාණචක්ඛු පඤ්චවිධං බුද්ධචක්ඛු ධම්මචක්ඛු සමන්තචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු පඤ්ඤාචක්ඛූති. තෙසු බුද්ධචක්ඛු නාම ආසයානුසයඤාණඤ්චෙව ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණඤ්ච, යං ‘‘බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො’’ති (දී. නි. 2.69; ම. නි. 1.283) ආගතං. ධම්මචක්ඛු නාම හෙට්ඨිමා තයො මග්ගා තීණි ච ඵලානි, යං ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති (දී. නි. 1.355; සං. නි. 5.1081) ආගතං. සමන්තචක්ඛු නාම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, යං ‘‘පාසාදමාරුය්හ සමන්තචක්ඛූ’’ති (දී. නි. 2.70; ම. නි. 1.282) ආගතං. දිබ්බචක්ඛු නාම ආලොකවඩ්ඪනෙන උප්පන්නඤාණං, යං ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.148, 284) ආගතං. පඤ්ඤාචක්ඛු නාම චතුසච්චපරිච්ඡෙදකඤාණං, යං ‘‘චක්ඛුං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15) ආගතං. මංසචක්ඛුපි දුවිධං සසම්භාරචක්ඛු පසාදචක්ඛූති. තෙසු ය්වායං අක්ඛිකූපකෙ අක්ඛිපටලෙහි පරිවාරිතො මංසපිණ්ඩො, යත්ථ චතස්සො ධාතුයො වණ්ණගන්ධරසොජා සම්භවො ජීවිතං ¶ භාවො චක්ඛුප්පසාදො කායප්පසාදොති සඞ්ඛෙපතො තෙරස සම්භාරා හොන්ති, විත්ථාරතො පන චතස්සො ධාතුයො වණ්ණගන්ධරසොජා සම්භවොති ඉමෙ නව චතුසමුට්ඨානවසෙන ඡත්තිංස, ජීවිතං භාවො චක්ඛුප්පසාදො කායප්පසාදොති ඉමෙ කම්මසමුට්ඨානා තාව චත්තාරොති චත්තාලීස සම්භාරා හොන්ති, ඉදං සසම්භාරචක්ඛු නාම. යං පනෙත්ථ සෙතමණ්ඩලපරිච්ඡින්නෙන කණ්හමණ්ඩලෙන පරිවාරිතෙ දිට්ඨිමණ්ඩලෙ සන්නිවිට්ඨං රූපදස්සනසමත්ථං පසාදමත්තං, ඉදං පසාදචක්ඛු නාම. තස්ස තතො පරෙසඤ්ච සොතාදීනං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.436) වුත්තාව.

තත්ථ යදිදං පසාදචක්ඛු, තඤ්ච ගහෙත්වා භගවා ‘‘චක්ඛු ආදිත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආදිත්තන්ති පදිත්තං, සම්පජ්ජලිතං එකාදසහි අග්ගීහි එකජාලීභූතන්ති අත්ථො. චක්ඛුසන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, චක්ඛුස්ස වා කාරණභූතස්ස විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. කාමං රූපාලොකමනසිකාරාදයොපි තස්ස විඤ්ඤාණස්ස කාරණං, තෙ පන සාධාරණකාරණං, චක්ඛු අසාධාරණන්ති අසාධාරණකාරණෙනායං නිද්දෙසො යථා ‘‘යවඞ්කුරො’’ති. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො. චක්ඛුසන්නිස්සිතො ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො, චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තඵස්සස්සෙතං අධිවචනං. සොතසම්ඵස්සාදීසුපි එසෙව නයො. චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති ¶ වෙදයිතන්ති චක්ඛුසම්ඵස්සං මූලපච්චයං කත්වා උප්පන්නා සම්පටිච්ඡනසන්තීරණවොට්ඨබ්බනජවනවෙදනා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාය පන වෙදනාය චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස පච්චයභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. චක්ඛුසම්ඵස්සො හි සහජාතාය වෙදනාය සහජාතාදිවසෙන, අසහජාතාය උපනිස්සයාදිවසෙන පච්චයො හොති. තෙනෙව ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා’’ති වුත්තං. සොතද්වාරවෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන මනොති භවඞ්ගචිත්තං මනොද්වාරස්ස අධිප්පෙතත්තා. ධම්මාති ධම්මාරම්මණං. මනොවිඤ්ඤාණන්ති සහාවජ්ජනකං ජවනං. මනොසම්ඵස්සොති භවඞ්ගසහජාතො ඵස්සො. වෙදයිතන්ති ආවජ්ජනවෙදනාය සද්ධිං ජවනවෙදනා. භවඞ්ගසම්පයුත්තාය පන වෙදනාය ගහණෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. ආවජ්ජනං වා භවඞ්ගතො අමොචෙත්වා මනොති සාවජ්ජනං භවඞ්ගං දට්ඨබ්බං. ධම්මාති ධම්මාරම්මණමෙව. මනොවිඤ්ඤාණන්ති ජවනවිඤ්ඤාණං. මනොසම්ඵස්සොති ¶ භවඞ්ගාවජ්ජනසහජාතො ඵස්සො. වෙදයිතන්ති ජවනසහජාතා වෙදනා, භවඞ්ගාවජ්ජනසහජාතාපි වට්ටතියෙව.

රාගග්ගිනාතිආදීසු රාගොව අනුදහනට්ඨෙන අග්ගීති රාගග්ගි. රාගො හි තිඛිණං හුත්වා උප්පජ්ජමානො සත්තෙ අනුදහති ඣාපෙති, තස්මා ‘‘අග්ගී’’ති වුච්චති. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො. තත්රිමානි වත්ථූනි (දී. නි. අට්ඨ. 3.305; විභ. අට්ඨ. 924) – එකා දහරභික්ඛුනී චිත්තලපබ්බතවිහාරෙ උපොසථාගාරං ගන්ත්වා ද්වාරපාලරූපං ඔලොකයමානා ඨිතා. අථස්සා අන්තො රාගො තිඛිණතරො හුත්වා උප්පන්නො, තස්මා තංසමුට්ඨානා තෙජොධාතු අතිවිය තිඛිණභාවෙන සද්ධිං අත්තනා සහජාතධම්මෙහි හදයපදෙසං ඣාපෙසි යථා තං බාහිරා තෙජොධාතු සන්නිස්සයං, තෙන සා භික්ඛුනී ඣායිත්වා කාලමකාසි. භික්ඛුනියො ගච්ඡමානා ‘‘අයං දහරා ඨිතා, පක්කොසථ න’’න්ති ආහංසු. එකා ගන්ත්වා ‘‘කස්මා ඨිතාසී’’ති හත්ථෙ ගණ්හි. ගහිතමත්තා පරිවත්තිත්වා පපතා. ඉදං තාව රාගස්ස අනුදහනතාය වත්ථු.

දොසස්ස පන අනුදහනතාය මනොපදොසිකා දෙවා දට්ඨබ්බා. තෙසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.47-48) කිර එකො දෙවපුත්තො ‘‘නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති සපරිවාරො රථෙන වීථිං පටිපජ්ජති. අථඤ්ඤො නික්ඛමන්තො තං පුරතො ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘භො අයං කපණො අදිට්ඨපුබ්බං විය එතං දිස්වා පීතියා උද්ධුමාතො විය භිජ්ජමානො විය ච ගච්ඡතී’’ති කුජ්ඣති. පුරතො ගච්ඡන්තොපි නිවත්තිත්වා තං කුද්ධං දිස්වා කුද්ධා නාම සුවිජානා හොන්තීති කුද්ධභාවමස්ස ඤත්වා ‘‘ත්වං කුද්ධො මය්හං කිං කරිස්සසි, අයං සම්පත්ති මයා දානසීලාදීනං වසෙන ලද්ධා, න තුය්හං වසෙනා’’ති පටිකුජ්ඣති. එකස්මිඤ්හි කුද්ධෙ ඉතරො අකුද්ධො රක්ඛති. කුද්ධස්ස හි සො කොධො ඉතරස්මිං අකුජ්ඣන්තෙ අනුපාදානො එකවාරමෙව උප්පත්තියා අනාසෙවනො ¶ චාවෙතුං න සක්කොති, උදකං පත්වා අග්ගි විය නිබ්බායති, තස්මා අකුද්ධො තං චවනතො රක්ඛති. උභොසු පන කුද්ධෙසු එකස්ස කොධො ඉතරස්ස පච්චයො හොති, තස්සපි කොධො ඉතරස්ස පච්චයො හොතීති උභො කන්දන්තානංයෙව ඔරොධානං චවන්ති. උභොසු හි කුද්ධෙසු භිය්යො භිය්යො අඤ්ඤමඤ්ඤම්හි පරිවඩ්ඪනවසෙන තිඛිණසමුදාචාරො නිස්සයදහනරසො ¶ කොධො උප්පජ්ජමානො හදයවත්ථුං නිද්දහන්තො අච්චන්තසුඛුමාලං කරජකායං විනාසෙති, තතො සකලොපි අත්තභාවො අන්තරධායති. ඉදං දොසස්ස අනුදහනතාය වත්ථු.

මොහස්ස පන අනුදහනතාය ඛිඩ්ඩාපදොසිකා දෙවා දට්ඨබ්බා. මොහවසෙන හි තෙසං සතිසම්මොසො හොති, තස්මා ඛිඩ්ඩාවසෙන ආහාරකාලං අතිවත්තෙත්වා කාලං කරොන්ති. තෙ (දී. නි. අට්ඨ. 1.45-46) කිර පුඤ්ඤවිසෙසාධිගතෙන මහන්තෙන අත්තනො සිරිවිභවෙන නක්ඛත්තං කීළන්තා තාය සම්පත්තිමහන්තතාය ‘‘ආහාරං පරිභුඤ්ජිම්හ, න පරිභුඤ්ජිම්හා’’තිපි න ජානන්ති. අථ එකාහාරාතික්කමනතො පට්ඨාය නිරන්තරං ඛාදන්තාපි පිවන්තාපි චවන්තියෙව න තිට්ඨන්ති. කස්මා? කම්මජතෙජස්ස බලවතාය. මනුස්සානඤ්හි කම්මජතෙජො මන්දො, කරජකායො බලවා. තෙසං තෙජස්ස මන්දතාය කරජකායස්ස බලවතාය සත්තාහම්පි අතික්කමිත්වා උණ්හොදකඅච්ඡයාගුආදීහි සක්කා වත්ථුං උපත්ථම්භෙතුං. දෙවානං පන තෙජො බලවා හොති උළාරපුඤ්ඤනිබ්බත්තත්තා උළාරගරුසිනිද්ධසුධාහාරජිරණතො ච, කරජං මන්දං මුදුසුඛුමාලභාවතො. තෙනෙව හි භගවා ඉන්දසාලගුහායං පකතිපථවියං පතිට්ඨාතුං අසක්කොන්තං සක්කං දෙවරාජානං ‘‘ඔළාරිකකායං අධිට්ඨාහී’’ති ආහ, තස්මා තෙ එකං ආහාරවෙලං අතික්කමිත්වා සණ්ඨාතුං න සක්කොන්ති. යථා නාම ගිම්හානං මජ්ඣන්හිකෙ තත්තපාසාණෙ ඨපිතං පදුමං වා උප්පලං වා සායන්හසමයෙ ඝටසතෙනපි සිඤ්චියමානං පාකතිකං න හොති විනස්සතියෙව, එවමෙව පච්ඡා නිරන්තරං ඛාදන්තාපි පිවන්තාපි චවන්තියෙව න තිට්ඨන්ති.

කො පන තෙසං ආහාරො, කා ආහාරවෙලාති? සබ්බෙසම්පි කාමාවචරදෙවානං සුධා ආහාරො, සො හෙට්ඨිමෙහි හෙට්ඨිමෙහි උපරිමානං උපරිමානං පණීතතමො හොති. තං යථාසකං දිවසවසෙන දිවසෙ දිවසෙ භුඤ්ජන්ති. කෙචි පන ‘‘බිළාරපදප්පමාණං සුධාහාරං භුඤ්ජන්ති. සො ජිව්හාය ඨපිතමත්තො යාව කෙසග්ගනඛග්ගා කායං ඵරති, තෙසංයෙව දිවසවසෙන සත්තදිවසං යාපනසමත්ථොව හොතී’’ති වදන්ති.

කෙ පන තෙ ඛිඩ්ඩාපදොසිකා නාම දෙවාති? ඉමෙ නාමාති අට්ඨකථායං විචාරණා නත්ථි, ‘‘කම්මජතෙජො බලවා හොති, කරජං මන්ද’’න්ති අවිසෙසෙන ¶ වුත්තත්තා පන යෙ කෙචි කබළීකාරාහාරූපජීවිනො ¶ එවං කරොන්ති, තෙ එවං චවන්තීති වෙදිතබ්බා. කෙචි පනාහු ‘‘නිම්මානරතිපරනිම්මිතවසවත්තිනො තෙ දෙවා. ඛිඩ්ඩාය පදුස්සනමත්තෙනෙව හෙතෙ ඛිඩ්ඩාපදොසිකාති වුත්තා’’ති. මනොපදොසිකා පන චාතුමහාරාජිකාති අට්ඨකථායමෙව වුත්තං. කෙචි පන ‘‘ඛිඩ්ඩාපදොසිකාපි චාතුමහාරාජිකායෙවා’’ති වදන්ති. එවං තාව රාගාදයො තයො අනුදහනට්ඨෙන ‘‘අග්ගී’’ති වෙදිතබ්බා. ජාතිආදිත්තයං පන නානප්පකාරදුක්ඛවත්ථුභාවෙන අනුදහනතො අග්ගි. සොකාදීනං අනුදහනතා පාකටායෙව. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ දුක්ඛලක්ඛණං කථිතං චක්ඛාදීනං එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තභාවෙන දුක්ඛමතාය දුක්ඛභාවස්ස කථිතත්තා.

ආදිත්තපරියායසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උරුවෙලපාටිහාරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55. ඉදානි ‘‘අථ ඛො භගවා ගයාසීසෙ යථාභිරන්තං විහරිත්වා’’තිආදීසු යා සා අනුත්තානපදවණ්ණනා, තං දස්සෙතුං ‘‘ලට්ඨිවනෙති තාලුය්යානෙ’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තාලුය්යානෙති තාලරුක්ඛානං බහුභාවතො එවංලද්ධනාමෙ උය්යානෙ. අප්පෙකච්චෙ යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වාතිආදීසු අඤ්ජලිං පණාමෙත්වාති යෙ උභතොපක්ඛිකා, තෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. තෙ කිර එවං චින්තයිංසු ‘‘සචෙ නො මිච්ඡාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති ‘කස්මා තුම්හෙ සමණං ගොතමං වන්දිත්ථා’ති, තෙසං ‘කිං අඤ්ජලිමත්තකරණෙනපි වන්දිතං හොතී’ති වක්ඛාම. සචෙ නො සම්මාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති ‘කස්මා භගවන්තං න වන්දිත්ථා’ති, ‘කිං සීසෙන භූමිං පහරන්තෙනෙව වන්දිතං හොති, නනු අඤ්ජලිකම්මම්පි වන්දනා එවා’ති වක්ඛාමා’’ති. නාමගොත්තං සාවෙත්වාති ‘‘භො ගොතම, අහං අසුකස්ස පුත්තො දත්තො නාම මිත්තො නාම ඉධ ආගතො’’ති වදන්තා නාමං සාවෙන්ති නාම, ‘‘භො ගොතම, අහං වාසෙට්ඨො නාම කච්චානො නාම ඉධාගතො’’ති වදන්තා ගොත්තං සාවෙන්ති නාම. එතෙ කිර දලිද්දා ජිණ්ණකුලපුත්තා පරිසමජ්ඣෙ නාමගොත්තවසෙන පාකටා භවිස්සාමාති එවං ¶ අකංසු. යෙ පන තුණ්හීභූතා නිසීදිංසු, තෙ කෙරාටිකා චෙව අන්ධබාලා ච. තත්ථ කෙරාටිකා ‘‘එකං ද්වෙ කථාසල්ලාපෙ කරොන්තෙ විස්සාසිකො හොති, අථ විස්සාසෙ සති එකං ද්වෙ භික්ඛා අදාතුං න යුත්ත’’න්ති තතො අත්තානං මොචෙන්තා තුණ්හී නිසීදන්ති. අන්ධබාලා අඤ්ඤාණතායෙව අවක්ඛිත්තා මත්තිකාපිණ්ඩො විය යත්ථ කත්ථචි තුණ්හීභූතා නිසීදන්ති.

කිසකොවදානොති ¶ එත්ථ කිසකානං ඔවදානො කිසකොවදානොති ඉමං තාව අත්ථවිකප්පං දස්සෙතුං ‘‘තාපසචරියාය කිසසරීරත්තා’’තිආදි වුත්තං. අග්ගිහුත්තන්ති අග්ගිපරිචරණං. රූපාදයොව ඉධ කාමනීයට්ඨෙන ‘‘කාමා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘එතෙ රූපාදයො කාමෙ’’ති. යඤ්ඤා අභිවදන්තීති යාගහෙතු ඉජ්ඣන්තීති වදන්ති. උපධීසූති එත්ථ චත්තාරො උපධී කාමුපධි ඛන්ධුපධි කිලෙසුපධි අභිසඞ්ඛාරුපධීති. කාමාපි හි ‘‘යං පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.167) එවං වුත්තස්ස සුඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො උපධීයති එත්ථ සුඛන්ති ඉමිනා වචනත්ථෙන ‘‘උපධී’’ති වුච්චන්ති. ඛන්ධාපි ඛන්ධමූලකස්ස දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො, කිලෙසාපි අපායදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො, අභිසඞ්ඛාරාපි භවදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො ‘‘උපධී’’ති වුච්චන්ති, තෙසු ඛන්ධුපධි ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛන්ධුපධීසු මලන්ති ඤත්වා’’ති. යඤ්ඤා මලමෙව වදන්තීති යාගහෙතු මලමෙව ඉජ්ඣතීති වදන්ති. යිට්ඨෙති මහායාගෙ. හුතෙති දිවසෙ දිවසෙ කත්තබ්බඅග්ගිපරිචරණෙ. කාමභවෙ අසත්තන්ති කාමභවෙ අලග්ගං, තබ්බිනිමුත්තන්ති වුත්තං හොති.

57-58. ආසීසනාති පත්ථනා. දිබ්බසුවණ්ණෙසුපි සිඞ්ගීසුවණ්ණස්ස සබ්බසෙට්ඨත්තා ‘‘සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො’’ති වුත්තං. යථෙව හි මනුස්සපරිභොගෙ සුවණ්ණෙ යුත්තිකතං හීනං, තතො රසවිද්ධං සෙට්ඨං, රසවිද්ධතො ආකරුප්පන්නං, තතො යං කිඤ්චි දිබ්බං සෙට්ඨං, එවං දිබ්බසුවණ්ණෙසුපි චාමීකරතො සාතකුම්භං, සාතකුම්භතො ජම්බුනදං, ජම්බුනදතො සිඞ්ගීසුවණ්ණං, තස්මා තං සබ්බසෙට්ඨං. සිඞ්ගීනික්ඛන්ති ච නික්ඛපරිමාණෙන සිඞ්ගීසුවණ්ණෙන කතං සුවණ්ණපට්ටං. ඌනකනික්ඛෙන කතඤ්හි ඝට්ටනමජ්ජනක්ඛමං න හොති, අතිරෙකෙන කතං ඝට්ටනමජ්ජනං ඛමති, වණ්ණවන්තං පන න හොති, ඵරුසධාතුකං ඛායති, නික්ඛෙන කතං ඝට්ටනමජ්ජනඤ්චෙව ඛමති වණ්ණවන්තඤ්ච හොති. නික්ඛං පන වීසතිසුවණ්ණන්ති කෙචි ¶ . පඤ්චවීසතිසුවණ්ණන්ති අපරෙ. මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථායං පන ‘‘නික්ඛං නාම පඤ්චසුවණ්ණා’’ති වුත්තං. සුවණ්ණො නාම චතුධරණන්ති වදන්ති.

දසසු අරියවාසෙසු වුත්ථවාසොති –

‘‘ඉධ, (දී. නි. 3.348; අ. නි. 10.20) භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො සමවයසට්ඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤො.

‘‘කථඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො කාමච්ඡන්දො පහීනො හොති, බ්යාපාදො පහීනො හොති, ථිනමිද්ධං පහීනං හොති, උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීනං හොති, විචිකිච්ඡා පහීනා හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ඡළඞ්ගසමන්නාගතො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ඡළඞ්ගසමන්නාගතො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එකාරක්ඛො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සතාරක්ඛෙන චෙතසා සමන්නාගතො හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එකාරක්ඛො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චතුරාපස්සෙනො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති, සඞ්ඛායෙකං අධිවාසෙති, සඞ්ඛායෙකං පරිවජ්ජෙති, සඞ්ඛායෙකං විනොදෙති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චතුරාපස්සෙනො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යානි තානි පුථුසමණබ්රාහ්මණානං පුථුපච්චෙකසච්චානි ¶ , සබ්බානි තානි නුණ්ණානි හොන්ති පනුණ්ණානි චත්තානි වන්තානි මුත්තානි පහීනානි පටිනිස්සට්ඨානි. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සමවයසට්ඨෙසනො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො කාමෙසනා පහීනා හොති, භවෙසනා පහීනා හොති, බ්රහ්මචරියෙසනා පටිප්පස්සද්ධා. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සමවයසට්ඨෙසනො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අනාවිලසඞ්කප්පො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො ¶ කාමසඞ්කප්පො පහීනො හොති, බ්යාපාදසඞ්කප්පො පහීනො හොති, විහිංසාසඞ්කප්පො පහීනො හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අනාවිලසඞ්කප්පො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුවිමුත්තචිත්තො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො රාගාචිත්තං විමුත්තං හොති, දොසා චිත්තං විමුත්තං හොති, මොහා චිත්තං විමුත්තං හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුවිමුත්තචිත්තො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුවිමුත්තපඤ්ඤො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ‘රාගො මෙ පහීනො උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො’ති පජානාති, ‘දොසො මෙ පහීනො…පෙ… මොහො මෙ පහීනො උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො’ති පජානාති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුවිමුත්තපඤ්ඤො හොතී’’ති (දී. නි. 3.348; අ. නි. 10.20) –

එවමාගතෙසු දසසු අරියවාසෙසු වුත්ථවාසො.

තත්ථ වසන්ති එත්ථාති වාසා, අරියානං එව වාසාති අරියවාසා අනරියානං තාදිසානං වාසානං අසම්භවතො. අරියාති චෙත්ථ උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන ¶ ඛීණාසවා ගහිතා. එකාරක්ඛොති එකා සතිසඞ්ඛාතා ආරක්ඛා එතස්සාති එකාරක්ඛො. ඛීණාසවස්ස (දී. නි. අට්ඨ. 3.348; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.20) හි තීසු ද්වාරෙසු සබ්බකාලෙ සති ආරක්ඛකිච්චං සාධෙති. තෙනෙවස්ස චරතො ච තිට්ඨතො ච සුත්තස්ස ච ජාගරස්ස ච සතතං සමිතං ඤාණදස්සනං පච්චුපට්ඨිතං හොතීති වුච්චති.

චතුරාපස්සෙනොති චත්තාරි අපස්සෙනානි අපස්සයා එතස්සාති චතුරාපස්සෙනො. සඞ්ඛායාති ඤාණෙන (දී. නි. අට්ඨ. 3.308). පටිසෙවතීති ඤාණෙන ඤත්වා සෙවිතබ්බයුත්තකමෙව සෙවති. තස්ස විත්ථාරො ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පරිභුඤ්ජතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) නයෙන වෙදිතබ්බො. සඞ්ඛායෙකං අධිවාසෙතීති ඤාණෙන ඤත්වා අධිවාසෙතබ්බයුත්තකමෙව අධිවාසෙති. විත්ථාරො පනෙත්ථ ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො ඛමො හොති සීතස්සා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.24) නයෙන ¶ වෙදිතබ්බො. පරිවජ්ජෙතීති ඤාණෙන ඤත්වා පරිවජ්ජෙතබ්බයුත්තකමෙව පරිවජ්ජෙති. තස්ස විත්ථාරො ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චණ්ඩං හත්ථිං පරිවජ්ජෙතී’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො. විනොදෙතීති ඤාණෙන ඤත්වා විනොදෙතබ්බමෙව විනොදෙති නුදති නීහරති අන්තො වසිතුං න දෙති. තස්ස විත්ථාරො ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො.

පනුණ්ණපච්චෙකසච්චොති (අ. නි. අට්ඨ. 2.4.38; දී. නි. අට්ඨ. 3.348) ‘‘ඉදමෙව දස්සනං සච්චං, ඉදමෙව සච්ච’’න්ති එවං පාටියෙක්කං ගහිතත්තා පච්චෙකසඞ්ඛාතානි දිට්ඨිසච්චානි පනුණ්ණානි නීහටානි පහීනානි අස්සාති පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො. පුථුසමණබ්රාහ්මණානන්ති බහූනං සමණබ්රාහ්මණානං. එත්ථ ච සමණාති පබ්බජ්ජුපගතා. බ්රාහ්මණාති භොවාදිනො. පුථුපච්චෙකසච්චානීති බහූනි පාටෙක්කසච්චානි, ‘‘ඉදමෙව දස්සනං සච්චං, ඉදමෙව සච්ච’’න්ති පාටියෙක්කං ගහිතානි බහූනි සච්චානීති අත්ථො. නුණ්ණානීති නීහටානි. පනුණ්ණානීති සුට්ඨු නීහතානි. චත්තානීති විස්සට්ඨානි. වන්තානීති වමිතානි. මුත්තානීති ඡින්නබන්ධනානි කතානි. පහීනානීති පජහිතානි. පටිනිස්සට්ඨානීති යථා න පුන චිත්තං ආරොහන්ති, එවං පටිවිස්සජ්ජිතානි. සබ්බානෙව චෙතානි අරියමග්ගාධිගමතො පුබ්බෙ ගහිතස්ස දිට්ඨිග්ගාහස්ස විස්සට්ඨභාවවෙවචනානි.

සමවයසට්ඨෙසනොති ¶ (දී. නි. අට්ඨ. 3.348; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.20) එත්ථ අවයාති අනූනා. සට්ඨාති නිස්සට්ඨා. සම්මා අවයා සට්ඨා එසනා අස්සාති සමවයසට්ඨෙසනො, සම්මා විස්සට්ඨසබ්බඑසනොති අත්ථො. ‘‘රාගා චිත්තං විමුත්ත’’න්තිආදීහි මග්ගස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති කථිතා රාගාදීනං පහීනභාවදීපනතො. ‘‘රාගො මෙ පහීනො’’තිආදීහි පච්චවෙක්ඛණාමුඛෙන අරියඵලං කථිතං. අධිගතෙ හි අග්ගඵලෙ සබ්බසො රාගාදීනං අනුප්පාදධම්මතං පජානාති, තඤ්ච පජානනං පච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති. තත්ථ පඤ්චඞ්ගවිප්පහානපච්චෙකසච්චාපනොදනඑසනාසමවයසජ්ජනානි ‘‘සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති අධිවාසෙති පරිවජ්ජෙති විනොදෙතී’’ති වුත්තෙසු අපස්සෙනෙසු විනොදනා ච මග්ගකිච්චානෙව, ඉතරෙ ච මග්ගෙනෙව සමිජ්ඣන්ති.

දසබලොති කායබලසඞ්ඛාතානි ඤාණබලසඞ්ඛාතානි ච දස බලානි එතස්සාති දසබලො. දුවිධඤ්හි ¶ තථාගතස්ස බලං කායබලං ඤාණබලඤ්ච. තෙසු කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘කාළාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.148; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.22; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.21; විභ. අට්ඨ 76; උදා. අට්ඨ. 75; බු. වං. අට්ඨ. 1.39; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.44; චූළනි. අට්ඨ. 81);

ඉමානි හි දස හත්ථිකුලානි. තත්ථ කාළාවකන්ති පකතිහත්ථිකුලං දට්ඨබ්බං. යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං, තං එකස්ස කාළාවකස්ස හත්ථිනො. යං දසන්නං කාළාවකානං බලං, තං එකස්ස ගඞ්ගෙය්යස්ස. යං දසන්නං ගඞ්ගෙය්යානං, තං එකස්ස පණ්ඩරස්ස. යං දසන්නං පණ්ඩරානං, තං එකස්ස තම්බස්ස. යං දසන්නං තම්බානං, තං එකස්ස පිඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං පිඞ්ගලානං, තං එකස්ස ගන්ධහත්ථිනො. යං දසන්නං ගන්ධහත්ථීනං, තං එකස්ස මඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං මඞ්ගලානං, තං එකස්ස හෙමවතස්ස. යං දසන්නං හෙමවතානං, තං එකස්ස උපොසථස්ස. යං දසන්නං උපොසථානං, තං එකස්ස ඡද්දන්තස්ස. යං දසන්නං ඡද්දන්තානං, තං එකස්ස තථාගතස්ස කායබලං. නාරායනසඞ්ඝාතබලන්තිපි ඉදමෙව වුච්චති. තත්ථ නාරා වුච්චන්ති රස්මියො, තා බහූ නානාවිධා තතො උප්පජ්ජන්තීති නාරායනං, වජිරං, තස්මා වජිරසඞ්ඝාතබලන්ති අත්ථො. තදෙතං පකතිහත්ථිගණනාය හත්ථීනං කොටිසහස්සානං, පුරිසගණනාය දසන්නං ¶ පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස කායබලං.

ඤාණබලං පන පාළියං ආගතමෙව. තත්රායං පාළි (ම. නි. 1.148; අ. නි. 10.21) –

‘‘දස ඛො පනිමානි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලානි, යෙහි බලෙහි සමන්නාගතො තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති. කතමානි දස? ඉධ, සාරිපුත්ත, තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති, යම්පි, සාරිපුත්ත, තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. ඉදම්පි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති, යං බලං ආගම්ම ¶ තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති. (1)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාති…පෙ…. (2)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො සබ්බත්ථගාමිනිං පටිපදං යථාභූතං පජානාති…පෙ…. (3)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො අනෙකධාතුං නානාධාතුං ලොකං යථාභූතං පජානාති…පෙ…. (4)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො සත්තානං නානාධිමුත්තිකතං යථාභූතං පජානාති…පෙ…. (5)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං යථාභූතං පජානාති…පෙ…. (6)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසං වොදානං වුට්ඨානං යථාභූතං පජානාති…පෙ…. (7)

‘‘පුන ¶ චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති. සෙය්යථිදං? එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො…පෙ… ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති…පෙ…. (8)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ සුගතෙ දුග්ගතෙ, යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති…පෙ…. (9)

‘‘පුන චපරං, සාරිපුත්ත, තථාගතො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං ¶ දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති…පෙ… ඉදම්පි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති, යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති. ඉමානි ඛො, සාරිපුත්ත, දස තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති. (10)

තත්ථ (ම. නි. අට්ඨ. 1.148; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.21; විභ. අට්ඨ. 760) ඨානඤ්ච ඨානතොති කාරණඤ්ච කාරණතො. ‘‘යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං හෙතූ පච්චයා උප්පාදාය, තං තං ඨානං. යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං න හෙතූ න පච්චයා උප්පාදාය, තං තං අට්ඨාන’’න්ති පජානන්තො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. යම්පීති යෙන ඤාණෙන.

කම්මසමාදානානන්ති සමාදියිත්වා කතානං කුසලාකුසලකම්මානං, කම්මමෙව වා කම්මසමාදානං. ඨානසො හෙතුසොති පච්චයතො චෙව හෙතුතො ච. තත්ථ ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස ඨානං, කම්මං හෙතු.

සබ්බත්ථගාමිනින්ති සබ්බගතිගාමිනිඤ්ච අගතිගාමිනිඤ්ච. පටිපදන්ති මග්ගං. යථාභූතං පජානාතීති බහූසුපි මනුස්සෙසු එකමෙව පාණං ඝාතෙන්තෙසු කාමං සබ්බෙසම්පි චෙතනා තස්සෙවෙකස්ස ජීවිතින්ද්රියාරම්මණා, තං පන කම්මං තෙසං නානාකාරං. තෙසු හි එකො ආදරෙන ඡන්දජාතො කරොති, එකො ‘‘එහි ත්වම්පි කරොහී’’ති පරෙහි නිප්පීළිතො කරොති, එකො සමානච්ඡන්දො ¶ විය හුත්වා අප්පටිබාහියමානො විචරති, තස්මා තෙසු එකො තෙනෙව කම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තති, එකො තිරච්ඡානයොනියං, එකො පෙත්තිවිසයෙ. තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙයෙව ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස තිරච්ඡානයොනියං, එස පෙත්තිවිසයෙ’’ති ජානාති. නිරයෙ නිබ්බත්තමානම්පි ‘‘එස මහානිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස උස්සදනිරයෙ’’ති ජානාති. තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තමානම්පි ‘‘එස අපාදකො භවිස්සති, එස ද්විපාදකො, එස චතුප්පාදො, එස බහුප්පාදො’’ති ජානාති. පෙත්තිවිසයෙ නිබ්බත්තමානම්පි ‘‘එස නිජ්ඣාමතණ්හිකො භවිස්සති, එස ඛුප්පිපාසිකො, එස පරදත්තූපජීවී’’ති ජානාති. තෙසු ච කම්මෙසු ‘‘ඉදං කම්මං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිස්සති, එතං අඤ්ඤෙන දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කං භවිස්සතී’’ති ජානාති.

තථා සකලගාමවාසිකෙසු එකතො පිණ්ඩපාතං දදමානෙසු කාමං සබ්බෙසම්පි චෙතනා පිණ්ඩපාතාරම්මණාව, ¶ තං පන කම්මං තෙසං නානාකාරං. තෙසු හි එකො ආදරෙන කරොතීති සබ්බං පුරිමසදිසං. තස්මා තෙසු ච කෙචි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, කෙචි මනුස්සලොකෙ. තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙයෙව ජානාති. ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස දෙවලොකෙ, තත්ථාපි එස ඛත්තියකුලෙ, එස බ්රාහ්මණකුලෙ, එස වෙස්සකුලෙ, එස සුද්දකුලෙ, එස පරනිම්මිතවසවත්තීසු, එස නිම්මානරතීසු, එස තුසිතෙසු, එස යාමෙසු, එස තාවතිංසෙසු, එස චාතුමහාරාජිකෙසු, එස භුම්මදෙවෙසූ’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ හීනපණීතසුවණ්ණදුබ්බණ්ණඅප්පපරිවාරමහාපරිවාරතාදිභෙදං තං තං විසෙසං ආයූහනක්ඛණෙයෙව ජානාති.

තථා විපස්සනං පට්ඨපෙන්තෙසුයෙව ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන එස කිඤ්චි සල්ලක්ඛෙතුං න සක්ඛිස්සති, එස මහාභූතමත්තමෙව වවත්ථපෙස්සති, එස රූපපරිග්ගහෙ එව ඨස්සති, එස අරූපපරිග්ගහෙයෙව, එස නාමරූපපරිග්ගහෙයෙව, එස පච්චයපරිග්ගහෙයෙව, එස ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනායමෙව, එස පඨමඵලෙයෙව, එස දුතියඵලෙ එව, එස තතියඵලෙ එව, එස අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ජානාති. කසිණපරිකම්මං කරොන්තෙසුපි ‘‘ඉමස්ස පරිකම්මමත්තමෙව භවිස්සති, එස නිමිත්තං උප්පාදෙස්සති, එස අප්පනං එව පාපුණිස්සති, එස ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති ජානාති.

අනෙකධාතුන්ති ¶ චක්ඛුධාතුආදීහි, කාමධාතුආදීහි වා ධාතූහි බහුධාතුං. නානාධාතුන්ති තාසංයෙව ධාතූනං විලක්ඛණත්තා නානප්පකාරධාතුං. ලොකන්ති ඛන්ධායතනධාතුලොකං. යථාභූතං පජානාතීති තාසං ධාතූනං අවිපරීතතො සභාවං පටිවිජ්ඣති.

නානාධිමුත්තිකතන්ති හීනාදීහි අධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාවං. පරසත්තානන්ති පධානසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති තතො පරෙසං හීනසත්තානං. එකත්ථමෙව වා එතං පදද්වයං, වෙනෙය්යවසෙන පන ද්වෙධා වුත්තං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තන්ති සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරභාවඤ්ච අපරභාවඤ්ච, වුද්ධිඤ්ච හානිඤ්චාති අත්ථො.

ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනන්ති පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානං, ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනං අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං, සවිතක්කසවිචාරාදීනං තිණ්ණං සමාධීනං, පඨමජ්ඣානසමාපත්තිආදීනඤ්ච නවන්නං අනුපුබ්බසමාපත්තීනං. සංකිලෙසන්ති හානභාගියධම්මං. වොදානන්ති විසෙසභාගියධම්මං. වුට්ඨානන්ති ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨානං, තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති (විභ. 828) එවං වුත්තං පගුණජ්ඣානඤ්චෙව භවඞ්ගඵලසමාපත්තියො ච. හෙට්ඨිමං ¶ හෙට්ඨිමඤ්හි පගුණජ්ඣානං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පදට්ඨානං හොති, තස්මා ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. භවඞ්ගෙන සබ්බඣානෙහි වුට්ඨානං හොති, ඵලසමාපත්තියා නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨානං හොති. තමෙතං සන්ධාය ‘‘තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. සබ්බඤාණානඤ්ච විත්ථාරකථාය විනිච්ඡයො සම්මොහවිනොදනියං විභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 760) වුත්තො. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයඤාණකථා පන වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ (පාරා. 12) විත්ථාරිතායෙව.

ඉමානි ඛො සාරිපුත්තාති යානි පුබ්බෙ ‘‘දස ඛො පනිමානි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති අවොචං, ඉමානි තානීති අප්පනං කරොති. තත්ථ පරවාදිකථා හොති ‘‘දසබලඤාණං නාම පාටියෙක්කං නත්ථි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙවායං පභෙදො’’ති, තං න තථා දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤමෙව හි දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. දසබලඤාණං සකසකකිච්චමෙව ජානාති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං තම්පි තතො අවසෙසම්පි පජානාති. දසබලඤාණෙසු හි පඨමං කාරණාකාරණමෙව ජානාති, දුතියං කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙව, තතියං කම්මපරිච්ඡෙදමෙව, චතුත්ථං ධාතුනානත්තකාරණමෙව ¶ , පඤ්චමං සත්තානං අජ්ඣාසයාධිමුත්තිමෙව, ඡට්ඨං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවමෙව, සත්තමං ඣානාදීහි සද්ධිං තෙසං සංකිලෙසාදිමෙව, අට්ඨමං පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තතිමෙව, නවමං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිමෙව, දසමං සච්චපරිච්ඡෙදමෙව. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන එතෙහි ජානිතබ්බඤ්ච තතො උත්තරිඤ්ච පජානාති, එතෙසං පන කිච්චං න සබ්බං කරොති. තඤ්හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං න සක්කොති, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං න සක්කොති, මග්ගො හුත්වා කිලෙසෙ ඛෙපෙතුං න සක්කොති. ඉති යථාවුත්තකායබලෙන චෙව ඤාණබලෙන ච සමන්නාගතත්තා භගවා ‘‘දසබලො’’ති වුච්චති.

දසහි අසෙක්ඛෙහි අඞ්ගෙහි උපෙතොති ‘‘අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨි, අසෙක්ඛො සම්මාසඞ්කප්පො, අසෙක්ඛා සම්මාවාචා, අසෙක්ඛො සම්මාකම්මන්තො, අසෙක්ඛො සම්මාආජීවො, අසෙක්ඛො සම්මාවායාමො, අසෙක්ඛා සම්මාසති, අසෙක්ඛො සම්මාසමාධි, අසෙක්ඛං සම්මාඤාණං, අසෙක්ඛා සම්මාවිමුත්තී’’ති (දී. නි. 3.348, 360) එවං වුත්තෙහි දසහි අසෙක්ඛධම්මෙහි සමන්නාගතො. අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨිආදයො ච සබ්බෙ ඵලසම්පයුත්තධම්මා එව. එත්ථ ච සම්මාදිට්ඨි සම්මාඤාණන්ති ද්වීසු ඨානෙසු පඤ්ඤාව කථිතා ‘‘සම්මා දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි, සම්මා පජානනට්ඨෙන සම්මාඤාණ’’න්ති. අත්ථි හි දස්සනජානනානං විසයෙ පවත්තිආකාරවිසෙසො. සම්මාවිමුත්තීති ඉමිනා පන පදෙන වුත්තාවසෙසා ඵලසමාපත්තිසහගතධම්මා සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා ¶ . අරියඵලසම්පයුත්තධම්මාපි හි සබ්බසො පටිපක්ඛතො විමුත්තතං උපාදාය විමුත්තීති වත්තබ්බතං ලභන්ති.

59. වචනසද්දෙන අප්පසද්දන්ති ආරාමුපචාරෙන ගච්ඡතො අද්ධිකජනස්සපි වචනසද්දෙන අප්පසද්දං. නගරනිග්ඝොසසද්දෙනාති අවිභාවිතත්ථෙන නගරෙ මනුස්සානං නිග්ඝොසසද්දෙන. මනුස්සෙහි සමාගම්ම එකජ්ඣං පවත්තිතසද්දො හි නිග්ඝොසො. අනුසඤ්චරණජනස්සාති අන්තොසඤ්චාරිනො ජනස්ස. මනුස්සානං රහස්සකිරියට්ඨානියන්ති මනුස්සානං රහස්සකරණස්ස යුත්තං අනුච්ඡවිකං. විවෙකානුරූපන්ති එකීභාවස්ස අනුරූපං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

බිම්බිසාරසමාගමකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා

60. ඉදානි ¶ ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන සඤ්චයො පරිබ්බාජකො’’තිආදීසු අපුබ්බපදවණ්ණනං දස්සෙන්තො ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාරීබ්රාහ්මණියා පුත්තො සාරිපුත්තො, මොග්ගල්ලීබ්රාහ්මණියා පුත්තො මොග්ගල්ලානො. අම්හාකං කිර (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.189-190; ධ. ප. අට්ඨ. 1.10 සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු) භගවතො නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව සාරිපුත්තො රාජගහනගරස්ස අවිදූරෙ උපතිස්සගාමෙ සාරීබ්රාහ්මණියා නාම කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. තංදිවසමෙවස්ස සහායොපි රාජගහස්සෙව අවිදූරෙ කොලිතගාමෙ මොග්ගල්ලීබ්රාහ්මණියා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. තානි කිර ද්වෙපි කුලානි යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ආබද්ධපටිබද්ධසහායානෙව. තෙසං ද්වින්නං එකදිවසමෙව ගබ්භපරිහාරං අදංසු. දසමාසච්චයෙන ජාතානම්පි තෙසං ඡසට්ඨි ධාතියො උපනයිංසු. නාමග්ගහණදිවසෙ සාරීබ්රාහ්මණියා පුත්තස්ස උපතිස්සගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා ‘‘උපතිස්සො’’ති නාමං අකංසු, ඉතරස්ස කොලිතගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා ‘‘කොලිතො’’ති නාමං අකංසු. තෙන වුත්තං ‘‘ගිහිකාලෙ උපතිස්සො කොලිතොති එවං පඤ්ඤායමානනාමා’’ති.

අඩ්ඪතෙය්යසතමාණවකපරිවාරාති එත්ථ පඤ්චපඤ්චසතමාණවකපරිවාරාතිපි වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං අඞ්ගුත්තරනිකායට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.189-190) –

‘‘උපතිස්සමාණවකස්ස කීළනත්ථාය නදිං වා උය්යානං වා ගමනකාලෙ පඤ්ච සුවණ්ණසිවිකාසතානි ¶ පරිවාරානි හොන්ති, කොලිතමාණවකස්ස පඤ්ච ආජඤ්ඤරථසතානි. ද්වෙපි ජනා පඤ්චපඤ්චමාණවකසතපරිවාරා හොන්තී’’ති.

රාජගහෙ ච අනුසංවච්ඡරං ගිරග්ගසමජ්ජං නාම හොති. තෙසං ද්වින්නම්පි එකට්ඨානෙයෙව මඤ්චකං බන්ධන්ති. ද්වෙපි එකතොව නිසීදිත්වා සමජ්ජං පස්සිත්වා හසිතබ්බට්ඨානෙ හසන්ති, සංවෙගට්ඨානෙ සංවිජ්ජන්ති, දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දායං දෙන්ති. තෙසං ඉමිනාව නියාමෙන එකදිවසං සමජ්ජං පස්සන්තානං පරිපාකගතත්තා ඤාණස්ස පුරිමදිවසෙසු විය හසිතබ්බට්ඨානෙ හාසො වා සංවෙගට්ඨානෙ සංවිජ්ජනං වා දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දායදානං වා නාහොසි. ද්වෙපි ¶ පන ජනා එවං චින්තයිංසු ‘‘කිං එත්ථ ඔලොකෙතබ්බං අත්ථි, සබ්බෙපිමෙ අප්පත්තෙ වස්සසතෙ අපණ්ණත්තිකභාවං ගමිස්සන්ති, අම්හෙහි පන එකං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති ආරම්මණං ගහෙත්වා නිසීදිංසු. තතො කොලිතො උපතිස්සං ආහ ‘‘සම්ම උපතිස්ස, න ත්වං අඤ්ඤදිවසෙසු විය හට්ඨපහට්ඨො, අනත්තමනධාතුකොසි, කිං තෙ සල්ලක්ඛිත’’න්ති. ‘‘සම්ම කොලිත, එතෙසං ඔලොකනෙ සාරො නත්ථි, නිරත්ථකමෙතං, අත්තනො මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති ඉදං චින්තයන්තො නිසින්නොම්හීති. ත්වං පන කස්මා අනත්තමනොති. සොපි තථෙව ආහ. අථස්ස අත්තනා සද්ධිං එකජ්ඣාසයතං ඤත්වා උපතිස්සො එවමාහ ‘‘අම්හාකං උභින්නං සුචින්තිතං, මොක්ඛධම්මං පන ගවෙසන්තෙහි එකා පබ්බජ්ජා ලද්ධුං වට්ටති, කස්ස සන්තිකෙ පබ්බජාමා’’ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන සඤ්චයො පරිබ්බාජකො රාජගහෙ පටිවසති මහතියා පරිබ්බාජකපරිසාය සද්ධිං. තෙ ‘‘තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමා’’ති පඤ්චහි මාණවකසතෙහි සද්ධිං සඤ්චයස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසං පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සඤ්චයො අතිරෙකලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. තෙ කතිපාහෙනෙව සබ්බං සඤ්චයස්ස සමයං පරිමද්දිත්වා ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ජානනසමයො එත්තකොව, උදාහු උත්තරිපි අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. සඤ්චයො ‘‘එත්තකොව, සබ්බං තුම්හෙහි ඤාත’’න්ති ආහ. තස්ස කථං සුත්වා චින්තයිංසු ‘‘එවං සති ඉමස්ස සන්තිකෙ බ්රහ්මචරියවාසො නිරත්ථකො, මයං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං නික්ඛන්තා, සො ඉමස්ස සන්තිකෙ උප්පාදෙතුං න සක්කා, මහා ඛො පන ජම්බුදීපො, ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තා අවස්සං මොක්ඛධම්මදෙසකං ආචරියං ලභිස්සාමා’’ති. තෙ තතො පට්ඨාය ‘‘යත්ථ යත්ථ පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා අත්ථී’’ති සුණන්ති, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්හසාකච්ඡං කරොන්ති, තෙහි පුට්ඨං පඤ්හං අඤ්ඤො කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, තෙ පන තෙසං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්ති. එවං සකලජම්බුදීපං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවත්තිත්වා සකට්ඨානමෙව ආගන්ත්වා ‘‘සම්ම කොලිත, යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති ¶ , සො ආරොචෙතූ’’ති කතිකං අකංසු. ඉමමෙව වත්ථුං සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්ර නෙසං මහාජනං දිස්වා…පෙ… කතිකං අකංසූ’’ති ආහ.

තත්ථ ඡන්නපරිබ්බාජකස්සාති සෙතපටධරස්ස පරිබ්බාජකස්ස. තෙන නායං නග්ගපරිබ්බාජකොති දස්සෙති. පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙනාතිආදීසු පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන සාරුප්පෙන සමණානුච්ඡවිකෙන. අභික්කන්තෙනාති ¶ ගමනෙන. පටික්කන්තෙනාති නිවත්තනෙන. ආලොකිතෙනාති පුරතො දස්සනෙන. විලොකිතෙනාති ඉතො චිතො දස්සනෙන. සමිඤ්ජිතෙනාති පබ්බසඞ්කොචනෙන. පසාරිතෙනාති තෙසංයෙව පසාරණෙන. සබ්බත්ථ ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං, තස්මා සතිසම්පජඤ්ඤකෙහි වභිසඞ්ඛතත්තා පාසාදිකඅභික්කන්තපටික්කන්තආලොකිතවිලොකිතසමිඤ්ජිතපසාරිතො හුත්වාති වුත්තං හොති. ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු. ඉරියාපථසම්පන්නොති තාය පාසාදිකඅභික්කන්තාදිතාය සම්පන්නඉරියාපථො. අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතන්ති ‘‘මරණෙ සති අමතෙනපි භවිතබ්බ’’න්ති එවං අනුමානඤාණෙන ‘‘අත්ථී’’ති උපගතං නිබ්බානං නාම, තං මග්ගන්තො පරියෙසන්තො යන්නූනාහං ඉමං භික්ඛුං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධෙය්යන්ති සම්බන්ධො. සුදින්නකණ්ඩෙ වුත්තප්පකාරන්ති ‘‘දානපතීනං ඝරෙසු සාලා හොන්ති, ආසනානි චෙත්ථ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, උපට්ඨාපිතං උදකකඤ්ජියං, තත්ථ පබ්බජිතා පිණ්ඩාය චරිත්වා නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්ති. සචෙ ඉච්ඡන්ති, දානපතීනම්පි සන්තකං ගණ්හන්ති, තස්මා තම්පි අඤ්ඤතරස්ස කුලස්ස ඊදිසාය සාලාය අඤ්ඤතරං කුට්ටමූලන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති එවං වුත්තප්පකාරං.

අප්පං වා බහුං වා භාසස්සූති පරිබ්බාජකො ‘‘අහං උපතිස්සො නාම, ත්වං යථාසත්තියා අප්පං වා බහුං වා පාවද, එතං නයසතෙන නයසහස්සෙන පටිවිජ්ඣිතුං මය්හං භාරො’’ති චින්තෙත්වා එවමාහ. නිරොධො ච නිරොධුපායො ච එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන ‘‘නිරොධො’’ති වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. පටිපාදෙන්තොති නිගමෙන්තො. ඉමං ධම්මපරියායං සුත්වා විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදීති එත්ථ පරිබ්බාජකො පඨමපදද්වයමෙව සුත්වා සහස්සනයසම්පන්නෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ඉතරපදද්වයං සොතාපන්නකාලෙ නිට්ඨාසීති වෙදිතබ්බං.

බහුකෙහි කප්පනහුතෙහීති එත්ථ දස දසකානි සතං, දස සතානි සහස්සං, සහස්සානං සතං සතසහස්සං, සතසහස්සානං සතං කොටි, කොටිසතසහස්සානං සතං පකොටි, පකොටිසතසහස්සානං සතං කොටිපකොටි, කොටිපකොටිසතසහස්සානං සතං එකනහුතන්ති වෙදිතබ්බං.

61. අථ ¶ ¶ ඛො සාරිපුත්තො පරිබ්බාජකො යෙන මොග්ගල්ලානො පරිබ්බාජකො තෙනුපසඞ්කමීති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.189-190; ධ. ප. අට්ඨ. 1.10 සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු) සොතාපන්නො හුත්වා උපරිවිසෙසෙ අප්පවත්තන්තෙ ‘‘භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරං ආහ ‘‘භන්තෙ, මා උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪයිත්ථ, එත්තකමෙව හොතු, කහං අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති. වෙළුවනෙ පරිබ්බාජකාති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ පුරතො යාථ, මය්හං එකො සහායකො අත්ථි, අම්හෙහි ච අඤ්ඤමඤ්ඤං කතිකා කතා ‘යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ආරොචෙතූ’ති, අහං තං පටිඤ්ඤං මොචෙත්වා සහායකං ගහෙත්වා තුම්හාකං ගතමග්ගෙනෙව සත්ථු සන්තිකං ආගමිස්සාමී’’ති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන ථෙරස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ථෙරං උය්යොජෙත්වා පරිබ්බාජකාරාමාභිමුඛො අගමාසි.

62. සාරිපුත්තං පරිබ්බාජකං එතදවොචාති ‘‘අජ්ජ මය්හං සහායස්ස මුඛවණ්ණො න අඤ්ඤදිවසෙසු විය, අද්ධා අනෙන අමතං අධිගතං භවිස්සතී’’ති අමතාධිගමං පුච්ඡන්තො එතදවොච. සොපිස්ස ‘‘ආමාවුසො, අමතං අධිගත’’න්ති පටිජානිත්වා සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙත්වා තමෙව ගාථං අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ මොග්ගල්ලානො පරිබ්බාජකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො මොග්ගල්ලානස්ස පරිබ්බාජකස්ස…පෙ… ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති. ගච්ඡාම මයං, ආවුසො, භගවතො සන්තිකෙති ‘‘කහං සම්ම සත්ථා වසතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වෙළුවනෙ කිර සම්ම, එවං නො ආචරියෙන අස්සජිත්ථෙරෙන කථිත’’න්ති වුත්තෙ එවමාහ.

සාරිපුත්තත්ථෙරො ච නාමෙස සදාපි ආචරියපූජකොව, තස්මා සහායං මොග්ගල්ලානං පරිබ්බාජකං එවමාහ ‘‘අම්හෙහි අධිගතං අමතං අම්හාකං ආචරියස්ස සඤ්චයපරිබ්බාජකස්සපි කථෙස්සාම, බුජ්ඣමානො පටිවිජ්ඣිස්සති, අප්පටිවිජ්ඣන්තො අම්හාකං සද්දහිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සති, බුද්ධානං දෙසනං සුත්වා මග්ගඵලප්පටිවෙධං කරිස්සතී’’ති. තතො ද්වෙපි ජනා සඤ්චයස්ස සන්තිකං අගමංසු. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා යෙන සඤ්චයො පරිබ්බාජකො තෙනුපසඞ්කමිංසූ’’ති. උපසඞ්කමිත්වා ච ‘‘ආචරිය, ත්වං කිං කරොසි, ලොකෙ බුද්ධො ¶ උප්පන්නො, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො, ආයාම දසබලං පස්සිස්සාමා’’ති. සො ‘‘කිං වදථ තාතා’’ති තෙපි වාරෙත්වා ලාභග්ගයසග්ගප්පවත්තිමෙව නෙසං දීපෙති. තෙ ‘‘අම්හාකං එවරූපො අන්තෙවාසිකවාසො නිච්චමෙව හොතු, තුම්හාකං පන ගමනං වා අගමනං වා ජානාථා’’ති ආහංසු. සඤ්චයො ‘‘ඉමෙ එත්තකං ජානන්තා මම වචනං න කරිස්සන්තී’’ති ඤත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ තාතා, අහං මහල්ලකකාලෙ අන්තෙවාසිකවාසං වසිතුං න සක්කොමී’’ති ¶ ආහ. තෙ අනෙකෙහිපි කාරණසතෙහි තං බොධෙතුං අසක්කොන්තා අත්තනො ඔවාදෙ වත්තමානං ජනං ආදාය වෙළුවනං අගමංසු. පඤ්චසු අන්තෙවාසිකසතෙසු අඩ්ඪතෙය්යසතා නිවත්තිංසු, අඩ්ඪතෙය්යසතා තෙහි සද්ධිං අගමංසු. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා තානි අඩ්ඪතෙය්යානි පරිබ්බාජකසතානි ආදාය යෙන වෙළුවනං තෙනුපසඞ්කමිංසූ’’ති.

විමුත්තෙති යථාවුත්තලක්ඛණෙ නිබ්බානෙ තදාරම්මණාය ඵලවිමුත්තියා අධිමුත්තෙ නෙ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ බ්යාකාසීති සම්බන්ධො.

එවං බ්යාකරිත්වා ච සත්ථා චතුපරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙන්තො නෙසං පරිසාය චරියවසෙන ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි, ඨපෙත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකෙ සබ්බෙපි අඩ්ඪතෙය්යසතා පරිබ්බාජකා අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි, සබ්බෙසං කෙසමස්සු අන්තරධායි, ඉද්ධිමයපත්තචීවරං කායපටිබද්ධං අහොසි. අග්ගසාවකානම්පි ඉද්ධිමයපත්තචීවරං ආගතං, උපරිමග්ගත්තයකිච්චං පන න නිට්ඨාති. කස්මා? සාවකපාරමීඤාණස්ස මහන්තතාය. අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පබ්බජිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාළගාමකං උපනිස්සාය සමණධම්මං කරොන්තො ථිනමිද්ධං ඔක්කමන්තො සත්ථාරා සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා තථාගතෙන දින්නං ධාතුකම්මට්ඨානං සුණන්තොව උපරිමග්ගත්තයකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි පබ්බජිතදිවසතො අද්ධමාසං අතික්කමිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං තමෙව රාජගහං උපනිස්සාය සූකරඛතලෙණෙ විහරන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ දෙසියමානෙ සුත්තානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතභත්තං භුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො සත්තහි දිවසෙහි අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො, සාරිපුත්තත්ථෙරො අද්ධමාසෙනා’’ති.

යදිපි ¶ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො න චිරස්සෙව අරහත්තං පත්තො, ධම්මසෙනාපති තතො චිරෙන, එවං සන්තෙපි සාරිපුත්තත්ථෙරොව මහාපඤ්ඤතරො. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො හි සාවකානං සම්මසනචාරං යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තො විය එකදෙසමෙව සම්මසන්තො සත්ත දිවසෙ වායමිත්වා අරහත්තං පත්තො. සාරිපුත්තත්ථෙරො ඨපෙත්වා බුද්ධානං පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච සම්මසනචාරං සාවකානං සම්මසනචාරං නිප්පදෙසං සම්මසි, එවං සම්මසන්තො අද්ධමාසං වායමි. උක්කංසගතස්ස සාවකානං සම්මසනචාරස්ස නිප්පදෙසෙන පවත්තියමානත්තා සාවකපාරමීඤාණස්ස ච තථා පරිපාචෙතබ්බත්තා. යථා හි පුරිසො ‘‘වෙණුයට්ඨිං ගණ්හිස්සාමී’’ති මහාජටං වෙණුං දිස්වා ‘‘ජටං ඡින්දන්තස්ස පපඤ්චො භවිස්සතී’’ති අන්තරෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා සම්පත්තමෙව යට්ඨිං මූලෙ ච අග්ගෙ ච ඡින්දිත්වා ආදාය පක්කමෙය්ය, සො ¶ කිඤ්චාපි පඨමතරං ගච්ඡති, යට්ඨිං පන සාරං වා උජුං වා න ලභති. අපරො තථාරූපමෙව වෙණුං දිස්වා සචෙ සම්පත්තයට්ඨිං ගණ්හිස්සාමි, සාරං වා උජුං වා න ලභිස්සාමීති කච්ඡං බන්ධිත්වා මහන්තෙන සත්ථෙන වෙණුජටං ඡින්දිත්වා සාරා චෙව උජූ ච යට්ඨියො උච්චිනිත්වා ආදාය පක්කමෙය්ය, අයං කිඤ්චාපි පච්ඡා ගච්ඡති, යට්ඨියො පන සාරා චෙව උජූ ච ලභති, එවංසම්පදමිදං ඉමෙසං ද්වින්නං ථෙරානං පධානං.

සම්මසනචාරො ච නාමෙත්ථ විපස්සනාභූමි වෙදිතබ්බා සම්මසනං චරති එත්ථාති සම්මසනචාරොති කත්වා. තත්ථ බුද්ධානං සම්මසනචාරො දසසහස්සලොකධාතුයං සත්තසන්තානගතා අනින්ද්රියබද්ධා ච සඞ්ඛාරාති වදන්ති. කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසූති අපරෙ. තථා හි අත්තනියවසෙන පටිච්චසමුප්පාදනයං ඔතරිත්වා ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන බුද්ධානං මහාවජිරඤාණං පවත්තං. පච්චෙකබුද්ධානං සසන්තානගතෙහි සද්ධිං මජ්ඣිමදෙසවාසීසත්තසන්තානගතා අනින්ද්රියබද්ධා ච සඞ්ඛාරා සම්මසනචාරොති වදන්ති. ජම්බුදීපවාසීසන්තානගතාති කෙචි. සසන්තානගතෙ සබ්බධම්මෙ පරසන්තානගතෙ ච සන්තානවිභාගං අකත්වා බහිද්ධාභාවසාමඤ්ඤතො සම්මසනං, අයං සාවකානං සම්මසනචාරො. මොග්ගල්ලානත්ථෙරො පන බහිද්ධා ධම්මෙපි සසන්තානවිභාගෙන කෙචි කෙචි උද්ධරිත්වා සම්මසි, තඤ්ච ඛො ඤාණෙන ඵුට්ඨමත්තං කත්වා. තෙන වුත්තං ‘‘යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තො විය එකදෙසමෙව සම්මසන්තො’’ති. තත්ථ ඤාණෙන නාම යාවතා නෙය්යං වත්තිතබ්බං, තාවතා අවත්තනතො ‘‘යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තො ¶ වියා’’ති වුත්තං, අනුපදධම්මවිපස්සනාය අභාවතො ‘‘එකදෙසමෙව සම්මසන්තො’’ති වුත්තං. ධම්මසෙනාපතිනොපි යථාවුත්තසාවකානං විපස්සනාය භූමියෙව සම්මසනචාරො. තත්ථ පන ථෙරො සාතිසයං නිරවසෙසං අනුපදඤ්ච සම්මා විපස්සි. තෙන වුත්තං ‘‘සාවකානං සම්මසනචාරං නිප්පදෙසං සම්මසී’’ති.

එත්ථ ච සුක්ඛවිපස්සකා ලොකියාභිඤ්ඤප්පත්තා පකතිසාවකා මහාසාවකා අග්ගසාවකා පච්චෙකබුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධාති ඡසු ජනෙසු සුක්ඛවිපස්සකානං ඣානාභිඤ්ඤාහි අනධිගතපඤ්ඤානෙපුඤ්ඤත්තා අන්ධානං විය ඉච්ඡිතපදෙසොක්කමනං විපස්සනාකාලෙ ඉච්ඡිතිච්ඡිතධම්මභාවනා නත්ථි, තෙ යථාපරිග්ගහිතධම්මමත්තෙයෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙන්ති. ලොකියාභිඤ්ඤප්පත්තා පන පකතිසාවකා යෙන මුඛෙන විපස්සනං ආරභන්ති, තතො අඤ්ඤෙනපි විපස්සනං විත්ථාරිකං කාතුං සක්කොන්ති විපුලඤාණත්තා. මහාසාවකා අභිනීහාරසම්පන්නත්තා තතො සාතිසයං විපස්සනං විත්ථාරිකං කාතුං සක්කොන්ති. අග්ගසාවකෙසු දුතියො අභිනීහාරසම්පත්තියා සමාධානස්ස සාතිසයත්තා විපස්සනං තතොපි විත්ථාරිකං කරොති. පඨමො පන තතොපි මහාපඤ්ඤතාය සාවකෙහි අසාධාරණං කත්වා විපස්සනං විත්ථාරිකං කරොති. පච්චෙකබුද්ධා තෙහිපි ¶ මහාභිනීහාරතාය අත්තනො අභිනීහාරානුරූපං තතොපි විත්ථාරිකං විපස්සනං කරොන්ති. බුද්ධානං සම්මදෙව පරිපූරිතපඤ්ඤාපාරමීපභාවිතා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමස්ස අනුරූපා යථා නාම කතවාලවෙධපරිචයෙන සරභඞ්ගසදිසෙන ධනුග්ගහෙන ඛිත්තො සරො අන්තරා රුක්ඛලතාදීසු අසජ්ජමානො ලක්ඛෙයෙව පතති, න සජ්ජති න විරජ්ජති, එවං අන්තරා අසජ්ජමානා අවිරජ්ජමානා විපස්සනා සම්මසනීයධම්මෙසු යාථාවතො නානානයෙහි පවත්තති, යං ‘‘මහාවජිරඤාණ’’න්ති වුච්චති.

එතෙසු ච සුක්ඛවිපස්සකානං විපස්සනාචාරො ඛජ්ජොතප්පභාසදිසො, අභිඤ්ඤප්පත්තපකතිසාවකානං දීපප්පභාසදිසො, මහාසාවකානං උක්කාප්පභාසදිසො, අග්ගසාවකානං ඔසධිතාරකප්පභාසදිසො, පච්චෙකබුද්ධානං චන්දප්පභාසදිසො, සම්මාසම්බුද්ධානං රස්මිසහස්සපටිමණ්ඩිතසරදසූරියමණ්ඩලසදිසො හුත්වා උපට්ඨාති. තථා සුක්ඛවිපස්සකානං විපස්සනාචාරො අන්ධානං ¶ යට්ඨිකොටියා ගමනසදිසො, ලොකියාභිඤ්ඤප්පත්තපකතිසාවකානං දණ්ඩකසෙතුගමනසදිසො, මහාසාවකානං ජඞ්ඝසෙතුගමනසදිසො, අග්ගසාවකානං සකටසෙතුගමනසදිසො, පච්චෙකබුද්ධානං මහාජඞ්ඝමග්ගගමනසදිසො, සම්මාසම්බුද්ධානං මහාසකටමග්ගගමනසදිසො. තථා බුද්ධානං පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච විපස්සනා චින්තාමයඤාණසංවඩ්ඪිතත්තා සයම්භූඤාණභූතා, ඉතරෙසං සුතමයඤාණසංවඩ්ඪිතත්තා පරොපදෙසසම්භූතාති වෙදිතබ්බා.

ඉදානි උභින්නම්පි ථෙරානං පුබ්බයොගං දස්සෙතුං ‘‘අතීතෙ කිරා’’තිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව.

63. ගිරිබ්බජනගරන්ති සමන්තා පබ්බතපරික්ඛිත්තං වජසදිසං හුත්වා තිට්ඨතීති ගිරිබ්බජන්ති එවංලද්ධනාමං රාජගහනගරං. උසූයනකිරියාය කම්මභාවං සන්ධාය ‘‘උපයොගත්ථෙ වා’’ති වුත්තං.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

64. වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣායො, නත්ථි උපජ්ඣායො එතෙසන්ති අනුපජ්ඣායකා. තෙනාහ ‘‘වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායකෙන ගරුනා විරහිතා’’ති. තත්ථ වජ්ජාවජ්ජන්ති ඛුද්දකං ¶ මහන්තඤ්ච වජ්ජං. වුද්ධිඅත්ථො හි අයමකාරො ‘‘ඵලාඵල’’න්තිආදීසු විය. උත්තිට්ඨපත්තන්ති එත්ථ උච්ඡිට්ඨ-සද්දසමානත්ථො උත්තිට්ඨ-සද්දො. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මිඤ්හි මනුස්සා උච්ඡිට්ඨසඤ්ඤිනො, තස්මා උත්තිට්ඨපත්තන්ති වුත්ත’’න්ති. පිණ්ඩාය චරණකපත්තන්ති ඉමිනා පන පත්තස්ස සරූපදස්සනමුඛෙන උච්ඡිට්ඨකප්පනාය කාරණං විභාවිතං. තස්මින්ති තස්මිං පිණ්ඩාය චරණකපත්තෙ.

65. සගාරවා සප්පතිස්සාති එත්ථ ගරුභාවො ගාරවං, පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුකරණීයතා. සහ ගාරවෙනාති සගාරවා. ගරුනා කිස්මිඤ්චි වුත්තෙ ගාරවවසෙන පතිස්සවනං පතිස්සො, පතිස්සවභූතං තංසභාගඤ්ච යංකිඤ්චි ගාරවන්ති අත්ථො. සහ පතිස්සෙනාති සප්පතිස්සා, ඔවාදං සම්පටිච්ඡන්තාති අත්ථො ¶ . පතිස්සීයතීති වා පතිස්සො, ගරුකාතබ්බො. තෙන සහ පතිස්සෙනාති සප්පතිස්සා. අට්ඨකථායං පන බ්යඤ්ජනවිචාරං අකත්වා අත්ථමත්තමෙව දස්සෙතුං ‘‘ගරුකභාවඤ්චෙව ජෙට්ඨකභාවඤ්ච උපට්ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං. සාහූති සාධු. ලහූති අගරු, මම තුය්හං උපජ්ඣායභාවෙ භාරියං නාම නත්ථීති අත්ථො. ඔපායිකන්ති උපායපටිසංයුත්තං තෙ උපජ්ඣායග්ගහණං ඉමිනා උපායෙන ත්වං මෙ ඉතො පට්ඨාය භාරො ජාතොසීති වුත්තං හොති. පතිරූපන්ති අනුරූපං තව උපජ්ඣායග්ගහණන්ති අත්ථො. පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන කායවචීපයොගෙන. සම්පාදෙහීති තිවිධසික්ඛං නිප්ඵාදෙහීති අත්ථො. කායෙන වාති හත්ථමුද්දාදිං දස්සෙන්තො කායෙන වා විඤ්ඤාපෙති. ගහිතො තයා…පෙ… විඤ්ඤාපෙතීති ‘‘සාහූ’’තිආදීසු එකං වදන්තොයෙව ඉමමත්ථං විඤ්ඤාපෙතීති වුච්චති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදමෙව හී’’තිආදි. සාධූති සම්පටිච්ඡනං සන්ධායාති උපජ්ඣායෙන ‘‘සාහූ’’ති වුත්තෙ සද්ධිවිහාරිකස්ස ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡනවචනං සන්ධාය. කස්මා නප්පමාණන්ති ආහ ‘‘ආයාචනදානමත්තෙන හී’’තිආදි, සද්ධිවිහාරිකස්ස ‘‘උපජ්ඣායො මෙ, භන්තෙ, හොහී’’ති ආයාචනමත්තෙන, උපජ්ඣායස්ස ච ‘‘සාහූ’’තිආදිනා දානවචනමත්තෙනාති අත්ථො. න එත්ථ සම්පටිච්ඡනං අඞ්ගන්ති සද්ධිවිහාරිකස්ස සම්පටිච්ඡනවචනං එත්ථ උපජ්ඣායග්ගහණෙ අඞ්ගං න හොති.

66. සම්මාවත්තනාති සම්මාපවත්ති. අස්සාති සද්ධිවිහාරිකස්ස. තාදිසමෙව මුඛධොවනොදකං දාතබ්බන්ති උතුම්හි සරීරසභාවෙ ච එකාකාරෙ තාදිසමෙව දාතබ්බං. ද්වෙ චීවරානීති පාරුපනං සඞ්ඝාටිඤ්ච සන්ධාය වදති. යදි එවං ‘‘සඞ්ඝාටියො’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘සබ්බඤ්හි චීවරං සඞ්ඝටිතත්තා සඞ්ඝාටීති වුච්චතී’’ති. පදවීතිහාරෙහීති එත්ථ පදං වීතිහරති එත්ථාති පදවීතිහාරො, පදවීතිහරණට්ඨානං දූතවිලම්බිතං අකත්වා සමගමනෙ ද්වින්නං පදානං අන්තරෙ මුට්ඨිරතනමත්තං. පදානං වා වීතිහරණං අභිමුඛං හරිත්වා නික්ඛෙපො පදවීතිහාරොති ¶ එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉතො පට්ඨායාති ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්සා’’ති එත්ථ වුත්ත න-කාරතො පට්ඨාය. සබ්බත්ථ දුක්කටාපත්ති වෙදිතබ්බාති ‘‘ඊදිසෙසු ගිලානොපි න මුච්චතී’’ති දස්සනත්ථං වුත්තං. අඤ්ඤම්පි හි යථාවුත්තං උපජ්ඣායවත්තං අනාදරියෙන අකරොන්තස්ස අගිලානස්ස වත්තභෙදෙ සබ්බත්ථ දුක්කටමෙව. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අගිලානෙන හි සද්ධිවිහාරිකෙන සට්ඨිවස්සෙනපි සබ්බං උපජ්ඣායවත්තං ¶ කාතබ්බං, අනාදරෙන අකරොන්තස්ස වත්තභෙදෙ දුක්කටං. න-කාරපටිසංයුත්තෙසු පන පදෙසු ගිලානස්සපි පටික්ඛිත්තකිරියං කරොන්තස්ස දුක්කටමෙවා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 64). ආපත්තියා ආසන්නවාචන්ති ආපත්තිජනකමෙව වචනං සන්ධාය වදති. යාය හි වාචාය ආපත්තිං ආපජ්ජති, සා වාචා තස්සා ආපත්තියා ආසන්නාති වුච්චති.

චීවරෙන පත්තං වෙඨෙත්වාති එත්ථ ‘‘උත්තරාසඞ්ගස්ස එකෙන කණ්ණෙන වෙඨෙත්වා’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ගාමෙති ගාමපරියාපන්නෙ තාදිසෙ කිස්මිඤ්චි පදෙසෙ. අන්තරඝරෙති අන්තොගෙහෙ. පටික්කමනෙති ආසනසාලායං. තික්ඛත්තුං පානීයෙන පුච්ඡිතබ්බොති සම්බන්ධො, ආදිම්හි මජ්ඣෙ අන්තෙති එවං තික්ඛත්තුං පුච්ඡිතබ්බොති අත්ථො. උපකට්ඨොති ආසන්නො. ධොතවාලිකායාති නිරජාය පරිසුද්ධවාලිකාය. සචෙ පහොතීති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘න කෙනචි ගෙලඤ්ඤෙන අභිභූතො හොතී’’ති. පරිවෙණං ගන්ත්වාති උපජ්ඣායස්ස පරිවෙණං ගන්ත්වා.

උපජ්ඣායවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

67. සද්ධිවිහාරිකවත්තකථා උත්තානත්ථායෙව.

68. නසම්මාවත්තනාදිකථායං ගෙහස්සිතපෙමන්ති ‘‘පිතා මෙ අය’’න්ති එවං උප්පන්නපෙමං. උපජ්ඣායම්හි පිතුචිත්තුපට්ඨානමෙව හි ඉධ ගෙහස්සිතපෙමං නාම. න හි ඉදං අකුසලපක්ඛියං ගෙහස්සිතපෙමං සන්ධාය වුත්තං පටිවිද්ධසච්චානං පහීනානුගෙධානං තදසම්භවතො, න ච භගවා භික්ඛූ සංකිලෙසෙ නියොජෙති, ගෙහස්සිතපෙමසදිසත්තා පන පෙමමුඛෙන මෙත්තාසිනෙහො ඉධ වුත්තොති වෙදිතබ්බං. ‘‘තෙසු එකො වත්තසම්පන්නො භික්ඛු…පෙ… තෙසං අනාපත්තී’’ති වචනතො සචෙ එකො වත්තසම්පන්නො භික්ඛු ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ අප්පොස්සුක්කා හොථ, අහං තුම්හාකං සද්ධිවිහාරිකං අන්තෙවාසිකං වා ගිලානං උපට්ඨහිස්සාමි, ඔවදිතබ්බං ඔවදිස්සාමි, ඉති කරණීයෙසු උස්සුක්කං ආපජ්ජිස්සාමී’’ති වදති, තෙ එව වා සද්ධිවිහාරිකාදයො ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ කෙවලං අප්පොස්සුක්කා ¶ හොථා’’ති වදන්ති, වත්තං වා න සාදියන්ති ¶ , තතො පට්ඨාය ආචරියුපජ්ඣායානං අනාපත්තීති වදන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

නසම්මාවත්තනාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

69. රාධබ්රාහ්මණවත්ථුම්හි කිසො අහොසීති ඛාදිතුං වා භුඤ්ජිතුං වා අසක්කොන්තො තනුකො අහොසි අප්පමංසලොහිතො. උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතොති සඤ්ජාතුප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකභාවො පණ්ඩුපලාසප්පටිභාගො. ධමනිසන්ථතගත්තොති පරියාදින්නමංසලොහිතත්තා සිරාජාලෙනෙව සන්ථරිතගත්තො. අධිකාරන්ති අධිකිරියං, සක්කාරන්ති වුත්තං හොති. කතං ජානන්තීති කතඤ්ඤුනො, කතං පාකටං කත්වා ජානන්තීති කතවෙදිනො. කිං පන ථෙරො භගවතා බාරාණසියං තීහි සරණගමනෙහි අනුඤ්ඤාතං පබ්බජ්ජං උපසම්පදඤ්ච න ජානාතීති? නො න ජානාති. යදි එවං ‘‘කථාහං, භන්තෙ, තං බ්රාහ්මණං පබ්බාජෙමි උපසම්පාදෙමී’’ති කස්මා ආහාති ඉමං අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘කිඤ්චාපි ආයස්මා සාරිපුත්තො’’තිආදි. පරිමණ්ඩලෙහීති පරිපුණ්ණෙහි. අඤ්ඤථා වා වත්තබ්බං අඤ්ඤථා වදතීති ‘‘භන්තෙ’’ති වත්තබ්බං ‘‘බන්ධෙ’’ති වදති.

71-73. සමනන්තරාති අනන්තරං. පණ්ණත්තිවීතික්කමං කරොතීති සික්ඛාපදවීතික්කමං කරොති. අත්තභාවපරිහරණත්ථං නිස්සීයන්තීති නිස්සයා, පිණ්ඩියාලොපභොජනාදිකා චත්තාරො පච්චයා. තත්ථ පිණ්ඩියාලොපභොජනන්ති ජඞ්ඝපිණ්ඩියබලෙන චරිත්වා ආලොපමත්තං ලද්ධභොජනං. අතිරෙකලාභොති ‘‘පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සායා’’ති එවං වුත්තභික්ඛාහාරලාභතො අධිකලාභො සඞ්ඝභත්තාදි. තත්ථ සකලස්ස සඞ්ඝස්ස දාතබ්බභත්තං සඞ්ඝභත්තං. කතිපයෙ භික්ඛූ උද්දිසිත්වා දාතබ්බභත්තං උද්දෙසභත්තං. නිමන්තෙත්වා දාතබ්බභත්තං නිමන්තනං. සලාකං ගාහාපෙත්වා දාතබ්බභත්තං සලාකභත්තං. එකස්මිං පක්ඛෙ එකදිවසං දාතබ්බභත්තං පක්ඛිකං. උපොසථෙ දාතබ්බභත්තං උපොසථිකං. පාටිපදදිවසෙ දාතබ්බභත්තං පාටිපදිකං. විත්ථාරකථා නෙසං සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායං ආවි භවිස්සති.

විහාරොති ¶ පාකාරපරිච්ඡින්නො සකලො ආවාසො. අඩ්ඪයොගොති

දීඝපාසාදො. ගරුළසණ්ඨානපාසාදොතිපි වදන්ති. පාසාදොති චතුරස්සපාසාදො. හම්මියන්ති මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘විහාරො නාම දීඝමුඛපාසාදො, අඩ්ඪයොගො එකපස්සච්ඡදනකසෙනාසනං ¶ , තස්ස කිර එකපස්සෙ භිත්ති උච්චතරා හොති, ඉතරපස්සෙ නීචා, තෙන තං එකපස්සච්ඡදනකං හොති, පාසාදො ආයතචතුරස්සපාසාදො, හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනං චන්දිකඞ්ගණයුත්ත’’න්ති. ගුහාති පබ්බතගුහා. පූතිමුත්තන්ති යං කිඤ්චි මුත්තං. යථා සුවණ්ණවණ්ණොපි කායො ‘‘පූතිකායො’’ති වුච්චති, එවං අභිනවම්පි මුත්තං පූතිමුත්තමෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

රාධබ්රාහ්මණවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

75. උපසෙනවත්ථුම්හි ආචිණ්ණන්ති චරිතං වත්තං අනුධම්මතා. කච්චි භික්ඛු ඛමනීයන්ති භික්ඛු කච්චි තුය්හං ඉදං චතුචක්කං නවද්වාරං සරීරයන්තං ඛමනීයං සක්කා ඛමිතුං සහිතුං පරිහරිතුං, න කිඤ්චි දුක්ඛං උප්පාදෙතීති. කච්චි යාපනීයන්ති කච්චි සබ්බකිච්චෙසු යාපෙතුං සක්කා, න කිඤ්චි අන්තරායං දස්සෙතීති. ජානන්තාපි තථාගතාතිඑවමාදි යං පරතො ‘‘කති වස්සොසි ත්වං භික්ඛූ’’තිආදිනා පුච්ඡි, තස්ස පරිහාරදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තථාගතා නාම ජානන්තාපි සචෙ තාදිසං පුච්ඡාකාරණං හොති, පුච්ඡන්ති. සචෙ පන තාදිසං පුච්ඡාකාරණං නත්ථි, ජානන්තාපි න පුච්ඡන්ති. යස්මා පන බුද්ධානං අජානනං නාම නත්ථි, තස්මා ‘‘අජානන්තාපී’’ති න වුත්තං. කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්තීති සචෙ තස්සා පුච්ඡාය සො කාලො හොති, එවං තං කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්ති. සචෙ න හොති, එවම්පි කාලං විදිත්වාව න පුච්ඡන්ති. එවං පුච්ඡන්තාපි ච අත්ථසංහිතං තථාගතා පුච්ඡන්ති, යං අත්ථනිස්සිතං කාරණනිස්සිතං, තදෙව පුච්ඡන්ති, නො අනත්ථසංහිතං. කස්මා? යස්මා අනත්ථසංහිතෙ සෙතුඝාතො තථාගතානං. සෙතු වුච්චති මග්ගො, මග්ගෙනෙව තාදිසස්ස වචනස්ස ඝාතො සමුච්ඡෙදොති වුත්තං හොති.

ඉදානි අත්ථසංහිතන්ති එත්ථ යං අත්ථනිස්සිතං වචනං තථාගතා පුච්ඡන්ති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ද්වීහි ආකාරෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආකාරෙහීති කාරණෙහි ¶ . ධම්මං වා දෙසෙස්සාමාති අට්ඨුප්පත්තියුත්තං සුත්තං වා පුබ්බචරිතකාරණයුත්තං ජාතකං වා කථයිස්සාම. සාවකානං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමාති සාවකානං වා තාය පුච්ඡාය වීතික්කමං පාකටං කත්වා ගරුකං වා ලහුකං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාම ආණං ඨපෙස්සාම. අතිලහුන්ති අතිසීඝං.

76. අඤ්ඤතිත්ථියවත්ථුම්හි අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බොති පුබ්බෙ අඤ්ඤතිත්ථියො භූතොති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො. එත්ථ (අ. නි. අට්ඨ. 2.3.62) ච තිත්ථං ජානිතබ්බං, තිත්ථකරො ජානිතබ්බො ¶ , තිත්ථියා ජානිතබ්බා, තිත්ථියසාවකා ජානිතබ්බා. තත්ථ තිත්ථං නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. එත්ථ හි සත්තා තරන්ති උප්පිලවන්ති උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති, තස්මා ‘‘තිත්ථ’’න්ති වුච්චන්ති. තාසං දිට්ඨීනං උප්පාදෙතා තිත්ථකරො නාම පූරණකස්සපාදිකො. තස්ස ලද්ධිං ගහෙත්වා පබ්බජිතා තිත්ථියා නාම. තෙ හි තිත්ථෙ ජාතාති තිත්ථියා, යථාවුත්තං වා දිට්ඨිගතසඞ්ඛාතං තිත්ථං එතෙසං අත්ථීති තිත්ථිකා, තිත්ථිකා එව තිත්ථියා. තෙසං පච්චයදායකා තිත්ථියසාවකාති වෙදිතබ්බා. සහධම්මිකං වුච්චමානොති සහධම්මිකෙන වුච්චමානො, කරණත්ථෙ උපයොගවචනං. පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සික්ඛිතබ්බත්තා, තෙසං වා සන්තකත්තා ‘‘සහධම්මික’’න්ති ලද්ධනාමෙන බුද්ධපඤ්ඤත්තෙන සික්ඛාපදෙන වුච්චමානොති අත්ථො. පසූරොති තස්ස නාමං. පරිබ්බාජකොති ගිහිබන්ධනං පහාය පබ්බජ්ජුපගතො.

තංයෙව තිත්ථායතනන්ති එත්ථ ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිසඞ්ඛාතං තිත්ථමෙව ආයතනන්ති තිත්ථායතනං, තිත්ථං වා එතෙසං අත්ථීති තිත්ථිනො, තිත්ථියා, තෙසං ආයතනන්තිපි තිත්ථායතනං. ආයතනන්ති ච ‘‘අස්සානං කම්බොජො ආයතනං, ගුන්නං දක්ඛිණපථො ආයතන’’න්ති එත්ථ සඤ්ජාතිට්ඨානං ආයතනං නාම.

‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා;

ඡායං ඡායත්ථිනො යන්ති, ඵලත්ථං ඵලභොජිනො’’ති. (අ. නි. 5.38) –

එත්ථ සමොසරණට්ඨානං. ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, විමුත්තායතනානී’’ති (අ. නි. 5.26) එත්ථ කාරණං, තං ඉධ සබ්බම්පි ලබ්භති. සබ්බෙපි හි දිට්ඨිගතිකා සඤ්ජායමානා ඉමාසුයෙව ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීසු සඤ්ජායන්ති, සමොසරමානාපි එතාසුයෙව සමොසරන්ති සන්නිපතන්ති, දිට්ඨිගතිකභාවෙ ච නෙසං ඉමායෙව ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො ¶ කාරණං, තස්මා යථාවුත්තං තිත්ථමෙව සඤ්ජාතිආදිනා අත්ථෙන ආයතනන්ති තිත්ථායතනං, තෙනෙවත්ථෙන තිත්ථීනං ආයතනන්තිපි තිත්ථායතනං.

ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමීති එත්ථ ආයස්මතොති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, ආයස්මන්තං නිස්සාය වසිස්සාමීති අත්ථො. බ්යත්තො…පෙ… වුත්තලක්ඛණොයෙවාති පරිසුපට්ඨාපකබහුස්සුතං සන්ධාය වදති. පඤ්චහුපාලි අඞ්ගෙහීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති.

ආචරියවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

80. යං ¶ පුබ්බෙ ලක්ඛණං වුත්තන්ති සම්බන්ධො, ‘‘තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති වෙදිතබ්බා’’ති පොත්ථකෙසු පාඨො දිස්සති, ‘‘න තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති වෙදිතබ්බා’’ති එවං පනෙත්ථ පාඨො වෙදිතබ්බො. සද්ධිවිහාරිකස්ස වුත්තලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති න වෙදිතබ්බාති එවං පනෙත්ථ අත්ථොපි වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤථා ‘‘නිස්සයන්තෙවාසිකෙන හි යාව ආචරියං නිස්සාය වසති, තාව සබ්බං ආචරියවත්තං කාතබ්බ’’න්ති ඉදං විරුජ්ඣෙය්ය. ඉදඤ්හි වචනං නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස අමුත්තනිස්සයස්සෙව වත්තං අකරොන්තස්ස ආපත්තීති දීපෙති. තස්මා සද්ධිවිහාරිකස්ස යථාවුත්තවත්තං අකරොන්තස්ස නිස්සයමුත්තකස්ස අමුත්තකස්සපි ආපත්ති, නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස පන අමුත්තනිස්සයස්සෙව ආපත්තීති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව විසුද්ධිමග්ගෙපි (විසුද්ධි. 1.41) ඤාතිපලිබොධකථායං –

‘‘ඤාතීති විහාරෙ ආචරියුපජ්ඣායසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකසමානාචරියකා, ඝරෙ මාතා පිතා භගිනී භාතාති එවමාදිකා. තෙ ගිලානා ඉමස්ස පලිබොධා හොන්ති, තස්මා සො පලිබොධො උපට්ඨහිත්වා තෙසං පාකතිකකරණෙන උපච්ඡින්දිතබ්බො. තත්ථ උපජ්ඣායො තාව ගිලානො සචෙ ලහුං න වුට්ඨාති, යාවජීවං පටිජග්ගිතබ්බො. තථා ¶ පබ්බජ්ජාචරියො උපසම්පදාචරියො සද්ධිවිහාරිකො උපසම්පාදිතපබ්බාජිතඅන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකා ච. නිස්සයාචරිය උද්දෙසාචරිය නිස්සයන්තෙවාසික උද්දෙසන්තෙවාසිකසමානාචරියකා පන යාව නිස්සයඋද්දෙසා අනුපච්ඡින්නා, තාව පටිජග්ගිතබ්බා’’ති –

විභාගෙන වුත්තං. අයඤ්ච විභාගො ‘‘තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති වෙදිතබ්බා’’ති එවං පාඨෙ සති න යුජ්ජෙය්ය. අයඤ්හි පාඨො සද්ධිවිහාරිකස්ස විය නිස්සයන්තෙවාසිකස්සපි යථාවුත්තවත්තං අකරොන්තස්ස නිස්සයමුත්තකස්ස අමුත්තකස්සපි ආපත්තීති ඉමමත්ථං දීපෙති, තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ පාඨො ගහෙතබ්බො.

පබ්බජ්ජඋපසම්පදධම්මන්තෙවාසිකෙහි පන…පෙ… තාව වත්තං කාතබ්බන්ති පබ්බජ්ජාචරියඋපසම්පදාචරියධම්මාචරියානං

එතෙහි යථාවුත්තවත්තං කාතබ්බං. තත්ථ යෙන සික්ඛාපදානි දින්නානි, අයං ¶ පබ්බජ්ජාචරියො. යෙන උපසම්පදකම්මවාචා වුත්තා, අයං උපසම්පදාචරියො. යො උද්දෙසං පරිපුච්ඡං වා දෙති, අයං ධම්මාචරියොති වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

පණාමනාඛමාපනාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා

83. නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථායං දිසං ගතොති පුන ආගන්තුකාමො අනාගන්තුකාමො වා හුත්වා වාසත්ථාය කඤ්චි දිසං ගතො. භික්ඛුනො සභාගතන්ති පෙසලභාවං. ඔලොකෙත්වාති උපපරික්ඛිත්වා. විබ්භන්තෙ…පෙ… තත්ථ ගන්තබ්බන්ති එත්ථ සචෙ කෙනචි කරණීයෙන තදහෙව ගන්තුං අසක්කොන්තො කතිපාහෙන ගමිස්සාමීති ගමනෙ සඋස්සාහො හොති, රක්ඛතීති වදන්ති. මා ඉධ පටික්කමීති මා ඉධ පවිසි. තත්රෙව වසිතබ්බන්ති තත්ථෙව නිස්සයං ගහෙත්වා වසිතබ්බං. තංයෙව විහාරං…පෙ… වසිතුං වට්ටතීති එත්ථ උපජ්ඣායෙන පරිච්චත්තත්තා උපජ්ඣායසමොධානපරිහාරො නත්ථි, තස්මා උපජ්ඣායෙන සමොධානගතස්සපි ආචරියස්ස සන්තිකෙ ගහිතනිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති.

ආචරියම්හා ¶ නිස්සයපටිප්පස්සද්ධීසු ආචරියො පක්කන්තො වා හොතීති එත්ථ ‘‘පක්කන්තොති දිසං ගතො’’තිආදිනා උපජ්ඣායස්ස පක්කමනෙ යො විනිච්ඡයො වුත්තො, සො තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ඉධාපි සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති තං අවත්වා ‘‘කොචි ආචරියො ආපුච්ඡිත්වා පක්කමතී’’තිආදිනා අඤ්ඤොයෙව නයො ආරද්ධො, අයඤ්ච නයො උපජ්ඣායපක්කමනෙපි වෙදිතබ්බොයෙව. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු එකත්ථ වුත්තලක්ඛණං අඤ්ඤත්ථාපි දට්ඨබ්බං. සචෙ ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා නිවත්තති, පටිප්පස්සද්ධො හොතීති එත්ථ එත්තාවතා දිසාපක්කන්තො නාම හොතීති අන්තෙවාසිකෙ අනික්ඛිත්තධුරෙපි නිස්සයො පටිප්පස්සම්භති. ආචරියුපජ්ඣායා ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසන්තීති බහිඋපචාරසීමායං අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකානං වසනට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අඤ්ඤස්මිං සෙනාසනෙ වසන්ති, අන්තොඋපචාරසීමායං පන ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාපි වසතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති. ‘‘සචෙපි ආචරියො මුඤ්චිතුකාමොව හුත්වා නිස්සයපණාමනාය පණාමෙතී’’තිආදි සබ්බං උපජ්ඣායස්ස ආණත්තියම්පි වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා

84. පඤ්චහි ¶ , භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙනාතිආදීසු න සාමණෙරො උපට්ඨාපෙතබ්බොති උපජ්ඣායෙන හුත්වා සාමණෙරො න ගහෙතබ්බො. අයමත්ථො අඞ්ගුත්තරනිකායට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 3.5.251-253) වුත්තොයෙව.

‘‘අත්තානමෙව පඨමං, පතිරූපෙ නිවෙසයෙ;

අථඤ්ඤමනුසාසෙය්ය, න කිලිස්සෙය්ය පණ්ඩිතො’’ති. (ධ. ප. 158) –

ඉමස්ස අනුරූපවසෙන පඨමං තාව අත්තසම්පත්තියං නියොජෙතුං ‘‘න අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙනා’’තිආදි වුත්තං, න ආපත්තිඅඞ්ගවසෙන. තත්ථ අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙනාති අසෙක්ඛස්ස සීලක්ඛන්ධො අසෙක්ඛො සීලක්ඛන්ධො නාම. අසෙක්ඛස්ස අයන්ති හි අසෙක්ඛො, සීලක්ඛන්ධො. එවං ¶ සබ්බත්ථ. එවඤ්ච කත්වා විමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණස්සපි අසෙක්ඛතා උපපන්නා. අසෙක්ඛසීලන්ති ච න මග්ගඵලමෙව අධිප්පෙතං, අථ ඛො යංකිඤ්චි අසෙක්ඛසන්තානෙ පවත්තසීලං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකස්ස සීලස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා. සමාධික්ඛන්ධාදීසුපි විමුත්තික්ඛන්ධපරියොසානෙසු අයමෙව නයො. තස්මා යථා සීලසමාධිපඤ්ඤක්ඛන්ධා මිස්සකා අධිප්පෙතා, එවං විමුත්තික්ඛන්ධොපීති තදඞ්ගවිමුත්තිආදයොපි වෙදිතබ්බා, න පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති එව. විමුත්තිඤාණදස්සනං පන ලොකියමෙව. තෙනෙව සංයුත්තනිකායට්ඨකථායං (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.135) වුත්තං ‘‘පුරිමෙහි චතූහි පදෙහි ලොකියලොකුත්තරසීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තියො කථිතා, විමුත්තිඤාණදස්සනං පච්චවෙක්ඛණඤාණං හොති, තං ලොකියමෙවා’’ති.

අස්සද්ධොතිආදීසු තීසු වත්ථූසු සද්ධා එතස්ස නත්ථීති අස්සද්ධො. සුක්කපක්ඛෙ සද්දහතීති සද්ධො, සද්ධා වා එතස්ස අත්ථීතිපි සද්ධො. නත්ථි එතස්ස හිරීති අහිරිකො, අකුසලසමාපත්තියා අජිගුච්ඡමානස්සෙතං අධිවචනං. හිරී එතස්ස අත්ථීති හිරිමා. න ඔත්තප්පතීති අනොත්තප්පී, අකුසලසමාපත්තියා න භායතීති වුත්තං හොති. තබ්බිපරීතො ඔත්තප්පී. කුච්ඡිතං සීදතීති කුසීතො, හීනවීරියස්සෙතං අධිවචනං. ආරද්ධං වීරියං එතස්සාති ආරද්ධවීරියො, සම්මප්පධානයුත්තස්සෙතං අධිවචනං. මුට්ඨා සති එතස්සාති මුට්ඨස්සති, නට්ඨස්සතීති වුත්තං හොති. උපට්ඨිතා සති එතස්සාති උපට්ඨිතස්සති, නිච්චං ආරම්මණාභිමුඛප්පවත්තසතිස්සෙතං අධිවචනං.

අධිසීලෙ ¶ සීලවිපන්නො ච අජ්ඣාචාරෙ ආචාරවිපන්නො ච ආපජ්ජිත්වා අවුට්ඨිතො. සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං අන්තං ගණ්හාති ගාහයතීති වා අන්තග්ගාහිකා, මිච්ඡාදිට්ඨි. පුරිමානි ද්වෙ පදානීති ‘‘න පටිබලො හොති අන්තෙවාසිං වා සද්ධිවිහාරිං වා ගිලානං උපට්ඨාතුං වා උපට්ඨාපෙතුං වා, අනභිරතං වූපකාසෙතුං වා වූපකාසාපෙතුං වා’’ති ඉමානි ද්වෙ පදානි.

අභිවිසිට්ඨො උත්තමො සමාචාරොති අභිසමාචාරො, අභිසමාචාරොව සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛාති ආභිසමාචාරිකා සික්ඛා, අභිසමාචාරං වා ආරබ්භ පඤ්ඤත්තා සික්ඛා ආභිසමාචාරිකා. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතාති ¶ ආදිබ්රහ්මචරියකා, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛායෙතං අධිවචනං. තෙනෙව ‘‘උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නං ආදිබ්රහ්මචරියකං, ඛන්ධකවත්තපරියාපන්නං ආභිසමාචාරික’’න්ති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.11) වුත්තං. තස්මා සෙක්ඛපණ්ණත්තියන්ති එත්ථ සික්ඛිතබ්බතො සබ්බාපි උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නා පණ්ණත්තීති ගහෙතබ්බා. තෙනෙව ගණ්ඨිපදෙපි වුත්තං ‘‘සෙක්ඛපණ්ණත්තියන්ති පාරාජිකමාදිං කත්වා සික්ඛිතබ්බසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිය’’න්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා

86. අඤ්ඤතිත්ථියවත්ථුම්හි ආජීවකො අචෙලකොති දුවිධො නග්ගපරිබ්බාජකොති ආහ ‘‘නග්ගපරිබ්බාජකස්සෙව ආජීවකස්ස වා’’තිආදි. තත්ථ ආජීවකො උපරි එකමෙව වත්ථං උපකච්ඡකෙ පවෙසෙත්වා පරිදහති, හෙට්ඨා නග්ගො. අචෙලකො සබ්බෙන සබ්බං නග්ගොයෙව.

87. ආමිසකිඤ්චික්ඛසම්පදානං නාම අප්පමත්තකස්සෙව දෙය්යධම්මස්ස අනුප්පදානං. රූපූපජීවිකාති අත්තනො රූපංයෙව නිස්සාය ජීවන්තියො. වෙසියා ගොචරො මිත්තසන්ථවවසෙන උපසඞ්කමිතබ්බට්ඨානං අස්සාති වෙසියාගොචරො. එස නයො සබ්බත්ථ. යොබ්බනප්පත්තා යොබ්බනාතීතා වාති උභයෙනපි මහල්ලිකා අනිවිද්ධකුමාරියොව වදති. භික්ඛුනියො නාම උස්සන්නබ්රහ්මචරියා, තථා භික්ඛූපි. තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගවත්ථුභාවතො සන්ථවවසෙන උපසඞ්කමනෙ කතිපාහෙනෙව බ්රහ්මචරියන්තරායො සියාති ආහ ‘‘තාහි සද්ධිං ඛිප්පමෙව විස්සාසො හොති, තතො සීලං භිජ්ජතී’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

88. පඤ්චාබාධවත්ථුම්හි ¶ නඛපිට්ඨිප්පමාණන්ති එත්ථ ‘‘කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛපිට්ඨි අධිප්පෙතා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘‘තඤ්චෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණම්පි වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං ¶ හොති, න පබ්බාජෙතබ්බො’’ති ඉමිනා සාමඤ්ඤතො ලක්ඛණං දස්සිතං, තස්මා යත්ථ කත්ථචි සරීරාවයවෙසු නඛපිට්ඨිප්පමාණං වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතඤ්චෙ, න වට්ටතීති සිද්ධං. එවඤ්ච සති නඛපිට්ඨිප්පමාණම්පි අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතඤ්චෙ, සබ්බත්ථ වට්ටතීති ආපන්නං, තඤ්ච න සාමඤ්ඤතො අධිප්පෙතන්ති පදෙසවිසෙසෙයෙව නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිමාහ. සචෙ හි අවිසෙසෙන නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං වට්ටෙය්ය, ‘‘නිවාසනපාරුපනෙහි පකතිපඅච්ඡන්නෙ ඨානෙ’’ති පදෙසනියමං න කරෙය්ය, තස්මා නිවාසනපාරුපනෙහි පකතිපටිච්ඡන්නට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතම්පි න වට්ටතීති සිද්ධං, නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරං පන අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ වඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා ඨිතං හොතු, වට්ටති නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරස්ස වඩ්ඪනකපක්ඛෙ අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා ඨිතස්ස මුඛාදීසුයෙව පටික්ඛිත්තත්තා.

ගණ්ඩෙපි ඉමිනාව නයෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පන මුඛාදීසු කොලට්ඨිමත්තතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති විසුං න දස්සිතො. ‘‘මුඛාදිකෙ අප්පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතොපි න වට්ටතී’’ති එත්තකමෙව හි තත්ථ වුත්තං, තථාපි කුට්ඨෙ වුත්තනයෙන මුඛාදීසු කොලට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති විඤ්ඤායති, තස්මා අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතොපීති එත්ථ පි-සද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන කොලට්ඨිමත්තතො ඛුද්දකතරොපි න වට්ටතීති අයමත්ථො දස්සිතොයෙවාති අයමම්හාකං ඛන්ති. පකතිවණ්ණෙ ජාතෙති රොගහෙතුකස්ස විකාරවණ්ණස්ස අභාවං සන්ධාය වුත්තං. කොලට්ඨිමත්තකොති බදරට්ඨිප්පමාණො. සුඡවිං කාරෙත්වාති සඤ්ජාතඡවිං කාරෙත්වා. ‘‘සඤ්ඡවිං කාරෙත්වා’’තිපි පාඨො, විජ්ජමානඡවිං කාරෙත්වාති අත්ථො. පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණන්ති රත්තපදුමසෙතපදුමවසෙන පදුමපත්තවණ්ණං. සොසබ්යාධීති ඛයරොගො.

පඤ්චාබාධවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

90-96. රාජභටාදිවත්ථූසු ¶ ආහංසූති මනුස්සා වදිංසු. තස්මා…පෙ… එවමාහාති යස්මා සයං ධම්මස්සාමී, තස්මා භික්ඛූහි අපබ්බාජිතබ්බං චොරං අඞ්ගුලිමාලං පබ්බාජෙත්වා ආයතිං ¶ අකරණත්ථාය භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තො ‘‘න, භික්ඛවෙ, ධජබන්ධො චොරො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ආහ. උපරමන්තීති විරමන්ති නිවත්තන්ති. භින්දිත්වාති අන්දුබන්ධනං භින්දිත්වා. ඡින්දිත්වාති සඞ්ඛලිකබන්ධනං ඡින්දිත්වා. මුඤ්චිත්වාති රජ්ජුබන්ධනං මුඤ්චිත්වා. විවරිත්වාති ගාමබන්ධනාදීසු ගාමද්වාරාදීනි විවරිත්වා. අපස්සමානානං වා පලායතීති පුරිසගුත්තියං පුරිසානං අපස්සමානානං පලායති. උපඩ්ඪුපඩ්ඪන්ති ථොකං ථොකං.

97. අභිසෙකාදීසු බන්ධනාගාරාදීනි සොධෙන්ති, තං සන්ධායාහ ‘‘සබ්බසාධාරණෙන වා නයෙනා’’ති. සචෙ සයමෙව පණ්ණං ආරොපෙන්ති, න වට්ටතීති තා භුජිස්සිත්ථියො ‘‘මයම්පි දාසියො හොමා’’ති සයමෙව දාසිපණ්ණං ලිඛාපෙන්ති, න වට්ටති. තක්කං සීසෙ ආසිත්තකසදිසාව හොන්තීති යථා අදාසෙ කරොන්තා තක්කෙන සීසං ධොවිත්වා අදාසං කරොන්ති, එවං ආරාමිකවචනෙන දින්නත්තා අදාසාව තෙති අධිප්පායො. තක්කාසිඤ්චනං පන සීහළදීපෙ චාරිත්තන්ති වදන්ති. නෙව පබ්බාජෙතබ්බොති වුත්තන්ති කප්පියවචනෙන දින්නෙපි සඞ්ඝස්ස ආරාමිකදාසත්තා එවං වුත්තං. නිස්සාමිකදාසො නාම යස්ස සාමිකා සපුත්තදාරාදයො මතා හොන්ති, න කොචි තස්ස පරිග්ගාහකො, සොපි පබ්බාජෙතුං න වට්ටති, තං පන අත්තනාපි භුජිස්සං කාතුං වට්ටති. යෙ වා පන තස්මිං රට්ඨෙ සාමිනො, තෙහිපි කාරාපෙතුං වට්ටති. ‘‘දෙවදාසිපුත්තං පබ්බාජෙතුං වට්ටතී’’ති තීසු ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. දාසස්ස පබ්බජිත්වා අත්තනො සාමිකෙ දිස්වා පලායන්තස්ස ආපත්ති නත්ථීති වදන්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව.

රාජභටාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

103. නිස්සයමුච්චනකස්ස ¶ වත්තෙසු පඤ්චකඡක්කෙසු පන උභයානි ඛො පන…පෙ… අනුබ්යඤ්ජනසොති එත්ථ ‘‘සබ්බොපි චායං පභෙදො මාතිකාට්ඨකථායං ඤාතායං ඤාතො හොතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ආපත්තිං ජානාතීතිආදීසු ච ‘‘පාඨෙ අවත්තමානෙපි ‘ඉදං නාම කත්වා ඉදං ආපජ්ජතී’ති ජානාති චෙ, වට්ටතී’’ති තත්ථෙව වුත්තං. තඤ්ච ඛො පුබ්බෙ පාඨෙ පගුණෙ කතෙති ගහෙතබ්බන්ති ච ආචරියුපජ්ඣායානම්පි එසෙව නයොති ච කෙචි වදන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

නිස්සයමුච්චනකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

105. රාහුලවත්ථුම්හි ¶ තත්ථෙව විහරිංසූති සබ්බෙපි තෙ අරහත්තං පත්තකාලතො පට්ඨාය අරියා නාම මජ්ඣත්තාව හොන්තීති රඤ්ඤො පහිතසාසනං දසබලස්ස අනාරොචෙත්වාව තත්ථ විහරිංසු. එකදිවසං ජාතං කාළුදායිං නාම අමච්චන්ති අයං කිර (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.225) පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කුලප්පසාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි. සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං බොධිසත්තස්ස මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ කපිලවත්ථුස්මිංයෙව අමච්චගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. ජාතදිවසෙ බොධිසත්තෙන සද්ධිංයෙව ජාතොති තං දිවසංයෙව දුකූලචුම්බටකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානත්ථාය නයිංසු. බොධිසත්තෙන හි සද්ධිං බොධිරුක්ඛො රාහුලමාතා චතස්සො නිධිකුම්භියො ආරොහනියහත්ථී කණ්ඩකො ඡන්නො කාළුදායීති ඉමෙ සත්ත එකදිවසෙ ජාතත්තා සහජාතා නාම අහෙසුං. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ සකලනගරස්ස උදග්ගචිත්තදිවසෙ ජාතොති උදායීත්වෙව නාමං අකංසු. ථොකං කාළධාතුකත්තා පන කාළුදායී නාම ජාතො. සො බොධිසත්තෙන සද්ධිං කුමාරකීළං කීළන්තො වුද්ධිං අගමාසි.

සමයො මහාවීර භාගීරසානං. (ථෙරගා. 527)

‘‘නාතිසීතං නාතිඋණ්හං, නාතිදුබ්භික්ඛඡාතකං;

සද්දලා හරිතා භූමි, එස කාලො මහාමුනී’’ති. –

ආදිකාහි සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි. ‘‘පොක්ඛරවස්සන්ති පොක්ඛරපත්තවණ්ණමුදක’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. පොක්ඛරපත්තප්පමාණං මජ්ඣෙ උට්ඨහිත්වා අනුක්කමෙන සතපටලං සහස්සපටලං හුත්වා වස්සනකවස්සන්තිපි වදන්ති. තස්මිං කිර වස්සන්තෙ තෙමෙතුකාමාව තෙමෙන්ති, න ඉතරෙ. එකොපි රාජා වා…පෙ… ගතො නත්ථීති ධම්මදෙසනං සුත්වා පක්කන්තෙසු ඤාතීසු එකොපි රාජා වා රාජමහාමත්තො ¶ වා ‘‘ස්වෙ අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙත්වා ගතො නත්ථි. පිතාපිස්ස සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘මය්හං පුත්තො මම ගෙහං අනාගන්ත්වා කහං ගමිස්සතී’’ති අනිමන්තෙත්වාව අගමාසි, ගන්ත්වා පන ගෙහෙ වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං යාගුආදීනි පටියාදාපෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙසි.

කුලනගරෙති ඤාතිකුලස්ස නගරෙ. උණ්හීසතො පට්ඨායාති සීසතො පට්ඨාය. උණ්හීසන්ති හි උණ්හීසසදිසත්තා භගවතො පරිපුණ්ණනලාටස්ස පරිපුණ්ණසීසස්ස ච එතං අධිවචනං. භගවතො හි දක්ඛිණකණ්ණචූළිකතො පට්ඨාය මංසපටලං උට්ඨහිත්වා සකලනලාටං ඡාදයමානං පූරයමානං ගන්ත්වා වාමකණ්ණචූළිකාය පතිට්ඨිතං සණ්හතමතාය සුවණ්ණවණ්ණතාය පභස්සරතාය පරිපුණ්ණතාය ච රඤ්ඤො බද්ධඋණ්හීසපට්ටො විය විරොචති. භගවතො කිර ඉමං ලක්ඛණං දිස්වා රාජූනං උණ්හීසපට්ටං අකංසු. අඤ්ඤෙ පන ජනා අපරිපුණ්ණසීසා හොන්ති, කෙචි කප්පසීසා, කෙචි ඵලසීසා, කෙචි අට්ඨිසීසා, කෙචි තුම්බසීසා, කෙචි කුම්භසීසා, කෙචි පබ්භාරසීසා, භගවතො පන ආරග්ගෙන වට්ටෙත්වා ඨපිතං විය සුපරිපුණ්ණං උදකපුබ්බුළසදිසම්පි හොති. තෙනෙව උණ්හීසවෙඨිතසීසසදිසත්තා උණ්හීසං විය සබ්බත්ථ පරිමණ්ඩලසීසත්තා ච උණ්හීසසීසොති භගවා වුච්චති.

නරසීහගාථාහි ¶ නාම අට්ඨහි ගාථාහීති –

‘‘සිනිද්ධනීලමුදුකුඤ්චිතකෙසො;

රංසිජාලවිතතො නරසීහො’’ති. (ජා. අට්ඨ. 1.සන්තිකෙනිදානකථා; අප. අට්ඨ. 1.සන්තිකෙනිදානකථා) –

එවමාදිකාහි අට්ඨහි ගාථාහි. ගණ්ඨිපදෙසු පන –

‘‘සිනිද්ධසුගම්භිරමඤ්ජුසඝොසො;

එස හි තුය්හ පිතා නරසීහො’’ති. (ජා. අට්ඨ. 1.සන්තිකෙනිදානකථා) –

ඉමා නව ගාථායොපි එත්ථ දස්සිතා, තා පන ‘‘අට්ඨහි ගාථාහී’’ති වචනෙන න සමෙන්ති. උණ්හීසතො පට්ඨාය යාව පාදතලාති වුත්තානුක්කමොපි තත්ථ න දිස්සති. භික්ඛාය චරතීති භික්ඛාචාරො.

උත්තිට්ඨෙති උත්තිට්ඨිත්වා පරෙසං ඝරද්වාරෙ ඨත්වා ගහෙතබ්බපිණ්ඩෙ. නප්පමජ්ඣෙය්යාති පිණ්ඩචාරිකවත්තං හාපෙත්වා පණීතභොජනානි පරියෙසන්තො උත්තිට්ඨෙ පමජ්ජති නාම, සපදානං පිණ්ඩාය චරන්තො පන නප්පමජ්ජති නාම, එවං කරොන්තො උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්ය. ධම්මන්ති අනෙසනං පහාය සපදානං චරන්තො තමෙව භික්ඛාචරියධම්මං සුචරිතං චරෙ. සුඛං සෙතීති දෙසනාමත්තමෙතං, එවං පනෙතං භික්ඛාය චරියධම්මං චරන්තො ධම්මචාරී ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච චතූහිපි ඉරියාපථෙහි සුඛං විහරතීති අත්ථො.

දුතියගාථාය ¶ න නං දුච්චරිතන්ති වෙසියාදිභෙදෙ අගොචරෙ චරන්තො නං භික්ඛාචරියධම්මං දුච්චරිතං චරති නාම, එවං අචරිත්වා තං ධම්මං චරෙ සුචරිතං, න නං දුච්චරිතං චරෙ. සෙසමෙත්ථ වුත්තත්ථමෙව. ඉමං පන දුතියගාථං පිතු නිවෙසනං ගන්ත්වා අභාසීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව ථෙරගාථාසංවණ්ණනායං (ථෙරගා. අට්ඨ. 1.156 නන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘දුතියදිවසෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො ‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’ති ගාථාය පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා ‘ධම්මං චරෙ සුචරිත’න්ති ගාථාය මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ රාජානඤ්ච සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසී’’ති. ධම්මපදට්ඨකථායම්පි (ධ. ප. අට්ඨ. 1.12 නන්දත්ථෙරවත්ථු) වුත්තං ‘‘පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො ‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’ති ගාථාය පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨාපෙත්වා ‘ධම්මං චරෙ’ති ගාථාය මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ රාජානඤ්ච සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසී’’ති.

ධම්මපාලජාතකං සුත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසීති පුනෙකදිවසං රාජනිවෙසනෙ කතපාතරාසො එකමන්තං නිසින්නෙන රඤ්ඤා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දුක්කරකාරිකකාලෙ එකා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා ‘පුත්තො තෙ කාලකතො’ති ආහ. අහං තස්සා වචනං අසද්දහන්තො ‘න මය්හං පුත්තො බොධිං අප්පත්වා කාලං කරොතී’ති පටික්ඛිපින්ති වුත්තෙ ඉදානි කථං සද්දහිස්සථ, පුබ්බෙපි අට්ඨිකානි දස්සෙත්වා ‘පුත්තො තෙ මතො’ති වුත්තෙ න සද්දහිත්ථා’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා මහාධම්මපාලජාතකං කථෙසි. තං සුත්වා රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි.

කෙසවිස්සජ්ජනන්ති කුලමරියාදවසෙන කෙසොරොපනං. පට්ටබන්ධොති යුවරාජපට්ටබන්ධො. අභිනවඝරප්පවෙසනමහො ඝරමඞ්ගලං, විවාහකරණමහො ආවාහමඞ්ගලං. ඡත්තමඞ්ගලන්ති යුවරාජඡත්තමඞ්ගලං. ජනපදකල්යාණීති (උදා. අට්ඨ. 22) ජනපදම්හි කල්යාණී උත්තමා ඡසරීරදොසරහිතා පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතා. සා හි යස්මා නාතිදීඝා නාතිරස්සා නාතිකිසා නාතිථූලා නාතිකාළා නාච්චොදාතාති අතික්කන්තා මානුසං වණ්ණං, අප්පත්තා දිබ්බං වණ්ණං, තස්මා ඡසරීරදොසරහිතා. ඡවිකල්යාණං මංසකල්යාණං නහාරුකල්යාණං අට්ඨිකල්යාණං වයකල්යාණන්ති ඉමෙහි පන පඤ්චහි කල්යාණෙහි සමන්නාගතත්තා පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතා නාම. තස්සා හි ආගන්තුකොභාසකිච්චං නත්ථි. අත්තනො සරීරොභාසෙනෙව ද්වාදසහත්ථට්ඨානෙ ¶ ආලොකං කරොති, පියඞ්ගුසාමා වා හොති සුවණ්ණසාමා වා, අයමස්සා ඡවිකල්යාණතා. චත්තාරො පනස්සා හත්ථපාදා මුඛපරියොසානඤ්ච ලාඛාරසපරිකම්මකතං විය රත්තපවාළරත්තකම්බලසදිසං හොති, අයමස්සා මංසකල්යාණතා. වීසති පන නඛපත්තානි මංසතො අමුත්තට්ඨානෙ ලාඛාරසපූරිතානි විය මුත්තට්ඨානෙ ඛීරධාරාසදිසානි හොන්ති, අයමස්සා නහාරුකල්යාණතා. ද්වත්තිංස දන්තා සුඵුසිතා සුධොතවජිරපන්ති විය ඛායන්ති, අයමස්සා අට්ඨිකල්යාණතා. වීසතිවස්සසතිකාපි සමානා සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය හොති නිවලිපලිතා, අයමස්සා වයකල්යාණතා. ඉති ඉමෙහි පඤ්චහි කල්යාණෙහි සමන්නාගතත්තා ජනපදකල්යාණීති වුච්චති.

තුවටන්ති සීඝං. සොපි භගවන්තං ‘‘පත්තං ගණ්හථා’’ති වත්තුං අවිසහමානො විහාරංයෙව අගමාසීති. සො කිර තථාගතෙ ගාරවෙන ‘‘පත්තං වො භන්තෙ ගණ්හථා’’ති වත්තුං නාසක්ඛි. එවං පන චින්තෙසි ‘‘සොපානසීසෙ පත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති. සත්ථා තස්මිම්පි ඨානෙ න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘සොපානපාදමූලෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘රාජඞ්ගණෙ ගණ්හිස්සතී’’ති ¶ චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. කුමාරො නිවත්තිතුකාමො අරුචියා ගච්ඡන්තො සත්ථු ගාරවෙන ‘‘පත්තං ගණ්හථා’’ති වත්තුම්පි අසක්කොන්තො ‘‘ඉධ ගණ්හිස්සති, එත්ථ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො ගච්ඡති. ජනපදකල්යාණියා ච වුත්තවචනං තස්ස හදයෙ තිරියං පතිත්වා විය ඨිතං. නන්දකුමාරඤ්හි අභිසෙකමඞ්ගලං න තථා පීළෙසි, යථා ජනපදකල්යාණියා වුත්තවචනං, තෙනස්ස චිත්තසන්තාපො බලවා අහොසි. අථ නං ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ නිවත්තිස්සති, ඉමස්මිං ඨානෙ නිවත්තිස්සතී’’ති චින්තෙන්තමෙව සත්ථා විහාරං නෙත්වා ‘‘පබ්බජිස්සසි නන්දා’’ති ආහ. සො බුද්ධගාරවෙන ‘‘න පබ්බජිස්සාමී’’ති අවත්වා ‘‘ආම පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘තෙන හි නන්දං පබ්බාජෙථා’’ති වත්වා පබ්බාජෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘අනිච්ඡමානංයෙව භගවා පබ්බාජෙසී’’ති. ‘‘සත්ථා කපිලපුරං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසී’’ති ධම්මපදට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.12 නන්දත්ථෙරවත්ථු) වුත්තං, අඞ්ගුත්තරනිකායට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.230) පන –

‘‘මහාසත්තොපි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො ලොකානුග්ගහං කරොන්තො රාජගහතො කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා පඨමදස්සනෙනෙව ¶ පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි, පුනදිවසෙ පිතු නිවෙසනං ගන්ත්වා රාහුලමාතාය ඔවාදං කත්වා සෙසජනස්සපි ධම්මං කථෙසි, පුනදිවසෙ නන්දකුමාරස්ස අභිසෙකගෙහප්පවෙසනආවාහමඞ්ගලෙසු වත්තමානෙසු තස්ස නිවෙසනං ගන්ත්වා කුමාරං පත්තං ගාහාපෙත්වා පබ්බාජෙතුං විහාරාභිමුඛො පායාසී’’ති –

වුත්තං, ඉධ පන ‘‘භගවා කපිලපුරං ආගන්ත්වා දුතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසී’’ති වුත්තං, සබ්බම්පෙතං ආචරියෙන තංතංභාණකානං තථා තථා අනුස්සවවසෙන පරිහරිත්වා ආගතභාවතො තත්ථ තත්ථ තථා තථා වුත්තන්ති නත්ථෙත්ථ ආචරියවචනෙ පුබ්බාපරවිරොධො.

බ්රහ්මරූපවණ්ණන්ති බ්රහ්මරූපසමානරූපං. ත්යස්සාති තෙ අස්ස. වට්ටානුගතන්ති වට්ටපරියාපන්නං. සවිඝාතන්ති දුක්ඛසහිතත්තා සවිඝාතං, සදුක්ඛන්ති අත්ථො. සත්තවිධං අරියධනන්ති –

‘‘සද්ධාධනං සීලධනං, හිරිඔත්තප්පියං ධනං;

සුතධනඤ්ච චාගො ච, පඤ්ඤා වෙ සත්තමං ධන’’න්ති. (අ. නි. 7.5-6) –

එවං වුත්තං සත්තවිධං අරියධනං. උඤ්ඡාචරියායාති භික්ඛාචරියාය. පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජමානො සකලසරීරං ¶ ඛොභෙත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච තිට්ඨතීති ආහ ‘‘පුත්තපෙමං භන්තෙ…පෙ… අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති. පුත්තසිනෙහො හි බලවභාවතො සහජාතපීතිවෙගස්ස සවිප්ඵාරතාය තංසමුට්ඨානරූපධම්මෙහි ඵරණවසෙන සකලසරීරං ආලොළෙත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච තිට්ඨති. යත්ර හි නාමාති යො නාම. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

රාහුලවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා

106. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සාමණෙරානං දස සික්ඛාපදානීතිආදීසු සික්ඛිතබ්බානි පදානි සික්ඛාපදානි, සික්ඛාකොට්ඨාසාති අත්ථො. සික්ඛාය වා පදානි සික්ඛාපදානි, අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛාය අධිගමුපායාති ¶ අත්ථො. අත්ථතො පන කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරතියො, තංසම්පයුත්තධම්මා පනෙත්ථ තග්ගහණෙනෙව ගහෙතබ්බා. සරසෙනෙව පතනසභාවස්ස අන්තරා එව අතිපාතනං අතිපාතො, සණිකං පතිතුං අදත්වා සීඝං පාතනන්ති අත්ථො. අතික්කම්ම වා සත්ථාදීහි අභිභවිත්වා පාතනං අතිපාතො, පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො, තතො පාණාතිපාතා.

වෙරමණීති වෙරහෙතුතාය වෙරසඤ්ඤිතං පාණාතිපාතාදිපාපධම්මං මණති, ‘‘මයි ඉධ ඨිතාය කථමාගච්ඡසී’’ති වා තජ්ජෙන්තී විය නීහරතීති වෙරමණී. විරමති එතායාති වා විරමණීති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘වෙරමණී’’ති වුත්තං. අත්ථතො පන වෙරමණීති කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරතියො. සා ‘‘පාණාතිපාතාදිං විරමන්තස්ස යා තස්මිං සමයෙ පාණාතිපාතා ආරති විරති පටිවිරති වෙරමණී අකිරියා අකරණං අනජ්ඣාපත්ති වෙලානතික්කමො සෙතුඝාතො’’ති එවමාදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 704) වුත්තා. කාමඤ්චෙසා වෙරමණී නාම ලොකුත්තරාපි අත්ථි, ඉධ පන සමාදානවසප්පවත්තා විරති අධිප්පෙතාති ලොකුත්තරාය විරතියා සමාදානවසෙන පවත්තිඅසම්භවතො කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරතියො ගහෙතබ්බා.

අදින්නාදානා වෙරමණීතිආදීසු අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, පරස්සහරණං, ථෙය්යං චොරිකාති ¶ වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං. යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති, තස්මිං පන පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඅඤනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං.

අබ්රහ්මචරියං නාම අසෙට්ඨචරියං ද්වයංද්වයසමාපත්ති. සා හි ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.177; 2.42) හීළිතත්තා අසෙට්ඨා අප්පසත්ථා චරියාති වා අසෙට්ඨානං නිහීනානං ඉත්ථිපුරිසානං චරියාති වා අසෙට්ඨචරියං, අසෙට්ඨචරියත්තා අබ්රහ්මචරියන්ති ච වුච්චති ¶ , අත්ථතො පන අසද්ධම්මසෙවනාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා මග්ගෙනමග්ගප්පටිපත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා අබ්රහ්මචරියං.

මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු, වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො මුසා වදීයති වුච්චති එතායාති කත්වා.

සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨානාති එත්ථ සුරාති පූවසුරා පිට්ඨසුරා ඔදනසුරා කිණ්ණපක්ඛිත්තා සම්භාරසංයුත්තාති පඤ්ච සුරා. මෙරයන්ති පුප්ඵාසවො ඵලාසවො මධ්වාසවො ගුළාසවො සම්භාරසංයුත්තොති පඤ්ච ආසවා. තත්ථ පූවෙ භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා මද්දිත්වා කතා පූවසුරා. එවං සෙසසුරාපි. කිණ්ණාති පන තස්සා සුරාය බීජං වුච්චති, යෙ සුරාමොදකාති වුච්චන්ති, තෙ පක්ඛිපිත්වා කතා කිණ්ණපක්ඛිත්තා. හරීතකීසාසපාදිනානාසම්භාරෙහි සංයොජිතා සම්භාරසංයුත්තා. මධුකතාලනාළිකෙරාදිපුප්ඵරසො චිරපරිවාසිතො පුප්ඵාසවො. පනසාදිඵලරසො ඵලාසවො. මුද්දිකාරසො මධ්වාසවො. උච්ඡුරසො ගුළාසවො. හරීතකආමලකකටුකභණ්ඩාදිනානාසම්භාරානං රසො චිරපරිවාසිතො සම්භාරසංයුත්තො. තං සබ්බම්පි මදකරණවසෙන මජ්ජං පිවන්තං මදයතීති කත්වා. පමාදට්ඨානන්ති පමාදකාරණං. යාය චෙතනාය තං මජ්ජං පිවන්ති, තස්සා එතං අධිවචනං. සුරාමෙරයමජ්ජෙ පමාදට්ඨානං සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨානං, තස්මා සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨානා.

විකාලභොජනාති අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා. අයං බුද්ධාදීනං අරියානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන භොජනං, යාගුභත්තාදි සබ්බං යාවකාලිකවත්ථු. යථා ච ‘‘රත්තූපරතො’’ති (දී. 1.10, 194; ම. නි. 1.293; 3.14) එත්ථ ¶ රත්තියා භොජනං රත්තීති උත්තරපදලොපෙන වුච්චති, එවමෙත්ථ භොජනජ්ඣොහරණං භොජනන්ති. විකාලෙ භොජනං විකාලභොජනං, තතො විකාලභොජනා, විකාලෙ යාවකාලිකවත්ථුස්ස අජ්ඣොහරණාති අත්ථො. අථ වා න එත්ථ කම්මසාධනො භුඤ්ජිතබ්බත්ථවාචකො භොජනසද්දො, අථ ඛො භාවසාධනො අජ්ඣොහරණත්ථවාචකො ගහෙතබ්බො ¶ , තස්මා විකාලෙ භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනං. කස්ස පන අජ්ඣොහරණන්ති? යාමකාලිකාදීනං අනුඤ්ඤාතත්තා විකාලභොජන-සද්දස්ස වා යාවකාලිකජ්ඣොහරණෙ නිරුළ්හත්තා යාවකාලිකස්සාති විඤ්ඤායති, අත්ථතො පන කායද්වාරප්පවත්තා විකාලෙ යාවකාලිකජ්ඣොහරණචෙතනා ‘‘විකාලභොජන’’න්ති වෙදිතබ්බා.

නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනාති එත්ථ සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනන්ති විසූකදස්සනං. නච්චාදීනඤ්හි දස්සනං සඡන්දරාගප්පවත්තිතො සඞ්ඛෙපතො ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183) භගවතො සාසනං න අනුලොමෙති. නච්චඤ්ච ගීතඤ්ච වාදිතඤ්ච විසූකදස්සනඤ්ච නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනං. අත්තනා පයොජියමානං පරෙහි පයොජාපියමානඤ්චෙත්ථ නච්චං නච්චභාවසාමඤ්ඤතො පාළියං එකෙනෙව නච්ච-සද්දෙන ගහිතං, තථා ගීතවාදිත-සද්දෙහි ගායනගායාපනවාදනවාදාපනානි, තස්මා අත්තනා නච්චනනච්චාපනාදිවසෙන නච්චා ච ගීතා ච වාදිතා ච අන්තමසො මයූරනච්චාදිවසෙනපි පවත්තානං නච්චාදීනං විසූකභූතා දස්සනා ච වෙරමණීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. නච්චාදීනි අත්තනා පයොජෙතුං වා පරෙහි පයොජාපෙතුං වා පයුත්තානි පස්සිතුං වා නෙව භික්ඛූනං න භික්ඛුනීනං වට්ටති. දස්සනෙන චෙත්ථ සවනම්පි සඞ්ගහිතං විරූපෙකසෙසනයෙන. යථා සකං විසයආලොචනසභාවතාය වා පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සවනකිරියායපි දස්සනසඞ්ඛෙපසම්භවතො ‘‘දස්සනා’’ ඉච්චෙව වුත්තං. තෙනෙව වුත්තං ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති. දස්සනකම්යතාය උපසඞ්කමිත්වා පස්සතො එව චෙත්ථ වීතික්කමො හොති, ඨිතනිසින්නසයනොකාසෙ පන ආගතං ගච්ඡන්තස්ස වා ආපාථගතං පස්සතො සියා සංකිලෙසො, න වීතික්කමො.

මාලාගන්ධවිලෙපනධාරණමණ්ඩනවිභූසනට්ඨානාති එත්ථ මාලාති යං කිඤ්චි පුප්ඵං. කිඤ්චාපි හි මාලා-සද්දො ලොකෙ බද්ධමාලවාචකො, සාසනෙ පන රුළ්හියා පුප්ඵෙසුපි වුත්තො, තස්මා යං කිඤ්චි පුප්ඵං බද්ධමබද්ධං වා, තං සබ්බං ‘‘මාලා’’ති දට්ඨබ්බං. ගන්ධන්ති වාසචුණ්ණධූමාදිකං විලෙපනතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති විලෙපනත්ථං පිසිත්වා පටියත්තං යං කිඤ්චි ඡවිරාගකරණං. පිළන්ධනං ධාරණං, ඌනට්ඨානපූරණං මණ්ඩනං, ගන්ධවසෙන ඡවිරාගවසෙන ච සාදියනං ¶ ¶ විභූසනං. තෙනෙව දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.10) මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථායඤ්ච (ම. නි. අට්ඨ. 1.293) ‘‘පිළන්ධන්තො ධාරෙති නාම, ඌනට්ඨානං පූරෙන්තො මණ්ඩෙති නාම, ගන්ධවසෙන ඡවිරාගවසෙන ච සාදියන්තො විභූසෙති නාමා’’ති වුත්තං. පරමත්ථජොතිකායං පන ඛුද්දකට්ඨකථායං (ඛු. පා. අට්ඨ. 2.පච්ඡිමපඤ්චසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘මාලාදීසු ධාරණාදීනි යථාසඞ්ඛ්යං යොජෙතබ්බානී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. ඨානං වුච්චති කාරණං, තස්මා යාය දුස්සීල්යචෙතනාය තානි මාලාධාරණාදීනි මහාජනො කරොති, සා ධාරණමණ්ඩනවිභූසනට්ඨානං.

උච්චාසයනමහාසයනාති එත්ථ උච්චාති උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථං එකං සද්දන්තරං. සෙති එත්ථාති සයනං, උච්චාසයනඤ්ච මහාසයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයනං. උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං මඤ්චාදි. මහාසයනං අකප්පියත්ථරණෙහි අත්ථතං ආසන්දාදි. ආසනඤ්චෙත්ථ සයනෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. යස්මා පන ආධාරෙ පටික්ඛිත්තෙ තදාධාරා කිරියා පටික්ඛිත්තාව හොති, තස්මා ‘‘උච්චාසයනමහාසයනා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, අත්ථතො පන තදුපභොගභූතනිසජ්ජානිපජ්ජනෙහි විරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බා. අථ වා උච්චාසයනමහාසයනසයනාති එතස්මිං අත්ථෙ එකසෙසනයෙන අයං නිද්දෙසො කතො යථා ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති, ආසනකිරියාපුබ්බකත්තා සයනකිරියාය සයනග්ගහණෙනෙව ආසනම්පි ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ජාතරූපරජතපටිග්ගහණාති එත්ථ ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. රජතන්ති කහාපණො ලොහමාසකො ජතුමාසකො දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්ති, තස්ස උභයස්සපි පටිග්ගහණං ජාතරූපරජතපටිග්ගහණං. තිවිධඤ්චෙත්ථ පටිග්ගහණං කායෙන වාචාය මනසාති. තත්ථ කායෙන පටිග්ගහණං උග්ගණ්හනං, වාචාය පටිග්ගහණං උග්ගහාපනං, මනසා පටිග්ගහණං සාදියනං. තිවිධම්පි පටිග්ගහණං සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන එකසෙසනයෙන වා ගහෙත්වා ‘‘පටිග්ගහණා’’ති වුත්තං, තස්මා නෙව උග්ගහෙතුං න උග්ගහාපෙතුං න උපනික්ඛිත්තං වා සාදිතුං වට්ටති. ඉමානි පන දස සික්ඛාපදානි ගහට්ඨානම්පි සාධාරණානි. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 13) ‘‘උපාසකඋපාසිකානං නිච්චසීලවසෙන පඤ්ච සික්ඛාපදානි, සති වා උස්සාහෙ දස, උපොසථඞ්ගවසෙන අට්ඨාති ඉදං ගහට්ඨසීල’’න්ති. එත්ථ හි දසාති සාමණෙරෙහි රක්ඛිතබ්බසීලමාහ ¶ ඝටිකාරාදීනං විය. පරමත්ථජොතිකායං පන ඛුද්දකට්ඨකථායං (ඛු. පා. අට්ඨ. 2.සාධාරණවිසෙසවවත්ථාන) ‘‘ආදිතො ද්වෙ චතුත්ථපඤ්චමානි උපාසකානං සාමණෙරානඤ්ච සාධාරණානි නිච්චසීලවසෙන, උපොසථසීලවසෙන පන උපාසකානං සත්තමට්ඨමං චෙකං අඞ්ගං කත්වා සබ්බපච්ඡිමවජ්ජානි සබ්බානිපි සාමණෙරෙහි සාධාරණානි, පච්ඡිමං පන සාමණෙරානමෙව විසෙසභූත’’න්ති ¶ වුත්තං, තං ‘‘සති වා උස්සාහෙ දසා’’ති ඉමිනා න සමෙති. නාසනවත්ථූති ලිඞ්ගනාසනාය වත්ථු, අධිට්ඨානං කාරණන්ති වුත්තං හොති.

107. කින්තීති කෙන නු ඛො උපායෙන. ‘‘අත්තනො පරිවෙණන්ති ඉදං පුග්ගලිකං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අයමෙත්ථ ගණ්ඨිපදකාරානං අධිප්පායො – ‘‘වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසන’’න්ති ඉමිනා තස්ස වස්සග්ගෙන පත්තං සඞ්ඝිකසෙනාසනං වුත්තං, ‘‘අත්තනො පරිවෙණ’’න්ති ඉමිනාපි තස්සෙව පුග්ගලිකසෙනාසනං වුත්තන්ති. අයං පනෙත්ථ අම්හාකං ඛන්ති – ‘‘යත්ථ වා වසතී’’ති ඉමිනා සඞ්ඝිකං වා හොතු පුග්ගලිකං වා, තස්ස නිබද්ධවසනකසෙනාසනං වුත්තං. ‘‘යත්ථ වා පටික්කමතී’’ති ඉමිනා පන යං ආචරියස්ස උපජ්ඣායස්ස වා වසනට්ඨානං උපට්ඨානාදිනිමිත්තං නිබද්ධං පවිසති, තං ආචරියුපජ්ඣායානං වසනට්ඨානං වුත්තං. තස්මා තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘උභයෙනපි අත්තනො පරිවෙණඤ්ච වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසනඤ්ච වුත්ත’’න්ති ආහ. තත්ථ අත්තනො පරිවෙණන්ති ඉමිනා ආචරියුපජ්ඣායානං වසනට්ඨානං දස්සිතං, වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසනන්ති ඉමිනා පන තස්ස වසනට්ඨානං. තදුභයම්පි සඞ්ඝිකං වා හොතු පුග්ගලිකං වා, ආවරණං කාතබ්බමෙවාති. මුඛද්වාරිකන්ති මුඛද්වාරෙන භුඤ්ජිතබ්බං. දණ්ඩකම්මං කත්වාති දණ්ඩකම්මං යොජෙත්වා. දණ්ඩෙන්ති විනෙන්ති එතෙනාති දණ්ඩො, සොයෙව කාතබ්බත්තා කම්මන්ති දණ්ඩකම්මං, ආවරණාදි.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා

108. දණ්ඩකම්මමස්ස කරොථාති අස්ස දණ්ඩකම්මං යොජෙථ ආණාපෙථ. දණ්ඩකම්මන්ති වා නිග්ගහකම්මං, තස්මා නිග්ගහමස්ස කරොථාති වුත්තං ¶ හොති. එස නයො සබ්බත්ථ ඊදිසෙසු ඨානෙසු. සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භතීති ඉමිනා ච ඡින්නවස්සො ච හොතීති දීපෙති. සචෙ ආකිණ්ණදොසොව හොති, ආයතිං සංවරෙ න තිට්ඨති, නික්කඩ්ඪිතබ්බොති එත්ථ සචෙ යාවතතියං වුච්චමානො න ඔරමති, සඞ්ඝං අපලොකෙත්වා නාසෙතබ්බො. පුන පබ්බජ්ජං යාචමානොපි අපලොකෙත්වා පබ්බාජෙතබ්බොති වදන්ති. පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකං ලච්ඡතීති පච්ඡිමිකාය පුන වස්සං උපගතත්තා ලච්ඡති. අපලොකෙත්වා ලාභො දාතබ්බොති ඡින්නවස්සතාය වුත්තං. ඉතරානි පඤ්ච සික්ඛාපදානීති විකාලභොජනාදීනි පඤ්ච. අච්චයං දෙසාපෙතබ්බොති ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චගමා’’තිආදිනා නයෙන දෙසාපෙතබ්බො.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

109. පණ්ඩකවත්ථුම්හි ¶ ‘‘යො කාළපක්ඛෙ ඉත්ථී හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පුරිසො, අයං පක්ඛපණ්ඩකො’’ති කෙචි වදන්ති, අට්ඨකථායං පන ‘‘කාළපක්ඛෙ පණ්ඩකො හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පනස්ස පරිළාහො වූපසම්මතී’’ති අපණ්ඩකපක්ඛෙ පරිළාහවූපසමස්සෙව වුත්තත්තා පණ්ඩකපක්ඛෙ උස්සන්නපරිළාහතා පණ්ඩකභාවාපත්තීති විඤ්ඤායති, තස්මා ඉදමෙවෙත්ථ සාරතො පච්චෙතබ්බං. ඉත්ථිභාවො පුම්භාවො වා නත්ථි එතස්සාති අභාවකො. තස්මිං යෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති එත්ථ ‘‘අපණ්ඩකපක්ඛෙ පබ්බාජෙත්වා පණ්ඩකපක්ඛෙ නාසෙතබ්බො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘අපණ්ඩකපක්ඛෙ පබ්බජිතො සචෙ කිලෙසක්ඛයං පාපුණාති, න නාසෙතබ්බො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං පණ්ඩකස්ස කිලෙසක්ඛයාසම්භවතො ඛීණකිලෙසස්ස ච පණ්ඩකභාවානුපපත්තිතො. අහෙතුකපටිසන්ධිකථායඤ්හි අවිසෙසෙන පණ්ඩකස්ස අහෙතුකපටිසන්ධිතා වුත්තා. ආසිත්තඋසූයපක්ඛපණ්ඩකානඤ්ච පටිසන්ධිතො පට්ඨායෙව පණ්ඩකසභාවො, න පවත්තියංයෙවාති වදන්ති. තෙනෙව අහෙතුකපටිසන්ධිනිද්දෙසෙ ජච්චන්ධබධිරාදයො විය පණ්ඩකො ජාතිසද්දෙන විසෙසෙත්වා න නිද්දිට්ඨො. ඉධාපි ¶ චතුත්ථපාරාජිකසංවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 2.233) ‘‘අභබ්බපුග්ගලෙ දස්සෙන්තෙන පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකා තයො වත්ථුවිපන්නා අහෙතුකපටිසන්ධිකා, තෙසං සග්ගො අවාරිතො, මග්ගො පන වාරිතො’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං.

පණ්ඩකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. ථෙය්යසංවාසකවත්ථුම්හි කොලඤ්ඤාති මාතුවංසෙ පිතුවංසෙ ච ජාතා මාතාපිතුප්පභුතිසබ්බඤාතයො. ථෙය්යාය සංවාසො එතස්සාති ථෙය්යසංවාසකො. සො ච න සංවාසමත්තස්සෙව ථෙනකො ඉධාධිප්පෙතො, අථ ඛො ලිඞ්ගස්ස තදුභයස්ස ච ථෙනකොපීති ආහ ‘‘තයො ථෙය්යසංවාසකා’’තිආදි. න යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියතීති යථාවුඩ්ඪං භික්ඛූනං වා සාමණෙරානං වා වන්දනං න සාදියති. යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියතීති අත්තනා මුසාවාදං කත්වා දස්සිතවස්සානුරූපං යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියති. භික්ඛුවස්සගණනාදිකොති ඉමිනා න එකකම්මාදිකොව ඉධ සංවාසො නාමාති දස්සෙති.

රාජ…පෙ… භයෙනාති එත්ථ භය-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘රාජභයෙන දුබ්භික්ඛභයෙනා’’තිආදිනා ¶ . සංවාසං නාධිවාසෙති, යාව සො සුද්ධමානසොති රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගතාය සො සුද්ධමානසො යාව සංවාසං නාධිවාසෙතීති අත්ථො. යො හි රාජභයාදිං විනා කෙවලං භික්ඛූ වඤ්චෙත්වා තෙහි සද්ධිං සංවසිතුකාමතාය ලිඞ්ගං ගණ්හාති, සො අසුද්ධචිත්තතාය ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව ථෙය්යසංවාසකො නාම හොති. අයං පන තාදිසෙන අසුද්ධචිත්තෙන භික්ඛූ වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවතො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව ථෙය්යසංවාසකො නාම න හොති. තෙනෙව ‘‘රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගානං ‘ගිහී මං සමණොති ජානන්තූ’ති වඤ්චනාචිත්තෙ සතිපි භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවා දොසො න ජාතො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘වූපසන්තභයතා ¶ ඉධ සුද්ධචිත්තතා’’ති වදන්ති, එවඤ්ච සති සො වූපසන්තභයො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ විඤ්ඤායමානෙ අවූපසන්තභයස්ස සංවාසසාදියනෙපි ථෙය්යසංවාසකතා න හොතීති ආපජ්ජෙය්ය, න ච අට්ඨකථායං අවූපසන්තභයස්ස සංවාසසාදියනෙපි අථෙය්යසංවාසකතා දස්සිතා. සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තොති ච ඉමිනා අවූපසන්තතයෙනපි සංවාසං අසාදියන්තෙනෙව වසිතබ්බන්ති දීපෙති. තෙනෙව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ‘‘යස්මා විහාරං ආගන්ත්වා සඞ්ඝිකං ගණ්හන්තස්ස සංවාසං පරිහරිතුං දුක්කරං, තස්මා සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තොති ඉදං වුත්ත’’න්ති, තස්මා රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගතායෙවෙත්ථ සුද්ධචිත්තතාති ගහෙතබ්බං.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බසාමයිකානං සාධාරණං කත්වා වීථිචතුක්කාදීසු ඨපෙත්වා දාතබ්බභත්තානි. කායපරිහාරියානීති කායෙන පරිහරිතබ්බානි. අබ්භුග්ගච්ඡන්තීති අභිමුඛං ගච්ඡන්ති. කම්මන්තානුට්ඨානෙනාති කසිගොරක්ඛාදිකම්මකරණෙන. තදෙව පත්තචීවරං ආදාය විහාරං ගච්ඡතීති චීවරානි නිවාසනපාරුපනවසෙන ආදාය පත්තඤ්ච අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා විහාරං ගච්ඡති. නාපි සයං ජානාතීති ‘‘යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතී’’ති වා ‘‘එවං කාතුං න ලභතී’’ති වා ‘‘එවං පබ්බජිතො සමණො න හොතී’’ති වා න ජානාති. යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතීති ඉදං පන නිදස්සනමත්තං. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති ඉමිනා උපසම්පන්නකාලෙ සුත්වා සචෙපි නාරොචෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දීපෙති.

සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය…පෙ… ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති ඉදං භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා න ලිඞ්ගථෙනකො හොති, ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසථෙනකො හොතීති වුත්තං. එකො භික්ඛු කාසායෙ සඋස්සාහොව ඔදාතං නිවාසෙත්වාති එත්ථාපි ඉදමෙව කාරණං ¶ දට්ඨබ්බං. පරතො සාමණෙරො සලිඞ්ගෙ ඨිතොතිආදිනා සාමණෙරස්ස වුත්තවිධානෙසුපි අථෙය්යසංවාසකපක්ඛෙ අයමෙව නයො. භික්ඛුනියාපි එසෙව නයොති වුත්තමෙවත්ථං ‘‘සාපි හි ගිහිභාවං පත්ථයමානා’’තිආදිනා විභාවෙති. යො කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතොති ¶ සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. මහාපෙළාදීසූති එතෙන ගිහිසන්තකං දස්සිතං. සයං සාමණෙරොව…පෙ… ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති එත්ථ කිඤ්චාපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති, පාරාජිකං පන ආපජ්ජතියෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

ථෙය්යසංවාසකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිත්ථියපක්කන්තකකථායං තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොතීති ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති ගතස්ස ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව තෙසං ලද්ධිපි ගහිතායෙව හොතීති කත්වා වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ ලද්ධියා ගහිතායපි අග්ගහිතායපි තිත්ථියපක්කන්තකො හොතී’’ති වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති ගතස්ස ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනතො අඤ්ඤං ලද්ධිග්ගහණං නාම අත්ථි. ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනෙව හි සො ගහිතලද්ධිකො හොති. තෙනෙව ‘‘වීමංසනත්ථං කුසචීරාදීනි…පෙ… යාව න සම්පටිච්ඡති, තාව තං ලද්ධි රක්ඛති. සම්පටිච්ඡිතමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොතී’’ති වුත්තං. නග්ගොව ආජීවකානං උපස්සයං ගච්ඡති, පදවාරෙ පදවාරෙ දුක්කටන්ති ‘‘ආජීවකො භවිස්ස’’න්ති අසුද්ධචිත්තෙන ගමනපච්චයා දුක්කටං වුත්තං. නග්ගෙන හුත්වා ගමනපච්චයාපි දුක්කටා න මුච්චතියෙව. කූටවස්සං ගණෙන්තොති කූටවස්සං ගණෙත්වා සංවාසං සාදියන්තොති අධිප්පායො.

තිත්ථියපක්කන්තකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

112. මාතුඝාතකාදිවත්ථූසු අපවාහනන්ති අපගමනං, පතිකරණන්ති අත්ථො. යථා සමානජාතිකස්ස විකොපනෙ කම්මං ගරුතරං, න තථා විජාතිකස්සාති ආහ ‘‘මනුස්සිත්ථිභූතා’’ති ¶ . පුත්තසම්බන්ධෙන මාතුපිතුසමඤ්ඤා ¶ , දත්තකිත්තිමාදිවසෙනපි පුත්තවොහාරො ලොකෙ දිස්සති, සො ච ඛො පරියායතොති නිප්පරියායසිද්ධතං දස්සෙතුං ‘‘ජනිකා මාතා’’ති වුත්තං. යථා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව කුසලධම්මානං තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්ති යථා තං තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං බොධිත්තයනිබ්බත්තියං, එවං මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව අකුසලධම්මානම්පි තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්තීති ආහ ‘‘සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙවා’’ති. චුතිඅනන්තරං ඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තං, තංනිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලං, අනන්තරපයොජනං වා ආනන්තරියං, තෙන ආනන්තරියෙන මාතුඝාතකකම්මෙන. පිතුඝාතකෙපි යෙන මනුස්සභූතො ජනකො පිතා සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙව සතා සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපිතො, අයං ආනන්තරියෙන පිතුඝාතකකම්මෙන පිතුඝාතකොතිආදිනා සබ්බං වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පිතුඝාතකෙපි එසෙව නයො’’ති.

පරිවත්තිතලිඞ්ගම්පි (ම. නි. අට්ඨ. 3.128; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.275; විභ. අට්ඨ. 809) මාතරං පිතරං වා ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස ආනන්තරියකම්මං හොතියෙව. සතිපි හි ලිඞ්ගපරිවත්තෙ සො එව එකකම්මනිබ්බත්තො භවඞ්ගප්පබන්ධො ජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධො ච, නාඤ්ඤොති. යො පන සයං මනුස්සො තිරච්ඡානභූතං මාතරං වා පිතරං වා, සයං වා තිරච්ඡානභූතො මනුස්සභූතං, තිරච්ඡානභූතොයෙව වා තිරච්ඡානභූතං ජීවිතා වොරොපෙති, තස්ස කම්මං ආනන්තරියං න හොති, භාරියං පන හොති, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති. එළකචතුක්කං සඞ්ගාමචතුක්කං චොරචතුක්කඤ්චෙත්ථ කථෙතබ්බං. ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති අභිසන්ධිනාපි හි එළකට්ඨානෙ ඨිතං මනුස්සො මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ඵුසති මරණාධිප්පායෙනෙව ආනන්තරියවත්ථුනො විකොපිතත්තා. එළකාභිසන්ධිනා පන මාතාපිතිඅඅසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති ආනන්තරියවත්ථුඅභාවතො. මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා මාතාපිතරො මාරෙන්තො ඵුසතෙව. එස නයො ඉතරස්මිම්පි චතුක්කද්වයෙ. යථා ච මාතාපිතූසු, එවං අරහන්තෙපි එතානි චතුක්කානි වෙදිතබ්බානි. සබ්බත්ථ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං පන තදාරම්මණං ජීවිතින්ද්රියඤ්ච ආනන්තරියානානන්තරභාවෙ පමාණං. කතානන්තරියකම්මො ච ‘‘තස්ස කම්මස්ස විපාකං පටිබාහිස්සාමී’’ති සකලචක්කවාළං මහාචෙතියප්පමාණෙහි කඤ්චනථූපෙහි පූරෙත්වාපි සකලචක්කවාළං පූරෙත්වා නිසින්නස්ස ¶ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වාපි බුද්ධස්ස භගවතො සඞ්ඝාටිකණ්ණං අමුඤ්චන්තො විචරිත්වාපි කායස්ස භෙදා නිරයමෙව උපපජ්ජති, පබ්බජ්ජඤ්ච න ලභති.

115. ඉච්ඡමානන්ති ¶ ඔදාතවත්ථවසනං ඉච්ඡමානං. තෙනෙවාහ ‘‘ගිහිභාවෙ සම්පටිච්ඡිතමත්තෙයෙවා’’ති. සඞ්ඝභෙදකකථාවිත්ථාරො පරතො ආවි භවිස්සති. චතුන්නං කම්මානන්ති අපලොකනාදීනං චතුන්නං කම්මානං. දුට්ඨචිත්තෙනාති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති. වධකචෙතනාය හි දූසිතචිත්තං ඉධ දුට්ඨචිත්තං නාම. ලොහිතං උප්පාදෙතීති එත්ථ තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය පරූපක්කමෙන චම්මච්ඡෙදං කත්වා ලොහිතපග්ඝරණං නාම නත්ථි, සරීරස්ස පන අන්තොයෙව එකස්මිං ඨානෙ ලොහිතං සමොසරති, ආඝාතෙන පකුප්පමානං සඤ්චිතං හොති. දෙවදත්තෙන පවිද්ධසිලතො භිජ්ජිත්වා ගතසක්ඛලිකාපි තථාගතස්ස පාදන්තං පහරි, ඵරසුනා පහටො විය පාදො අන්තොලොහිතොයෙව අහොසි. ජීවකො පන තථාගතස්ස රුචියා සත්ථකෙන චම්මං ඡින්දිත්වා තම්හා ඨානා දුට්ඨලොහිතං නීහරිත්වා ඵාසුමකාසි, තෙනස්ස පුඤ්ඤකම්මමෙව අහොසි. තෙනාහ ‘‘ජීවකො වියා’’තිආදි.

අථ යෙ පරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ චෙතියං භින්දන්ති, බොධිං ඡින්දන්ති, ධාතුම්හි උපක්කමන්ති, තෙසං කිං හොතීති? භාරියං කම්මං හොති ආනන්තරියසදිසං. සධාතුකං පන ථූපං වා පටිමං වා බාධමානං බොධිසාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. සචෙපි තත්ථ නිලීනා සකුණා චෙතියෙ වච්චං පාතෙන්ති, ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව. පරිභොගචෙතියතො හි සරීරචෙතියං ගරුතරං. චෙතියවත්ථුං භින්දිත්වා ගච්ඡන්තෙ බොධිමූලෙපි ඡින්දිත්වා හරිතුං වට්ටති. යා පන බොධිසාඛා බොධිඝරං බාධති, තං ගෙහරක්ඛණත්ථං ඡින්දිතුං න ලභති. බොධිඅත්ථඤ්හි ගෙහං, න ගෙහත්ථාය බොධි. ආසනඝරෙපි එසෙව නයො. යස්මිං පන ආසනඝරෙ ධාතු නිහිතා හොති, තස්ස රක්ඛණත්ථාය බොධිසාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. බොධිජග්ගනත්ථං ඔජොහරණසාඛං වා පූතිට්ඨානං වා ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව, සත්ථු රූපකායපටිජග්ගනෙ විය පුඤ්ඤම්පි හොති.

මාතුඝාතකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. උභතො ¶ බ්යඤ්ජනමස්ස අත්ථීති උභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉමිනා අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොයං, පුරිමපදෙ ච විභත්තිඅලොපොති දස්සෙති. බ්යඤ්ජනන්ති චෙත්ථ ඉත්ථිනිමිත්තං පුරිසනිමිත්තඤ්ච අධිප්පෙතං. අථ උභතොබ්යඤ්ජනකස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං, උදාහු ද්වෙති? එකමෙව ‘‘යස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? නො. යස්ස වා පන පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? නො’’ති ¶ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) එකස්මිං සන්තානෙ ඉන්ද්රියද්වයස්ස පටිසිද්ධත්තා, තඤ්ච ඛො ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථින්ද්රියං, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසින්ද්රියං. යදි එවං දුතියබ්යඤ්ජනකස්ස අභාවො ආපජ්ජති. ඉන්ද්රියඤ්හි බ්යඤ්ජනකාරණං වුත්තං, තඤ්ච තස්ස නත්ථීති? වුච්චතෙ – න තස්ස ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං. කස්මා? සදා අභාවතො. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස හි යදා ඉත්ථියා රාගචිත්තං උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පටිච්ඡන්නං ගුළ්හං හොති, තථා ඉතරස්ස ඉතරං. යදි ච තෙසං ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං භවෙය්ය, සදාපි බ්යඤ්ජනද්වයං තිට්ඨෙය්ය, න පන තිට්ඨති, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘න තස්ස තං බ්යඤ්ජනකාරණං, කම්මසහායං පන රාගචිත්තමෙවෙත්ථ කාරණ’’න්ති.

යස්මා චස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං හොති, තස්මා ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයම්පි ගබ්භං ගණ්හාති, පරම්පි ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පරං ගණ්හාපෙති, සයං පන න ගණ්හාති. යදි පටිසන්ධියං පුරිසලිඞ්ගං, යදි පටිසන්ධියං ඉත්ථිලිඞ්ගන්ති ච පටිසන්ධියං ලිඞ්ගසබ්භාවො කුරුන්දියංවුත්තො, සො ච අයුත්තො. පවත්තියංයෙව හි ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි සමුට්ඨහන්ති, න පටිසන්ධියං. පටිසන්ධියං පන ඉන්ද්රියමෙව සමුට්ඨාති, න ලිඞ්ගාදීනි. න ච ඉන්ද්රියමෙව ලිඞ්ගන්ති සක්කා වත්තුං ඉන්ද්රියලිඞ්ගානං භින්නසභාවත්තා. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 632) –

‘‘ඉත්ථත්තං ඉත්ථිභාවොති උභයං එකත්ථං, ඉත්ථිසභාවොති අත්ථො. අයං කම්මජො පටිසන්ධිසමුට්ඨිතො. ඉත්ථිලිඞ්ගාදි පන ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච පවත්තෙ සමුට්ඨිතං. යථා බීජෙ සති බීජං පටිච්ච බීජපච්චයා රුක්ඛො වඩ්ඪිත්වා සාඛාවිටපසම්පන්නො හුත්වා ආකාසං පූරෙත්වා ¶ තිට්ඨති, එවමෙව ඉත්ථිභාවසඞ්ඛාතෙ ඉත්ථින්ද්රියෙ සති ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි හොන්ති. බීජං විය හි ඉත්ථින්ද්රියං, බීජං පටිච්ච වඩ්ඪිත්වා ආකාසං පූරෙත්වා ඨිතරුක්ඛො විය ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි පවත්තෙ සමුට්ඨහන්ති. තත්ථ ඉත්ථින්ද්රියං න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං, මනොවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානිපි මනොවිඤ්ඤෙය්යානිපී’’ති.

තෙනෙවාහ ‘‘තත්ථ විචාරණක්කමො විත්ථාරතො අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථාය වෙදිතබ්බො’’ති.

උභතොබ්යඤ්ජනකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

117. සික්ඛාපදං ¶ අපඤ්ඤත්තං හොතීති ඉධෙව පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං සන්ධාය වුත්තං. උපජ්ඣං අග්ගාහාපෙත්වාති ‘‘උපජ්ඣායො මෙ, භන්තෙ, හොහී’’ති එවං උපජ්ඣං අග්ගාහාපෙත්වා. කම්මවාචාය පන උපජ්ඣායකිත්තනං කතංයෙවාති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤථා ‘‘පුග්ගලං න පරාමසතී’’ති වුත්තකම්මවිපත්තිසම්භවතො කම්මං කුප්පෙය්ය, තෙනෙව ‘‘උපජ්ඣායං අකිත්තෙත්වා’’ති අවත්වා ‘‘උපජ්ඣං අග්ගාහාපෙත්වා’’ඉච්චෙව වුත්තං. යථා ච අපරිපුණ්ණපත්තචීවරස්ස උපසම්පාදනකාලෙ කම්මවාචාය ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති අසන්තවත්ථුං කිත්තෙත්වා කම්මවාචාය කතායපි උපසම්පදා රුහති, එවං ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති අසන්තං පුග්ගලං කිත්තෙත්වා කෙවලං සන්තපදනීහාරෙන කම්මවාචාය කතාය උපසම්පදා රුහතියෙවාති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘කම්මං පන න කුප්පතී’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපජ්ඣායකො උපසම්පාදෙතබ්බො, යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති එත්තකමෙව වත්වා ‘‘සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’ති අවුත්තත්තා කම්මවිපත්තිලක්ඛණස්ස ච අසම්භවතො ‘‘තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘පඤ්චවග්ගකරණඤ්චෙ, භික්ඛවෙ, කම්මං පණ්ඩකපඤ්චමො කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. 390) පණ්ඩකාදීනම්පි උභතොබ්යඤ්ජනකපරියන්තානං ගණපූරකභාවෙයෙව කම්මං කුප්පති, න අඤ්ඤථාති ආහ ‘‘උභතොබ්යඤ්ජනකුපජ්ඣායපරියොසානෙසුපි එසෙව නයො’’ති.

අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

118. අඤ්ඤෙ ¶ වා භික්ඛූ දාතුකාමා හොන්තීති සම්බන්ධො. අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතන්ති අග්ගහිතඅග්ගං පිණ්ඩපාතං. සාමණෙරභාගසමකො ආමිසභාගොති එත්ථ කිඤ්චාපි සාමණෙරානං ආමිසභාගස්ස සමකමෙව දිය්යමානත්තා විසුං සාමණෙරභාගො නාම නත්ථි, හෙට්ඨා ගච්ඡන්තං පන භත්තං කදාචි මන්දං භවෙය්ය, තස්මා උපරි අග්ගහෙත්වා සාමණෙරපාළියාව ගහෙත්වා දාතබ්බොති අධිප්පායො. නියතපබ්බජ්ජස්සෙව චායං භාගො දීයති. තෙනෙව ‘‘අපක්කං පත්ත’’න්තිආදි වුත්තං.

අපත්තකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

119. අජපදකෙති ¶ අජපදසණ්ඨානෙ පදෙසෙ. බ්රහ්මුජුගත්තොති බ්රහ්මා විය උජුගත්තො. අවසෙසො සත්තොති ඉමිනා ලක්ඛණෙන රහිතසත්තො. එතෙන ඨපෙත්වා මහාපුරිසං චක්කවත්තිඤ්ච ඉතරෙ සත්තා ඛුජ්ජපක්ඛිකාති දස්සෙති. යෙභුය්යෙන හි සත්තා ඛන්ධෙ කටියං ජාණූසූති තීසු ඨානෙසු නමන්ති. තෙ කටියං නමන්තා පච්ඡතො නමන්ති, ඉතරෙසු ද්වීසු ඨානෙසු නමන්තා පුරතො නමන්ති. දීඝසරීරා පන එකෙන පස්සෙන වඞ්කා හොන්ති, එකෙ මුඛං උන්නාමෙත්වා නක්ඛත්තානි ගණයන්තා විය චරන්ති, එකෙ අප්පමංසලොහිතා සූලසදිසා හොන්ති, එකෙ පුරතො පබ්භාරා හොන්ති, පවෙධමානා ගච්ඡන්ති. පරිවටුමොති සමන්තතො වට්ටලො.

අට්ඨිසිරාචම්මසරීරොති අට්ඨිසිරාචම්මමත්තසරීරො. කප්පසීසොති ද්විධාභූතසීසො. කෙකරොති තිරියං පස්සන්තො. ‘‘උදකතාරකා නාම උදකපුබ්බුළ’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අක්ඛිතාරකාති අක්ඛිභණ්ඩකා. නිප්පඛුමක්ඛීති අක්ඛිදලලොමෙහි විරහිතඅක්ඛිකො. පඛුම-සද්දො හි ලොකෙ අක්ඛිදලලොමෙසු නිරුළ්හො. පටඞ්ගමණ්ඩූකො නාම මහාමුඛමණ්ඩූකො. එළමුඛොති නිච්චපග්ඝරණකලාලමුඛො. සබ්බඤ්චෙතන්ති ‘‘කච්ඡුගත්තො වා’’තිආදිං සන්ධාය වදති. වාතණ්ඩිකොති අණ්ඩකෙසු වුද්ධිරොගෙන සමන්නාගතො. විකටොති තිරියං ගමනපාදෙහි සමන්නාගතො, යස්ස ච චඞ්කමතො ¶ ජාණුකා බහි ගච්ඡන්ති. පණ්හොති පච්ඡතො පරිවත්තපාදෙහි සමන්නාගතො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා අන්තො පවිසන්ති.

කුදණ්ඩපාදතාය කාරණං විභාවෙති ‘‘මජ්ඣෙ සඞ්කුටිතපාදත්තා’’ති. අග්ගෙ සඞ්කුටිතපාදත්තාති කුණ්ඩපාදතාය කාරණනිදස්සනං. කුණ්ඩපාදස්සෙව ගමනසභාවං විභාවෙති ‘‘පිට්ඨිපාදග්ගෙන චඞ්කමන්තො’’ති. මම්මනන්ති ඛලිතවචනං. යො එකමෙව අක්ඛරං චතුපඤ්චක්ඛත්තුං වදති, තස්සෙතං අධිවචනං.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. නිස්සයපටිසංයුත්තවත්ථූසු භික්ඛූහි සමානො සීලාදිගුණභාගො අස්සාති භික්ඛුසභාගො, තස්ස භාවො භික්ඛුසභාගතා. ද්වෙ තීණි දිවසානි වසිත්වා ගන්තුකාමෙන අනිස්සිතෙන ¶ වසිතබ්බන්ති එත්ථ ‘‘යාව භික්ඛුසභාගතං ජානාමී’’ති ආභොගං විනාපි අනිස්සිතෙන වසිතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. භික්ඛුසභාගතං පන ජානන්තො ‘‘ස්වෙ ගමිස්සාමි, කිං මෙ නිස්සයෙනා’’ති අරුණං උට්ඨපෙතුං න ලභති. ‘‘පුරාරුණා උට්ඨහිත්වාව ගමිස්සාමී’’ති ආභොගෙන සයන්තස්ස සචෙ අරුණො උග්ගච්ඡති, වට්ටති. ‘‘සත්තාහං වසිස්සාමී’’ති ආලයං කරොන්තෙන පන නිස්සයො ගහෙතබ්බොති ‘‘සත්තාහමත්තං වසිස්සාමි, කිං භික්ඛුසභාගතාජානනෙනා’’ති ජානනෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා වසිතුං න ලභති, භික්ඛුසභාගතං උපපරික්ඛිත්වා නිස්සයො ගහෙතබ්බොති අත්ථො.

ගමිකාදිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා

121. අන්තරාමග්ගෙ විස්සමන්තො වා…පෙ… අනාපත්තීති අසති නිස්සයදායකෙ අනාපත්ති. තස්ස නිස්සායාති පාළිඅනුරූපතො වුත්තං, තං නිස්සායාති අත්ථො. සචෙ පන ආසාළ්හීමාසෙ…පෙ… තත්ථ ගන්තබ්බන්ති එත්ථ සචෙ සො වස්සූපනායිකාය ආසන්නාය ගන්තුකාමො සුණාති ‘‘අසුකො මහාථෙරො ආගමිස්සතී’’ති, තඤ්චෙ ආගමෙති, වට්ටති. ආගමෙන්තස්සෙව ¶ චෙ වස්සූපනායිකදිවසො හොති, හොතු, ගන්තබ්බං තත්ථ, යත්ථ නිස්සයදායකං ලභති. කෙචි පන ‘‘සචෙ සො ගච්ඡන්තො ජීවිතන්තරායං බ්රහ්මචරියන්තරායං වා පස්සති, තත්ථෙව වසිතබ්බ’’න්ති වදන්ති.

ගොත්තෙන අනුස්සාවනානුජානනකථාවණ්ණනා

122. ‘‘ඉත්ථන්නාමො ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති නාමකිත්තනස්ස අනුස්සාවනාය ආගතත්තා ‘‘නාහං උස්සහාමි ථෙරස්ස නාමං ගහෙතු’’න්ති වුත්තං, ‘‘ආයස්මතො පිප්පලිස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං නාමං ගහෙතුං න උස්සහාමීති අත්ථො. ‘‘ගොත්තෙනපි අනුස්සාවෙතු’’න්ති වචනතො යෙන වොහාරෙන වොහරති, තෙන වට්ටතීති සිද්ධං. ‘‘කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො’’ති පුට්ඨෙනපි ගොත්තමෙව නාමං කත්වා වත්තබ්බන්ති සිද්ධං හොති, තස්මා චතුබ්බිධෙසු නාමෙසු යෙන කෙනචි නාමෙන අනුස්සාවනා කාතබ්බාති වදන්ති. එකස්ස බහූනි නාමානි හොන්ති, තත්ථ එකං නාමං ඤත්තියා, එකං අනුස්සාවනාය කාතුං න වට්ටති, අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච අභින්නාහි අනුස්සාවනාහි භවිතබ්බන්ති. කිඤ්චාපි ‘‘ඉත්ථන්නාමො ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති පාළියං ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං පච්ඡා වුත්තං, කම්මවාචාපාළියං පන ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්සා’’ති පඨමං ලිඛිතන්ති තං උප්පටිපාටියා වුත්තන්ති න පච්චෙතබ්බං. පාළියඤ්හි ‘‘ඉත්ථන්නාමො ඉත්ථන්නාමස්ස ¶ ආයස්මතො’’ති අත්ථමත්තං දස්සිතං, තස්මා පාළියං අවුත්තොපි ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්සා’’ති කම්මවාචාපාළියං පයොගො දස්සිතො. ‘‘න මෙ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙ ඉච්චායස්මා සාරිපුත්තො’’ති ච ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො අත්ථකුසලො’’ති ච පඨමං ‘‘ආයස්මා’’ති පයොගස්ස දස්සනතොති වදන්ති. කත්ථචි ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්සා’’ති වත්වා කත්ථචි කෙවලං ‘‘බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති සාවෙති, සාවනං හාපෙතීති න වුච්චති නාමස්ස අහාපිතත්තාති එකෙ. සචෙ කත්ථචි ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති වත්වා කත්ථචි ‘‘බුද්ධරඅඛතස්සායස්මතො’’ති සාවෙති, පාඨානුරූපත්තා ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණන්තිපි එකෙ. බ්යඤ්ජනභෙදප්පසඞ්ගතො අනුස්සාවනානං තං න වට්ටතීති වදන්ති. සචෙ පන සබ්බට්ඨානෙපි එතෙනෙව පකාරෙන වදති, වට්ටති.

ද්වෙඋපසම්පදාපෙක්ඛාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

123. එකානුස්සාවනෙති ¶ එත්ථ එකතො අනුස්සාවනං එතෙසන්ති එකානුස්සාවනාති අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වෙ එකතොඅනුස්සාවනෙ’’ති. තත්ථ එකතොති එකක්ඛණෙති අත්ථො, විභත්තිඅලොපෙන චායං නිද්දෙසො. පුරිමනයෙනෙව එකතොඅනුස්සාවනෙ කාතුන්ති ‘‘එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන ඉතරස්සා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ද්වීහි වා තීහි වා ආචරියෙහි එකෙන වා එකතොඅනුස්සාවනෙ කාතුං.

126. වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣාති ඉමිනා උපජ්ඣායසද්දසමානත්ථො උපජ්ඣාසද්දොපීති දස්සෙති.

130. සම්භොගෙති ධම්මසම්භොගෙ ආමිසසම්භොගෙ ච. අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙති එත්ථ ච අයමධිප්පායො – යස්මා අයං ඔසාරණකම්මස්ස කතත්තා පකතත්තට්ඨානෙ ඨිතො, තස්මා න උක්ඛිත්තකෙන සද්ධිං සම්භොගාදිපච්චයා පාචිත්තියං, නාපි අලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගපච්චයා දුක්කටං අලජ්ජීලක්ඛණානුපපත්තිතො. යො හි උච්ඡුරසකසටානං සත්තාහකාලිකයාවජීවිකත්තා වට්ටති විකාලෙ උච්ඡු ඛාදිතුන්ති සඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා තං ඛාදිත්වා තප්පච්චයා පාචිත්තියං න පස්සති ¶ ‘‘වට්ටතී’’ති තථාසඤ්ඤිතාය, යො වා පන ආපත්තිමාපන්නභාවං පටිජානිත්වා ‘‘න පටිකරොමී’’ති අභිනිවිසති, අයං –

‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජති, ආපත්තිං පරිගූහති;

අගතිගමනඤ්ච ගච්ඡති, එදිසො වුච්චති අලජ්ජීපුග්ගලො’’ති. (පරි. 359) –

වුත්තලක්ඛණෙ අපතනතො අලජ්ජී නාම න හොති. තස්මා යථා පුබ්බෙ යාව උක්ඛෙපනීයකම්මං කතං, තාව තෙන සද්ධිං සම්භොගෙ සංවාසෙ ච අනාපත්ති, එවමිධාපීති සබ්බථා අනාපත්තිට්ඨානෙයෙව අනාපත්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බං ¶ . න හි භගවා අලජ්ජිනා සද්ධිං සම්භොගපච්චයා ආපත්තිසම්භවෙ සති ‘‘අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙ’’ති වදති. තතො යමෙත්ථ කෙනචි ‘‘අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙ’’ති ඉමිනා පාචිත්තියෙන අනාපත්ති වුත්තා, ‘‘අලජ්ජීපරිභොගපච්චයා දුක්කටං පන ආපජ්ජතියෙවා’’ති වත්වා බහුධා පපඤ්චිතං, න තං සාරතො පච්චෙතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං