📜

පාරාජිකකණ්ඩො

ඉදානි යදෙතං නිදානානන්තරං තත්රිමෙ චත්තාරොතිආදි පාරාජිකකණ්ඩං, තත්ථ තත්රාති තස්මිං ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති එවං වුත්තෙ පාතිමොක්ඛෙ. ඉමෙති ඉදානි වත්තබ්බානං අභිමුඛීකරණං. චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. පාරාජිකාති එවංනාමකා. ධම්මාති ආපත්තියො. උද්දෙසං ආගච්ඡන්තීති සරූපෙන උද්දිසිතබ්බතං ආගච්ඡන්ති, න නිදානෙ විය ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’ති සාධාරණවචනමත්තෙන.

1. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා

යො පනාති රස්සදීඝාදිනා ලිඞ්ගාදිභෙදෙන යො කොචි. භික්ඛූති එහිභික්ඛුඋපසම්පදා, සරණගමනූපසම්පදා, ඔවාදප්පටිග්ගහණූපසම්පදා, පඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා, අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණූපසම්පදා, දූතෙනූපසම්පදා, අට්ඨවාචිකූපසම්පදා, ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදාති ඉමාසු අට්ඨසු උපසම්පදාසු ඤත්තිචතුත්ථෙන උපසම්පදාකම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නො. තස්ස පන කම්මස්ස වත්ථුඤත්තිඅනුස්සාවන සීමා පරිසාසම්පත්තිවසෙන අකුප්පතා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ වත්ථූති උපසම්පදාපෙක්ඛො පුග්ගලො, සො ඨපෙත්වා ඌනවීසතිවස්සං අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නපුබ්බං, පණ්ඩකාදයො ච එකාදස අභබ්බපුග්ගලෙ වෙදිතබ්බො. තත්ථ ඌනවීසතිවස්සො නාම පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සො. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නපුබ්බො නාම චතුන්නං පාරාජිකානං අඤ්ඤතරං අජ්ඣාපන්නපුබ්බො. පණ්ඩකාදයො වජ්ජනීයපුග්ගලකථායං වුත්තා. තෙසු ආසිත්තපණ්ඩකඤ්ච උසූයපණ්ඩකඤ්ච ඨපෙත්වා ඔපක්කමිකපණ්ඩකො නපුංසකපණ්ඩකො පණ්ඩකභාවපක්ඛෙ ඨිතො පක්ඛපණ්ඩකො ච ඉධ අධිප්පෙතො.

ථෙය්යසංවාසකො පන තිවිධො ලිඞ්ගත්ථෙනකො සංවාසත්ථෙනකො උභයත්ථෙනකොති. තත්ථ යො සයං පබ්බජිත්වා න භික්ඛුවස්සානි ගණෙති, න යථාවුඩ්ඪං භික්ඛූනං වා සාමණෙරානං වා වන්දනං සාදියති, න ආසනෙන පටිබාහති, න උපොසථාදීසු සන්දිස්සති, අයං අසුද්ධචිත්තතාය ලිඞ්ගමත්තස්සෙව ථෙනිතත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො නාම. යො පන භික්ඛූහි පබ්බජිතො සාමණෙරො සමානො කාසායානි අපනෙත්වා තෙසු සඋස්සාහොව මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිත්වා පුන නිවාසෙත්වා සාමණෙරභාවං පටිජානාති, අයං භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා න ලිඞ්ගත්ථෙනකො, න ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසත්ථෙනකො. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකෙපි එසෙව නයො. යො ච ඛො සාමණෙරො සමානො විදෙසං ගන්ත්වා භික්ඛුවස්සානි ගණෙති, යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියති, ආසනෙන පටිබාහති, උපොසථාදීසු සන්දිස්සති, අයං සංවාසමත්තස්සෙව ථෙනිතත්තා සංවාසත්ථෙනකො නාම. භික්ඛුවස්සගණනාදිකො හි සබ්බොපි කිරියභෙදො ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘සංවාසො’’ති වෙදිතබ්බො. සික්ඛං පච්චක්ඛාය ‘‘න මං කොචි ජානාතී’’ති පුන එවං පටිපජ්ජන්තෙපි එසෙව නයො. යො පන සයං පබ්බජිත්වා විහාරං ගන්ත්වා යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියති, ආසනෙන පටිබාහති, භික්ඛුවස්සානි ගණෙති, උපොසථාදීසු සන්දිස්සති, අයං ලිඞ්ගස්ස චෙව සංවාසස්ස ච ථෙනිතත්තා උභයත්ථෙනකො නාම. ධුරනික්ඛෙපවසෙන කාසායානි අපනෙත්වා අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපජ්ජිත්වා පුන තානි අච්ඡාදෙත්වා එවං පටිපජ්ජන්තෙපි එසෙව නයො, අයං තිවිධොපි ථෙය්යසංවාසකො ඉධ අධිප්පෙතො. ඨපෙත්වා පන ඉමං තිවිධං.

‘‘රාජ දුබ්භික්ඛ කන්තාර-රොග වෙරී භයෙන වා;

චීවරාහරණත්ථං වා, ලිඞ්ගං ආදියතීධ යො.

‘‘සංවාසං නාධිවාසෙති, යාව සො සුද්ධමානසො;

ථෙය්යසංවාසකො නාම, තාව එස න වුච්චතී’’ති. (මහාව. අට්ඨ. 110);

යො පන උපසම්පන්නො තිත්ථියභාවං පත්ථයමානො සයං වා කුසචීරාදිකං තිත්ථියලිඞ්ගං ආදියති, තෙසං වා සන්තිකෙ පබ්බජති, නග්ගො වා හුත්වා ආජීවකානං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙසං වතානි ආදියති, අයං තිත්ථියපක්කන්තකො නාම. ඨපෙත්වා පන මනුස්සජාතිකං අවසෙසො සබ්බොපි තිරච්ඡානගතො නාම. යෙන මනුස්සජාතිකා ජනෙත්ති සයම්පි මනුස්සභූතෙනෙව සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපිතා, අයං මාතුඝාතකො නාම. පිතුඝාතකෙපි එසෙව නයො. යෙන අන්තමසො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතොපි මනුස්සජාතිකො ඛීණාසවො සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපිතො, අයං අරහන්තඝාතකො නාම. යො පන පකතත්තං භික්ඛුනිං තිණ්ණං මග්ගානං අඤ්ඤතරස්මිං මග්ගෙ දූසෙති , අයං භික්ඛුනිදූසකො නාම. යො දෙවදත්තො විය සාසනං උද්ධම්මං උබ්බිනයං කත්වා චතුන්නං කම්මානං අඤ්ඤතරවසෙන සඞ්ඝං භින්දති, අයං සඞ්ඝභෙදකො නාම. යො දෙවදත්තො විය දුට්ඨචිත්තෙන වධකචිත්තෙන තථාගතස්ස ජීවමානකසරීරෙ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං උප්පාදෙති, අයං ලොහිතුප්පාදකො නාම. යස්ස ඉත්ථිනිමිත්තුප්පාදනකම්මතො ච පුරිසනිමිත්තුප්පාදනකම්මතො ච උභතො දුවිධම්පි බ්යඤ්ජනං අත්ථි, අයං උභතොබ්යඤ්ජනකො නාම. ඉති ඉමෙ තෙරස පුග්ගලා උපසම්පදාය අවත්ථූ, ඉමෙ පන ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං උපසම්පදාපෙක්ඛෙ සති උපසම්පදාකම්මං වත්ථුසම්පත්තිවසෙන අකුප්පං හොති.

කථං ඤත්තිසම්පත්තිවසෙන අකුප්පං හොති? වත්ථුසඞ්ඝපුග්ගලඤත්තීනං අපරාමසනානි, පච්ඡා ඤත්තිට්ඨපනඤ්චාති ඉමෙ තාව පඤ්ච ඤත්තිදොසා. තත්ථ ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස අකිත්තනං වත්ථුඅපරාමසනං නාම. ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිඑත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘සඞ්ඝො’’ති අභණනං සඞ්ඝඅපරාමසනං නාම. ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති උපජ්ඣායස්ස අකිත්තනං පුග්ගලඅපරාමසනං නාම. සබ්බෙන සබ්බං ඤත්තියා අනුච්චාරණං ඤත්තිඅපරාමසනං නාම. පඨමං කම්මවාචං නිට්ඨාපෙත්වා ‘‘එසා ඤත්තී’’ති වත්වා ‘‘ඛමති සඞ්ඝස්සා’’ති එවං ඤත්තිකිත්තනං පච්ඡා ඤත්තිට්ඨපනං නාම. ඉති ඉමෙහි දොසෙහි විමුත්තාය ඤත්තියා සම්පන්නං ඤත්තිසම්පත්තිවසෙන අකුප්පං හොති.

අනුස්සාවනවසෙන අකුප්පතායපි වත්ථුසඞ්ඝපුග්ගලානං අපරාමසනානි, සාවනාය හාපනං, අකාලෙ සාවනන්ති ඉමෙ පඤ්ච අනුස්සාවනදොසා. තත්ථ වත්ථාදීනං අපරාමසනානි ඤත්තියං වුත්තසදිසානෙව. තීසු පන අනුස්සාවනාසු යත්ථ කත්ථචි එතෙසං අපරාමසනං අපරාමසනමෙව. සබ්බෙන සබ්බං පන කම්මවාචං අවත්වා චතුක්ඛත්තුං ඤත්තිකිත්තනමෙව, අථ වා පන කම්මවාචාබ්භන්තරෙ අක්ඛරස්ස වා පදස්ස වා අනුච්චාරණං වා දුරුච්චාරණං වා සාවනාය හාපනං නාම. සාවනාය අනොකාසෙ පඨමං ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා අනුස්සාවනකරණං අකාලෙ සාවනං නාම. ඉති ඉමෙහි දොසෙහි විමුත්තාය අනුස්සාවනාය සම්පන්නං අනුස්සාවනසම්පත්තිවසෙන අකුප්පං හොති.

පුබ්බෙ වුත්තං විපත්තිසීමාලක්ඛණං සමතික්කන්තාය පන සීමාය කතං සීමාසම්පත්තිවසෙන අකුප්පං හොති. යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙසං අනාගමනං, ඡන්දාරහානං ඡන්දස්ස අනාහරණං, සම්මුඛීභූතානං පටික්කොසනන්ති ඉමෙ පන තයො පරිසාදොසා, තෙහි විමුත්තාය පරිසාය කතං පරිසාසම්පත්තිවසෙන අකුප්පං හොති. කාරණාරහත්තා පන සත්ථු සාසනාරහත්තා ඨානාරහං නාම හොති. ඉති යො ඉමිනා එවං අකුප්පෙන ඨානාරහෙන ඤත්තිචතුත්ථෙන උපසම්පදාකම්මෙන උපසම්පන්නො, අයං ඉධ ‘‘භික්ඛූ’’ති අධිප්පෙතො. පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පන අඤ්ඤෙපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති.

භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති යා භික්ඛූනං අධිසීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා, තඤ්ච, යත්ථ චෙතෙ සහ ජීවන්ති, එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො හොන්ති, තං භගවතා පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදසඞ්ඛාතං සාජීවඤ්ච, තත්ථ සික්ඛනභාවෙන සමාපන්නොති භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමආපන්නො. සමාපන්නොති සික්ඛඤ්ච පරිපූරෙන්තො සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො හුත්වා තදුභයං උපගතොති අත්ථො. සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති යං සික්ඛං සමාපන්නො, තං අපටික්ඛිපිත්වා, යඤ්ච සාජීවං සමාපන්නො, තස්මිං දුබ්බලභාවං අප්පකාසෙත්වා. තත්ථ චිත්තඛෙත්තකාලපයොගපුග්ගලවිජානනවසෙන සික්ඛාය පච්චක්ඛානං ඤත්වා තදභාවෙන අපච්චක්ඛානං වෙදිතබ්බං. කථං? උපසම්පන්නභාවතො චවිතුකාමතාචිත්තෙනෙව හි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න දවා වා රවා වා භණන්තස්ස. එවං චිත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. තථා ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමි, ධම්මං පච්චක්ඛාමි, සඞ්ඝං පච්චක්ඛාමි, සික්ඛං, විනයං, පාතිමොක්ඛං, උද්දෙසං, උපජ්ඣායං, ආචරියං, සද්ධිවිහාරිකං, අන්තෙවාසිකං, සමානුපජ්ඣායකං, සමානාචරියකං, සබ්රහ්මචාරිං පච්චක්ඛාමී’’ති එවං වුත්තානං බුද්ධාදීනං චුද්දසන්නං, ‘‘ගිහීති මං ධාරෙහි, උපාසකො, ආරාමිකො, සාමණෙරො, තිත්ථියො, තිත්ථියසාවකො, අසමණො, ‘අසක්යපුත්තියො’ති මං ධාරෙහී’’ති එවං වුත්තානං ගිහිආදීනං අට්ඨන්නඤ්චාති ඉමෙසං ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදානං යස්ස කස්සචි සවෙවචනස්ස වසෙන තෙසු යංකිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යංකිඤ්චි වදතො සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න රුක්ඛාදීනං අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා පච්චාචික්ඛන්තස්ස. එවං ඛෙත්තවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

තත්ථ යදෙතං ‘‘පච්චක්ඛාමී’’ති ච, ‘‘මං ධාරෙහී’’ති (පාරා. 51) ච වුත්තං වත්තමානකාලවචනං, යානි ච ‘‘අලං මෙ බුද්ධෙන, කිං නු මෙ බුද්ධෙන, න මමත්ථො බුද්ධෙන , සුමුත්තාහං බුද්ධෙනා’’තිආදිනා (පාරා. 52) නයෙන ආඛ්යාතවසෙන කාලං අනාමසිත්වා පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වුත්තානි ‘‘අලං මෙ’’තිආදීනි චත්තාරි පදානි, තෙසංයෙව ච සවෙවචනානං වසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න ‘‘පච්චක්ඛාසි’’න්ති වා ‘‘පච්චක්ඛිස්ස’’න්ති වා ‘‘මං ධාරෙසී’’ති වා ‘‘මං ධාරෙස්සතී’’ති වා ‘‘යංනූනාහං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති (පාරා. 45) වාතිආදීනි අතීතානාගතපරිකප්පවචනානි භණන්තස්ස. එවං වත්තමාන කාලවසෙන චෙව අනාමට්ඨකාලවසෙන ච පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පයොගො පන දුවිධො කායිකො ච වාචසිකො ච. තත්ථ ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා (පාරා. 51) නයෙන යාය කායචි භාසාය වචීභෙදං කත්වා වාචසිකප්පයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න අක්ඛරලිඛනං වා හත්ථමුද්දාදිදස්සනං වා කායප්පයොගං කරොන්තස්ස. එවං වාචසිකප්පයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පුග්ගලො පන දුවිධො – යො ච පච්චක්ඛාති, යස්ස ච පච්චක්ඛාති. තත්ථ යො පච්චක්ඛාති, සො සචෙ උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටානං අඤ්ඤතරො න හොති. යස්ස පන පච්චක්ඛාති, සො සචෙ මනුස්සජාතිකො හොති, න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො, සම්මුඛීභූතො ච සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. න හි අසම්මුඛීභූතස්ස දූතෙන වා පණ්ණෙන වා ආරොචනං රුහති. එවං යථාවුත්තපුග්ගලවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

විජානනම්පි නියමිතානියමිතවසෙන දුවිධං. තත්ථ යස්ස යෙසං වා නියමෙත්වා ‘‘ඉමස්ස, ඉමෙසං වා ආරොචෙමී’’ති වදති, සචෙ තෙ යථා පකතියා ලොකෙ මනුස්සා වචනං සුත්වා ආවජ්ජනසමයෙ ජානන්ති, එවං තස්ස වචනානන්තරමෙව තස්ස ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථයතී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්ති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අථ අපරභාගෙ ‘‘කිං ඉමිනා වුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා ජානන්ති, අඤ්ඤෙ වා ජානන්ති, අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අනියමෙත්වා ආරොචෙන්තස්ස පන සචෙ වුත්තනයෙන යො කොචි මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. එවං විජානනවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. යො පන අන්තමසො දවායපි පච්චක්ඛාති, තෙන අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. ඉති ඉමෙසං වුත්තප්පකාරානං චිත්තාදීනං වා වසෙන, සබ්බසො වා පන අපච්චක්ඛානෙන සික්ඛං අපච්චක්ඛාය සික්ඛාපච්චක්ඛානස්සෙව ච අත්ථභූතං එකච්චං දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා.

මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යාති එත්ථ මෙථුනං ධම්මන්ති රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසානං උභින්නං ධම්මං. පටිසෙවෙය්යාති පටිසෙවෙය්ය අජ්ඣාපජ්ජෙය්ය. අන්තමසොති සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන. තිරච්ඡානගතායපීති පටිසන්ධිවසෙන තිරච්ඡානෙසු ගතායපි, අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්ති. පාරාජිකො හොතීති පරාජිතො හොති, පරාජයං ආපන්නො. අසංවාසොති පකතත්තා භික්ඛූ සහ වසන්ති එත්ථාති එකකම්මාදිකොව තිවිධොපි විධි සංවාසො නාම, සො තෙන සද්ධිං නත්ථීති අසංවාසො. සඞ්ඝකම්මෙසු හි එස ගණපූරකොපි න හොති, අයං තාව පදවණ්ණනා.

අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතවසෙන හි තිස්සො ඉත්ථියො, තාසං වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමුඛමග්ගවසෙන තයො තයො කත්වා නව මග්ගා, තථා උභතොබ්යඤ්ජනකානං. පුරිසානං පන වච්චමග්ගමුඛමග්ගවසෙන ද්වෙ ද්වෙ කත්වා ඡ මග්ගා, තථා පණ්ඩකානන්ති එවං තිංස මග්ගා. තෙසු අත්තනො වා පරෙසං වා යස්ස කස්සචි මග්ගස්ස සන්ථතස්ස වා අසන්ථතස්ස වා, පරෙසං පන මතානම්පි අක්ඛායිතස්ස වා යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතස්ස වා පකතිවාතෙන අසංඵුට්ඨෙ අල්ලොකාසෙ යො භික්ඛු එකතිලබීජමත්තම්පි අත්තනො අඞ්ගජාතං සන්ථතං වා අසන්ථතං වා සෙවනචිත්තෙන පවෙසෙති, පරෙන වා පවෙසියමානෙ පවෙසනපවිට්ඨට්ඨිතඋද්ධරණෙසු යංකිඤ්චි සාදියති, අයං පාරාජිකාපත්තිං ආපන්නො නාම හොති, අයං තාවෙත්ථ අසාධාරණවිනිච්ඡයො. සබ්බසික්ඛාපදානං පන සාධාරණවිනිච්ඡයත්ථං අයං මාතිකා –

නිදානං පුග්ගලං වත්ථුං, පඤ්ඤත්තිවිධිමෙව ච;

ආණත්තාපත්තිනාපත්ති-විපත්තිං අඞ්ගමෙව ච.

සමුට්ඨානවිධිං කිරියා-සඤ්ඤාචිත්තෙහි නානත්තං;

වජ්ජකම්මප්පභෙදඤ්ච, තිකද්වයවිධිං තථා.

ලක්ඛණං සත්තරසධා, ඨිතං සාධාරණං ඉදං;

ඤත්වා යොජෙය්ය මෙධාවී, තත්ථ තත්ථ යථාරහන්ති.

තත්ථ නිදානං නාම වෙසාලි-රාජගහ-සාවත්ථි-ආළවි-කොසම්බි-සග්ග-භග්ගානං වසෙන සත්තවිධං පඤ්ඤත්තිට්ඨානං, ඉදඤ්හි සබ්බසික්ඛාපදානං නිදානං. පුග්ගලො නාම යං යං ආරබ්භ තං තං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං. වත්ථු නාම තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස අජ්ඣාචාරො වුච්චති. පඤ්ඤත්තිවිධින්ති පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිඅනුප්පන්නපඤ්ඤත්තිසබ්බත්ථපඤ්ඤත්තිපදෙසපඤ්ඤත්තිසාධාරණපඤ්ඤත්ති අසාධාරණපඤ්ඤත්තිඑකතොපඤ්ඤත්තිඋභතොපඤ්ඤත්තිවසෙන නවවිධා පඤ්ඤත්ති. තත්ථ අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති නාම අනුප්පන්නෙ දොසෙ පඤ්ඤත්තා, සා අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණවසෙන (චූළව. 403) භික්ඛුනීනංයෙව ආගතා, අඤ්ඤත්ර නත්ථි. විනයධරපඤ්චමෙන (මහාව. 259) ගණෙන උපසම්පදා, ගණඞ්ගණූපාහනා (මහාව. 259) ධුවන්හානං චම්මත්ථරණන්ති එතෙසං වසෙන චතුබ්බිධා පදෙසපඤ්ඤත්ති නාම. මජ්ඣිමදෙසෙයෙව හි එතෙහි ආපත්ති හොති, තෙසුපි ධුවන්හානං පටික්ඛෙපමත්තමෙව පාතිමොක්ඛෙ ආගතං, තතො අඤ්ඤා පදෙසපඤ්ඤත්ති නාම නත්ථි. සබ්බානි සබ්බත්ථපඤ්ඤත්තියෙව හොන්ති, සාධාරණපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච එකතොපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච අත්ථතො එකං, තස්මා අනුප්පන්නපඤ්ඤත්තිඤ්ච සබ්බත්ථපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච එකතොපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච ඨපෙත්වා සෙසානං චතස්සන්නං පඤ්ඤත්තීනං වසෙන සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. ආණත්තාපත්තිනාපත්තිවිපත්තින්තිඑත්ථ ආණත්තීතිආණාපනා වුච්චති. ආපත්තීති පුබ්බප්පයොගාදිවසෙන ආපත්තිභෙදො. අනාපත්තීති අජානනාදිවසෙන අනාපත්ති. විපත්තීති සීලආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීනං අඤ්ඤතරා. ඉති ඉමාසං ආණත්තාදීනම්පි වසෙන සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. අඞ්ගන්ති සබ්බසික්ඛාපදෙසු ආපත්තීනං අඞ්ගං වෙදිතබ්බං.

සමුට්ඨානවිධින්ති සබ්බාපත්තීනං කායො වාචා කායවාචා කායචිත්තං වාචාචිත්තං කායවාචාචිත්තන්ති ඉමානි එකඞ්ගිකද්වඞ්ගිකතිවඞ්ගිකානි. ඡ සමුට්ඨානානි නාම යානි ‘‘සික්ඛාපදසමඋට්ඨානානී’’තිපි වුච්චන්ති. තත්ථ පුරිමානි තීණි අචිත්තකානි, පච්ඡිමානි සචිත්තකානි. තෙසු එකෙන වා ද්වීහි වා තීහි වා චතූහි වා ඡහි වා සමුට්ඨානෙහි ආපත්තියො සමුට්ඨහන්ති, පඤ්චසමුට්ඨානා නාම නත්ථි. තත්ථ එකසමුට්ඨානා නාම චතුත්ථෙන ච පඤ්චමෙන ච ඡට්ඨෙන ච සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙන. ද්විසමුට්ඨානා නාම පඨමචතුත්ථෙහි ච දුතියපඤ්චමෙහි ච තතියඡට්ඨෙහි ච චතුත්ථඡට්ඨෙහි ච පඤ්චමඡට්ඨෙහි ච සමුට්ඨානෙහි, සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙහි. තිසමුට්ඨානා නාම පඨමෙහි ච තීහි, පච්ඡිමෙහි ච තීහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙහි. චතුසමුට්ඨානා නාම පඨමතතියචතුත්ථඡට්ඨෙහි ච දුතියතතියපඤ්චමඡට්ඨෙහි ච සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙහි. ඡ සමුට්ඨානා නාම ඡහිපි සමුට්ඨාති.

එවං –

තිධා එකසමුට්ඨානා, පඤ්චධා ද්විසමුට්ඨිතා;

ද්විධා තිචතුරො ඨානා, එකධා ඡසමුට්ඨිතාති.

සමුට්ඨානවසෙන සබ්බාව තෙරස ආපත්තියො හොන්ති (චූළව. 165 ආදයො), තා පඨමපඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදවසෙන සමුට්ඨානතො තෙරස නාමානි ලභන්ති පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානා, අදින්නාදාන-සඤ්චරිත්ත-සමනුභාසන-කථින-එළකලොම-පදසොධම්ම-අද්ධාන-ථෙය්යසත්ථ-ධම්මදෙසනාභූතාරොචන-චොරිවුට්ඨාපන-අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානාති. තත්ථ යා කායචිත්තතො සමුට්ඨාති, අයං පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානා නාම. යා සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, අයං අදින්නාදානසමුට්ඨානා නාම. යා ඡහිපි සමුට්ඨාති, අයං සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානා නාම. යා ඡට්ඨෙනෙව සමුට්ඨාති, අයං සමනුභාසනසමුට්ඨානා නාම. යා තතියඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, අයං කථිනසමුට්ඨානා නාම. යා පඨමචතුත්ථෙහි සමුට්ඨාති, අයං එළකලොමසමුට්ඨානා නාම. යා දුතියපඤ්චමෙහි සමුට්ඨාති , අයං පදසොධම්මසමුට්ඨානා නාම. යා පඨමතතියචතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, අයං අද්ධානසමුට්ඨානා නාම. යා චතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, අයං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානා නාම. යා පඤ්චමෙනෙව සමුට්ඨාති, අයං ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානා නාම. යා අචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, අයං භූතාරොචනසමුට්ඨානා නාම. යා පඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, අයං චොරිවුට්ඨාපනසමුට්ඨානා නාම. යා දුතියතතියපඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, අයං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානා නාමාති. ඉති ඉමස්ස සමුට්ඨානවිධිනොපි වසෙන සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

කිරියාසඤ්ඤාචිත්තෙහි නානත්තන්ති එතෙහි කිරියාදීහි සබ්බාපත්තීනං නානාභාවං ඤත්වා සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සබ්බාපත්තියො හි කිරියාවසෙන පඤ්චවිධා හොන්ති, සෙය්යථිදං – අත්ථාපත්ති කිරියතො සමුට්ඨාති , අත්ථි අකිරියතො, අත්ථි කිරියාකිරියතො, අත්ථි සියා කිරියතො සියා අකිරියතො, අත්ථි සියා කිරියතො සියා කිරියාකිරියතොති. තත්ථ යා කායෙන වා වාචාය වා පථවිඛණනාදීසු (පචි. 84) විය වීතික්කමං කරොන්තස්ස හොති, අයං කිරියතො සමුට්ඨාති නාම. යා කායවාචාහි කත්තබ්බං අකරොන්තස්ස හොති පඨමකථිනාපත්ති (පාරා. 459 ආදයො) විය, අයං අකිරියතො සමුට්ඨාති නාම. යා කරොන්තස්ස ච අකරොන්තස්ස ච හොති අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරප්පටිග්ගහණාපත්ති (පාරා. 508-511) විය, අයං කිරියාකිරියතොසමුට්ඨාති නාම. යා සියා කරොන්තස්ස ච, සියා අකරොන්තස්ස ච හොති රූපියප්පටිග්ගහණාපත්ති (පාරා. 582) විය, අයං සියා කිරියතො සියා අකිරියතො සමුට්ඨාති නාම. යා සියා කරොන්තස්ස ච සියා කරොන්තාකරොන්තස්ස ච හොති කුටිකාරාපත්ති (පාරා. 342 ආදයො) විය, අයං සියා කිරියතො සියා කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාති නාම.

සබ්බාපත්තියො ච සඤ්ඤාවසෙන දුවිධා හොන්ති සඤ්ඤාවිමොක්ඛා නොසඤ්ඤාවිමොක්ඛාති. තත්ථ යතො වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චති, අයං සඤ්ඤාවිමොක්ඛා, ඉතරා නොසඤ්ඤාවිමොක්ඛා. පුන ච සබ්බාපි චිත්තවසෙන දුවිධා හොන්ති සචිත්තකා අචිත්තකා චාති. තත්ථ යා සචිත්තකසමුට්ඨානවසෙනෙව සමුට්ඨාති අයං සචිත්තකා. යා අචිත්තකෙන වා සචිත්තකමිස්සකෙන වා සමුට්ඨාති අයං අචිත්තකා.

වජ්ජකම්මප්පභෙදන්ති එත්ථ සබ්බාපත්තියො වජ්ජවසෙන දුවිධා හොන්ති ලොකවජ්ජා පණ්ණත්තිවජ්ජා චාති. තත්ථ යස්සා සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, අයං ලොකවජ්ජා, සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජා. සබ්බා ච කායකම්මවචීකම්මතදුභයවසෙන තිවිධා හොන්ති. තත්ථ කායද්වාරෙ ආපජ්ජිතබ්බා කායකම්මන්ති වුච්චති, වචීද්වාරෙ ආපජ්ජිතබ්බා වචීකම්මන්ති වුච්චති, උභයත්ථ ආපජ්ජිතබ්බා කායකම්මං වචීකම්මඤ්චාති, මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථි. ඉති ඉමිනා වජ්ජකම්මප්පභෙදෙනාපි සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තිකද්වයවිධින්ති කුසලත්තිකවෙදනාත්තිකවිධිං. ආපත්තිං ආපජ්ජමානො හි අකුසලචිත්තො වා ආපජ්ජති කුසලාබ්යාකතචිත්තො වා, තථා දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගී වා ඉතරවෙදනාද්වයසමඞ්ගී වා. එවං සන්තෙපි සබ්බසික්ඛාපදෙසු අකුසලචිත්තවසෙන එකං චිත්තං, කුසලාබ්යාකතචිත්තවසෙන ද්වෙ චිත්තානි, සබ්බෙසං වසෙන තීණි චිත්තානි. දුක්ඛවෙදනාවසෙන එකා වෙදනා, සුඛඋපෙක්ඛාවසෙන ද්වෙ, සබ්බාසං වසෙන තිස්සො වෙදනාති. අයමෙව පභෙදො ලබ්භති, න අඤ්ඤො.

ලක්ඛණං සත්තරසධා, ඨිතං සාධාරණං ඉදං, ඤත්වාති ඉදං නිදානාදිවෙදනාත්තිකපරියොසානං සත්තරසප්පකාරං ලක්ඛණං ජානිත්වා යොජෙය්ය මෙධාවී. තත්ථ තත්ථ යථාරහන්ති පණ්ඩිතො භික්ඛු තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ඉදං ලක්ඛණං යථානුරූපං යොජෙය්යාති අත්ථො. තං පන අයොජිතං දුබ්බිජානං හොති, තස්මා නං සබ්බසික්ඛාපදානං අසාධාරණවිනිච්ඡයපරියොසානෙ ඉමං මාතිකං අනුද්ධරිත්වාව යොජෙත්වා දස්සයිස්සාම.

ඉධ පනස්ස අයං යොජනා – ඉදං වෙසාලියං සුදින්නත්ථෙරං ආරබ්භ මෙථුනවීතික්කමවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තං. ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති අයමෙත්ථ පඤ්ඤත්ති, ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති ච ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපී’’ති ච ද්වෙ අනුපඤ්ඤත්තියො. අනුපඤ්ඤත්ති ච නාමෙසා ආපත්තිකරා ච හොති අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදාදීසු (පාචි. 95 ආදයො) විය, අනාපත්තිකරා ච අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තාතිආදීසු (පාරා. 236-237) විය, ආපත්තිඋපත්ථම්භකරා ච අදින්නාදානාදීසු (පාරා. 91) විය , ඉධ පන උපත්ථම්භකරාති වෙදිතබ්බා. ඉතො පරං පන යත්ථ අනුපඤ්ඤත්ති අත්ථි, තත්ථ ‘‘අයං අනුපඤ්ඤත්තී’’ති එත්තකමෙව දස්සයිස්සාම. ඨපෙත්වා පන අනුපඤ්ඤත්තිං අවසෙසා පඤ්ඤත්තියෙවාති සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. භික්ඛුං ආරබ්භ උප්පන්නවත්ථුස්මිංයෙව ‘‘යා පන භික්ඛුනී ඡන්දසො මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති එවං භික්ඛුනීනම්පි පඤ්ඤත්තිතො සාධාරණපඤ්ඤත්ති. ආණත්තියා අනාපජ්ජනතො අනාණත්තිකං. භික්ඛුං පන ආණාපෙන්තො අකප්පියසමාදානාපත්තිතො න මුච්චති, මෙථුනරාගෙන කායසංසග්ගෙ දුක්කටං, ජීවමානකසරීරස්ස වුත්තප්පකාරෙ මග්ගෙ සචෙපි තචාදීනි අනවසෙසෙත්වා සබ්බසො ඡින්නෙ නිමිත්තසණ්ඨානමත්තං පඤ්ඤායති, තත්ථ අන්තමසො අඞ්ගජාතෙ උට්ඨිතං අනට්ඨකායප්පසාදං පීළකං වා චම්මඛිලං වා පවෙසෙන්තස්සාපි සෙවනචිත්තෙ සති පාරාජිකං, නට්ඨකායප්පසාදං සුක්ඛපීළකං වා මතචම්මං වා ලොමං වා පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටං, සචෙ නිමිත්තසණ්ඨානමත්තම්පි අනවසෙසෙත්වා සබ්බසො මග්ගො උප්පාටිතො, තත්ථ උපක්කමතො වණසඞ්ඛෙපවසෙන ථුල්ලච්චයං, තථා මනුස්සානං අක්ඛිනාසාකණ්ණච්ඡිද්දවත්ථිකොසෙසු සත්ථකෙන කතවණෙ වා, හත්ථිඅස්සාදීනඤ්ච තිරච්ඡානානං වත්ථිකොසනාසාපුටෙසු ථුල්ලච්චයං. තිරච්ඡානානං පන අක්ඛිකණ්ණනාසාවණෙසු අහිමච්ඡාදීනං පවෙසනප්පමාණවිරහිතෙ අණුනිමිත්තෙ සබ්බෙසඤ්ච උපකච්ඡකාදීසු සෙසසරීරෙසු දුක්කටං. මතසරීරෙ නිමිත්තෙ උපඩ්ඪක්ඛායිතතො පට්ඨාය යාව න කුථිතං හොති, තාව ථුල්ලච්චයං. කුථිතෙ දුක්කටං, තථා වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටං. ඔට්ඨතො බහි නික්ඛන්තජිව්හාය වා දන්තෙසු වා ථුල්ලච්චයං. නිමිත්තතො බහි පතිතමංසපෙසියං දුක්කටන්ති අයමෙත්ථ ආපත්තිභෙදො.

අජානන්තස්ස අසාදියන්තස්ස උම්මත්තකස්ස ඛිත්තචිත්තස්ස වෙදනාට්ටස්ස ආදිකම්මිකානඤ්ච අනාපත්ති. එත්ථ පන යො නිද්දං ඔක්කන්තත්තා පරෙන කතම්පි උපක්කමං න ජානාති, සො අජානන්තො. යො ජානිත්වාපි න සාදියති, සො අසාදියන්තො. යො පිත්තවසෙන අතෙකිච්ඡං උම්මාදං පත්තො, සො උම්මත්තකො. යක්ඛෙහි කතචිත්තවික්ඛෙපො ඛිත්තචිත්තො. ද්වින්නම්පි ච එතෙසං අග්ගිසුවණ්ණගූථචන්දනාදීසු සමප්පවත්තිභාවෙන අජානනභාවොව පමාණං. යො අධිමත්තවෙදනාය ආතුරත්තා කිඤ්චි න ජානාති, සො වෙදනාට්ටො. යො තස්මිං තස්මිං වත්ථුස්මිං ආදිභූතො, සො ආදිකම්මිකො. අයං පන අනාපත්ති. චතූසු විපත්තීසු සීලවිපත්ති. තස්සා ද්වෙ අඞ්ගානි සෙවනචිත්තඤ්ච මග්ගෙන මග්ගපටිපාදනඤ්චාති. සමුට්ඨානාදිතො ඉදං සික්ඛාපදං පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං, කිරියං, සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, අකුසලචිත්තං, ද්විවෙදනන්ති, ඉමානි ච සමුට්ඨානාදීනි නාම ආපත්තියා හොන්ති, න සික්ඛාපදස්ස. වොහාරසුඛත්ථං පන සබ්බට්ඨකථාසු සික්ඛාපදසීසෙන දෙසනා ආගතා, තස්මා අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා අධිප්පෙතමෙව ගහෙතබ්බං.

අත්ථඤ්හි නාථො සරණං අවොච;

න බ්යඤ්ජනං ලොකහිතො මහෙසී.

තස්මා අකත්වා රතිමක්ඛරෙසු;

අත්ථෙ නිවෙසෙය්ය මතිං මුතීමාති.

පඨමපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා

දුතියෙ ගාමා වා අරඤ්ඤාවාති එත්ථ සබ්බොපි එකකුටිකාදිභෙදො පරික්ඛිත්තො වා අපරික්ඛිත්තො වා සමනුස්සො වා අමනුස්සො වා අන්තමසො අතිරෙකචාතුමාසනිවිට්ඨො යො කොචි සත්ථොපි ‘‘ගාමො’’ති වෙදිතබ්බො. ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤං නාම. තත්ථ අසම්මොහත්ථං ඝරං ඝරූපචාරො ගාමො ගාමූපචාරොති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. නිබ්බකොසස්ස හි උදකපතනට්ඨානබ්භන්තරං ඝරං නාම. යං පන ද්වාරෙ ඨිතො මාතුගාමො භාජනධොවනඋදකං ඡඩ්ඩෙති, තස්ස පතනට්ඨානඤ්ච මාතුගාමෙනෙව අන්තොගෙහෙ ඨිතෙන පකතියා බහි ඛිත්තස්ස සුප්පස්ස වා සංමුඤ්ජනියා වා පතනට්ඨානඤ්ච ඝරස්ස පුරතො ද්වීසු කොණෙසු සම්බන්ධිත්වා මජ්ඣෙ රුක්ඛසූචිද්වාරං ඨපෙත්වා ගොරූපානං පවෙසනනිවාරණත්ථං කතපරික්ඛෙපො ච අයං සබ්බොපි ඝරූපචාරො නාම. යං පන සබ්බන්තිමං ඝරං හොති, තස්ස ඝරස්ස තාදිසෙ ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස යථා තරුණමනුස්සා අත්තනො බලං දස්සෙන්තො බාහුං පසාරෙත්වා ලෙඩ්ඩුං ඛිපන්ති, එවං ඛිත්තස්ස ලෙඩ්ඩුස්ස පතනට්ඨානබ්භන්තරං ගාමො නාම. තතො අඤ්ඤස්ස ලෙඩ්ඩුපාතස්ස අබ්භන්තරං ගාමූපචාරො නාම. පතිතස්ස පන ලෙඩ්ඩුනො පවත්තිත්වා ගතට්ඨානං න ගහෙතබ්බං. පරික්ඛිත්තස්ස පන ගාමස්ස පරික්ඛෙපොයෙව ගාමස්ස පරිච්ඡෙදො, තස්ස සචෙ ද්වෙ ඉන්දඛිලා හොන්ති අබ්භන්තරිමෙ ඉන්දඛිලෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතබ්භන්තරං ගාමූපචාරො නාම. පදභාජනෙපි (පාරා. 92) හි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ය්වායං අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො දස්සිතො, තස්ස වසෙන විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසු ආපත්ති පරිච්ඡින්දිතබ්බා. ඉති ඉමං ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ අරඤ්ඤං නාම. දෙසනාමත්තමෙව චෙතං ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤාවා’’ති. යෙ පන ඉමෙසං පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං ඝරඝරූපචාරගාමූපචාරා වුත්තා, තතොපි පාරාජිකවත්ථුං අවහරන්තස්ස පාරාජිකං හොතියෙව.

අදින්නන්ති අඤ්ඤස්ස මනුස්සජාතිකස්ස සන්තකං. ථෙය්යසඞ්ඛාතන්ති එත්ථ ථෙනොති චොරො, ථෙනස්ස භාවො ථෙය්යං, අවහරණචිත්තස්සෙතං නාමං. සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එකං, කොට්ඨාසස්සෙතං නාමං ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’තිආදීසු (සු. නි. 880; මහානි. 109) විය. ථෙය්යඤ්ච තං සඞ්ඛාතඤ්චාති ථෙය්යසඞ්ඛාතං, ථෙය්යචිත්තසඞ්ඛාතො එකො චිත්තකොට්ඨාසොති අත්ථො. කරණත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං, තස්මා ථෙය්යසඞ්ඛාතෙනාති අත්ථතො දට්ඨබ්බං. යො ච ථෙය්යසඞ්ඛාතෙන ආදියති, සො යස්මා ථෙය්යචිත්තො හොති, තස්මා බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වා අත්ථමෙව දස්සෙතුං ‘‘ථෙය්යචිත්තො අවහරණචිත්තො’’ති (පාරා. 92) එවමස්ස පදභාජනං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ආදියෙය්යාති පඤ්චවීසතියා අවහාරානං අඤ්ඤතරවසෙන හරෙය්ය. තෙ පන අවහාරා පඤ්ච පඤ්චකානි සමොධානෙත්වා සාධුකං සල්ලක්ඛෙතබ්බා. පඤ්ච පඤ්චකානි නාම නානාභණ්ඩපඤ්චකං එකභණ්ඩපඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකං පුබ්බපයොගපඤ්චකං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකන්ති. තත්ථ පුරිමානි ද්වෙ පඤ්චකානි එතස්සෙව පදස්ස පදභාජනෙ වුත්තානං ‘‘ආදියෙය්ය හරෙය්ය අවහරෙය්ය ඉරියාපථං විකොපෙය්ය ඨානා චාවෙය්යා’’ති ඉමෙසං පදානං වසෙන ලබ්භන්ති. තත්ථ නානාභණ්ඩපඤ්චකං සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකවසෙන දට්ඨබ්බං, ඉතරං සවිඤ්ඤාණකවසෙනෙව. කථං? ආදියෙය්යාති ආරාමං අභියුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. සාමිකො ‘‘න මය්හං භවිස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, ආපත්ති පාරාජිකස්ස. හරෙය්යාති අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තො සීසෙ භාරං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, දුක්කටං. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයං. ඛන්ධං ඔරොපෙති, පාරාජිකං. අවහරෙය්යාති උපනික්ඛිත්තං භණ්ඩං ‘‘දෙහි මෙ භණ්ඩ’’න්ති වුච්චමානො ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’ති භණති, දුක්කටං. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති, ථුල්ලච්චයං. සාමිකො ‘‘න මය්හං භවිස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, පාරාජිකං. ඉරියාපථං විකොපෙය්යාති ‘‘සහ භණ්ඩහාරකං නෙස්සාමී’’ති පඨමං පාදං අතික්කාමෙති, ථුල්ලච්චයං. දුතියං පාදං අතික්කාමෙති, පාරාජිකං. ඨානා චාවෙය්යාති ථලට්ඨං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, දුක්කටං. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයං. ඨානා චාවෙති, පාරාජිකං. එවං තාව නානාභණ්ඩපඤ්චකං වෙදිතබ්බං. සසාමිකස්ස පන දාසස්ස වා තිරච්ඡානගතස්ස වා යථාවුත්තෙන අභියොගාදිනා නයෙන ආදියනහරණඅවහරණඉරියාපථවිකොපනඨානාචාවනවසෙන එකභණ්ඩපඤ්චකං වෙදිතබ්බං.

කතමං සාහත්ථිකපඤ්චකං? සාහත්ථිකො ආණත්තිකො නිස්සග්ගියො අත්ථසාධකො ධුරනික්ඛෙපොති. තත්ථ සාහත්ථිකො නාම පරස්ස භණ්ඩං සහත්ථා අවහරති. ආණත්තිකො නාම ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙති. නිස්සග්ගියො නාම සුඞ්කඝාතකපරිකප්පිතොකාසානං අන්තො ඨත්වා බහි පාතනං. අත්ථසාධකො නාම ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොති, තදා තං අවහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙති. තත්ථ සචෙ පරො අනන්තරායිකො හුත්වා තං අවහරති, ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පරස්ස වා පන තෙලකුම්භියා පාදග්ඝනකතෙලං අවස්සං පිවනකානි උපාහනාදීනි පක්ඛිපති, හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජිකං. ධුරනික්ඛෙපො පන ආරාමාභියොගඋපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන වෙදිතබ්බො. තාවකාලිකභණ්ඩදෙය්යානි අදෙන්තස්සාපි එසෙවනයොති ඉදං සාහත්ථිකපඤ්චකං.

කතමං පුබ්බපයොගපඤ්චකං? පුබ්බපයොගො සහපයොගො සංවිධාවහාරො සඞ්කෙතකම්මං නිමිත්තකම්මන්ති . තත්ථ ආණත්තිවසෙන පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො. ඨානා චාවනවසෙන, ඛිලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ච සහපයොගො වෙදිතබ්බො. සංවිධාවහාරො නාම ‘‘අසුකං නාම භණ්ඩං අවහරිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා සංමන්තයිත්වා අවහරණං. එවං සංවිදහිත්වා ගතෙසු හි එකෙනාපි තස්මිං භණ්ඩෙ ඨානා චාවිතෙ සබ්බෙසං අවහාරා හොන්ති. සඞ්කෙතකම්මං නාම සඤ්ජානනකම්මං. සචෙ හි පුරෙභත්තාදීසු යංකිඤ්චි කාලං පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘අසුකස්මිං කාලෙ ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති වුත්තො සඞ්කෙතතො අපච්ඡා අපුරෙ තං අවහරති, සඞ්කෙතකාරකස්ස සඞ්කෙතකරණක්ඛණෙයෙව අවහාරො. නිමිත්තකම්මං නාම සඤ්ඤුප්පාදනත්ථං අක්ඛිනික්ඛණාදිනිමිත්තකරණං. සචෙ හි එවං කතනිමිත්තතො අපච්ඡා අපුරෙ ‘‘යං අවහරා’’ති වුත්තො, තං අවහරති, නිමිත්තකාරකස්ස නිමිත්තකරණක්ඛණෙයෙව අවහාරොති ඉදං පුබ්බපයොගපඤ්චකං.

කතමං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකං? ථෙය්යාවහාරො පසය්හාවහාරො පරිකප්පාවහාරො පටිච්ඡන්නාවහාරො කුසාවහාරොති. තත්ථ යො සන්ධිච්ඡෙදාදීනි කත්වා අදිස්සමානො අවහරති, කූටමානකූටකහාපණාදීහි වා වඤ්චෙත්වා ගණ්හාති, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො ථෙය්යාවහාරොති වෙදිතබ්බො. යො පන පසය්හ බලක්කාරෙන පරෙසං සන්තකං ගණ්හාති ගාමඝාතකාදයො විය, අත්තනො පත්තබලිතො වා වුත්තනයෙනෙව අධිකං ගණ්හාති රාජභටාදයො විය, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො පසය්හාවහාරොති වෙදිතබ්බො. පරිකප්පෙත්වා ගහණං පන පරිකප්පාවහාරො නාම. සො භණ්ඩොකාසවසෙන දුවිධො. තත්රායං භණ්ඩපරිකප්පො – සාටකත්ථිකො අන්තොගබ්භං පවිසිත්වා ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමි, සචෙ සුත්තං, න ගණ්හිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙත්වා අන්ධකාරෙ පසිබ්බකං ගණ්හාති, තත්ර චෙ සාටකො හොති, උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකං. සුත්තං චෙ හොති, රක්ඛති. බහි නීහරිත්වා මුඤ්චිත්වා ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වා පුන ආහරිත්වා ඨපෙති, රක්ඛතියෙව. ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වාපි ‘‘යං ලද්ධං, තං ගහෙතබ්බ’’න්ති ගච්ඡති, පදවාරෙන කාරෙතබ්බො. භූමියං ඨපෙත්වා ගණ්හාති, උද්ධාරෙ පාරාජිකං. ‘‘චොරො චොරො’’ති අනුබන්ධො ඡට්ටෙත්වා පලායති, රක්ඛති. සාමිකා දිස්වා ගණ්හන්ති, රක්ඛති යෙව. අඤ්ඤො චෙ කොචි ගණ්හාති, භණ්ඩදෙය්යං. සාමිකෙසු නිවත්තෙසු සයං දිස්වා පංසුකූලසඤ්ඤාය ‘‘පගෙවෙතං මයා ගහිතං, මම දානි සන්තක’’න්ති ගණ්හන්තස්සාපි භණ්ඩදෙය්යමෙව. තත්ථ ය්වායං ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තො පරිකප්පො, අයං භණ්ඩපරිකප්පො නාම.

ඔකාසපරිකප්පො පන එවං වෙදිතබ්බො – එකච්චො පන පරපරිවෙණාදීනි පවිට්ඨො කිඤ්චි ලොභනෙය්යං භණ්ඩං දිස්වා ගබ්භද්වාරපමුඛහෙට්ඨාපාසාදද්වාරකොට්ඨකරුක්ඛමූලාදිවසෙන පරිච්ඡෙදං කත්වා ‘‘සචෙ මං එත්ථන්තරෙ පස්සිස්සන්ති, දට්ඨුකාමතාය ගහෙත්වා විචරන්තො විය දස්සාමි, නො චෙ පස්සිස්සන්ති, හරිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙති, තස්ස තං ආදාය පරිකප්පිතපරිච්ඡෙදං අතික්කන්තමත්තෙ අවහාරො හොති. ඉති ය්වායං වුත්තනයෙනෙව පවත්තො පරිකප්පො, අයං ඔකාසපරිකප්පො නාම. එවමිමෙසං ද්වින්නම්පි පරිකප්පානං වසෙන පරිකප්පෙත්වා ගණ්හතො අවහාරො ‘‘පරිකප්පාවහාරො’’ති වෙදිතබ්බො.

පටිච්ඡාදෙත්වා පන අවහරණං පටිච්ඡන්නාවහාරො නාම. සො එවං වෙදිතබ්බො – යො භික්ඛු උය්යානාදීසු පරෙසං ඔමුඤ්චිත්වා ඨපිතඅඞ්ගුලිමුද්දිකාදීනි දිස්වා ‘‘පච්ඡා ගණ්හිස්සාමී’’ති පංසුනා වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙති, තස්ස එත්තාවතා උද්ධාරො නත්ථීති න තාව අවහාරො හොති . යදා පන සාමිකා විචිනන්තා අපස්සිත්වා ‘‘ස්වෙ ජානිස්සාමා’’ති සාලයාව ගතා හොන්ති, අථස්ස තං උද්ධරතො උද්ධාරෙ අවහාරො. පටිච්ඡන්නකාලෙයෙව ‘‘එතං මම සන්තක’’න්ති සකසඤ්ඤාය වා ‘‘ගතා දානි තෙ, ඡට්ටිතභණ්ඩං ඉද’’න්ති පංසුකූලසඤ්ඤාය වා ගණ්හන්තස්ස පන භණ්ඩදෙය්යං. තෙසු දුතියතතියදිවසෙ ආගන්ත්වා විචිනිත්වා අදිස්වා ධුරනික්ඛෙපං කත්වා ගතෙසුපි ගහිතං භණ්ඩදෙය්යමෙව. පච්ඡා ඤත්වා චොදියමානස්ස අදදතො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙ අවහාරො හොති. කස්මා? යස්මා තස්ස පයොගෙන තෙහි න දිට්ඨං. යො පන තථාරූපං භණ්ඩං යථාඨානෙ ඨිතංයෙව අප්පටිච්ඡාදෙත්වා ථෙය්යචිත්තො පාදෙන අක්කමිත්වා කද්දමෙ වා වාලුකාය වා පවෙසෙති, තස්ස පවෙසිතමත්තෙයෙව අවහාරො.

කුසං සඞ්කාමෙත්වා පන අවහරණං කුසාවහාරො නාම. සොපි එවං වෙදිතබ්බො – යො භික්ඛු විලීවමයං වා තාලපණ්ණමයං වා කතසඤ්ඤාණං යංකිඤ්චි කුසං පාතෙත්වා චීවරෙ භාජීයමානෙ අත්තනො කොට්ඨාසස්ස සමීපෙ ඨිතං අප්පග්ඝතරං වා මහග්ඝතරං වා සමසමං වා අග්ඝෙන පරස්ස කොට්ඨාසං හරිතුකාමො අත්තනො කොට්ඨාසෙ පතිතං කුසං පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධරති, රක්ඛති තාව. පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතිතෙ රක්ඛතෙව. යදා පන තස්මිං පතිතෙ පරස්ස කොට්ඨාසතො පරස්ස කුසං උද්ධරති, උද්ධතමත්තෙ අවහාරො. සචෙ පඨමතරං පරකොට්ඨාසතො පරස්ස කුසං උද්ධරති, අත්තනො කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධාරෙ රක්ඛති, පාතනෙපි රක්ඛති, අත්තනො කොට්ඨාසතො පන අත්තනො කුසං උද්ධරතො උද්ධාරෙයෙව රක්ඛති, තං උද්ධරිත්වා පරකොට්ඨාසෙ පාතෙන්තස්ස හත්ථතො මුත්තමත්තෙ අවහාරො. අයං කුසාවහාරො. ඉති යං වුත්තං ‘‘ආදියෙය්යාති පඤ්චවීසතියා අවහාරානං අඤ්ඤතරවසෙන හරෙය්යා’’ති, තස්සත්ථො පකාසිතො හොති.

යථාරූපෙති යාදිසෙ. අදින්නාදානෙති අදින්නස්ස පරසන්තකස්ස ගහණෙ. රාජානොතිඉදං බිම්බිසාරංයෙව සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤෙ පන තථා කරෙය්යුං වා න කරෙය්යුං වාති තෙ නප්පමාණං. හනෙය්යුංවාති හත්ථාදීහි වා පොථෙය්යුං, සත්ථෙන වා ඡින්දෙය්යුං. බන්ධෙය්යුං වාති රජ්ජුබන්ධනාදීහි බන්ධෙය්යුං වා. පබ්බාජෙය්යුං වාති නීහරෙය්යුං වා. චොරොසි බාලොසි මූළ්හොසි ථෙනොසීති ඉමෙහි වචනෙහි පරිභාසෙය්යුං. කීදිසස්ස පන අදින්නස්ස ආදානෙ රාජානො එවං කරොන්ති? පාදස්ස වා පාදාරහස්ස වා. තථාරූපං භික්ඛු අදින්නං ආදියමානොති තාදිසං භික්ඛු පොරාණකස්ස කහාපණස්ස පාදං වා පාදාරහං වා භණ්ඩං අදින්නං භූමිආදීසු යත්ථ කත්ථචි ඨිතං යංකිඤ්චි සජීවනිජ්ජීවං වුත්තප්පකාරානං අවහාරානං යෙන කෙනචි අවහාරෙන අවහරන්තො පාරාජිකො හොති, කො පන වාදො තතො අතිරෙකතරස්මින්ති.

රාජගහෙ ධනියත්ථෙරං ආරබ්භ රඤ්ඤො දාරූනි අදින්නං ආදියනවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තං, ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්ති, සාධාරණපඤ්ඤත්ති, සාණත්තිකං, හරණත්ථාය ගමනාදිකෙ පුබ්බප්පයොගෙ දුක්කටං, ආමසනෙ දුක්කටං, පාරාජිකවත්ථුනො ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයං. ආදියන්තස්ස මාසකෙ වා ඌනමාසකෙ වා දුක්කටං, අතිරෙකමාසකෙ වා ඌනපඤ්චමාසකෙ වා ථුල්ලච්චයං, පඤ්චමාසකෙ වා අතිරෙකපඤ්චමාසකෙ වා පාරාජිකං. සබ්බත්ථ ගහණකාලවසෙන ච ගහණදෙසවසෙන ච පරිභොගභාජනපරිවත්තනාදීහි ච පරිහීනාපරිහීනවසෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සකසඤ්ඤිස්ස, විස්සාසග්ගාහෙ, තාවකාලිකෙ, පෙතපරිග්ගහෙ, තිරච්ඡානගතපරිග්ගහෙ, පංසුකූලසඤ්ඤිස්ස, උම්මත්තකාදීනඤ්ච අනාපත්ති. සීලවිපත්ති, අඤ්ඤස්ස මනුස්සජාතිකස්ස වසෙන පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, ගරුපරික්ඛාරො, ථෙය්යචිත්තං, වුත්තප්පකාරානං අවහාරානං වසෙන අවහරණඤ්චාති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි. අදින්නාදානසමුට්ඨානං, කිරියං, සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, වචීකම්මං, අකුසලචිත්තං, තිවෙදනන්ති.

දුතියපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියපාරාජිකවණ්ණනා

තතියෙ සඤ්චිච්චාති සංචෙතෙත්වා සද්ධිං චෙතෙත්වා. ‘‘පාණො’’තිසඤ්ඤාය සද්ධිංයෙව ‘‘වධාමි න’’න්ති වධකචෙතනාය චෙතෙත්වා පකප්පෙත්වා. මනුස්සවිග්ගහන්ති කලලතො පට්ඨාය ජීවමානකමනුස්සජාතිකසරීරං. ජීවිතාවොරොපෙය්යාති කලලකාලෙපි තාපනමද්දනෙහි වා භෙසජ්ජසම්පදානෙන වා තතො වා උද්ධම්පි තදනුරූපෙන උපක්කමෙන ජීවිතා වියොජෙය්ය. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං පාණො වෙදිතබ්බො, පාණාතිපාතො වෙදිතබ්බො, පාණාතිපාතී වෙදිතබ්බො, පාණාතිපාතස්ස පයොගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පාණොති වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. පාණාතිපාතොති යාය චෙතනාය ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකපයොගං සමුට්ඨාපෙති, සා චෙතනා. පාණාතිපාතීති වුත්තචෙතනාය සමඞ්ගිපුග්ගලො. පාණාතිපාතස්ස පයොගොති පාණාතිපාතස්ස ඡ පයොගා සාහත්ථිකො නිස්සග්ගියො ආණත්තිකො ථාවරො විජ්ජාමයො ඉද්ධිමයොති . තත්ථ සාහත්ථිකොති සයං මාරෙන්තස්ස කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන වා පහරණං. නිස්සග්ගියොති දූරෙ ඨිතං මාරෙතුකාමස්ස කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන වා උසුසත්තියන්තපාසාණාදීනං නිස්සජ්ජනං. තත්ථ එකෙකො උද්දිස්සානුද්දිස්සභෙදතො දුවිධො. තත්ථ උද්දිස්සකෙ යං උද්දිස්ස පහරති, තස්සෙව මරණෙන කම්මබද්ධො. ‘‘යො කොචි මරතූ’’ති එවං අනුද්දිස්සකෙ පහාරප්පච්චයා යස්ස කස්සචි මරණෙන කම්මබද්ධො. උභයත්ථාපි ච පහරිතමත්තෙ වා මරතු, පච්ඡා වා තෙනෙව රොගෙන, පහරිතක්ඛණෙයෙව කම්මබද්ධො. ආණත්තිකොති ‘‘අසුකං නාම මාරෙහී’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙන්තස්ස ආණාපනං.

තත්ථ –

වත්ථු කාලො ච ඔකාසො, ආවුධං ඉරියාපථො;

ක්රියාවිසෙසොති ඉමෙ, ඡ ආණත්ති නියාමකා.

තත්ථ වත්ථූති පුග්ගලො. යඤ්හි පුග්ගලං ‘‘මාරෙහී’’ති ආණත්තො සචෙ තමෙව මාරෙති, ආණාපකස්ස ආපත්ති. අථ අඤ්ඤං මාරෙති, තංමඤ්ඤමානො වා අඤ්ඤං මාරෙති, ආණාපකො මුච්චති. ‘‘ඉමං මාරෙහී’’ති ආණත්තෙ පන ආණාපකස්ස දුක්කටං. කාලොති පුරෙභත්තාදිකාලො. සචෙ හි ‘‘පුරෙභත්තං මාරෙහී’’ති ආණත්තො පුරෙභත්තමෙව මාරෙති, ආණාපකස්ස ආපත්ති. අථ යං පුරෙභත්තං නියාමිතං, තතො පච්ඡා වා පුරෙ වා මාරෙති, ආණාපකො මුච්චති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. ථාවරොති අසංහාරිමෙන උපකරණෙන මාරෙතුකාමස්ස ඔපාතක්ඛණනං අපස්සෙනසංවිධානං අසිආදීනං උපනික්ඛිපනං තළාකාදීසු විසසම්පයොජනං රූපූපහාරොතිඑවමාදි. වුත්තනයෙනෙව චෙත්ථාපි උද්දිස්සානුද්දිස්සභෙදො වෙදිතබ්බො. විජ්ජාමයොති මාරණත්ථං විජ්ජාපරිජප්පනං. ඉද්ධිමයොති කම්මවිපාකජාය ඉද්ධියා පයොජනං.

සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යාති එත්ථ හරතීති හාරකං, කිං හරති? ජීවිතං. අථ වා හරිතබ්බන්ති හාරකං, උපනික්ඛිපිතබ්බන්ති අත්ථො. සත්ථඤ්ච තං හාරකඤ්චාති සත්ථහාරකං. අස්සාති මනුස්සවිග්ගහස්ස. පරියෙසෙය්යාති යථා ලභති, තථා කරෙය්ය, උපනික්ඛිපෙය්යාති අත්ථො. එතෙන ථාවරපයොගං දස්සෙති. ඉතරථා හි පරියිට්ඨිමත්තෙයෙව පාරාජිකො භවෙය්ය, න චෙතං යුත්තං. පදභාජනෙ පනස්ස බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වා යං එත්ථ ථාවරපයොගසඞ්ගහිතං සත්ථං, තදෙව දස්සෙතුං ‘‘අසිං වා’’තිආදි වුත්තං. මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යාති වාචාය වා තාලපණ්ණාදීසු ලිඛිත්වා වා ‘‘යො එවං මරති, සො ධනං වා ලභතී’’තිආදිනා නයෙන මරණෙ ගුණං පකාසෙය්ය. එතෙන යථා ‘‘අදින්නාදානෙ ආදියෙය්යා’’ති වුත්තත්තා පරියායකථාය මුච්චති, නයිධ, එවං ‘‘සංවණ්ණෙය්යා’’ති වචනතො පන ඉධ පරියායකථායපි න මුච්චතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. මරණාය වා සමාදපෙය්යාති ‘‘සත්ථං වා ආහරා’’තිආදිනා (පාරා. 172) නයෙන මරණත්ථාය උපායං ගාහාපෙය්ය. එතෙන ආණත්තිකප්පයොගං දස්සෙති. අම්භො පුරිසාති ආලපනමෙතං. කිං තුය්හිමිනාතිආදි සංවණ්ණනාකාරනිදස්සනං. ඉති චිත්තමනොති ඉති චිත්තො ඉති මනො. ‘‘මතං තෙ ජීවිතා සෙය්යො’’තිඑත්ථ වුත්තමරණචිත්තො මරණමනොති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘මනො’’තිඉදං චිත්තස්ස අත්ථදීපනත්ථං වුත්තං. තෙනෙවස්ස පදභාජනෙ ‘‘යං චිත්තං තං මනො’’ති (පාරා. 172) ආහ. චිත්තසඞ්කප්පොති විචිත්තසඞ්කප්පො. එත්ථාපි ඉති-සද්දො ආහරිතබ්බො. ‘‘සඞ්කප්පො’’ති ච සංවිදහනමත්තස්සෙතං නාමං, න විතක්කස්සෙව. තඤ්ච සංවිදහනං ඉමස්මිං අත්ථෙ සඤ්ඤාචෙතනාධිප්පායෙහි සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා ‘‘ඉති චිත්තසඞ්කප්පො’’ති ‘‘මතං තෙ ජීවිතා සෙය්යො’’තිඑත්ථ වුත්තමරණසඤ්ඤී මරණචෙතනො මරණාධිප්පායොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. පදභාජනෙපි හි අයමෙව නයො දස්සිතො . එතෙන මරණචිත්තාදීහි විනා ‘‘එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, වීරියමාරභතො දළ්හ’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 112) නයෙන ධම්මං භාසන්තස්ස සංවණ්ණනා නාම න හොතීති දස්සෙති. අනෙකපරියායෙනාති නානප්පකාරෙන උච්චාවචෙන කාරණෙන. පුන මරණවණ්ණන්තිආදි නිගමනවචනං. පාරාජිකො හොතීති තඞ්ඛණූපපන්නම්පි මනුස්සවිග්ගහං වුත්තනයෙන ජීවිතා වොරොපෙන්තො පාරාජිකො හොතීති.

වෙසාලියං සම්බහුලෙ භික්ඛූ ආරබ්භ අඤ්ඤමඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපනවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තං, ‘‘මරණවණ්ණං වා’’ති අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්ති, සාධාරණපඤ්ඤත්ති, සාණත්තිකං, මාරණත්ථාය ඔපාතක්ඛණනාදීසු දුක්කටං, අනොදිස්ස ඛතෙ ඔපාතෙ යස්ස කස්සචි පතනෙපි දුක්කටං, යක්ඛපෙතතිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහානං තිරච්ඡානගතස්ස ච දුක්ඛුප්පත්තියං දුක්කටමෙව, මනුස්සජාතිකස්ස දුක්ඛුප්පත්තියං ථුල්ලච්චයං, තථා යක්ඛාදීනං මරණෙ, තිරච්ඡානගතමරණෙ පන පාචිත්තියං, මනුස්සමරණෙ පාරාජිකන්ති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ පයොගභෙදවසෙන ආපත්තිභෙදො වෙදිතබ්බො. අසඤ්චිච්ච මාරෙන්තස්ස අජානන්තස්ස නමරණාධිප්පායස්ස උම්මත්තකාදීනඤ්ච අනාපත්ති. තත්ථ අසඤ්චිච්චාති ‘‘ඉමිනා උපක්කමෙන ඉමං මාරෙමී’’ති අචෙතෙත්වා කතෙන උපක්කමෙන මුසලුස්සාපනවත්ථුස්මිං (පාරා. 180 ආදයො) විය පරෙ මතෙපි අනාපත්ති. අජානන්තස්සාති ‘‘ඉමිනා අයං මරිස්සතී’’ති අජානන්තස්ස උපක්කමෙන විසගතපිණ්ඩපාතවත්ථුස්මිං (පාරා. 181) විය පරෙ මතෙපි අනාපත්ති. නමරණාධිප්පායස්සාති මරණං අනිච්ඡන්තස්ස උපක්කමෙන භෙසජ්ජවත්ථුස්මිං (පාරා. 187) විය පරෙ මතෙපි අනාපත්ති. එවං අසඤ්චිච්චාතිආදීසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සීලවිපත්ති, මනුස්සජාතිකපාණො, පාණසඤ්ඤිතා, වධකචිත්තං, උපක්කමො, තෙන මරණන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි. අදින්නාදානසමඋට්ඨානං, කිරියං, සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, වචීකම්මං, අකුසලචිත්තං, දුක්ඛවෙදනන්ති.

තතියපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා

චතුත්ථෙ අනභිජානන්ති සකසන්තානෙ අනුප්පන්නත්තා අත්තනි අත්ථිභාවං අජානන්තො. උත්තරිමනුස්සධම්මන්ති උත්තරිමනුස්සානං ඣායීනඤ්චෙව අරියානඤ්ච ධම්මං. අත්තුපනායිකන්ති අත්තනි තං උපනෙති ‘‘මයි අත්ථී’’ති සමුදාචරන්තො, අත්තානං වා තත්ථ උපනෙති ‘‘අහං එත්ථ සන්දිස්සාමී’’ති සමුදාචරන්තොති අත්තුපනායිකො, තං අත්තුපනායිකං. එවං කත්වා සමුදාචරෙය්යාති සම්බන්ධො. අලමරියඤාණදස්සනන්තිඑත්ථ මහග්ගතලොකුත්තරපඤ්ඤා ජානනට්ඨෙන ඤාණං, චක්ඛුනා ච දිට්ඨමිව ධම්මං පච්චක්ඛකරණතො දස්සනත්ථෙන දස්සනන්ති ඤාණදස්සනං, අරියං විසුද්ධං උත්තමං ඤාණදස්සනන්ති අරියඤාණදස්සනං, අලං පරියත්තං කිලෙසවිද්ධංසනසමත්ථං අරියඤාණදස්සනමෙත්ථ ඣානාදිභෙදෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ, අලං වා අරියඤාණදස්සනමස්සාති අලමරියඤාණදස්සනො, තං අලමරියඤාණදස්සනං. සමුදාචරෙය්යාති වුත්තප්පකාරමෙතං උත්තරිමනුස්සධම්මං අත්තුපනායිකං කත්වා කායෙන වා වාචාය වා තදුභයෙන වා විඤ්ඤුස්ස මනුස්සජාතිකස්ස ආරොචෙය්ය. ඉති ජානාමි ඉති පස්සාමීති සමුදාචරණාකාරදස්සනමෙතං, අත්තුපනායිකඤ්හි කත්වා විනා අඤ්ඤාපදෙසෙන සමුදාචරන්තො එවං සමුදාචරති, තස්මා ය්වායං පදභාජනෙ (පාරා. 209) ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිං, සමාපජ්ජාමි, සමාපන්නො’’තිආදිභෙදො වුත්තො, සො සබ්බො ඉධෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බො. ‘‘ඉති ජානාමි ඉති පස්සාමී’’ති හි වදන්තො න යිදං වචනමත්තමෙව වදති, අථ ඛො ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන අයං ධම්මො මයි අත්ථී’’ති දීපෙති, ‘‘සමාපජ්ජි’’න්තිආදීනි ච වදන්තෙන හි සමාපජ්ජනාදීහි කාරණෙහි අත්ථිතා දීපිතා හොති, තෙන වුත්තං ‘‘ය්වායං පදභාජනෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිං, සමාපජ්ජාමි, සමාපන්නොතිආදිභෙදො වුත්තො, සො සබ්බො ඉධෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති. තතො අපරෙන සමයෙනාති තතො ආරොචිතකාලතො අඤ්ඤතරස්මිං කාලෙ. ඉති ආපත්තිපටිජානනකාලදස්සනමෙතං, අයං පන ආරොචිතක්ඛණෙව ආපත්තිං ආපජ්ජති. ආපත්තිං පන ආපන්නො යස්මා පරෙන චොදිතො වා අචොදිතො වා පටිජානාති, තස්මා ‘‘සමනුග්ගාහීයමානො වා අසමනුග්ගාහීයමානො වා’’ති වුත්තං. ආපන්නොති ආරොචිතක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං ආපන්නො. විසුද්ධාපෙක්ඛොති අත්තනො ගිහිභාවාදිකං විසුද්ධිං අපෙක්ඛමානො ඉච්ඡමානො. අයඤ්හි යස්මා පාරාජිකං ආපන්නො, තස්මා භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අභබ්බො ඣානාදීනි අධිගන්තුං, ඉච්චස්ස භික්ඛුභාවො විසුද්ධි නාම න හොති. යස්මා පන ගිහි වා උපාසකාරාමිකසාමණෙරානං වා අඤ්ඤතරො හුත්වා දානාදීහි සග්ගමග්ගං වා ඣානාදීහි මොක්ඛමග්ගං වා ආරාධෙතුං භබ්බො හොති, තස්මාස්ස ගිහිආදිභාවො විසුද්ධි නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ගිහිභාවාදිකං විසුද්ධිං අපෙක්ඛමානො’’ති. එවං වදෙය්යාති එවං භණෙය්ය, කථං? ‘‘අජානමෙවං, ආවුසො’’තිආදිං. තත්ථ අජානන්ති අජානන්තො. අපස්සන්ති අපස්සන්තො. තුච්ඡං මුසා විලපින්ති අහං වචනත්ථවිරහතො තුච්ඡං, වඤ්චනාධිප්පායතො මුසා විලපිං අභණින්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤත්ර අධිමානාති ය්වායං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස අපත්තෙ පත්තසඤ්ඤිතාසඞ්ඛාතො අධිමානො උප්පජ්ජති, තං අධිමානං ඨපෙත්වා කෙවලං පාපිච්ඡතාය යො සමුදාචරෙය්ය, අයම්පි පාරාජිකො හොතීති අත්ථො.

වෙසාලියං වග්ගුමුදාතීරියෙ භික්ඛූ ආරබ්භ තෙසං උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තං, ‘‘අඤ්ඤත්ර අධිමානා’’ති අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්ති, සාධාරණපඤ්ඤත්ති, අනාණත්තිකං, ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තප්පකාරං අසන්තං ඣානාදිධම්මං ආරොචෙන්තස්ස සචෙ යස්ස කස්සචි ආරොචෙති, සො මනුස්සජාතිකො හොති, අනන්තරමෙව ‘‘අයං ඣානලාභී’’ති වා ‘‘අරියො’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන තමත්ථං ජානාති, පාරාජිකං. සචෙ න ජානාති, ථුල්ලච්චයං. සචෙ පන ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසි, සො භික්ඛු පඨමං ඣානං සමාපජ්ජී’’තිආදිනා (පාරා. 220) නයෙන අඤ්ඤාපදෙසෙන ආරොචෙන්තස්ස ජානාති, ථුල්ලච්චයං. සචෙ න ජානාති, දුක්කටං. අධිමානෙන ආරොචෙන්තස්ස, අනුල්ලපනාධිප්පායස්ස, උම්මත්තකාදීනඤ්ච අනාපත්ති. සීලවිපත්ති, උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස අත්තනි අසන්තතා, පාපිච්ඡතාය තස්ස ආරොචනං, අනඤ්ඤාපදෙසො, යස්ස ආරොචෙති, තස්ස මනුස්සජාතිකතා, තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි. සමුට්ඨානාදීනි අදින්නාදානෙ වුත්තසදිසානෙවාති.

චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උද්දිට්ඨාඛො ආයස්මන්තො චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මාතිඉදං ඉධ උද්දිට්ඨපාරාජිකපරිදීපනමෙව. සමොධානෙත්වා පන සබ්බානෙව චතුවීසති පාරාජිකානි වෙදිතබ්බානි . කතමානි චතුවීසති? පාළියං ආගතානි තාව භික්ඛූනං චත්තාරි භික්ඛුනීනං අසාධාරණානි චත්තාරීති අට්ඨ, තානි එකාදසන්නං පණ්ඩකාදීනං අභබ්බභාවසඞ්ඛාතෙහි එකාදසහි පාරාජිකෙහි සද්ධිං එකූනවීසති, ගිහිභාවං පත්ථයමානාය භික්ඛුනියා විබ්භන්තභාවපාරාජිකෙන සද්ධිං වීසති, අපරානිපි ලම්බී, මුදුපිට්ඨිකො, පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හාති, පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති ඉමෙසං චතුන්නං වසෙන ‘‘චත්තාරි අනුලොමපාරාජිකානී’’ති වදන්ති, ඉති ඉමානි ච චත්තාරි, පුරිමානි ච වීසතීති සමොධානෙත්වා සබ්බානෙව චතුවීසති පාරාජිකානි වෙදිතබ්බානි. න ලභති භික්ඛූහි සද්ධිං සංවාසන්ති උපොසථාදිභෙදං සංවාසං භික්ඛූහි සද්ධිං න ලභති. යථා පුරෙ, තථා පච්ඡාති යථා පුබ්බෙ ගිහිකාලෙ අනුපසම්පන්නකාලෙ ච, පච්ඡා පාරාජිකං ආපන්නොපි තථෙව අසංවාසො හොති, නත්ථි තස්ස භික්ඛූහි සද්ධිං උපොසථාදිභෙදො සංවාසොති. තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමීති තෙසු චතූසු පාරාජිකෙසු ආයස්මන්තෙ ‘‘කච්චිත්ථ පරිසුද්ධා’’ති පුච්ඡාමි. කච්චිත්ථාති කච්චි එත්ථ, එතෙසු චතූසු පාරාජිකෙසු කච්චි පරිසුද්ධාති අත්ථො. අථ වා කච්චිත්ථ පරිසුද්ධාති කච්චි පරිසුද්ධා අත්ථ, භවථාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය

පාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.