📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

විනයපිටකෙ

වජිරබුද්ධි-ටීකා

ගන්ථාරම්භකථා

පඤ්ඤාවිසුද්ධාය දයාය සබ්බෙ;

විමොචිතා යෙන විනෙය්යසත්තා;

තං චක්ඛුභූතං සිරසා නමිත්වා;

ලොකස්ස ලොකන්තගතස්ස ධම්මං.

සඞ්ඝඤ්ච සීලාදිගුණෙහි යුත්ත-

මාදාය සබ්බෙසු පදෙසු සාරං;

සඞ්ඛෙපකාමෙන මමාසයෙන;

සඤ්චොදිතො භික්ඛුහිතඤ්ච දිස්වා.

සමන්තපාසාදිකසඤ්ඤිතාය ;

සම්බුද්ධඝොසාචරියොදිතාය;

සමාසතො ලීනපදෙ ලිඛිස්සං;

සමාසතො ලීනපදෙ ලිඛීතං.

සඤ්ඤා නිමිත්තං කත්තා ච, පරිමාණං පයොජනං;

සබ්බාගමස්ස පුබ්බෙව, වත්තබ්බං වත්තුමිච්ඡතාති. –

වචනතො සමන්තපාසාදිකෙති සඤ්ඤා. දීපන්තරෙ භික්ඛුජනස්ස අත්ථං නාභිසම්භුණාතීති නිමිත්තං. බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙනාති කත්තා. සමධිකසත්තවීසතිසහස්සමත්තෙන තස්ස ගන්ථෙනාති පරිමාණං. චිරට්ඨිතත්ථං ධම්මස්සාති පයොජනං.

තත්රාහ – ‘‘වත්තබ්බං වත්තුමිච්ඡතාති යං වුත්තං, තත්ථ කථංවිධො වත්තා’’ති? උච්චතෙ –

පාඨත්ථවිදූසංහීරො, වත්තා සුචි අමච්ඡරො;

චතුක්කමපරිච්චාගී, දෙසකස්ස හිතුස්සුකොති. (මහානි. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා);

තත්ර පඨීයතෙති පාඨො. සො හි අනෙකප්පකාරො අත්ථානුරූපො අත්ථානනුරූපො චෙති. කථං? සන්ධායභාසිතො බ්යඤ්ජනභාසිතො සාවසෙසපාඨො නිරවසෙසපාඨො නීතො නෙය්යොති. තත්ර අනෙකත්ථවත්තා සන්ධායභාසිතො නාම ‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා’’තිආදි (ධ. ප. 294). එකත්ථවත්තා බ්යඤ්ජනභාසිතො නාම ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ත්යාදි (ධ. ප. 1, 2; නෙත්ති. 90, 92; පෙටකො. 14). සාවසෙසො නාම ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්ත’’මිත්යාදි (මහාව. 54; සං. නි. 4.28). විපරීතො නිරවසෙසො නාම ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’ත්යාදි (මහානි. 156; පටි. ම. 3.5). යථා වචනං, තථා අවගන්තබ්බො නීතො නාම ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ත්යාදි. යුත්තියා අනුස්සරිතබ්බො නෙය්යො නාම ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ’’ත්යාදි (අ. නි. 1.170).

අත්ථොපි අනෙකප්පකාරො පාඨත්ථො සභාවත්ථො ඤෙය්යත්ථො පාඨානුරූපො පාඨානනුරූපො සාවසෙසත්ථො නිරවසෙසත්ථො නීතත්ථො නෙය්යත්ථොත්යාදි. තත්ථ යො තංතංසඤ්ඤාපනත්ථමුච්චාරීයතෙ පාඨො, ස පාඨත්ථො ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’මිත්යාදීසු (පාරා. 1; දී. නි. 1.190) විය. රූපාරූපධම්මානං ලක්ඛණරසාදි සභාවත්ථො ‘‘සම්මාදිට්ඨිං භාවෙතී’’ත්යාදීසු (විභ. 489; සං. නි. 5.3) විය. යො ඤායමානො හිතාය භවති, ස ඤාතුමරහත්තා ඤෙය්යත්ථො ‘‘අත්ථවාදී ධම්මවාදී’’ත්යෙවමාදීසු (දී. නි. 1.9, 194; 3.238; ම. නි. 1.411) විය. යථාපාඨං භාසිතො පාඨානුරූපො ‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පුරාණකම්ම’’න්ති (සං. නි. 4.146) භගවතා වුත්තමතො චක්ඛුමපි කම්මන්ති. බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අත්ථං පටිබාහයමානෙන වුත්තො පාඨානනුරූපො. වජ්ජෙතබ්බං කිඤ්චි අපරිච්චජිත්වා පරිසෙසං කත්වා වුත්තො සාවසෙසත්ථො ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජතී’’ති (සං. නි. 4.60; මහානි. 107) ච, ‘‘සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්ස, සබ්බෙ භායන්ති මච්චුනො’’ත්යාදීසු (ධ. ප. 129) විය. විපරීතො නිරවසෙසත්ථො ‘‘සන්ධාවිතං සංසරිතං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච (දී. නි. 2.155; මහා. 287; නෙත්ති. 114). තත්ර, භික්ඛවෙ, කො මන්තා කො සද්ධාතා…පෙ… අඤ්ඤත්ර දිට්ඨපදෙහී’’ත්යාදි (අ. නි. 7.66). සද්දවසෙනෙව වෙදනීයො නීතත්ථො ‘‘රූපා සද්දා රසා ගන්ධා, ඵොට්ඨබ්බා ච මනොරමා’’ත්යාදීසු (සං. නි. 1.151, 165; මහාව. 33) විය. සම්මුතිවසෙන වෙදිතබ්බො නෙය්යත්ථො ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, වලාහකූපමාපුග්ගලා’’ත්යාදීසු විය (අ. නි. 4.101; පු. ප. 157). ආහ ච –

‘‘යො අත්ථො සද්දතො ඤෙය්යො, නීතත්ථං ඉති තං විදූ;

අත්ථස්සෙවාභිසාමග්ගී, නෙය්යත්ථො ඉති කථ්යතෙ’’ති.

එවං පභෙදගතෙ පාඨත්ථෙ විජානාතීති පාඨත්ථවිදූ. න සංහීරතෙ පරපවාදීහි දීඝරත්තං තිත්ථවාසෙනෙත්යසංහීරො. භාවනායාගමාධිගමසම්පන්නත්තා වත්තුං සක්කොතීති වත්තා, සඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන හෙතුදාහරණාදීහි අවබොධයිතුං සමත්ථොත්යත්ථො. සොචයත්යත්තානං පරෙ චෙති සුචි, දුස්සීල්යදුද්දිට්ඨිමලවිරහිතොත්යත්ථො. දුස්සීලො හි අත්තානමුපහන්තුනාදෙය්යවාචො ච භවත්යපත්තාහාරාචාරො ඉව නිච්චාතුරො වෙජ්ජො. දුද්දිට්ඨි පරං උපහන්ති, නාවස්සං නිස්සයො ච භවත්යහිවාළගහාකුලො ඉව කමලසණ්ඩො. උභයවිපන්නො සබ්බථාප්යනුපාසනීයො භවති ගූථගතමිව ඡවාලාතං ගූථගතො විය ච කණ්හසප්පො. උභයසම්පන්නො පන සුචි සබ්බථාප්යුපාසනීයො සෙවිතබ්බො ච විඤ්ඤූහි, නිරුපද්දවො ඉව රතනාකරො. නාස්ස මච්ඡරොත්යමච්ඡරො, අහීනාචරියමුට්ඨීත්යත්ථො. සුත්තසුත්තානුලොමාචරියවාදඅත්තනොමතිසඞ්ඛාතස්ස චතුක්කස්සාපරිච්චාගී, තදත්ථස්සෙව බ්යාඛ්යාතෙත්යත්ථො. අථ වා පච්චක්ඛානුමානසද්දත්ථාපත්තිප්පභෙදස්ස පමාණචතුක්කස්සාපරිච්චාගී.

‘‘එකංසවචනං එකං, විභජ්ජවචනාපරං;

තතියං පටිපුච්ඡෙය්ය, චතුත්ථං පන ඨාපයෙ’’ති. –

එවං වුත්තචතුක්කස්ස වා අපරිච්චාගී; හිතුස්සුකො ඉති සොතූනං හිතායොස්සුකො, තෙසමවබොධනං පති පත්ථෙතී ත්යත්ථො; සො එසො සුචිත්තා පියො; චතුක්කස්ස අපරිච්චාගිත්තා ගරු; අසංහීරත්තා භාවනීයො; දෙසකත්තා වත්තා; හිතුස්සුකත්තා වචනක්ඛමො; පාඨත්ථවිදුත්තා ගම්භීරකථං කත්තා; අමච්ඡරත්තා නො චට්ඨානෙ නියොජකොති;

‘‘පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චට්ඨානෙ නියොජකො’’. (අ. නි. 7.37; නෙත්ති. 113) –

ඉතිඅභිහිතො දෙසකො;

සොතා ඉදානි අභිධීයතෙ –

ධම්මාචරියගරු සද්ධා-පඤ්ඤාදිගුණමණ්ඩිතො;

අසඨාමායො සොතාස්ස, සුමෙධො අමතාමුඛො.

තත්ථ ධම්මගරුත්තා කථං න පරිභවති, ආචරියගරුත්තා කථිකං න පරිභවති, සද්ධාපඤ්ඤාදිගුණපටිමණ්ඩිතත්තා අත්තානං න පරිභවති, අසඨාමායත්තා අමතාභිමුඛත්තා ච අවික්ඛිත්තචිත්තො භවති, සුමෙධත්තා යොනිසොමනසිකරොතීත්යත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො සුණන්තො සද්ධම්මං භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං. කතමෙහි පඤ්චහි? න කථං පරිභොති, න කථිකං පරිභොති, න අත්තානං පරිභොති, අවික්ඛිත්තචිත්තො ධම්මං සුණාති එකග්ගචිත්තො, යොනිසො ච මනසි කරොතී’’ති (අ. නි. 5.151).

තංලක්ඛණප්පත්තත්තා භාවනා භවති සවනස්සෙත්යුත්තො සොතා.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

ඉදානි අස්සාරම්භො – තත්ථ යොති අනියමනිද්දෙසො, තෙන විසුද්ධජාතිකුලගොත්තාදීනං කිලෙසමලවිසුද්ධියා, පූජාරහතාය වා අකාරණතං දස්සෙත්වා යො කොචි ඉමිස්සා සමන්තපාසාදිකාය ආදිගාථාය නිද්දිට්ඨලොකනාථත්තහෙතුං යථාවුත්තහෙතුමූලෙන ථිරතරං අචලං කත්වා යථාවුත්තහෙතුකාලං අච්චන්තමෙව පූරෙන්තො අවසානෙ යථාවුත්තහෙතුඵලං සම්පාදෙත්වා යථාවුත්තහෙතුඵලප්පයොජනං සාධෙති, සොව පරමපූජාරහොති නියමෙති.

එත්තාවතා –

භයසම්මොහදුද්දිට්ඨි-පණාමො නෙස සබ්බථා;

පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමො එසො, පණාමොති නිදස්සිතො.

තත්ර හෙතූති අතිදුක්කරානි තිංසපාරමිතාසඞ්ඛාතානි පුඤ්ඤකම්මානි. තානි හි අච්චන්තදුක්ඛෙන කසිරෙන වචනපථාතීතානුභාවෙන මහතා උස්සාහෙන කරීයන්තීති අතිදුක්කරානි නාම. අතිදුක්කරත්තා එව හි තෙසං අතිදුල්ලභං ලොකෙ අනඤ්ඤසාධාරණං නාථත්තසඞ්ඛාතං ඵලං ඵලන්ති, තං තත්ථ හෙතුඵලං; හෙතුමූලං නාම යථාවුත්තස්ස හෙතුනො නිප්ඵාදනසමත්ථා මහාකරුණා, සා ආදිපණිධානතො පට්ඨාය ‘‘මුත්තො මොචෙස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන යාව හෙතුඵලප්පයොජනා, තාව අබ්බොච්ඡින්නං පවත්තති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සකානනා සග්රිවරා සසාගරා,

ගතා විනාසං බහුසො වසුන්ධරා;

යුගන්තකාලෙ සලිලානලානිලෙ,

න බොධිසත්තස්ස මහාතපා කුතො’’ති.

යාය සමන්නාගතත්තා ‘‘නමො මහාකාරුණිකස්ස තස්සා’’ති ආහ. හෙතුකාලං නාම චතුඅට්ඨසොළසඅසඞ්ඛ්යෙය්යාදිප්පභෙදො කාලො, යං සන්ධායාහ ‘‘කප්පකොටීහිපි අප්පමෙය්යං කාල’’න්ති. තත්ථ අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං වෙදිතබ්බං ‘‘මාසං අධීතෙ, දිවසං චරතී’’තිආදීසු විය. කාමඤ්ච සො කාලො අසඞ්ඛ්යෙය්යවසෙන පමෙය්යො විඤ්ඤෙය්යො, තථාපි කප්පකොටිවසෙන අවිඤ්ඤෙය්යතං සන්ධාය ‘‘කප්පකොටීහිපි අප්පමෙය්යං කාල’’න්ති ආහ. තත්ථ කාලයතීති කාලො, ඛිපති විද්ධංසයති සත්තානං ජීවිතමිති අත්ථො. කල වික්ඛෙපෙ. තත්ථ කප්පීයති සංකප්පීයති සාසපපබ්බතාදීහි උපමාහි කෙවලං සංකප්පීයති, න මනුස්සදිවසමාසසංවච්ඡරාදිගණනාය ගණීයතීති කප්පො. එකන්තිආදිගණනපථස්ස කොටිභූතත්තා කොටි, කප්පානං කොටියො කප්පකොටියො . තාහිපි න පමීයතීති අප්පමෙය්යො, තං අප්පමෙය්යං. කරොන්තොති නානත්ථත්තා ධාතූනං දානං දෙන්තො, සීලං රක්ඛන්තො, ලොභක්ඛන්ධතො නික්ඛමන්තො, අත්තහිතපරහිතාදිභෙදං තං තං ධම්මං පජානන්තො, විවිධෙන වායාමෙන ඝටෙන්තො වායමන්තො, තං තං සත්තාපරාධං ඛමන්තො, පටිඤ්ඤාසම්මුතිපරමත්ථසච්චානි සච්චායන්තො, තං තං සත්තහිතං අධිට්ඨහන්තො, සකලලොකං මෙත්තායන්තො, මිත්තාමිත්තාදිභෙදං පක්ඛපාතං පහාය තං තං සත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛන්තො චාති අත්ථො. ඛෙදං ගතොති අනන්තප්පභෙදං මහන්තං සංසාරදුක්ඛං අනුභවනට්ඨෙන ගතො, සම්පත්තොත්යත්ථො. සංසාරදුක්ඛඤ්හි සාරීරිකං මානසිකඤ්ච සුඛං ඛෙදයති පාතයතීති ‘‘ඛෙදො’’ති වුච්චති. ලොකහිතායාති ඉදං යථාවුත්තහෙතුඵලප්පයොජනනිදස්සනං, ‘‘සංසාරදුක්ඛානුභවනකාරණනිදස්සන’’න්තිපි එකෙ –

‘‘‘ජාතිසංසාරදුක්ඛානං, ගන්තුං සක්කොපි නිබ්බුතිං;

චිරල්ලිට්ඨොපි සංසාරෙ, කරුණායෙව කෙවල’න්ති. –

ච වුත්ත’’න්ති, තමයුත්තං. න හි භගවා ලොකහිතාය සංසාරදුක්ඛමනුභවති. න හි කස්සචි දුක්ඛානුභවනං ලොකස්ස උපකාරං ආවහති. එවං පනෙතං දස්සෙති තිංසපාරමිතාපභෙදං හෙතුං, පාරමිතාඵලභූතං නාථත්තසඞ්ඛාතං ඵලඤ්ච. යථා චාහ ‘‘මමඤ්හි, ආනන්ද, කල්යාණමිත්තං ආගම්ම ජාතිධම්මා සත්තා ජාතියා පරිමුච්චන්තී’’තිආදි (සං. නි. 1.129; 5.2). තත්ථ භගවා යථාවුත්තහෙතූහි සත්තානං විනෙය්යභාවනිප්ඵාදනපඤ්ඤාබීජානි වපි, හෙතුඵලෙන පරිපක්කින්ද්රියභාවෙන පරිනිප්ඵන්නවිනෙය්යභාවෙ සත්තෙ විනයි, සංසාරදුක්ඛතො මොචයීති අත්ථො. න එවං සංසාරදුක්ඛෙන ලොකස්ස උපකාරං කිඤ්චි අකාසි, තස්මා කරොන්තො අතිදුක්කරානි ලොකහිතායාති සම්බන්ධො. ඉමිස්සා යොජනාය සබ්බපඨමස්ස බොධිසත්තස්ස උප්පත්තිකාලතො පට්ඨාය බොධිසත්තස්ස නාථත්තසඞ්ඛාතපාරමිතාහෙතුඵලාධිගමො වෙදිතබ්බො. යො නාථොති හි සම්බන්ධො අධිප්පෙතො. ඉමස්ස පනත්ථස්ස –

‘‘යදෙව පඨමං චිත්ත-මුප්පන්නං තව බොධයෙ;

ත්වං තදෙවස්ස ලොකස්ස, පූජිකෙ පරිවසිත්ථ’’. –

ඉති වචනං සාධකං. පඨමචිත්තස්ස පාරමිතාභාවො රුක්ඛස්ස අඞ්කුරතො පට්ඨාය උප්පත්තිඋපමාය සාධෙතබ්බො. එත්ථාහ – ‘‘ඛෙදං ගතොති වචනං නිරත්ථකං , යථාවුත්තනයෙන ගුණසාධනාසම්භවතො’’ති? න, අන්තරා අනිවත්තනකභාවදීපනතො. දුක්කරානි කරොන්තො ඛෙදං ගතො එව, න අන්තරා ඛෙදං අසහන්තො නිවත්තතීති දීපෙති. ලොකදුක්ඛාපනයනකාමස්ස වා භගවතො අත්තනො දුක්ඛානුභවනසමත්ථතං දස්සෙති.

‘‘යස්ස කස්සචි වරදොස්සං, යාවාහං සබ්බසත්තදුක්ඛානි;

සබ්බානි සබ්බකාලං යුගං, පද්මස්සෙව බුජ්ඣන්තොම්හී’’ති. –

එවංඅධිප්පායස්ස අත්තමත්තදුක්ඛානුභවනසමත්ථතාය කායෙව කථාති අතිසයං අත්ථං දස්සෙතීති අත්ථො. අථ වා ඛෙදං ගතොති බ්යාපාරං පරිචයං ගතොතිපි අත්ථො සම්භවති. කම්මාදීසු සබ්යාපාරං පුරිසං දිස්වා සන්ති හි ලොකෙ වත්තාරො ‘‘ඛින්නොයං කම්මෙ, ඛින්නොයං සත්තෙ’’තිආදි. ඉමිස්සා යොජනාය නාථොති ඉමිනා බුද්ධත්තාධිගමසිද්ධං කොටිප්පත්තං නාථභාවං පත්වා ඨිතකාලො දස්සිතොති වෙදිතබ්බො. කෙචි ‘‘මහාකාරුණිකස්සාති වදන්තො බුද්ධභූතස්සාති දස්සෙතී’’ති ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං විය, බොධිසත්තකාලෙපි තබ්බොහාරසබ්භාවතො. තස්මා සො එත්තකං කාලං දුක්කරානි කරොන්තො අවසානෙ දුක්කරපාරමිතාපාරිපූරියා තාසං ඵලභූතං නාථභාවං පත්වා ලොකහිතාය බ්යාපාරං ගතොති අයමත්ථො නිදස්සිතො හොති. ‘‘බොධිං ගතො’’ති වුත්තෙපි සුබ්යත්තං හෙතුඵලං දස්සිතං හොති. බුද්ධභාවප්පත්තස්සෙව ච නාථස්ස නමො කතො හොති විසෙසවචනසබ්භාවතො, න බොධිසත්තස්ස. එවං සන්තෙපි විනයාධිකාරො ඉධාධිප්පෙතො. සො ච පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය යාවමරණකාලා හොති. තං අතිවිය පරිත්තං කාලං ලජ්ජිනො අතිසුකරං සීලමත්තං එකකස්ස අත්තනො හිතාය අත්තමත්තදුක්ඛාපනයනාධිප්පායෙන පරිපූරෙන්තො කො නාම ඉධලොකපරලොකාතික්කමසුඛං න ගච්ඡෙය්ය, නනු භගවා සකලලොකදුක්ඛාපනයනාධිප්පායෙන කප්පකොටීහිපි අප්පමෙය්යං කාලං කරොන්තො අතිදුක්කරනිරස්සාදං ඛෙදං ගතොති අඤ්ඤාපදෙසෙන ගුණං වණ්ණෙති ආචරියො.

ලොකහිතායාති එත්ථ ලොකියති එත්ථ දුක්ඛන්ති ලොකො, ලුයතෙ වා ජාතිජරාමරණදුක්ඛෙහීති ලොකො, ඉමිනා සත්තලොකං ජාතිලොකඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්මා තස්ස සත්තලොකස්ස ඉධලොකපරලොකහිතං අතික්කන්තපරලොකානං වා උච්ඡින්නලොකසමුදයානං ලොකානං , ඉධ ජාතිලොකෙ ඔකාසලොකෙ වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසඞ්ඛාතඤ්ච හිතං සම්පිණ්ඩෙත්වා ලොකස්ස, ලොකානං, ලොකෙ වා හිතන්ති සරූපෙකදෙසෙකසෙසං කත්වා ‘‘ලොකහිත’’මිච්චෙවාහ. නාථොති සබ්බසත්තානං ආසයානුසයචරියාධිමුත්තිභෙදානුරූපධම්මදෙසනසමත්ථතාය ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි…පෙ… තං සුණාථා’’ති (ම. නි. 3.420) එවං යාචනට්ඨෙනාපි නාථතෙති නාථො. භික්ඛූනං වීතික්කමානුරූපං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනෙන දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාය ච කරුණාය උපගන්ත්වා තපති, සුත්තන්තවසෙන වා තෙසං සබ්බසත්තානං අනුසයිතෙ කිලෙසෙ කරුණාය ච පඤ්ඤාය ච උපගන්ත්වා තපති, අභිධම්මවසෙන වා තෙ තෙ සඞ්ඛාරෙ අනිච්චාදිලක්ඛණවසෙන උපපරික්ඛිත්වා අත්තනො කිලෙසෙ පඤ්ඤාය උපෙච්ච පරිච්ඡින්දිත්වා තපතීති තපනට්ඨෙනාපි නාථතෙති නාථො. සදෙවකෙ ලොකෙ අප්පටිපුග්ගලත්තා කෙනචි අප්පටිහතධම්මදෙසනත්තා පරමචිත්තිස්සරියප්පවත්තිතො ච ඉස්සරියට්ඨෙනාපි නාථතෙති නාථො. ‘‘ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙසි සමාදපෙසි සමුත්තෙජෙසි සම්පහංසෙසී’’ති (මහාව. 90) වචනතො සම්පහංසනසඞ්ඛාතෙන ආසීසට්ඨෙන, පණිධානතො පට්ඨාය ‘‘කථං නාමාහං මුත්තො මොචයිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන ආසීසට්ඨෙන වා නාථතෙති නාථොති වෙදිතබ්බො, සම්මාසම්බුද්ධො. චතූහිපි නාථඞ්ගෙහි චතුවෙසාරජ්ජචතුපටිසම්භිදාදයො සබ්බෙපි බුද්ධගුණා යොජෙතබ්බා, අතිවිත්ථාරිකභයා පන න යොජිතා.

නමොති පරමත්ථතො බුද්ධගුණබහුමානපබ්භාරා චිත්තනති, චිත්තනතිප්පභවා ච වචීකායනති. අත්ථු මෙති පාඨසෙසෙන සම්බන්ධො. මහාකාරුණිකස්සාති එත්ථ සබ්බසත්තවිසයත්තා මහුස්සාහප්පභවත්තා ච මහතී කරුණා මහාකරුණා. තත්ථ පණිධානතො පට්ඨාය යාවඅනුපාදිසෙසනිබ්බානපුරප්පවෙසා නියුත්තොති මහාකාරුණිකො, භගවා. එත්ථ ච මහාකාරුණිකස්සාති ඉමිනා යථාවුත්තහෙතුමූලං දස්සෙති. නික්කරුණො හි පරදුක්ඛෙසු උදාසිනො බුද්ධත්ථාය පණිධානමත්තම්පි අතිභාරියන්ති මඤ්ඤන්තො අප්පමෙය්යං කාලං අතිදුක්කරං හෙතුං පූරෙත්වා නාථත්තසඞ්ඛාතං හෙතුඵලප්පයොජනභූතං ලොකහිතං කථං කරිස්සති. තස්මා සබ්බගුණමූලභූතත්තා මහාකරුණාගුණමෙව වණ්ණෙන්තො ‘‘නමො මහාකාරුණිකස්සා’’ති ආහ. එත්තාවතා හෙතුඅනුරූපං ඵලං, ඵලානුරූපො හෙතු, ද්වින්නම්පි අනුරූපං මූලං, තිණ්ණම්පි අනුරූපං පයොජනන්ති අයමත්ථො දස්සිතො හොති.

එවං අච්ඡරියපුරිසො, නාථො නාථගුණෙ ඨිතො;

නමොරහො අනාථස්ස, නාථමානස්ස සම්පදං.

එත්ථ සියා ‘‘අනෙකෙසු භගවතො ගුණෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා ‘මහාකාරුණිකස්සා’ති එකමෙව ගහිත’’න්ති? උච්චතෙ –

දොසහීනස්ස සත්ථස්ස, චොදනා තු න විජ්ජතෙ;

දොසයුත්තමසත්ථඤ්ච, තස්මා චොදනා අපත්තකාති.

න මයා චොදනා කතා, කින්තු පුච්ඡා එව කතා. අපිච –

‘‘ඵලං සතිපි රුක්ඛෙඩ්ඪෙ, න පතත්යවිකම්පිතෙ;

චොදනා යා’ත්ථු සත්ථානං, පුච්ඡනාත්යත්ථඵලං මහතා.

‘‘නභොත්තුං කුරුතෙ සම්මා, ගහිතුං නාඩ්ඪතෙ ඝටං;

අක්ඛෙපෙ හි කතෙ තදි-ච්ඡිස්සාණාබුද්ධිබන්ධනං.

‘‘යථා හිමපදො පද්ධො, පබුද්ධො ගන්ධලිම්පියා;

භින්නත්ථවිරමස්සෙවං, සත්ථකතාත්ථලිම්පියා’’ති. –

එවං චෙකං –

සම්මාපි චොදනා තං ඛලු, ගුරවො විවාක්යා විවද්ධ;

යතිසිස්සා ආඝට්ටිතාති-වාක්යෙනාභ්යධිකං ගොපය.

සරවතී ආචෙරං කිලිට්ඨා, තදිච්ඡිස්සජිතාත්තානං;

ජයත්යත්තානමාචෙරො, සදස්සස්සෙව සාරථීති. –

අත්රොච්චතෙ –

යස්ස හි වාක්යසහස්සං, වාක්යෙ වාක්යෙ සතඤ්ච ජිව්හා;

නාමං දසබලගුණපදෙසං, වත්තුං කප්පෙනපි න සක්කා.

යථා –

බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ,

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සාති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.304; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. අට්ඨ. 53; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා) –

චොත්තත්තා න සක්කා භගවතං ගුණානමවසෙසාභිධාතුං.

අපිච –

යථා ත්වං සත්තානං, දසබල තථා ඤාණකරුණා;

ගුණද්වන්දං සෙට්ඨං, තව ගුණගණා නාම තිගුණාති. –

සබ්බගුණසෙට්ඨත්තා මූලත්තා ච එකමෙව වුත්තං. අථ වා ‘‘ඡසු අසාධාරණඤාණෙසු අඤ්ඤතරත්තා තග්ගහණෙන සෙසාපි ගහිතාව සහචරණලක්ඛණෙනා’’ති ච වදන්ති. විසෙසතො පනෙත්ථ අභිධම්මස්ස කෙවලං පඤ්ඤාවිසයත්තා අභිධම්මට්ඨකථාරම්භෙ ආචරියෙන ‘‘කරුණා විය සත්තෙසු, පඤ්ඤා යස්ස මහෙසිනො’’ති පඤ්ඤාගුණො වණ්ණිතො තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයානුසයචඅයාධිමුත්තිභෙදානුරූපපරිච්ඡින්දනපඤ්ඤාය, සත්තෙසු මහාකරුණාය ච අධිකාරත්තා. සුත්තන්තට්ඨකථාරම්භෙ ‘‘කරුණාසීතලහදයං, පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති භගවතො උභොපි පඤ්ඤාකරුණාගුණා වණ්ණිතා. ඉධ පන විනයෙ ආසයාදිනිරපෙක්ඛං කෙවලං කරුණාය පාකතිකසත්තෙනාපි අසොතබ්බාරහං සුණන්තො, අපුච්ඡිතබ්බාරහං පුච්ඡන්තො, අවත්තබ්බාරහඤ්ච වදන්තො සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසීති කරුණාගුණොයෙවෙකො වණ්ණිතොති වෙදිතබ්බො.

පඤ්ඤාදයා අත්තපරත්ථහෙතූ,

තදන්වයා සබ්බගුණා ජිනස්ස;

උභො ගුණා තෙ ගුණසාගරස්ස,

වුත්තා ඉධාචරියවරෙන තස්මා.

එත්තාවතා අට්ඨකථාදිගාථා,

සමාසතො වුත්තපදත්ථසොභා;

අයම්පි විත්ථාරනයොති චාහං,

උද්ධං ඉතො තෙ පටිසංඛිපාමි.

දුතියගාථාය අසම්බුධන්ති ධම්මානං යථාසභාවං අබුජ්ඣන්තො. බුද්ධනිසෙවිතන්ති බුද්ධානුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධෙහි ගොචරභාවනාසෙවනාහි යථාරහං නිසෙවිතං. භවා භවන්ති වත්තමානභවතො අඤ්ඤං භවං ගච්ඡති උපගච්ඡති, පටිපජ්ජතීති අත්ථො. අථ වා භවොති සස්සතදිට්ඨි. තස්ස පටිපක්ඛත්තා අභවොති උච්ඡෙදදිට්ඨි. භවොති වා වුද්ධි. අභවොති හානි. භවොති වා දුග්ගති. අභවොති සුගති. ‘‘අප්පමාණා ධම්මා, අසෙක්ඛා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 13, 11) විය හි වුද්ධිඅත්ථත්තා අකාරස්ස. භාවයතීති භවො, ජාති. භවතීති වා භවො. සවිකාරා බහුවිධඛන්ධුප්පත්ති දීපිතා. අභවොති විනාසො, ජාතිභාවං මරණභාවඤ්ච ගච්ඡතීති වුත්තං හොති. එත්ථ අරහන්තානං මරණම්පි ඛණිකවසෙන ගහෙතබ්බං. භවෙසු අභවො භවාභවො, තං භවාභවං, භවෙසු අභාවපඤ්ඤත්තිං ගච්ඡතීති අත්ථො. ජීවලොකොති සත්තලොකො, සඞ්ඛාරලොකඔකාසලොකානං භවාභවගමනාසම්භවතො සත්තලොකං ජීවලොකොති විසෙසෙති. අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසිනොති එත්ථ නවපි ලොකුත්තරධම්මා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. අපචයගාමිතා හි චතුමග්ගධම්මස්ස ඔධිසො අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසො, සො අස්ස අත්ථි, තදාරම්මණං හුත්වා තත්ථ සහායභාවූපගමනෙන නිබ්බානස්සාපි. යථාහ ‘‘යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො…පෙ… ඉදං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති. අරහත්තස්සාපි තථා රාගාදික්ඛයවචනසබ්භාවතො. ඵලසාමඤ්ඤෙන තිණ්ණම්පි ඵලානං අත්ථීති නවවිධොපෙස ‘‘අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසී’’ති වුච්චති. අථ වා සහචරණලක්ඛණකආරණතාය පටිපක්ඛගොචරග්ගහණතා. අනභිහිතොපි හි ධම්මස්ස තත්රාභිහිතොව බුජ්ඣිතබ්බො ඉති වචනතො කාරණගොචරග්ගහණෙන චත්තාරිපි ඵලානි ගහිතානි. නරකාදීසු අපතමානං ධාරෙති සුගතියං උප්පාදනෙනාති ධම්මො. පුන සුගතිම්හි අජනනකාරී අකුසලධම්මෙ නිවාරෙත්වා පොසෙති පවත්තෙති වඩ්ඪෙතීති ධම්මො. සො පන කාමරූපාරූපභෙදතො තිවිධො අච්චන්තසුඛාවහනතො, තතොපි උත්තමත්තා ධම්මවරො.

එත්ථාහ – ‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානං අනනුබොධා අප්පටිවෙධා එවමිදං දීඝමද්ධානං සන්ධාවිතං සංසරිත’න්ති (දී. නි. 2.155; මහාව. 287) වචනතො චතුසච්චධම්මං අසම්බුධං භවා භවං ගච්ඡති ජීවලොකොති සිද්ධං. තස්මා යං අසම්බුධං ගච්ඡති, තස්සෙව ‘‘තස්සා’’ති අන්තෙ තංනිද්දෙසෙන නියමනතො චතුසච්චධම්මොපි අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසී ධම්මවරොති චාපජ්ජති. අඤ්ඤථා ‘‘නමො අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසිනො ධම්මවරස්ස තස්සා’’ති තංනිද්දෙසෙන සමානවිභත්තිකරණං න යුජ්ජති අතිප්පසඞ්ගනියමනතො, ‘‘අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසිනො ධම්මවරස්සා’’ති වචනං විසෙසනවචනං. තස්මා දුක්ඛසමුදයසච්චානං තබ්භාවප්පසඞ්ගො නත්ථීති චෙ? න, තංනිද්දෙසෙන සමානවිභත්තිට්ඨානෙ අවිසෙසිතත්තා. අපි ච මග්ගසච්චනිරොධසච්චෙසු ඵලානං අපරියාපන්නත්තා නව ලොකුත්තරධම්මා සඞ්ගහිතාති වචනවිරොධො, ඵලානං අසඞ්ගහෙ වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනායං න කෙවලං අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච, අපි ච අරියඵලධම්මෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මොපි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං…පෙ… ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති (වි. ව. 887) වචනවිරොධො චාති පුබ්බාපරවිරුද්ධා එසා ගාථා සාසනවිරුද්ධා චා’’ති? වුච්චතෙ – සබ්බමෙතමයුත්තං වුත්තගාථත්ථාජානනතො. එත්ථ හි ආචරියෙන පවත්තිපවත්තිහෙතුවිසයවිභාගො ච දස්සිතො. කථං? තත්ථ අසම්බුධන්ති අසම්බොධො, සො අත්ථතො අවිජ්ජා, තාය ච තණ්හුපාදානානි ගහිතානි, තයොපි තෙ ධම්මා සමුදයසච්චං, භවාභවන්ති එත්ථ දුක්ඛසච්චං වුත්තං. සුගතිදුග්ගතිප්පභෙදො හි භවො අත්ථතො පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා හොන්ති. ‘‘එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති (මහාව. 1) වචනතො දුක්ඛප්පවත්ති පවත්ති නාම, දුක්ඛසමුදයො පවත්තිහෙතු නාම, අවිජ්ජාසඞ්ඛාතස්ස ච පවත්තිහෙතුස්ස අග්ගහිතග්ගහණෙන නිරොධමග්ගසච්චද්වයං විසයො නාම. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං…පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණ’’න්ති (විභ. 226).

එත්ථ ච නිරොධසච්චං බුද්ධෙන ගොචරාසෙවනාය ආසෙවිතං, මග්ගසච්චං භාවනාසෙවනාය. එත්තාවතා අසම්බුධං බුද්ධනිසෙවිතං යන්ති උපයොගප්පත්තො යො විසයො නිරොධො ච මග්ගො ච, තස්ස යථාවුත්තාවිජ්ජාදිකිලෙසජාලත්තයවිද්ධංසිනො නමො ධම්මවරස්සාති අයං ගාථාය අත්ථො. පරියත්තිධම්මොපි කිලෙසවිද්ධංසනස්ස සුත්තන්තනයෙන උපනිස්සයපච්චයත්තා කිලෙසවිද්ධංසනසීලතාය ‘‘අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසී’’ති වත්තුං සම්භවති. එවඤ්හි සති රාගවිරාගාති ගාථත්ථො, සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති සුත්තත්ථො ච අසෙසතො ගහිතො හොති. අථ වා ඉමාය ගාථාය කෙවලං පරියත්තිධම්මොව ගහිතො හොති, යං සන්ධායාහ ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති (දී. නි. 1.190; පාරා. 1), තම්පි අසම්බුධං බුද්ධෙහෙව නිසෙවිතං ගොචරාසෙවනාය අනඤ්ඤනිසෙවිතං. යථාහ ‘‘භගවංමූලකා නො, භන්තෙ, ධම්මා භගවංනෙත්තිකා භගවංපටිසරණා…පෙ… භගවතො සුත්වා භික්ඛූ ධාරෙස්සන්තී’’ති (සං. නි. 2.146).

තතියගාථාය සීලාදයො කිඤ්චාපි ලොකියලොකුත්තරා යථාසම්භවං ලබ්භන්ති, තථාපි අන්තෙ ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති වචනතො සීලාදයො චත්තාරො ධම්මක්ඛන්ධා ලොකුත්තරාව. එත්ථ ච ‘‘සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණප්පභුතීහී’’ති වත්තබ්බෙ සරූපෙකසෙසං කත්වා ‘‘විමුත්තිඤාණප්පභුතීහී’’ති වුත්තං. එත්ථ ච කිඤ්චාපි විමුත්තීති ඵලධම්මාව සුත්තෙ අධිප්පෙතා, තථාපි ‘‘මග්ගා වුට්ඨහිත්වා මග්ගං පච්චවෙක්ඛති. පහීනෙ කිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති. ඵලං පච්චවෙක්ඛති. නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.410) වචනතො මග්ගාදිපච්චවෙක්ඛණඤාණං විමුත්තිඤාණන්ති වෙදිතබ්බං. විමුත්ති විමොක්ඛො ඛයොති හි අත්ථතො එකං. ‘‘ඛයෙ ඤාණං අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 142; දී. නි. 3.304) එත්ථ ඛයො නාම මග්ගො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයොති ඵලනිබ්බානානං අධිවචන’’න්ති සුත්තෙ ආගතමෙව. පහීනකිලෙසානං ඛයො පාකතිකො ඛයො එව. පභුති-සද්දෙන තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා චතස්සො පටිසම්භිදාති එවමාදයො ගුණා සඞ්ගහිතා. සමන්නාගමට්ඨෙන අපරිහීනට්ඨෙන ච යුත්තො. ඛෙත්තං ජනානං කුසලත්ථිකානන්ති ‘‘අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’’ති සුත්තතො කුසලස්ස විරුහනට්ඨානත්තා, සුත්තන්තනයෙන උපනිස්සයපච්චයත්තා ච කාමං කුසලස්ස ඛෙත්තං හොති සඞ්ඝො, න කුසලත්ථිකානං ජනානං. තස්මා න යුජ්ජතීති චෙ? න, සුත්තත්ථසම්භවතො. සුත්තෙ ‘‘අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’’ති (සං. නි. 4.341) හි වුත්තං. කස්ස ලොකස්ස? පුඤ්ඤත්ථිකස්ස ඛෙත්තං සඞ්ඝො, පුඤ්ඤුපනිස්සයත්තා පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං හොති සඞ්ඝො, කුසලත්ථිකානන්ති ච වුච්චන්ති. ලොකෙපි හි දෙවදත්තස්ස ඛෙත්තං යඤ්ඤදත්තස්ස ඛෙත්තං සාලියවුපනිස්සයත්තා සාලිඛෙත්තං යවඛෙත්තන්ති ච වුච්චති. අරියසඞ්ඝන්ති විගතකිලෙසත්තා අරියං පරිසුද්ධං අරියානං, අරියභාවං වා පත්තං සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤෙන සඞ්ඝතත්තා සඞ්ඝං. ‘‘අරිය-සද්දෙන සම්මුතිසඞ්ඝං නිවාරෙතී’’ති කෙචි ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං විමුත්තිඤාණගුණග්ගහණෙන විසෙසිතත්තා. සිරසාති ඉමිනා කාමං කායනතිං දස්සෙති, තථාපි උත්තමසඞ්ඝෙ ගුණගාරවෙන උත්තමඞ්ගමෙව නිද්දිසන්තො ‘‘සිරසා නමාමී’’ත්යාහ. සිරස්ස පන උත්තමතා උත්තමානං චක්ඛුසොතින්ද්රියානං නිස්සයත්තා, තෙසං උත්තමතා ච දස්සනානුත්තරියසවනානුත්තරියහෙතුතාය වෙදිතබ්බා. එත්ථාහ – අනුසන්ධිකුසලො

‘‘උපොග්ඝාතො පදඤ්චෙව, පදත්ථො පදවිග්ගහො;

චොදනාප්රත්යවජ්ජානං, බ්යාඛ්යා තන්තස්ස ඡබ්බිධා’’ති. –

එවමවත්වා කස්මා රතනත්තයපණාමං පඨමං වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – සතාචාරත්තා. ආචාරො කිරෙස සප්පුරිසානං, යදිදං සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපූජාවිධානං. තස්මා ‘‘සතාචාරතො භට්ඨා මා මයං හොමා’’ති කරීයති, චතුගම්භීරභාවයුත්තඤ්ච විනයපිටකං සංවණ්ණෙතුකාමස්ස මහාසමුද්දං ඔගාහන්තස්ස විය පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතස්සාපි මහන්තං භයං හොති, භයක්ඛයාවහඤ්චෙතං රතනත්තයගුණානුස්සරණජනිතං පණාමපූජාවිධානං. යථාහ ‘‘එවං බුද්ධං සරන්තාන’’න්තිආදි (සං. නි. 1.249). අපිචාචරියො සත්ථුපූජාවිධානෙන අසත්ථරි සත්ථාභිනිවෙසස්ස ලොකස්ස යථාභූතං සත්ථරි එව සම්මාසම්බුද්ධෙ සත්ථුසම්භාවනං උප්පාදෙති, අසත්ථරි සත්ථුසම්භාවනං පරිච්චජාපෙති, ‘‘තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං අත්තනො දහතී’’ති වුත්තදොසං පරිහරති. අන්තරායබහුලත්තා ඛන්ධසන්තතියා විප්පකතාය විනයසංවණ්ණනාය අත්තනො ආයුවණ්ණසුඛබලානං පරික්ඛයසම්භවාසඞ්කාය ‘‘අභිවාදනසීලිස්ස…පෙ… ආයු වණ්ණො සුඛං බල’’න්ති (ධ. ප. 109) වුත්තානිසංසෙ යාව සංවණ්ණනාපරියොසානා පත්ථෙති. අපි චෙත්ථ බුද්ධස්ස භගවතො පණාමපූජාවිධානං සම්මාසම්බුද්ධභාවාධිගමත්ථං බුද්ධයානං පටිපජ්ජන්තානං උස්සාහං ජනෙති. ලොකියලොකුත්තරභෙදස්ස, ලොකුත්තරස්සෙව වා සද්ධම්මස්ස පූජාවිධානං පච්චෙකබුද්ධභාවාධිගමත්ථං පච්චෙකබුද්ධයානං පටිපජ්ජන්තානං උස්සාහං ජනෙති. සද්ධම්මපටිවෙධමත්තාභිලාසිනො හි තෙ. පරමත්ථසඞ්ඝපූජාවිධානං පරමත්ථසඞ්ඝභාවාධිගමත්ථං සාවකයානං පටිපජ්ජන්තානං උස්සාහං ජනෙති, මඞ්ගලාදීනි වා සාත්ථානි අනන්තරායානි චිරට්ඨිතිකානි බහුමතානි ච භවන්තීති එවංලද්ධිකානං චිත්තපරිතොසනත්ථං ‘‘පූජා ච පූජනෙය්යාන’’න්ති භගවතා පසත්ථමඞ්ගලං කරොති. වුච්චතෙ ච –

‘‘මඞ්ගලං භගවා බුද්ධො, ධම්මො සඞ්ඝො ච මඞ්ගලං;

මඞ්ගලාදීනි සාත්ථානි, සීඝං සිජ්ඣන්ති සබ්බසො.

‘‘සත්ථු පූජාවිධානෙන, එවමාදී බහූ ගුණෙ;

ලභතීති විජානන්තො, සත්ථුපූජාපරො සියා’’ති.

එත්ථ ච සත්ථුපධානත්තා ධම්මසඞ්ඝානං පූජාවිධානං සත්ථුපූජාවිධානමිච්චෙව දට්ඨබ්බං සාසනතො ලොකතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘සත්ථා’’ති ධම්මො සුගතෙන වුත්තො;

නිබ්බානකාලෙ යමතො ස සත්ථා;

සුවත්ථිගාථාසු ‘‘තථාගතො’’ති;

සඞ්ඝො ච වුත්තො යමතො ස සත්ථා.

කිඤ්ච භිය්යො –

ධම්මකායො යතො සත්ථා, ධම්මො සත්ථා තතො මතො;

ධම්මට්ඨිතො සො සඞ්ඝො ච, සත්ථුසඞ්ඛ්යං නිගච්ඡති.

සන්ති හි ලොකෙ වත්තාරො කොසගතං අසිං ගහෙත්වා ඨිතං පුරිසං විසුං අපරාමසිත්වා ‘‘අසිං ගහෙත්වා ඨිතො එසො’’ති. තෙනෙවාහ චාරියමාත්රච්චෙවා –

‘‘නමත්ථු බුද්ධරත්නාය, ධම්මරත්නාය තෙ නමො;

නමත්ථු සඞ්ඝරත්නාය, තිරත්නසමවානයී’’ති.

අපිච සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණනිමිත්තානුත්තරවිමොක්ඛපාතුභාවාභිසඞ්ඛාතං ඛන්ධසන්තානමුපාදාය ‘‘බුද්ධො’’ති යදි පඤ්ඤාපියති, ධම්මො පණාමාරහොති කා එව කථා, සඞ්ඝො ච ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති වුත්තත්තා භාජනන්ති දීපෙති. අථ වා ‘‘බුද්ධසුබොධිතො ධම්මො ආචරියපරම්පරාය සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තතෙලමිව අපරිහාපෙත්වා යාවජ්ජතනා ආභතත්තා එව මාදිසානම්පි සොතද්වාරමනුප්පත්තො’’ති සඞ්ඝස්ස ආචරියො අතීව ආදරෙන පණාමං කරොති ‘‘සිරසා නමාමී’’ති.

එවං අනෙකවිධං පණාමප්පයොජනං වදන්ති, ආචරියෙන පන අධිප්පෙතප්පයොජනං අත්තනා එව වුත්තං ‘‘ඉච්චෙවමච්චන්තනමස්සනෙය්ය’’න්තිආදිනා චතුත්ථගාථාය. ඉච්චෙවන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො රතනත්තයපූජාවිධානපරිසමත්තත්ථො. යදි එවං යථාවිහිතමත්තමෙව පූජාවිධානං අරහති රතනත්තයං, න තතො උද්ධන්ති ආපජ්ජතීති අනිට්ඨප්පසඞ්ගනිවාරණත්ථං ‘‘එවමච්චන්තනමස්සනෙය්ය’’න්ති ආහ. තත්ථ එවන්ති ඉමිනා යථාවුත්තවිධිං දස්සෙති. යථාවුත්තෙන විධිනා, අඤ්ඤෙන වා තාදිසෙන අච්චන්තමෙව මුහුත්තමපි අට්ඨත්වා අභික්ඛණං නිරන්තරං නියමෙන නමස්සනාරහං නමස්සමානස්ස හිතමහප්ඵලකරණතොති අත්ථො. එවංවිධං දුල්ලභට්ඨෙන මහප්ඵලට්ඨෙන ච සිද්ධං රතනභාවං රතනත්තයං නමස්සමානො යං පුඤ්ඤාභිසන්දං අලත්ථං අලභිං. අකුසලමලං තදඞ්ගාදිප්පහානෙන පුනාතීති පුඤ්ඤං. කිලෙසදරථප්පටිප්පස්සද්ධියා සීතලත්තා චිත්තං අභිසන්දෙතීති අභිසන්දො. පුඤ්ඤඤ්ච තං අභිසන්දො චාති පුඤ්ඤාභිසන්දො, තං පුඤ්ඤාභිසන්දං. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘පුඤ්ඤමහත්තං’’න්ති භණන්ති, ‘‘විපුල’’න්ති වචනතො සො අත්ථො න යුජ්ජතීති ආචරියො. අථ වා පුඤ්ඤානං අභිසන්දො පුඤ්ඤාභිසන්දො , තං පුඤ්ඤාභිසන්දං. සන්ද සවනෙති ධාතු. තස්මා පුඤ්ඤසොතං පුඤ්ඤුස්සයන්ති අත්ථො යුජ්ජති, තං පන විපුලං, න පරිත්තන්ති දස්සිතං විපුල-සද්දෙන.

පඤ්චමගාථා යස්මිං විනයපිටකෙ පාළිතො ච අත්ථතො ච අනූනං ලජ්ජීපුග්ගලෙසු පවත්තනට්ඨෙන ඨිතෙ සකලං තිවිධම්පි සාසනං තෙස්වෙව පුග්ගලෙසු පතිට්ඨිතං හොති. කස්ස සාසනන්ති චෙ? අට්ඨිතස්ස භගවතො. භගවා හි ඨිතිහෙතුභූතාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා අභාවෙන අට්ඨිතොති වුච්චති. උච්ඡෙදදිට්ඨිකො හි පරලොකෙ නිරපෙක්ඛො කෙවලං කාමසුඛල්ලිකානුයොගමනුයුඤ්ජන්තො තිට්ඨති, න පරලොකහිතානි පුඤ්ඤානි කත්තුං බ්යාවටො හොති, සස්සතදිට්ඨිකො තානි කත්තුං ආයූහති. භගවා පන තථා අතිට්ඨන්තො අනායූහන්තො මජ්ඣිමං පටිපදං පටිපජ්ජන්තො සයඤ්ච ඔඝං තරි, පරෙ ච තාරෙසි. යථාහ ‘‘අප්පතිට්ඨං ඛ්වාහං, ආවුසො, අනායූහං ඔඝමතරි’’න්ති (සං. නි. 1.1). චතුබ්රහ්මවිහාරවසෙන සත්තෙසු සුට්ඨු සම්මා ච ඨිතස්සාති අත්ථවසෙන වා සුසණ්ඨිතස්ස. සුසණ්ඨිතත්තා හෙස කෙවලං සත්තානං දුක්ඛං අපනෙතුකාමො හිතං උපසංහරිතුකාමො සම්පත්තියා ච පමොදිතො අපක්ඛපතිතො ච හුත්වා විනයං දෙසෙති, තස්මා ඉමස්මිං විනයසංවණ්ණනාධිකාරෙ සාරුප්පාය ථුතියා ථොමෙන්තො ආහ ‘‘සුසණ්ඨිතස්සා’’ති. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘මනාපියෙ ච ඛො, භික්ඛවෙ, කම්මවිපාකෙ පච්චුපට්ඨිතෙ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.35; ම. නි. අට්ඨ. 2.386) සුත්තස්ස, ‘‘සුසණ්ඨානා සුරූපතා’’ති (ඛු. පා. 8.11) සුත්තස්ස ච වසෙන සුසණ්ඨිතස්සාති අත්ථො වුත්තො, සො අධිප්පෙතාධිකාරානුරූපො න හොති. අමිස්සන්ති කිං විනයං අමිස්සං, උදාහු පුබ්බාචරියානුභාවන්ති? නොභයම්පි. අමිස්සා එව හි විනයට්ඨකථා. තස්මා භාවනපුංසකවසෙන අමිස්සං තං වණ්ණයිස්සන්ති සම්බන්ධො. පුබ්බාචරියානුභාවන්ති අට්ඨකථා ‘‘යස්මා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසූ’’ති වචනතො තෙසං ආනුභාවො නාම හොති. කිඤ්චි අපුබ්බං දිස්වා සන්ති හි ලොකෙ වත්තාරො ‘‘කස්සෙස ආනුභාවො’’ති. අථ වා භගවතො අධිප්පායං අනුගන්ත්වා තංතංපාඨෙ අත්ථං භාවයති විභාවයති, තස්ස තස්ස වා අත්ථස්ස භාවනා විභාවනාති ආනුභාවො වුච්චති අට්ඨකථා.

පුබ්බාචරියානුභාවෙ සති කිං පුන තං වණ්ණයිස්සන්ති ඉමිනා ආරම්භෙනාති තතො වුච්චන්ති ඡට්ඨසත්තමට්ඨමනවමගාථායො. තත්ථ අරියමග්ගඤාණම්බුනා නිද්ධොතමලත්තා විසුද්ධවිජ්ජෙහි, තෙනෙව නිද්ධොතාසවත්තා විසුද්ධපටිසම්භිදෙහි, විසුද්ධපටිසම්භිදත්තා ච සද්ධම්මසංවණ්ණනකොවිදෙහීති යොජනා වෙදිතබ්බා. කෙචි ‘‘පුබ්බාචරියාති වුත්තෙ ලොකාචරියාපි, සාසනෙ රාහුලාචරියාදයොපි සඞ්ගය්හන්ති, තෙ අපනෙතුං කාමඤ්චාතිආදි වුත්ත’’න්ති වදන්ති. ‘‘තං වණ්ණයිස්ස’’න්ති වුත්තත්තා පුබ්බට්ඨකථාය ඌනභාවො දස්සිතොති චෙ? න, චිත්තෙහි නයෙහි සංවණ්ණිතොති දස්සෙතුං ‘‘කාමඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. සද්ධම්මං සංවණ්ණෙතුං කොවිදෙහි, තාය සංවණ්ණනාය වා කොවිදෙහි සද්ධම්මසංවණ්ණනකොවිදෙහි.

සල්ලෙඛියෙති කිලෙසජාතං බාහුල්ලං වා සල්ලිඛති තනුං කරොතීති සල්ලෙඛො, සල්ලෙඛස්ස භාවො සල්ලෙඛියං, තස්මිං සල්ලෙඛියෙ. නොසුලභූපමෙහීති අසුලභූපමෙහි. මහාවිහාරස්සාති මහාවිහාරවංසස්ස. පඤ්ඤාය අච්චුග්ගතට්ඨෙන ධජො උපමා එතෙසන්ති ධජූපමා, තෙහි ධජූපමෙහි. සම්බුද්ධවරං අනුඅයෙහි අනුගතෙහි සම්බුද්ධවරන්වයෙහි, බුද්ධාධිප්පායානුගෙහීති අධිප්පායො. ඉධ වර-සද්දො ‘‘සාමං සච්චානි බුද්ධත්තා සම්බුද්ධො’’ති වචනතො පච්චෙකබුද්ධාපි සඞ්ගය්හන්ති. තස්මා තෙ අපනෙතුං වුත්තො.

අට්ඨකථාය ඌනභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො කරණවිසෙසං තස්ස පයොජනඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘සංවණ්ණනා’’තිආදිමාහ. න කිඤ්චි අත්ථං අභිසම්භුණාතීති කිඤ්චි පයොජනං ඵලං හිතං න සාධෙතීති අත්ථො ‘‘න තං තස්ස භික්ඛුනො කිඤ්චි අත්ථං අනුභොතී’’තිආදීසු (පාරා. 538) විය. අජ්ඣෙසනං බුද්ධසිරිව්හයස්සාති ඉමිනා යස්මා සහම්පතිබ්රහ්මුනා අජ්ඣිට්ඨෙන ධම්මො දෙසිතො භගවතා, සාරිපුත්තස්ස අජ්ඣෙසනං නිස්සාය විනයො පඤ්ඤත්තො, තස්මා අයම්පි ආචරියො තං ආචරියවත්තං පූජෙන්තො ඉමං සංවණ්ණනං බුද්ධසිරිත්ථෙරස්ස යාචනං නිස්සාය අකාසීති දස්සෙති. සමනුස්සරන්තොති තස්සාභාවං දීපෙති ආදරඤ්ච.

තතො පරං ද්වෙ ගාථායො කත්තබ්බවිධිදස්සනත්ථං වුත්තා. තෙන තාසු අට්ඨකථාසු වුත්තවිනිච්ඡයපච්චයවිමතිං විනොදෙති, එකට්ඨකථාය කුසලස්ස වා ‘‘අයං නයො අට්ඨකථායං නත්ථී’’ති පටික්ඛෙපං නිවාරෙති, අයුත්තත්ථපරිච්චාගෙන තත්ථ අභිනිවිට්ඨානං අභිනිවෙසං පරිච්චජාපෙති, ථෙරවාදදස්සනෙන විනයවිනිච්ඡයං පති විනයධරානං කාරණොපපත්තිතො උහාපොහක්කමං දස්සෙති, අයුත්තත්ථෙරවාදපටික්ඛෙපෙන පුග්ගලප්පමාණතං පටික්ඛිපතීති ඉමෙ චානිසංසා කත්තබ්බවිධිදස්සනෙන දස්සිතා හොන්ති. සංවණ්ණනං තඤ්ච සමාරභන්තො තස්සා සංවණ්ණනාය මහාඅට්ඨකථං සරීරං කත්වා සමාරභිස්සං, මහාපච්චරියම්පි යො වුත්තො විනිච්ඡයො, තථෙව කුරුන්දීනාමාදීසු ලොකෙ විස්සුතාසු අට්ඨකථාසු ච යො වුත්තො විනිච්ඡයො, තතොපි විනිච්ඡයතො මහාඅට්ඨකථානයෙන, විනයයුත්තියා වා යුත්තමත්ථං තස්ස සරීරස්ස අලඞ්කාරං විය ගණ්හන්තො සමාරභිස්සං. කිං සංවණ්ණනමෙව, න අඤ්ඤන්ති දස්සනත්ථං පුන සංවණ්ණනාග්ගහණං. අථ වා අන්තොගධත්ථෙරවාදං සංවණ්ණනං කත්වා සමාරභිස්සන්ති යොජනා වෙදිතබ්බා. ථෙරවාදා හි බහිඅට්ඨකථාය විචරන්ති. එත්ථ ආදි-සද්දෙන චූළපච්චරිඅන්ධකඅරියට්ඨකථාපන්නවාරාදයොපි සඞ්ගහිතා . තත්ථ පච්චරී නාම සීහළභාසාය උළුම්පං කිර, තස්මිං නිසීදිත්වා කතත්තා තමෙව නාමං ජාතං. කුරුන්දීවල්ලිවිහාරො නාම අත්ථි, තත්ථ කතත්තා කුරුන්දී නාම ජාතා.

සම්ම සමාරභිස්සන්ති කත්තබ්බවිධානං සජ්ජෙත්වා අහං ඨිතො, තස්මා තං මෙ නිසාමෙන්තූති ගාථාය තං සංවණ්ණනං මෙ මම, මයා වා වුච්චමානන්ති පාඨසෙසො . නිසාමෙන්තු පස්සන්තු පඤ්ඤාචක්ඛුනා සුණන්තු වා සද්ධාවීරියපීතිපාමොජ්ජාභිසඞ්ඛාරෙන සඞ්ඛරිත්වා පූජයන්තා සක්කච්චං ධම්මං. කස්ස ධම්මං? ධම්මප්පදීපස්ස තථාගතස්ස. කිං දස්සෙති? පදීපට්ඨානියො හි ධම්මො හිතාහිතප්පකාසනතො, පදීපධරට්ඨානියො ධම්මධරො තථාගතො, තස්මා පරිනිබ්බුතෙපි තස්මිං තථාගතෙ තත්ථ සොකං අකත්වා සක්කච්ච ධම්මං පටිමානයන්තා නිසාමෙන්තූති දස්සෙති. අථ වා ‘‘ධම්මකායා තථාගතා’’ති (දී. නි. 3.118) වචනතො ධම්මො ච සො පදීපො චාති ධම්මප්පදීපො, භගවා.

යො ධම්මවිනයො යථා බුද්ධෙන වුත්තො, සො තථෙව බුද්ධපුත්තෙහි සාවකෙහි ඤාතො අවබුද්ධො, යෙහි තෙසං බුද්ධපුත්තානං මතිං අධිප්පායං අච්චජන්තා නිරවසෙසං ගණ්හන්තා. පුරෙති පුරා, පොරාණත්ථෙරා වා. අට්ඨකථාති අට්ඨකථායො, උපයොගබහුවචනං.

යං අත්ථජාතං අට්ඨකථාසු වුත්තං, තං සබ්බම්පි පමාදලෙඛකානං පමාදලෙඛමත්තං වජ්ජයිත්වා. කිං සබ්බෙසම්පි පමාණං? න, කින්තු සික්ඛාසු සගාරවානං ඉධ විනයම්හි පණ්ඩිතානං, මහාඅට්ඨකථායං පන සච්චෙපි අලිකෙපි දුක්කටමෙව වුත්තං, තං පමාදලෙඛන්ති වෙදිතබ්බං. පමාදලෙඛං වජ්ජයිත්වා පමාණං හෙස්සතීති සම්බන්ධො.

තතො චාති අට්ඨකථාසු වුත්තඅත්ථජාතතො තන්තික්කමං පාළික්කමං. සුත්තන්තා සුත්තාවයවා. අන්තොති හිදං අබ්භන්තරාවයවසම්භාවනාදීසු දිස්සති. සුත්තන්තෙසු භවා සුත්තන්තිකා, තෙසං සුත්තන්තිකානං, සුත්තන්තගන්ථෙසු ආගතවචනානන්ති අත්ථො. අථ වා අමීයතීති අන්තො, සාධීයතීති අධිප්පායො. කෙන සාධීයති? සුත්තෙන, සුත්තස්ස අන්තො සුත්තන්තො, කො සො? සො සො අත්ථවිකප්පො, තස්මිං සුත්තන්තෙ නියුත්තානි වචනානි සුත්තන්තිකානි. තෙසං සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං. තස්ස තස්ස ආගමසුත්තස්ස අභිධම්මවිනයසුත්තස්ස චානුරූපං පරිදීපයන්තී, අයං තාවෙත්ථ සමාසතො අත්ථවිභාවනා – ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදීනං (සං. නි. 2.41; 5.479; අ. නි. 6.10; පාරා. 1) සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං ආගමසුත්තන්තානුරූපං. ‘‘විවාදාධිකරණං සියා කුසලං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්ති (චූළව. 220) එවමාදීනං අභිධම්මසුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං අභිධම්මසුත්තන්තානුරූපන්ති එවමාදි. හෙස්සතීති භවිස්සති, කරීයිස්සතීති අධිප්පායො. වණ්ණනාපීති එත්ථ අපි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො තස්මාති පදෙන යොජෙතබ්බො. කථං? පණ්ඩිතානං පමාණත්තාපි විත්ථාරමග්ගස්ස සමාසිතත්තාපි විනිච්ඡයස්ස අසෙසිතත්තාපි තන්තික්කමස්ස අවොක්කමිතත්තාපි සුත්තන්තිකවචනානං සුත්තන්තට්ඨකථානුරූපං දීපනතොපි තස්මාපි සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාති. එත්ථ ‘‘තන්තික්කමං අවොක්කමිත්වා’’ති වචනෙන සිද්ධෙපි ‘‘අට්ඨකථාචරියා වෙරඤ්ජකණ්ඩාදීසු ‘සුත්තන්තිකානං භාරො’ති ගතා, මයං පන වත්වාව ගමිස්සාමා’’ති දස්සෙතුං ‘‘සුත්තන්තිකාන’’න්ති වුත්තං කිර.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බාහිරනිදානකථාවණ්ණනා

තදඞ්ගවිනයාදිභෙදෙන විනයස්සබහුත්තා විනයො තාව වවත්ථපෙතබ්බො. ‘‘බුද්ධෙන ධම්මො විනයො ච වුත්තො’’ති පුබ්බෙ වුත්තත්තා ඉදානි ‘‘වුත්තං යෙනා’’ති න වත්තබ්බන්ති චෙ? තස්ස එවමාදිවචනං සන්ධාය වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ධාරිතං යෙන චාභතං. යත්ථප්පතිට්ඨිතඤ්චෙතන්ති වචනං සකලම්පි විනයපිටකං සන්ධාය වුත්තං. අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොතීති ආහච්ච භාසිතං න හොතීති අධිප්පායො. න හි භගවතො අතීතාදීසු අප්පච්චක්ඛං කිඤ්චි අත්ථි. යදි අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොති, පදසොධම්මාපත්තිං න ජනෙය්යාති චෙ? න, සාවකභාසිතස්සපි පදසොධම්මාපත්තිජනනතො. නියමාභාවා අතිප්පසඞ්ගොති චෙ? න, පදසොධම්මසික්ඛාපදට්ඨකථායං ‘‘සඞ්ගීතිත්තයං ආරුළ්හො’’ති විසෙසිතත්තා. තථා අට්ඨකථායම්පි සඞ්ගීතිං ආරුළ්හත්තා ‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි…පෙ… සංසාරොති පවුච්චතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස) එවමාදිවචනං, යඤ්ච සඞ්ගීතිආරුළ්හක්කමානුගතං, තං පදසොධම්මාපත්තිං ජනෙතීති ආයස්මා උපතිස්සො.

පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා

පඨමමහාසඞ්ගීති නාම චාති එත්ථ ච-සද්දො අතිරෙකත්ථො, තෙන අඤ්ඤාපි අත්ථීති දීපෙති. තම්පි සාලවනං උපගන්ත්වා මිත්තසුහජ්ජෙ අපලොකෙත්වා නිවත්තනතො උපවත්තනන්ති පාකටං ජාතං කිර. යමකසාලානන්ති එකා කිර සාලපන්ති සීසභාගෙ, එකා පාදභාගෙ. තත්රාපි එකො තරුණසාලො සීසභාගස්ස ආසන්නෙ හොති, එකො පාදභාගස්ස, මූලඛන්ධවිටපපත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසිබ්බිත්වා ඨිතසාලානන්තිපි වුත්තං. අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයාති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං ‘‘කතකිච්චො පීතිජ හාස චෙතො අවෙරමුඛෙනාභතකුණ්ඩලෙනා’’තිආදීසු විය. පරිනිබ්බානෙ පරිනිබ්බානහෙතු, තස්මිං ඨානෙ වා මා සොචිත්ථ චිත්තෙන, මා පරිදෙවිත්ථ වාචාය ‘‘පරිදෙවනං විලාප’’න්ති වචනතො. මහාසමණෙනාති නිස්සක්කත්ථෙ කරණවචනං. සූරියං’සූභි පටුකරා’භා’රිණස්ස තාණා ඉත්යත්රෙව. යඤ්ච භගවතො අනුග්ගහං, තස්ස අනුග්ගහස්සාති ආචරියා. එකච්චෙ පන ‘‘යං යස්මා අහං අනුග්ගහිතො’’ති වදන්ති. නිබ්බසනානීති නිට්ඨිතවසනකිච්චානි, මයා පරිභුඤ්ජිත්වා අපනීතානි . යදි සුයුත්තානි ධාරෙස්සසීති පුච්ඡති, කවචසදිසානි සාණානි. ඉස්සරියසදිසා නව අනුපුබ්බවිහාරාදයො. අට්ඨ සමාපත්තියො නිරොධසමාපත්ති ච පටිලාභක්කමෙන ‘‘අනුපුබ්බවිහාරා’’ති වුත්තා.

අනාගතෙ සන්නිකට්ඨෙ, තථාතීතෙ චිරන්තනෙ;

කාලද්වයෙපි කවීහි, පුරාසද්දො පයුජ්ජතෙ.

සත්ථුසාසනමෙව පරියත්ති සත්ථුසාසනපරියත්ති, සා සුත්තගෙය්යාදිවසෙන නවඞ්ගා. තිපිටකමෙව සබ්බපරියත්තිප්පභෙදං ධාරෙන්තීති තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරා. ‘‘විනා න සක්කා’’ති න වත්තබ්බං ‘‘තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරෙ’’ති වුත්තත්තා, එවං සන්තෙපි අත්ථි විසෙසො තෙහි සම්මුඛාපි අසම්මුඛාපි සුතං, ථෙරෙන පන අසම්මුඛාපටිග්ගහිතං නාම නත්ථීති. න වායන්ති එත්ථ වාති විභාසා, අඤ්ඤාසිපි න අඤ්ඤාසිපීති අත්ථො. තත්ර උච්චිනනෙ. බහුසද්දො විපුල්ලත්ථො ‘‘අනන්තපාරං බහු වෙදිතබ්බමිත්ය’’ත්රෙව. පුබ්බෙ ‘‘තිපිටකසබ්බපඅයත්තිප්පභෙදධරෙ’’ති වුත්තත්තා ‘‘බහු චානෙන…පෙ… පරියත්තො’’ති න යුජ්ජතීති චෙ? න, තිපිටකස්ස අනන්තත්තා, තස්මා අම්හෙ උපාදාය තෙන බහු පරියත්තොති අධිප්පායො. ඉතරථා ආනන්දත්ථෙරො තෙහි අප්පස්සුතොති ආපජ්ජති, ‘‘අසම්මුඛා පටිග්ගහිතං නාම නත්ථී’’ති වචනවිරොධො ච. අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තොති එත්ථ එකො දිවසො නට්ඨො, සො පාටිපදදිවසො, කොලාහලදිවසො නාම සො, තස්මා ඉධ න ගහිතො. සංවෙගවත්ථුං කිත්තෙත්වා කීළනතො සාධුකීළනං නාම. ස්වෙපීති අපි-සද්දො අපෙක්ඛාමන්තානුඤ්ඤාය. සුභසුත්තං ‘‘අචිරපරිනිබ්බුතෙ භගවතී’’ති (දී. නි. 1.444) වුත්තත්තා චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු අන්තොගධං න හොතීති චෙ? න, භගවතො කාලෙ ලද්ධනයත්තා කථාවත්ථු විය. ඡඩ්ඩිතා පතිතා උක්ලාපා ඡඩ්ඩිතපතිතඋක්ලාපා. ආණා එව අප්පටිහතට්ඨෙන චක්කන්ති ආණාචක්කං. එකතො එත්ථ නිපතන්තීති එකනිපාතනං. ආකාසෙන ආගන්ත්වා නිසීදීති එකෙති එතං දුතියවාරෙ ගමනං සන්ධායාති ආයස්මා උපතිස්සො . පඨමං වා ආකාසෙන ගන්ත්වා පරිසං පත්වා භික්ඛුපන්තිං අපීළෙන්තො පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ආසනෙ එව අත්තානං දස්සෙසි. උභයථා ච ආපාථං ගතො, තෙන උභයම්පි යුජ්ජති, අඤ්ඤථා ද්වීසු එකං අභූතං ආපජ්ජති.

අථඛො ආයස්මා මහාකස්සපො ආයස්මන්තං උපාලිං පුච්ඡි…පෙ… ආයස්මා උපාලිත්ථෙරො විස්සජ්ජෙසීති ඉදං පුබ්බෙ ‘‘පඨමං ආවුසො උපාලී’’තිආදිනා (චූළව. 439) වුත්තපුච්ඡාවිස්සජ්ජනං සඞ්ඛිපිත්වා සඞ්ගීතිකාරකෙහි දස්සිතවචනන්ති ගණ්ඨිපදෙ ලිඛිතං. තථා හොතු, කිමත්ථං පනෙත්ථ ‘‘නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡි, වත්ථුම්පි පුච්ඡී’’ති එවං පුබ්බෙ දස්සිතානුක්කමෙන අවත්වා ‘‘වත්ථුම්පි පුච්ඡි, නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡී’’ති එවං අනුක්කමො කතොති? ‘‘වත්ථුමූලකත්තා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා උප්පටිපාටියා වුත්ත’’න්ති වදන්ති එකෙ. එත්ථ පන විචාරණා වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ සම්පත්තෙ කරීයති. රාජාගාරකෙති එවංනාමකෙ උය්යානෙ. අභිරමනාරහං කිර රාජාගාරම්පි. තත්ථ, යස්ස වසෙනෙතං එවං නාමං ලභති. අථ ඛො ‘‘ආයස්මා මහාකස්සපො’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තමෙව සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙති සඞ්ගීතිකාරකො වසීගණො. යදි එවං යථා නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡීති එත්ථ පුච්ඡාක්කමො දස්සිතො, තථා ආනන්දත්ථෙරස්ස විස්සජ්ජනක්කමොපි කිමත්ථං න දස්සිතොති චෙ? ඉමිනානුක්කමෙන සඞ්ගහං පඤ්චපි නිකායා අනාරුළ්හාති දස්සනත්ථං. කථං පන ආරුළ්හාති? ආයස්මා මහාකස්සපො පඤ්චපි නිකායෙ අනුක්කමෙනෙව පුච්ඡි, ආනන්දත්ථෙරො පන අනුක්කමෙනෙව පුච්ඡිතම්පි අපුච්ඡිතම්පි තස්ස තස්ස සුත්තස්ස සභාවං අන්තරා උප්පන්නං වත්ථුං උද්දෙසනිද්දෙසක්කමං මාතිකාවිභඞ්ගක්කමන්ති එවමාදිසබ්බං අනුරූපවචනං පක්ඛිපිත්වා විස්සජ්ජෙසි, තෙනෙවාහ ‘‘එතෙනෙව උපායෙන පඤ්චපි නිකායෙ පුච්ඡී’’ති. අථ වා ‘‘අම්බලට්ඨිකායං රාජාගාරකෙ’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘රාජාගාරකෙ අම්බලට්ඨිකාය’’න්ති උප්පටිපාටිවචනෙනපි ඉමමත්ථං දීපෙති. ‘‘අම්බලට්ඨිකායං විහරති රාජාගාරකෙ’’ති හි වුත්තං.

ගහකාරන්ති ඉමස්ස අත්තභාවගෙහස්ස කාරකං තණ්හාවඩ්ඪකිං ගවෙසන්තො යෙන ඤාණෙන සක්කා සො දට්ඨුං, තස්සත්ථාය දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරො එත්තකං කාලං අනෙකජාතිසංසාරං තං ඤාණං අවින්දන්තො විචරින්ති අත්ථො. දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනන්ති ඉදං ගහකාරකගවෙසනස්ස කාරණවචනං. සබ්බා තෙ ඵාසුකාති තව සබ්බා අනවසෙසකිලෙසඵාසුකා මයා භග්ගා. ගහකූටං නාම අවිජ්ජා. සොමනස්සසහගතං ඤාණං සොමනස්සමයං. න හි සොමනස්සමයං ඤාණං ඛන්ධසභාවභෙදතො. දළ්හීකම්මසිථිලකරණප්පයොජනාති යෙභුය්යතාය වුත්තං, තං පන තත්ථ තත්ථ පකාසයිස්සාම. අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ ච විනයෙ චාති එත්ථ පාණාතිපාතො අකුසලන්ති එවමාදීසු මරණාධිප්පායස්ස ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකප්පයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා අකුසලං, න පාණසඞ්ඛාතජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදකසඞ්ඛාතො අතිපාතො. තථා අදින්නස්ස පරසන්තකස්ස ආදානසඞ්ඛාතා විඤ්ඤත්ති අබ්යාකතො ධම්මො, තබ්බිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අකුසලො ධම්මොති (පට්ඨා. 1.1.27) එවමාදිනා අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ පටිබලො විනෙතුං. ජාතරූපරජතං පරසන්තකං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්ස යථාවත්ථුං පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටෙසු අඤ්ඤතරං, භණ්ඩාගාරිකසීසෙන දිය්යමානං ගණ්හන්තස්ස පාචිත්තියං, අත්තත්ථාය ගණ්හන්තස්ස නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං, කෙවලං ලොලතාය ගණ්හන්තස්ස අනාමාසදුක්කටං, රූපියඡඩ්ඩකසම්මතස්ස අනාපත්තීති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ විනයෙපි පටිබලො විනෙතුන්ති අත්ථො. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති, එතෙන ඵලවසෙන ජවනවසෙන ච චිත්තස්ස වුද්ධිං දස්සෙති. ‘‘අවිසිට්ඨ’’න්ති පාඨො, සාධාරණන්ති අත්ථො.

දෙසෙන්තස්ස වසෙනෙත්ථ, දෙසනා පිටකත්තයං;

සාසිතබ්බවසෙනෙතං, සාසනන්තිපි වුච්චති.

කථෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස, වසෙනාපි කථාති ච;

දෙසනා සාසනා කථා, භෙදම්පෙවං පකාසයෙ.

සාසනස්ස නපුංසකත්තා ‘‘යථා…පෙ… ධම්මසාසනානී’’ති වුත්තං. දුච්චරිතසංකිලෙසං නාම අත්ථතො චෙතනා, තථාකාරප්පවත්තචිත්තුප්පාදො වා. අනිච්චාදිලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිත්වා පවත්තත්තා විපස්සනාචිත්තානි විසයතො ලොකියා’භිසමයො අසම්මොහතො ලොකුත්තරො, ලොකුත්තරො එව වා අභිසමයො විසයතො නිබ්බානසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස, ඉතරස්ස මග්ගාදිකස්ස අසම්මොහතොතිපි එකෙ. එත්ථ ‘‘පටිවෙධො’’ති වුත්තං ඤාණං, තං කථං ගම්භීරන්ති චෙ? ගම්භීරස්ස උදකස්ස පමාණග්ගහණකාලෙ දීඝෙන පමාණෙන භවිතබ්බං, එවං අලබ්භනෙය්යභාවදස්සනත්ථං ඉදානීති වුත්තන්ති එකෙ. යස්ස චත්ථාය මග්ගඵලත්ථාය. තඤ්ච අත්ථං නානුභොන්ති නාධිගච්ඡන්ති කඤ්චි අත්තනා අධිප්පෙතං, ඉතිවාදපමොක්ඛඤ්ච. කස්මා? අත්ථස්ස අනුපපරික්ඛිත්වා ගහිතත්තා. අධිගතඵලත්තා පටිවිද්ධාකුප්පො. පුන ඛීණාසවග්ගහණෙන අරහන්තමෙව දස්සෙති, න සෙක්ඛං. සො හි යථා භණ්ඩාගාරිකො රඤ්ඤො කටකමකුටාදිං ගොපෙත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ උපනෙති, එවං සහෙතුකානං සත්තානං මග්ගඵලත්ථාය ධම්මං දෙසෙසි. තාසංයෙව තත්ථ විනයපිටකෙ පභෙදතො වුත්තත්තා, වායමිත්වා තා එව පාපුණාතීති ආචරියා. කිමත්ථං තිස්සොව විජ්ජා තත්ථ විභත්තාති? සීලසම්පත්තියා එතපරමුපනිස්සයභාවතො. ‘‘අපරෙහිපි සත්තහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු විනයධරො හොති. ආපත්තිං ජානාති, අනාපත්තිං, ලහුකං ආපත්තිං, ගරුකං ආපත්තිං, අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති…පෙ… දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති…පෙ… ආසවානඤ්ච ඛයා…පෙ… උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (පරි. 327) සුත්තමෙත්ථ සාධකං. විනයං පරියාපුණිත්වා සීලසම්පත්තිං නිස්සාය ආසවක්ඛයඤාණෙන සහෙව විය දිබ්බචක්ඛුපුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණානි පටිලභති. විසුං එතෙසං පරිකම්මකිච්චං නත්ථීති දස්සනත්ථං තාසංයෙවාති වුත්තන්ති ච වදන්ති එකෙ. අභිධම්මෙ පන තිස්සොවිජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා චතස්සො ච පටිසම්භිදා අඤ්ඤෙ ච සම්මප්පධානාදයො ගුණවිසෙසා විභත්තා. කිඤ්චාපි විභත්තා, තථාපි විසෙසතො පඤ්ඤාජාතිකත්තා චතස්සො පටිසම්භිදා පාපුණාතීති දස්සනත්ථං තාසං තත්ථෙවාති අවධාරණවිපල්ලාසො කතො. අත්තනා දුග්ගහිතෙන ධම්මෙනාති පාඨසෙසො. කත්තරි චෙතං කරණවචනං, හෙතුත්ථෙ ච, අත්තනා දුග්ගහිතහෙතූති අධිප්පායො. කස්මා පනාති ‘‘අනුලොමිකො’’ති වුත්තත්ථං දීපෙති.

පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනානයො.

දුතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා

පන්නභාරාති පතිතක්ඛන්ධභාරා. ‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති (සං. නි. 3.22) හි වුත්තං. ‘‘සම්මුඛා භවිස්සාම න භවිස්සාමා’’ති වත්තාරො. තෙසු දහරා කිර. ජම්මින්ති ලාමකං.

දුතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනානයො.

තතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා

බ්රහ්මලොකාචවිත්වාති එත්ථ චත්තාරො මග්ගා පඤ්චානන්තරියානි නියතමිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙයෙව නියතා, න මහග්ගතා, තස්මා පණිධිවසෙන හෙට්ඨුපපත්තිපි හොති. අතිච්ඡථාති අතිච්ච ඉච්ඡථ, ගන්ත්වා භික්ඛං පරියෙසථාති අධිප්පායො. කෙටුභං නාම කබ්යකරණවිධියුත්තං සත්ථං. කිරියාකප්පං ඉත්යෙකෙ, කත්තාඛ්යාදිලක්ඛණයුත්තසත්ථං. අසන්ධිමිත්තාති තස්සා නාමං. තස්සා කිර සරීරෙ සන්ධයො න පඤ්ඤායන්ති, මධුසිත්ථකෙන කතං විය සරීරං හොති. තස්මා ‘‘එවංනාමිකා ජාතා’’තිපි වදන්ති. මාගධකෙන පත්ථෙන චත්තාරො පත්ථා ආළ්හකං, චත්තාරි ආළ්හකානි දොණං, චතුදොණා මානිකා, චතුමානිකා ඛාරිකා, වීසතිඛාරිකො වාහොති. කෙථුමාලාති ‘‘සීසතො උට්ඨහිත්වා ඨිතො ඔභාසපුඤ්ජො’’ති වදන්ති. රාජිද්ධිඅධිකාරප්පසඞ්ගෙනෙතං වත්ථු වුත්තං, නානුක්කමෙන. අනුක්කමෙන පන බුද්ධසාසනාවහාරං වත්ථුං දීපෙන්තො ‘‘රාජා කිරා’’තිආදිමාහ. කිලෙසදමනෙන දන්තං. කායවාචාහි ගුත්තං. ‘‘පාචීනමුඛො’’තිපි පාඨො අත්ථි. පුබ්බෙ ජෙට්ඨභාතිකත්තා තෙනෙව පරිචයෙන පත්තග්ගහණත්ථාය ආකාරං දස්සෙති. අභාසීති ‘‘භාසිස්සාමී’’ති විතක්කෙසි. අපරෙ ‘‘අඤ්ඤාතන්ති වුත්තෙපි සබ්බං අභණී’’ති වදන්ති. අමතන්ති නිබ්බානසඞ්ඛාතාය නිවත්තියා සගුණාධිවචනං, තස්සා අප්පමාදො පදං මග්ගො. මච්චූති පවත්තියා සදොසාධිවචනං, තස්සා පමාදො පදං මග්ගොති එවං චත්තාරි සච්චානි සන්දස්සිතානි හොන්ති. සඞ්ඝසරණගතත්තා සඞ්ඝනිස්සිතා පබ්බජ්ජා, භණ්ඩුකම්මස්ස වා තදායත්තත්තා. නිග්රොධත්ථෙරස්සානුභාවකිත්තනාධිකාරත්තා පුබ්බෙ වුත්තම්පි පච්ඡා වත්තබ්බම්පි සම්පිණ්ඩෙත්වා ආහ ‘‘පුන රාජා අසොකාරාමං නාම මහාවිහාරං කාරෙත්වා සට්ඨිසහස්සානි…පෙ… චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි කාරාපෙසී’’ති. ‘‘පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස වා පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො’’ති වචනතො සෙක්ඛාව පරමත්ථතො දායාදා, තථාපි ථෙරො මහින්දකුමාරස්ස පබ්බජ්ජත්ථං එකෙන පරියායෙන ලොකධම්මසිද්ධෙන එවමාහ ‘‘යො කොචි මහාරාජ…පෙ… ඔරසං පුත්ත’’න්ති. වුත්තඤ්හි වෙදෙ –

‘‘අඞ්ගා අඞ්ගා සම්භවසි, හදයා අධිජායසෙ;

අත්තා වෙ පුත්තො නාමාසි, ස ජීව සරදොසත’’න්ති.

තස්මා ඉමිනා පරියායෙන ඔරසො පුත්තො මාතාපිතූහි පබ්බජිතො චෙ, අත්ථතො තෙ සයං පබ්බජිතා විය හොන්ති. ධම්මකථිකා කස්මා නාරොචෙන්ති? රාජා ‘‘ථෙරං ගණ්හිත්වා ආගච්ඡථා’’ති අමච්චෙ පෙසෙසි, ධම්මකථිකා ථෙරස්ස ආගමනකාලෙ පරිවාරත්ථාය පෙසිතා, තස්මා. අපිච තෙන වුත්තවිධිනාව වදන්ති චණ්ඩත්තා, චණ්ඩභාවො චස්ස ‘‘අම්බං ඡින්දිත්වා වෙළුයා වතිං කරොහී’’ති වුත්තඅමච්චවත්ථුනා විභාවෙතබ්බො. කස්මා පන ධම්මකථිකා රාජාණාපනං කරොන්තීති? ‘‘සාසනං පග්ගහෙතුං සමත්ථො’’ති වුත්තත්තා. දීපකතිත්තිරොති කූටතිත්තිරො. අයං පන කූටතිත්තිරකම්මෙ නියුත්තොපි සුද්ධචිත්තො, තස්මා තාපසං පුච්ඡි. සාණිපාකාරන්ති සාණිපාකාරෙන. විභජිත්වා වදතීති විභජ්ජවාදී ‘‘අත්ථි ඛ්වෙස බ්රාහ්මණ පරියායො’’තිආදිනා (පාරා. 5). අපිච සස්සතවාදී ච භගවා ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අසඞ්ඛත’’න්තිආදි (ඉතිවු. 43)-වචනතො. එකච්චසස්සතිකො ච ‘‘සප්පච්චයා ධම්මා, අප්පච්චයා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 7) වචනතො. අන්තානන්තිකො ච –

‘‘ගමනෙන න පත්තබ්බො, ලොකස්සන්තො කුදාචනං;

න ච අප්පත්වා ලොකන්තං, දුක්ඛා අත්ථි පමොචනං’’. (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45);

‘‘අනමතග්ගොයං, භික්ඛවෙ, සංසාරො පුබ්බකොටි න පඤ්ඤායතී’’ති (සං. නි. 2.124; චූළනි. කප්පමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 61) වචනතො. අමරාවික්ඛෙපිකපක්ඛම්පි ඊසකං භජති භගවා ‘‘සස්සතො ලොකොති අබ්යාකතමෙතං අසස්සතො ලොකොති අබ්යාකතමෙත’’න්තිආදිඅබ්යාකතවත්ථුදීපනතො සම්මුතිසච්චදීපනතො ච. තඤ්හි අජ්ඣත්තබහිද්ධාදිවසෙන න වත්තබ්බං. යථාහ ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං න වත්තබ්බං අජ්ඣත්තාරම්මණන්තිපී’’තිආදි (ධ. ස. 1437). තථා අධිච්චසමුප්පන්නිකපක්ඛම්පි භජති ‘‘ලද්ධා මුධා නිබ්බුතිං භුඤ්ජමානා’’ති (ඛු. පා. 6.7; සු. නි. 230) වචනතො. තත්ථ හි මුධාති අධිච්චසමුප්පන්නවෙවචනං. සඤ්ඤීවාදාදිකො ච භගවා සඤ්ඤීභවඅසඤ්ඤීභවනෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභවවසෙන. උච්ඡෙදවාදී ච ‘‘අහඤ්හි, බ්රාහ්මණ, උච්ඡෙදං වදාමි රාගස්සා’’ති (පාරා. 6) වචනතො. දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදී ච ‘‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති (මහාව. 23; දී. නි. 2.215; සං. නි. 3.35) වචනතො, ‘‘නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති (මහාව. 16) වචනතො, දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිරොධසමාපත්තිදීපනතො ච. එවං තෙන තෙන පරියායෙන තථා තථා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විභජිත්වා වදතීති විභජ්ජවාදී භගවාති.

තතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනානයො.

පුප්ඵනාමො සුමනත්ථෙරො. මහාපදුමත්ථෙරොති එකෙ. මහිංසකමණ්ඩලං අන්ධරට්ඨන්ති වදන්ති. ධම්මචක්ඛු නාම තයො මග්ගා. සොතාපත්තිමග්ගන්ති ච එකෙ. පඤ්චපි රට්ඨානි පඤ්ච චීනරට්ඨානි නාම. රාජගහෙති දෙවියා කතවිහාරෙ. සිලකූටම්හීති පබ්බතකූටෙ. වඩ්ඪමානන්ති අලඞ්කරණචුණ්ණං. අරියදෙසෙ අතීව සම්මතං කිර. එකරසෙන නාථකරණා ඉති දමිළා. සාරපාමඞ්ගන්ති උත්තමං පාමඞ්ගං. පෙතවත්ථුආදිනා සංවෙජෙත්වා අභිසමයත්ථං සච්චසංයුත්තඤ්ච. මෙඝවනුය්යානං නාම මහාවිහාරට්ඨානං. ‘‘ද්වාසට්ඨියා ලෙණෙසූ’’ති පාඨො. දසභාතිකන්ති අභයකුමාරාදයො දස, තෙ ඉධ න වුත්තා. වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වාති චාතුමාසිනියා පවාරණායාති අත්ථො. පඨමපවාරණාය වා පවාරෙත්වා එකමාසං තත්ථෙව වසිත්වා කත්තිකපුණ්ණමාසියං අවොච, අඤ්ඤථා ‘‘පුණ්ණමායං මහාවීරො’’ති වුත්තත්තා න සක්කා ගහෙතුං. මහාවීරොති බුද්ධොපචාරෙන ධාතුයො වදති. ජඞ්ඝප්පමාණන්ති ‘‘ථූපස්ස ජඞ්ඝප්පමාණ’’න්ති වදන්ති. මාතුලභාගිනෙය්යා චූළොදරමහොදරා. ධරමානස්ස විය බුද්ධස්ස රස්මි සරසරස්මි, රඤ්ඤො ලෙඛාසාසනං අප්පෙසි, එවඤ්ච මුඛසාසනමවොච. දොණමත්තා මගධනාළියා ද්වාදසනාළිමත්තා කිර. ‘‘පරිච්ඡින්නට්ඨානෙ ඡිජ්ජිත්වා’’ති පාඨො. සබ්බදිසාහි පඤ්ච රස්මියො ආවට්ටෙත්වාති පඤ්චහි ඵලෙහි නික්ඛන්තත්තා පඤ්ච, තා පන ඡබ්බණ්ණාව. කත්තිකජුණ්හපක්ඛස්ස පාටිපදදිවසෙති ජුණ්හපක්ඛස්ස පඨමදිවසෙති අත්ථො. මහාබොධිට්ඨානෙ පරිවාරෙත්වා ඨිතනාගයක්ඛාදිදෙවතාකුලානි. ගොපකා නාම රාජපරිකම්මිනො තථාභාවකිච්චා. තෙසං කුලානං නාමන්තිපි කෙචි. උදකාදිවාහා කාලිඞ්ගා. කාලිඞ්ගෙසු ජනපදෙසු ජාතිසම්පන්නං කුලං කාලිඞ්ගකුලන්ති කෙචි.

පඨමපාටිපදදිවසෙති දුතියඋපොසථස්ස පාටිපදදිවසෙති අත්ථො. තත්ථ ඨිතෙහි සමුද්දස්ස දිට්ඨත්තා තං ඨානං සමුද්දසාලවත්ථු. සොළස ජාතිසම්පන්නකුලානි අට්ඨ බ්රාහ්මණාමච්චකුලානි. මහාඅරිට්ඨත්ථෙරො චෙතියගිරිම්හි පබ්බජිතො. අමච්චස්ස පරිවෙණට්ඨානෙති සම්පතිකාලවසෙනාහ. මහින්දත්ථෙරො ද්වාදසවස්සිකො හුත්වා තම්බපණ්ණිදීපං සම්පත්තො, තත්ථ ද්වෙ වස්සානි වසිත්වා විනයං පතිට්ඨාපෙසි, ද්වාසට්ඨිවස්සිකො හුත්වා පරිනිබ්බුතො. විනයො සංවරත්ථායාති විනයපිටකං, තස්ස පරියාපුණනං වා. යථාභූතඤාණදස්සනං සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහො. මග්ගාදිපච්චවෙක්ඛණෙ අසති අන්තරා පරිනිබ්බානං නාම නත්ථි සෙක්ඛස්ස මරණං වා, සතියෙව හොති. තස්මා ආහ ‘‘විමුත්තිඤාණදස්සන’’න්ති. අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථායාති කඤ්චි ධම්මං අනුපාදාය අග්ගහෙත්වා ඊසකම්පි අනවසෙසෙත්වා පරිනිබ්බානත්ථායාති අත්ථො. උපනිසාති ‘‘විනයො සංවරත්ථායා’’තිආදිකා කාරණපරම්පරා. එත්තාවතා අත්තහිතනිප්ඵත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි පරහිතනිප්ඵත්තිං දස්සෙතුං ‘‘එතදත්ථං සොතාවධාන’’න්ති ආහ. තස්සත්ථො – අත්තනො විනයකථනං විනයමන්තනඤ්ච උග්ගහෙතුං පරෙසං සොතස්ස ඔදහනං සොතාවධානං. තතො උග්ගහිතවිනයකථාමන්තනානං තෙසං උපනිසා යථාවුත්තකාරණපරම්පරා සිද්ධායෙවාති න පුන දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤථා එතදත්ථා උපනිසාති ඉමිනා වචනෙනෙව අනුපාදාපරිනිබ්බානස්ස සඞ්ගහිතත්තා අනුපාදාපරිනිබ්බානතො උද්ධං සොතාවධානාසම්භවතො එතදත්ථං සොතාවධානන්ති අන්තෙ න සම්භවතීති නිරත්ථකං භවෙය්ය, න ච නිරත්ථකං පරහිතනිප්ඵත්තියා මූලකාරණදස්සනත්ථත්තාති වෙදිතබ්බං.

එවං යථා යථා යං යං, සම්භවෙය්ය පදං ඉධ;

තං තං තථා තථා සබ්බං, පයොජෙය්ය විචක්ඛණොති.

බාහිරනිදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.