තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > වජිරබුද්ධි-ටීකා

තත්ථ කෙනට්ඨෙනායං ඛන්ධකොති? ඛන්ධානං සමූහත්තා විභඞ්ගො විය. තෙ පන කථන්ති? ඛන්ධානං පකාසනතො දීපනතො. ඛන්ධාති චෙත්ථ පබ්බජ්ජාදිවිනයකම්මසඞ්ඛාතා, චාරිත්තවාරිත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතා ච පඤ්ඤත්තියො අධිප්පෙතා. පබ්බජ්ජාදීනි හි භගවතා පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘පඤ්ඤත්තියො’’ති වුච්චන්ති. පඤ්ඤත්තියඤ්ච ඛන්ධ-සද්දො දිස්සති ‘‘දාරුක්ඛන්ධො අග්ගික්ඛන්ධො උදකක්ඛන්ධො’’තිආදීසු විය. තෙසං පඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතානං ඛන්ධානං පකාසනතො වණ්ණනතො පබ්බජ්ජක්ඛන්ධකාදයො වීසති ‘‘ඛන්ධකා’’ති වුත්තා, අවසානෙ ද්වෙ තංසදිසත්තා වෙලාය සදිසත්තා සීලස්ස වෙලාති වචනං විය. අපිච භාගරාසත්ථතාපෙත්ථ යුජ්ජතෙ තෙසං පඤ්ඤත්තීනං භාගතො ච රාසිතො ච විභත්තත්තා. කිං පනෙතෙසං ඛන්ධකානං අනුපුබ්බකාරණන්ති? නායං පුච්ඡා සම්භවති, අඤ්ඤථා වුත්තෙසුපි තප්පසඞ්ගානතික්කමනතො. අථ වා පබ්බජ්ජුපසම්පදාපුබ්බඞ්ගමත්තා සාසනප්පවෙසනස්ස තදත්ථසඞ්ගහකො මහාඛන්ධකො පඨමං වුත්තො. කෙනාති ¶ චෙ? ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි. භගවතා පන තත්ථ තත්ථ උප්පන්නවත්ථුං පටිච්ච තථා තථා වුත්තානි, න ඉමිනා අනුක්කමෙන. ථෙරා පන තං තං පයොජනං පටිච්ච සමානජාතිකෙ එකජ්ඣං කත්වා අනුක්කමෙන සජ්ඣායිංසු. සෙසානං පයොජනං තත්ථ තත්ථෙව ආවි භවිස්සති.

ඛන්ධකොවිදාති පඤ්ඤත්තිභාගරාසට්ඨෙන නෙසං ඛන්ධත්ථකොවිදා, නිරුත්තිපටිසම්භිදාපාරප්පත්තාති අත්ථො. තෙසං අනුත්තානත්ථානං පදානං සංවණ්ණනා. කස්මා පනෙවං විසෙසිතන්ති? තතො සෙසභාගා යුත්තා. මාතිකාට්ඨුප්පත්තිග්ගහණම්පෙත්ථ ¶ පදභාජනියග්ගහණෙනෙව වෙදිතබ්බං. යෙහි අත්ථා යෙසං පදවිසෙසානං අට්ඨකථායං පකාසිතා, තෙසං තෙ පදවිසෙසෙ පුන ඉධ වදෙය්යාම, වණ්ණනාය පරියොසානං කදා භවෙ තෙ තෙ අත්ථෙති වුත්තං, තං තස්ස නිද්දෙසෙන යුජ්ජති. උත්තානා චෙව යා පාළි, තස්සා සංවණ්ණනාය කින්ති වත්තබ්බං? න හි අත්ථා උත්තානාති සම්භවති. අධිප්පායානුසන්ධීහීතිආදිවචනෙහිපි තං වචනං සම්භවතීති චෙ? න, අත්ථග්ගහණෙන චෙත්ථ පදවිසෙසානං ගහිතත්තා. තෙ හි අත්ථතො අනපෙතත්ථෙන, අභිධානත්ථෙන වා අත්ථොපචාරෙන වා අත්ථාති වෙදිතබ්බා. සංවණ්ණනානයොති සංවණ්ණනා නාම අවුත්තෙසු උහාපොහක්කමනිදස්සනතො ‘‘නයො’’ති වුත්තො.

1. උරුවෙලාති යථාවුත්තවාලිකරාසිවසෙන ලද්ධනාමකො ගාමො, තස්මා සමීපත්ථෙ එතං භුම්මං. තථාභාවදස්සනත්ථං ‘‘නජ්ජා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤථා තස්මිං වාලිකරාසිම්හි විහරතීති ආපජ්ජති, ‘‘උරුවෙලං පිණ්ඩාය පාවිසීති යෙන උරුවෙලසෙනානිගමො’’තිආදිවචනවිරොධො ච. අට්ඨකථායං පන මූලකාරණමෙව දස්සිතං. තත්ථ තං සන්ධාය වුත්තං…පෙ… දට්ඨබ්බොති නිගමනවචනං. තං කිමත්ථන්ති චෙ? ගාමං සන්ධාය යථාවුත්තපදත්ථසම්භවදස්සනත්ථං. ‘‘සො පන ගාමො තදුපචාරෙන එවං නාමං ලභතී’’ති වචනං පන අවුත්තසිද්ධන්ති කත්වා න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, අථ වා යස්ස ‘‘උරුවෙලා’’ති යථාවුත්තවාලිකරාසිස්ස, තස්ස සමීපගාමස්සපි නාමං. තත්ථ ආයස්මා උපාලිත්ථෙරො න ඉධ ගාමං සන්ධාය ‘‘උරුවෙලායං විහරතී’’ති ආහ ගොචරගාමපයොජනාභාවතො. න හි භගවා තං ගාමං ගොචරං කත්වා තදා තත්ථ විහාසි, තස්මා එත්ථ වාලිකරාසිස්ස සමීපෙ බොධිරුක්ඛමූලෙ විහාරං සන්ධාය සො එවමාහාති දස්සෙතුකාමො අට්ඨකථාචරියො එවමාහාති වෙදිතබ්බං, තස්මා භගවතො ගාමතො දූරතරෙ අරඤ්ඤෙ අභිසම්බොධිදීපනෙන දුතියුප්පත්තිට්ඨානනියමං තීහි පදෙහි අකාසි ථෙරොති වෙදිතබ්බං, අඤ්ඤථා පදත්තයවචනපයොජනාභාවතො. තත්ථ නදන්තා ගච්ඡතීති නදී. නෙලඤ්ජලායාති වත්තබ්බෙ ල-කාරස්ස ර-කාරං කත්වා ‘‘නෙරඤ්ජරායා’’ති වුත්තං, කද්දමසෙවාලවිරහිතත්තා නිද්දොසජලායාති අත්ථො, නීලජලායාති තස්සා නාමමෙව වා එතං.

බොධිරුක්ඛමූලෙති ¶ ¶ එත්ථ ච බොධි වුච්චති අභිසම්බොධො. සො ච අත්ථතො භගවතො චතුත්ථමග්ගඤාණං හොති ‘‘විමොක්ඛන්තිකමෙතං නාම’’න්ති (පටි. ම. 1.162) පටිසම්භිදාවචනතො. කිඤ්චාපි තං නාමකරණභූතං චතුත්ථඵලඤාණම්පි වත්තුං සම්භවති, කත්තබ්බකිච්චානං පන කරණතො තං චතුත්ථමග්ගඤාණමෙව එත්ථ බොධීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව පාළියං ‘‘තතියවිජ්ජාය ආසවානං ඛයඤාණායා’’ති තදෙව දස්සිතං. අට්ඨකථායං පන ‘‘බොජ්ඣඞ්ගා’’ති, ‘‘බොධිපක්ඛියා ධම්මා’’ති ච. තත්ථ යස්මා චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්මා සාමඤ්ඤතො වත්තුකාමතාධිප්පායවසෙන ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) වුත්තං ඉධාධිප්පෙතඤාණස්සපි තදන්තොගධත්තා. අථ වා පාළියං භගවතො ආදිමග්ගත්තයවචනස්ස වුත්තට්ඨානාභාවා චතුත්ථමග්ගඤාණමෙව භගවතො උප්පන්නං, න භගවා සොතාපන්නාදිභාවං පත්වා බුද්ධො ජාතොති සමයන්තරප්පසඞ්ගනිවාරණත්ථං ‘‘චතූසූ’’ති වුත්තං ආදිත්තයස්ස චතුත්ථඋපනිස්සයසම්භවෙන බොධිපරියායසිද්ධිතො. ‘‘පුග්ගලොපි සෙනාසනම්පි උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.9 පච්චයනිද්දෙස) වචනතො ඵලහෙතුකො ඵලජනකො රුක්ඛො ඵලරුක්ඛොති විය බොධිහෙතුරුක්ඛො බොධිරුක්ඛොති වෙදිතබ්බො. එත්ථ ‘‘යස්මා කෙවලං බොධීති රුක්ඛස්සපි නාමං, තස්මා බොධී’’ති පරතො වුත්තං. නිග්රොධාදිරුක්ඛතො අස්ස විසෙසනවචනං පන තදඤ්ඤබොධිමූලප්පසඞ්ගනිවාරණත්ථං. මග්ගඤාණඤ්හි කුසලමූලත්තා බොධි ච තං මූලඤ්චාති සඞ්ඛ්යං ලභෙය්ය. පඨමාභිසම්බුද්ධො නිසීදතීති සම්බන්ධො. තෙන අභිසම්බුද්ධදිවසෙන සද්ධිං අට්ඨාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නභාවං දස්සෙති. එත්ථ එක-සද්දො තස්ස නිසජ්ජාසඞ්ඛාතස්ස පබ්බජ්ජානුයොගානුරූපස්ස පල්ලඞ්කස්ස අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන අනන්තරියභාවං අථස්ස අකොපිතභාවං දස්සෙති. විමුත්තිසුඛන්ති එත්ථ විමුත්තියං වා සුඛන්ති න සම්භවති. පඤ්චමජ්ඣානිකත්තා භගවතො ඵලසමාපත්තිසඞ්ඛාතා විමුත්ති එව අනුජඞ්ඝනට්ඨෙන නිබ්බානසුඛන්ති විමුත්තිසුඛං, තං සමාපජ්ජනෙන පටිසංවෙදී අනුභවන්තො නිසීදි. වෙනෙය්යකාලානතික්කමනතො තං අපෙක්ඛමානො නිසීදි, න විමුත්තිසුඛසඞ්ගෙන.

අථ ඛොති අධිකාරන්තරාරම්භෙ නිපාතද්වයං. තෙන විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදයමානො න පටිච්චසමුප්පාදං මනසාකාසි, කින්තු තතො වුට්ඨායාති දස්සෙති ¶ . පටිවෙධවසෙනෙව සුමනසිකතස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස පුනප්පුනං මනසිකරණං ගම්භීරත්තා අස්සාදජනනතො, න අපුබ්බනයදස්සනාධිප්පායතො. පච්චක්ඛභූතසබ්බධම්මත්තා භගවතො අසම්මොහතො, පටිවිද්ධස්ස විසයතො වා මනසිකරණං පන විජිතදෙසපච්චවෙක්ඛණං විය රඤ්ඤො අපුබ්බං පීතිං ජනෙති. වුත්තඤ්හි ‘‘අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො’’ති (ධ. ප. 373). රත්තියා පඨමං යාමන්ති අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගවචනං, තෙන තස්ස විකප්පනානත්තතං දස්සෙති. කිඤ්චාපි ¶ ‘‘අනුලොමපටිලොමං මනසාකාසී’’ති එකතොව වුත්තං, තථාපි ඉමිනා අනුක්කමෙනාති දස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’තිආදි. තත්ථ ච කිඤ්චාපි පවත්තිමත්තපච්චවෙක්ඛණා අධිප්පෙතා කථං පඤ්ඤායතීති? පඨමභාවාය, පටිලොමමනසිකරණං පන අනුලොමෙ පච්චයානං, පච්චයුප්පන්නානඤ්ච තථාභාවසාධනත්ථං. යස්මා අවිජ්ජාය එව නිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, න අඤ්ඤථා, තස්මා සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජා පච්චයො, තස්සා ච සඞ්ඛාරා ඵලන්ති දීපනතො. තථා නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණාය අනුලොමමනසිකරණං කාරණනිරොධා ඵලනිරොධසාධනත්ථං. එත්ථ ච අනුභාවතො නිබ්බානං දස්සිතං. න හි තං අවිජ්ජාදිනිරොධමත්තන්ති. තත්ථ ‘‘යතො ඛයං පච්චයානං අවෙදී’’ති වචනෙන අනුලොමො නාධිප්පෙතොති සිද්ධං. මග්ගපච්චවෙක්ඛණාය වත්තබ්බං නත්ථි, උභයත්ථපි කිච්චතො, ආරම්මණතො ච තස්ස මග්ගස්ස විසයතො ච තත්ථ මග්ගො දස්සිතො.

තත්ථාහ – ‘‘පටිච්චසමුප්පාදං පටිලොමං මනසාකාසී’’ති න යුජ්ජති, න හි පටිලොමාපදෙසෙන නිද්දිට්ඨං නිබ්බානං පටිච්චසමුප්පාදො භවිතුමරහතීති? වුච්චතෙ – න, තදත්ථජානනතො. අනුලොමපටිලොමන්ති හි භාවනපුංසකං. අනුලොමතො, පටිලොමතො ච තං පටිච්චසමුප්පාදං මනසාකාසීති හි තත්ථ අත්ථො. අඤ්ඤථා නිරොධස්ස පටිලොමප්පසඞ්ගාපත්තියෙවාපජ්ජති. පටිලොමෙ ච පනෙතස්මිං අනුක්කමනියමො අනුලොමෙ අනුක්කමනියමතො සිද්ධොති වෙදිතබ්බං. එවං සති පටිච්චසමුප්පාදස්ස පටිලොමො නාම අපටිච්චසමුප්පාදොති සිද්ධං හොති. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘නිරොධො හොතීති අනුප්පාදො හොතී’’තිආදි. එවං සන්තෙ පුබ්බාපරවිරොධො හොති. කථං? පටිච්චාති හි ඉමිනා ඵලස්ස පච්චයපරිග්ගහෙන, පච්චයානඤ්ච පච්චයායත්තුපගමනෙන තස්ස උප්පාදාභිමුඛභාවදීපනතො ¶ අසමුප්පාදො න සම්භවති, තස්මා අපටිච්චසමුප්පාදොති එවං උභයපටික්ඛෙපෙන පනස්ස පටිලොමතා වෙදිතබ්බාති එකෙ. තං අයුත්තං තස්ස අනුලොමභාවනියමනතො, අත්ථාතිසයාභාවතො, තස්මා අප්පටිච්චසමුප්පාදො තස්ස පටිලොමොති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව භගවතා පාළියං පච්චයපච්චයුප්පන්නනිරොධො වුත්තො. තත්ථ හි ‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා’’ති එවං පච්චයස්ස සමුච්ඡින්නපච්චයභාවවසෙන පච්චයනිරොධං, ඵලස්ස පච්චයපටිග්ගහාභාවවසෙන පච්චයුප්පන්නනිරොධඤ්ච දීපෙති. දුවිධො පාළියං නිරොධො අත්ථතො අනුප්පාදො නාම හොතීති කත්වා අට්ඨකථායං ‘‘නිරොධො හොතීති අනුප්පාදො හොතී’’ති වුත්තං. එවං සන්තෙ නිබ්බානං පච්චයපච්චයුප්පන්නානං නිරොධමත්තන්ති ආපජ්ජතීති චෙ? න, තස්සානුභාවදීපනාධිප්පායතො. විදිතවෙලායන්ති මනසිකතවෙලායන්ති අත්ථො, අඤ්ඤථා තතො පුබ්බෙ අවිදිතප්පසඞ්ගතො.

ඣායතොති ¶ එත්ථ කාමං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ඣායතො බොධිපක්ඛියධම්මා පාතුභවන්ති, චතුඅරියසච්චධම්මා වා පකාසන්ති, තථාපි පුබ්බභාගෙ සමථාදියානිකවිභාගදස්සනත්ථං ආරම්මණූපනිජ්ඣානග්ගහණං. චතුසච්චධම්මග්ගහණං කාමං අනුලොමපටිච්චසමුප්පාදදස්සනාධිකාරෙන විරුජ්ඣති, තථාපි ‘‘යො දුක්ඛං පරිජානාති, සො සමුදයං පජහතී’’ති ලද්ධිවසෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං.

2. ‘‘පච්චයක්ඛයස්සා’’ති කිච්චපරියායවසෙන වුත්තං. තෙන පච්චයනිබ්බානං, තදුපනිස්සයනිබ්බානඤ්චාති දුවිධං නිබ්බානං දස්සිතං හොතීති. කාමඤ්ච තං න කෙවලං පච්චයක්ඛයමත්තං කරොති, අථ ඛො පච්චයුප්පන්නක්ඛයම්පි කරොති. යතො උභින්නම්පි නිරොධො දස්සිතො, තථාපි හෙතුනිරොධා ඵලනිරොධොති කත්වා ‘‘පච්චයක්ඛයස්සා’’ති වුත්තං. වුත්තප්පකාරා ධම්මාති එත්ථ චතුසච්චග්ගහණං පඨමගාථායං වුත්තනයවිපල්ලාසෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං.

3. සමුදයනිරොධසඞ්ඛාතො අත්ථොති එත්ථ සමුදයො කිච්චවසෙන, නිරොධො ආරම්මණකිරියාය. එතෙන ද්විප්පකාරා නිරොධා දස්සිතා හොන්ති තස්ස අනුභාවස්ස වසෙනාති අත්ථො. යස්මා පල්ලඞ්කාභුජිතට්ඨානඤ්ච ‘‘පල්ලඞ්කො’’ති වුච්චති, තස්මා ඵලාධිගමට්ඨානං ‘‘පල්ලඞ්ක’’න්ති වුත්තං.

4. සම්මොදීති ¶ හිතකාමතාය භගවා තෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං සම්මොදි. වෙදෙහි අන්තන්ති එත්ථ නිබ්බානං අන්තො නාම. වෙදානං වා අන්තං ගතත්තාති එත්ථ අරහත්තං. තත්ථ පඨමෙන වෙදන්තගූ යස්මා, තස්මා එව වුසිතබ්රහ්මචරියො. දුතියෙන වෙදන්තගූ යස්මා, තස්මා වුසිතබ්රහ්මචරියොති එවං යොජනා කාතබ්බා. කිඤ්චාපි බ්රාහ්මණස්ස චතුසච්චයුත්තං අත්ථතො වුත්තං, උදානගාථායං වුත්තපටිවෙධාභාවං සන්ධාය ‘‘ධම්මචක්කප්පවත්තන’’න්ති වුච්චතීති පරිහාරො.

5. මුචලින්දවත්ථුම්හි එතමත්ථන්ති ඉදානි වත්තබ්බමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. තං විවෙකන්ති උපධිවිවෙකං ¶ . ‘‘අබ්යාපජ්ජං සුඛං ලොකෙ’’ති ඉමිනා පඨමමග්ගං දස්සෙති තෙන සත්තෙසු මාරණවසෙන උප්පජ්ජනකබ්යාපාදප්පහානසිද්ධිතො. ‘‘පාණභූතෙසු සංයමො’’ති ඉමිනා දුතියමග්ගං දස්සෙති. මග්ගී හි පුග්ගලො අවසිට්ඨබ්යාපාදතනුත්තවසෙන පාණභූතෙසු සංයතො හොති විහිංසාධිප්පායාභාවතො. එවං චත්තාරො හි මග්ගා අනුක්කමෙනාපි ගහිතා හොන්ති.

6. රාජායතනං පාතලි. ‘‘චතුද්දිසා ආගන්ත්වා’’ති පාඨසෙසො. මුඛවට්ටියං කිරස්ස දින්නානං චතුන්නම්පි ලෙඛාපරිච්ඡෙදො අත්ථි, තෙ වාණිජා දෙවතාය ගාරවදස්සනෙන භගවතො රූපකායදස්සනෙන පසන්නත්තා සරණං අග්ගහෙසුං. දෙවතාය ‘‘භගවා රාජායතනමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වා සාවකසඞ්ඝාභාවං, අභිසම්බුද්ධධම්මසබ්භාවඤ්ච ජානිංසූති වෙදිතබ්බං. ජානන්තීති බුද්ධාති සම්බන්ධො.

7. අධිගතො ¶ ඛො ම්යායන්තිආදිම්හි ධම්මොති චතුසච්චධම්මො, ගම්භීරත්තා දුද්දසො. දුද්දසත්තා දුරනුබොධො. සන්තොති නිබ්බුතො. පණීතොති අතප්පකො. ඉදං ද්වයං ලොකුත්තරමෙව සන්ධාය වුත්තං. අතක්කාවචරොති තක්කෙන ආකාරපරිවිතක්කෙන ඔගාහිතබ්බො න හොති, ඤාණෙනෙව අවචරිතබ්බොති අත්ථො. පණ්ඩිතවෙදනීයොති සම්මාපටිපදං පටිපන්නෙහි පණ්ඩිතෙහි වෙදනීයො. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බං නිබ්බානමෙව. තඤ්හි ඵලූපචාරෙන එකම්පි සමානං තථා තථා වුච්චති. රාමාති පජා. අනු අනු අච්ඡරියා අනච්ඡරියා. තෙසං භගවතො පුබ්බභාගපටිපදං සුතපුබ්බානං, ධම්මස්ස වා ගම්භීරභාවං අධිගතපුබ්බානං. කිඤ්චාපි භගවතො චත්තාරොපි මග්ගා සුඛප්පටිපදා, තථාපි බොධිසත්තපටිපදං සන්ධාය ‘‘කිච්ඡෙන මෙ’’ති වුත්තං. ‘‘පකාසිතං පකාසිතු’’න්ති උභයථාපි පාඨො. පරෙතෙහි යුත්තෙහි. රාගරත්තාති කාමරාගදිට්ඨිරාගෙහි රත්තා. අත්තනිච්චාදිගාහකා න දක්ඛන්ති න පස්සිස්සන්ති.

8. සහංපති ¶ කිර ‘‘නස්සති වත භො ලොකො’’ති ඉමං සද්දං තථා නිච්ඡාරෙති, යථා දසසහස්සිලොකධාතුබ්රහ්මානො සුත්වා සන්නිපතිංසු. පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි සන්තානානුසයිතවසෙන අප්පං පරිත්තං රාගාදිරජං එතෙසං, එවංසභාවාති අප්පරජක්ඛජාතිකා. අස්සවනතාති අස්සවනතාය.

සමලෙහි සත්ථාරෙහි. අපාපුරෙතන්ති විවර එතං. අමතස්ස ද්වාරන්ති අරියමග්ගං, චතුසච්චධම්මං වා. විජ්ජත්තයචතුමග්ගඤාණෙහි පුනප්පුනං බුද්ධං පටිවිද්ධං. සෙලෙති සිලාමයෙ. විගතරජත්තා සුඛදස්සනයොග්ගෙ ඉතො ච එත්තො ච ආගන්ත්වා යථා ඨිතො චක්ඛුමා පුරිසො සමන්තතො ජනතං පස්සෙය්ය. ත්වම්පි සුමෙධ සුන්දරපඤ්ඤ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමාය සමන්තචක්ඛු. සබ්බකිලෙසසඞ්ගාමානං විජිතත්තා විජිතසඞ්ගාම. ජාතිකන්තාරාදිනිත්ථරණත්ථං වෙනෙය්යජනසත්ථවාහනසමත්ථතාය සත්ථවාහ. කාමච්ඡන්දඉණස්ස අභාවතො අණණ.

9. බුද්ධචක්ඛුනා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ච ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ඤාණානං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති නාමං. උප්පලිනියන්ති උප්පලවනෙ. එවං සෙසෙසුපි ¶ . අන්තො නිමුග්ගපොසීනීති යානි අන්තො නිමුග්ගානෙව පොසියන්ති, තත්ථ යානි උදකං අච්චුග්ගම්ම ඨිතානි, තානි සූරියරංසිසම්ඵස්සං ආගමයමානානි ඨිතානි අජ්ජ පුප්ඵනකානි. යානි සමොදකං ඨිතානි, තානි ස්වෙ පුප්ඵනකානි. යානි උදකානුග්ගතානි, තානි තතියදිවසෙ පුප්ඵනකානි. උදකා පන අනුග්ගතානි අඤ්ඤානිපි සරොගඋප්පලාදීනි නාම හොන්ති. යානි නෙව පුප්ඵිස්සන්ති මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානෙව භවිස්සන්ති, තානි පාළිනාරුළ්හානි, ආහරිත්වා පන දීපෙතබ්බානි. එතෙහි උග්ඝටිතඤ්ඤූ විපඤ්චිතඤ්ඤූ නෙය්යො පදපරමොති චත්තාරො පුග්ගලා යොජෙතබ්බා. පච්චභාසීති පති අභාසි.

අපාරුතාති විවටා. පච්ඡිමස්ස පදද්වයස්ස අයමත්ථො. අහඤ්හි අත්තනො පගුණං සුප්පවත්තම්පි ඉමං පණීතං උත්තමං ධම්මං කායවාචාකිලමථසඤ්ඤී හුත්වා නාභාසි.

බ්රහ්මයාචනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ඉදානි පන සබ්බො ජනො සද්ධාභාජනං උපනෙතු, පූරෙස්සාමි නෙසං සඞ්කප්පන්ති. අප්පරජක්ඛජාතිකොති ¶ සමාපත්තියා වික්ඛම්භිතකිලෙසත්තා නික්කිලෙසජාතිකො. ආජානිස්සතීති චෙ න නිට්ඨානමකංසු ධම්මසඞ්ගාහකා තෙ විනයක්කමඤ්ඤා, අහං දෙසෙය්යං පටිවිජ්ඣිස්සතීති අධිප්පායො, ‘‘මුද්ධාපි තස්ස විපතෙය්යා’’ති (අ. නි. 8.11; පාරා. 2) එත්ථ විය අභූතපරිකප්පො කිරෙසො. ලොකෙ තස්ස අධිමුත්තභාවදීපනත්ථඤ්හි ඉදං වචනං අත්තනො තදුපදෙසෙන අවිදිතභාවදීපනත්ථං. තස්ස අනන්තෙවාසිකභාවදීපනත්ථන්ති එවමාදීනි පනෙත්ථ පයොජනානි. භගවතොපි ඛො ඤාණන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං තස්ස මරණාරම්මණං උප්පජ්ජි. තෙන තතො පුබ්බෙ තස්ස සති ධම්මදෙසනාය ඛිප්පං ජානනභාවාරම්මණන්ති දීපෙති. පරොපදෙසතො අජානිත්වා පච්චක්ඛතො මරණසච්ඡිකිරියම්පි දස්සෙති. බුද්ධානම්පි අනෙකඤාණසමොධානාභාවතො සුවුත්තමෙතං. චිත්තපුබ්බිකා හි චිත්තප්පවත්ති, අඤ්ඤථා නවසත්තපාතුභාවප්පසඞ්ගො. සබ්බධම්මානං එකතො ගහණෙ විරුද්ධකාලානං එකතො ¶ ජානනප්පසඞ්ගො. තතො එකඤාණස්ස විතථභාවප්පත්තිදොසො, තස්මා සබ්බස්ස විනානෙකඤාණසමොධානං ආපජ්ජිතධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණවන්තත්තා පන සබ්බඤ්ඤූ එව භගවාති වෙදිතබ්බං, න සබ්බකාලං එකතො. ආළාරාදීනං මරණාජානනතොති චෙ? න, තස්ස ජානනෙන පුථුජ්ජනස්සාපි සබ්බඤ්ඤුතාපත්තිප්පසඞ්ගතො. යදාභාවෙන යදාභාවො තබ්භාවෙන තස්සාභාවප්පසඞ්ගො ලොකෙ සිද්ධොති. ‘‘භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදී’’ති වචනතො තස්ස මරණජානනං සිද්ධන්ති කත්වා භවං මතෙනෙව භගවා සබ්බඤ්ඤූති සිද්ධං න දෙවතාරොචනතො පුබ්බෙ අජානනතොති චෙ? න, විසෙසං පරිග්ගහෙත්වා අන්තරා පජානනතො, දෙවතාය සබ්බඤ්ඤුභාවප්පත්තිදොසතො ච. න හි සො කස්සචි වචනෙන අඤ්ඤාසීති.

අපිච කිමිදං තත්ථ ජානනං නාම තදාරම්මණඤාණුප්පත්තීති චෙ? න, ලොකෙ සබ්බඤ්ඤුනො අච්චන්තාභාවප්පසඞ්ගතො. සාධිකා හි මයා එකඤාණක්ඛණෙ සබ්බං ඤාණං, තදඤ්ඤෙසඤ්ච තදඤ්ඤාණානුප්පත්ති. අපිච සබ්බඤ්ඤුනො සබ්බධම්මවිසයෙ ඤාණපච්චුපට්ඨානසිද්ධි තස්ස ඤාණස්ස අත්තනාව අත්තනො අවිසයොති චෙ? න, හෙතුනිදස්සනානුප්පත්තිතො. අපිච ‘‘භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදී’’ති එත්ථ විසෙසවචනං අත්ථි. යෙන දෙවතාරොචනුත්තරකාලමෙව භගවතො ඤාණං උදපාදීති පඤ්ඤායති. න හි වචනපුබ්බාපරියභාවමත්තෙන තදත්ථපුබ්බාපරියතා හොති, තස්මා අයුත්තමෙතං. අභිදොසකාලංකතොති පඨමයාමෙ කාලංකතො. ‘‘මජ්ඣිමයාමෙ’’තිපි වදන්ති. උභයත්ථපි මහාජානියො. සත්තදිවසබ්භන්තරෙ, එකදිවසබ්භන්තරෙ ච පත්තබ්බමග්ගඵලතො පරිහීනත්තා මහතී ජානි අස්සාති මහාජානි. තෙසු හි ද්වීසු ආළාරො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනභවෙ නිබ්බත්තො, උදකො භවග්ගෙ, තස්මා නෙසං ධම්මදෙසනාය අක්ඛණෙ නිබ්බත්තභාවං සන්ධාය භගවා එවං චින්තෙසි, න ඉතො මනුස්සලොකතො චුතිභාවං සන්ධායාති වෙදිතබ්බං. අබුද්ධවෙනෙය්යතඤ්ච සන්ධායාති නො තක්කො, අඤ්ඤථා අනිට්ඨප්පසඞ්ගොති ආචරියො.

බොධිසත්තස්ස ¶ ජාතකාලෙ සුපිනපටිග්ගාහකා චෙව ලක්ඛණපරිග්ගාහකා ච අට්ඨ බ්රාහ්මණා. තෙසු තයො ද්විධා බ්යාකරිංසු ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරං අජ්ඣාවසන්තො රාජා හොති චක්කවත්ති, පබ්බජන්තො බුද්ධො’’ති. පඤ්ච බ්රාහ්මණා ‘‘අගාරෙ න තිට්ඨති, බුද්ධොව හොතී’’ති එකංසබ්යාකරණාව අහෙසුං. තෙසු පුරිමා තයො යථාමන්තපාරං ¶ ගතා. ඉමෙ පන මන්තපාරං අතික්කමන්තා අත්තනා ලද්ධං පුඤ්ඤමහත්තං විස්සජ්ජෙත්වා බොධිසත්තං උද්දිස්ස පුරෙතරමෙව පබ්බජිංසු. ඉමෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘පඤ්චවග්ගියා’’ති. ‘‘තෙසං පුත්තා’’තිපි වදන්ති, තං අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තං. කස්මා පනෙත්ථ භගවා ‘‘බහූපකාරා ඛො මෙ’’ති චින්තෙසි. කිං උපකාරකානං එව එස ධම්මං දෙසෙති, ඉතරෙසං න දෙසෙතීති? නො න දෙසෙති. උපකාරානුස්සරණමත්තකෙනෙව වුත්තන්ති අට්ඨකථානයො. අත්තනො කතඤ්ඤුකතවෙදිභාවප්පකාසනත්ථං, කතඤ්ඤුතාදිපසංසනත්ථං, පරෙසඤ්ච කතඤ්ඤුභාවාදිනියොජනත්ථං, ඛිප්පජානනප්පසඞ්ගනිවාරණත්ථං.

11. අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධින්ති ගයාය ච බොධියා ච මජ්ඣෙ තිගාවුතන්තරෙ ඨානෙ. බොධිමණ්ඩතො හි ගයා තීණි ගාවුතානි. බාරාණසිනගරං අට්ඨාරස යොජනානි. උපකො පන බොධිමණ්ඩස්ස ච ගයාය ච අන්තරෙ භගවන්තං අද්දස. අන්තරා-සද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කතං. ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු අක්ඛරචින්තකා එකමෙව අන්තරාසද්දං පයුජ්ජන්ති, සො දුතියපදෙපි යොජෙතබ්බො. අයොජියමානෙ පන උපයොගවචනං න පාපුණාති. ඉධ පන යොජෙත්වාව වුත්තොති.

සබ්බාභිභූති සබ්බං තෙභූමකධම්මං අභිභවිත්වා ඨිතො. තණ්හක්ඛයෙති නිබ්බානෙ. විමුත්තොති ආරම්මණතො විමුත්තො. නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලොති මය්හං පටිපුග්ගලො නාම නත්ථි, අසදිසොති අත්ථො, මම සබ්බඤ්ඤුභාවෙ දොසං දස්සෙත්වා ලොකෙ ඨාතුං අසමත්ථතාය මම පච්චත්ථිකපුග්ගලො වා නත්ථීති අත්ථො. ආහඤ්ඡං අමතදුන්දුභින්ති ධම්මචක්ඛුපටිලාභාය අමතභෙරිං පහරිස්සාමීති ගච්ඡාමි.

අරහසි අනන්තජිනො භවිතුං යුත්තො ත්වන්ති අත්ථො. ඉදම්පි අත්තනො සත්ථුනාමං. හුපෙය්යාසීති ආවුසො එවම්පි නාම භවෙය්ය. පක්කාමීති වඞ්කහාරජනපදං නාම අගමාසි. භගවාපි ‘‘තත්ථ තස්ස මිගලුද්දකස්ස ධීතුයා චාපාය උක්කණ්ඨිත්වා පුන ආගන්ත්වා අනාගාමී අයං භවිස්සතී’’ති උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා තෙන සද්ධිං ආලපි. සො ච තථෙවාගන්ත්වා පබ්බජිත්වා අනාගාමී හුත්වා අනුක්කමෙන කාලං කත්වා අවිහෙසු උප්පජ්ජිත්වා අරහත්තං පාපුණි.

12. සණ්ඨපෙසුන්ති ¶ ¶ කතිකං අකංසු. පධානවිබ්භන්තොති පධානතො භට්ඨො පරිහීනො. ‘‘අභිජානාථ නු භාසිතමෙත’’න්ති, ‘‘වාචං භාසිතමෙව’’න්ති ච එවරූපං කඤ්චි වචනභෙදං අකාසීති අධිප්පායො. භගවන්තං සුස්සූසිංසූති භගවතො වචනං සොතුකාමා අහෙසුං. අඤ්ඤාති අඤ්ඤාය, ජානිතුන්ති අත්ථො.

13. අථ කිමත්ථං ආමන්තෙසීති? තතොපි සුට්ඨුතරං පටිජානනත්ථං, ධම්මස්ස අභිභාරියදුල්ලභභාවදීපනත්ථං, අක්ඛරවික්ඛෙපනිවාරණත්ථඤ්ච. තත්ථ ද්වෙමෙති අන්තද්වයවචනං අඤ්ඤෙසම්පි තදන්තොගධභාවතො. අපිච යොජනාවසෙන. තණ්හාඅවිජ්ජාති හි සංසාරප්පවත්තියා සීසභූතා ද්වෙ කිලෙසා. තෙ ච සමථවිපස්සනානං පටිපක්ඛභූතත්තා අන්තා නාම. තෙසු තණ්හාවසෙන කාමසුඛල්ලිකානුයොගං භජන්තො සමථං පරිහාපෙති බාලො, තථා අවිජ්ජාවසෙන අත්තකිලමථානුයොගං භජන්තො ගච්ඡන්තො විපස්සනන්ති න සක්කා උභො ද්වෙ අන්තෙ අප්පහාය අමතං අධිගන්තුන්ති එවං වුත්තා. අපිච ලීනුද්ධච්චපහානදස්සනමෙතං. ලීනො හි නික්ඛිත්තවීරියාරම්භො කාමසුඛඤ්ච භජති, ඉතරො අච්චාරද්ධවීරියො අත්තකිලමථං. උභොපි තෙ වීරියසමතාය පටිපක්ඛත්තා අන්තා නාම. අපිච තිස්සො සාසනෙ පටිපදා වුත්තා ආගාළ්හා, නිජ්ඣාමා, මජ්ඣිමා ච. තත්ථ ආගාළ්හා ‘‘පාණාතිපාතී හොති, නත්ථි කාමෙසු දොසො’’ති එවමාදිකා. නිජ්ඣාමා ‘‘අචෙලකො හොති, මුත්තාචාරො’’ති එවමාදිකා, මජ්ඣිමා ‘‘අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති එවමාදිකා. තත්ථ කාමසුඛල්ලිකානුයොගො ආගාළ්හා නාම පටිපදා හොති සබ්බාකුසලමූලත්තා. අත්තකිලමථානුයොගො නිජ්ඣාමා නාම අත්තජ්ඣාපනතො. උභොපෙතෙ මජ්ඣිමාය පටිපදාය පටිපක්ඛභූතත්තා අන්තා නාම, තස්මා ඉමෙව සන්ධාය ද්වෙමෙති. කිමත්ථං භගවා ‘‘පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා’’ති පබ්බජිතෙ එව අධිකරොති, න ගහට්ඨෙති? පබ්බජිතානං තදධිමුත්තත්තා, සුඛපරිවජ්ජනසමත්ථතාය, තදධිකතත්තා ච පබ්බජිතා එත්ථ අධිකතා, න ගහට්ඨා. යදි එවං කිමත්ථං කාමසුඛල්ලිකානුයොගමාහ, නනු තෙ පකතියාපි කාමපරිච්චාගං කත්වා තං නිස්සරණත්ථං පබ්බජිතාති? න, තෙසං අන්තද්වයනිස්සිතත්තා. තෙ හි ඉධ ලොකෙ කාමෙන විසුද්ධිමිච්ඡන්ති අත්තකිලමථානුයොගමනුයුත්තා තස්සෙව තපස්ස ඵලෙන පෙච්ච දිබ්බෙ කාමෙ ආසීසමානා දළ්හතරං කාමසුඛල්ලිකානුයොගමනුයුත්තාති වෙදිතබ්බා ¶ . අන්තත්ථො පන ඉධ කුච්ඡිතට්ඨෙන වෙදිතබ්බො ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකානං, යදිදං පිණ්ඩොල්ය’’න්තිආදීසු (ඉතිවු. 91; සං. නි. 3.80) විය.

යො චායං කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති එත්ථ කාමෙසූති වත්ථුකාමො අධිප්පෙතො, දුතියො කිලෙසකාමො ¶ . තංසම්පයුත්තසුඛමෙත්ථ කාමසුඛං නාම. තෙන විපාකසුඛස්ස නිරවජ්ජභාවං දීපෙතීති. අල්ලීයනං නාම තදභිනන්දනා. අනුයොගො නාම භවන්තරෙ තදනුයොගපත්ථනා. හානභාගියකරත්තා කුසලපක්ඛස්ස, හීනපුග්ගලභාවිතත්තා, හීනධාතුපභවත්තා ච ලාමකට්ඨෙන හීනො. ගාමනිවාසිසත්තධම්මත්තා ගම්මො. පුථුජ්ජනසාධාරණත්තා පොථුජ්ජනිකො. අනරියොති අරියානං අනධිප්පෙතත්තා, අරියධම්මපටිපක්ඛත්තා, අනරියකරත්තා, අනරියධම්මත්තා, අනරියාචිණ්ණත්තා ච වෙදිතබ්බො. අනත්ථසඞ්ඛාතසංසාරභයාවහත්තා, අනත්ථඵලනිබ්බත්තකත්තා ච අනත්ථසංහිතො. අත්තනො කෙවලං ඛෙදූපගමො අත්තකිලමථො නාම. සො දිට්ඨිගතපුබ්බකත්තතපානුක්කමකිරියාවිසෙසං නිස්සාය පවත්තති, තස්ස දිට්ඨිවසෙන අනුයොගො අත්තකිලමථානුයොගො නාම. අත්තවියොගවිත්තාපරිස්සමත්තා, අනුපායපවත්තත්තා සම්පජ්ජමානො මිගයොනිගොයොනිකුක්කුරයොනිසූකරයොනීසු පාතායති. විපච්චමානො නරකං නෙතීති අනත්ථසංහිතො. එතෙ ත්වාති එතෙ තු. තථාගතෙනාති අත්තානං අවිතථාගමනං ආවි කරොති, තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘න මයා පරිවිතක්කිතමත්තෙන විතක්කිතා, කින්තු මයා තථාගතෙනෙව සතා අභිසම්බොධිඤාණෙන අභිසම්බුද්ධො’’ති. චක්ඛුකරණීතිආදීහි පන තමෙව පටිපදං ථොමෙති. භෙසජ්ජං ආතුරස්ස විය ‘‘චක්ඛුකරණී’’ති ඉමිනා ඤාණචක්ඛුවිසොධනං වුත්තං. ඤාණකරණීති ඉමිනා අන්ධකාරවිධමනං වුත්තං. උපසමායාති කිලෙසපරිළාහපටිප්පස්සද්ධි වුත්තා. අභිඤ්ඤායාති සච්චපටිවෙධනං වුත්තං. සම්බොධායාති සච්චපටිවිජ්ඣනං වුත්තං. නිබ්බානායාති සොපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයාති එවං යථාසම්භවං යොජෙත්වා කථෙතබ්බං.

14. කස්මා පනෙත්ථ භගවා අඤ්ඤත්ථ විය අනුපුබ්බිං කථං අකථෙත්වා පඨමමෙව අසෙවිතබ්බමන්තද්වයං වත්වා මජ්ඣිමපටිපදං දෙසෙසීති? අත්තාදිමිච්ඡාභිමානනිවාරණත්ථං, කුම්මග්ගපටිපත්තිනිවාරණත්ථඤ්ච අන්තද්වයවජ්ජනං වත්වා අත්තනො ¶ විසෙසාධිගමදීපනනයෙන අබාහුල්ලිකාදිභාවදස්සනත්ථං, තෙසඤ්ච මජ්ඣිමපටිපදාදීපනෙන තත්ථ අනුයොජනත්ථං පච්ඡා සම්මාපටිපදං දෙසෙසි, තතො තස්ස මජ්ඣිමපටිපදාසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස විසයදස්සනත්ථං චතුසච්චධම්මං සඞ්ඛෙපවිත්ථාරවසෙන දෙසෙතුකාමො ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛ’’න්තිආදිමාහ, අයමෙත්ථ අනුසන්ධි. ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති මෙ, භික්ඛවෙ’’තිආදි සුත්තානුසන්ධිපකආසනත්ථං අයමනුක්කමො වෙදිතබ්බො. යථාවුත්තං පටිපදං සුත්වා කිර කොණ්ඩඤ්ඤො ආහ ‘‘කථං භගවතා වුත්තපටිපදාය උප්පත්ති සියා. අයඤ්හි පටිපදා කිලෙසානං අනුප්පත්තියා සති සම්භවති, න අඤ්ඤථා. කිලෙසානඤ්ච යදි ලොභතො උප්පත්ති ඛුප්පිපාසානං විය, තදාසෙවනාය අනුප්පත්ති සියා, තදවත්ථුස්ස වා තෙසං උප්පත්ති. තදවත්ථුවිපරීතකායකිලමථාසෙවනාය අනුප්පත්ති සියා. උභොපෙතා භගවතා ‘අන්තා’ති වුත්තා, තස්මා කථං පනෙතිස්සාය ¶ සම්මාපටිපදාය උප්පත්ති සම්භවෙය්යා’’ති. භගවා ආහ අනුපායාසෙවනතො. කථන්ති චෙ? –

‘‘සංසාරමූලතො ඤාණං, තඤ්ච ඤාණා පහිය්යති;

ජීවිතෙ සති තං හොති, තඤ්ච ජීවිතසාධනෙ.

‘‘තස්මා ඤාණාය මෙධාවී, රක්ඛෙ ජීවිතමත්තනො;

ඤාණසාධනභූතඤ්ච, සීලඤ්ච පරිපාලයෙ.

‘‘ජීවිතඤ්ච යථා ලොකෙ, භින්නෙ කායෙ න විජ්ජති;

තථෙව භින්නසීලස්ස, නත්ථි ඤාණස්ස සම්භවො.

‘‘තස්මා ආයුඤ්ච සීලඤ්ච, ඤාණත්ථං රක්ඛතා සතා;

සෙවිතබ්බා න කාමාපි, නාපි කායවිනාසනා.

‘‘කාමෙසු ගෙධමුපගම්ම හිනො ගම්මඤ්ච,

අච්චුද්ධනො කිලමථං ගමුපෙති මූළ්හො;

සො ඛිප්පමෙව ලභතෙ පරමං විමොක්ඛ’’න්ති.

භික්ඛු යථා පස්සති දුක්ඛසච්ච’’න්ති.

චින්තාමයිස්ස පඤ්ඤාපරිපුණ්ණා භාවනාමයිපඤ්ඤාසම්පත්ති ජානිතබ්බා ඉමෙහි ඉති භගවා සුත්තමිදමාහාති කිර. කස්මා භගවා කොණ්ඩඤ්ඤස්ස පුරිමමෙව සච්චදෙසනං අවඩ්ඪෙත්වා අත්තනො අධිගතක්කමමාහාති? නාහං කස්සචි ආගමං දෙසෙමි, අපිච ඛො සයමෙව එවමධිගතොම්හීති දස්සනත්ථං. තත්ථ ‘‘පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසූ’’ති ඉමිනා ඉදං අත්ථද්වයං දස්සෙති, න මයා ආළාරතො, උදකතො වා අයං ධම්මො සුතො, කින්තු පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙස්වෙව ඤාණං මෙ උදපාදීති මජ්ඣිමාය පටිපදාය ආනුභාවං පකාසෙති. අපිච යස්මා එවං පටිපන්නො විනාපි පරොපදෙසෙන අරියසච්චානි පස්සති, තස්මා කථං තුම්හෙව මමාපදෙසෙන න පස්සථාති.

15. චක්ඛුන්තිආදීනි පඤ්ච පදානි ඤාණවෙවචනානෙව. ඤාණඤ්හි සච්චානං ආලොචනතො චක්ඛුභූතත්ථජානනතො ඤාණං. පකාරෙහි ජානනතො පඤ්ඤා. කිලෙසවිදාරණතො, විජ්ජනතො ච විජ්ජා. සච්චච්ඡාදකතමවිනාසනතො, තෙසං ගතිකොටිපකාසනතො ආලොකොති වෙදිතබ්බං. තත්ථ පඨමෙන පරිවට්ටෙන සච්චානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො ඨපනපඤ්ඤං ¶ දස්සෙති, දුතියෙන තෙසං කත්තබ්බාකාරපරිච්ඡින්දනපඤ්ඤං, තතියෙන සච්චෙසු ඤාණකිච්චසන්නිට්ඨානං දස්සෙති.

16. යාවකීවඤ්චාති ද්වීහි පදෙහි යාවඉච්චෙව වුත්තං හොති ‘‘ඉති චිත්තමනො’’තිආදි විය. රාගාදීහි අකුප්පතාය අකුප්පා විමුත්ති. වෙය්යාකරණන්ති ධම්මදෙසනා. සා හි ධම්මානං බ්යාකරණතො පකාසනතො ‘‘වෙය්යාකරණ’’න්ති වුච්චති. විරජං වීතමලන්ති එත්ථ විරජං විසමහෙතුවාදවිගමතො. වීතමලං අහෙතුකවාදවිගමතො. විරජං සස්සතදිට්ඨිප්පහානතො. වීතමලං උච්ඡෙදදිට්ඨිප්පහානතො. විරජං පරියුට්ඨානප්පහානතො. වීතමලං අනුසයප්පහානතො. ධම්මචක්ඛුන්ති ධම්මමත්තදස්සනං, න තත්ථ සත්තො වා ජීවො වා කාරකො වා වෙදකො වාති, තෙනෙවාහ ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බන්තං නිරොධධම්ම’’න්ති. ඉදඤ්හි තස්ස ධම්මචක්ඛුස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථං ¶ වුත්තං. තඤ්හි නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන එව සඞ්ඛතං පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති.

17. ධම්මචක්කන්ති එත්ථ දෙසනාඤාණං අධිප්පෙතං, පටිවෙධඤාණඤ්ච ලබ්භතෙව. එත්ථ කිමත්ථං දෙවා සද්දමනුස්සාවෙසුන්ති? නානාදිට්ඨිගතන්ධකාරවිධමනතො ලද්ධාලොකත්තා, අපායභයසමතික්කමනතො අස්සාසං පත්තත්තා, දෙවකායවිමානදස්සනතො පීතිපාමොජ්ජචලිතත්තා චාති එවමාදීනෙත්ථ කාරණානි වදන්ති. පථවිකම්පනමහාසද්දපාතුභාවො ච ධම්මතාවසෙනෙව හොතීති එකෙ. දෙවතානං කීළිතුකාමතාය පථවිකම්පො. බහුනො දෙවසඞ්ඝස්ස සන්නිපාතතො, භගවතො සරීරප්පභාජාලවිසජ්ජනතො චාති එකච්චෙ.

18. පබ්බජ්ජුපසම්පදාවිසෙසන්ති අත්ථො. තත්ථ ඉති-සද්දො තස්ස එහිභික්ඛූපසම්පදාපටිලාභනිමිත්තවචනපරියොසානදස්සනො. තදවසානො හි තස්ස භික්ඛුභාවො. ස්වාක්ඛාතොතිආදි ‘‘එහී’’ති ආමන්තනාය පයොජනදස්සනවචනං. ‘‘එහිභික්ඛූ’’ති භගවා අවොච ‘‘ස්වාක්ඛාතො ධම්මො චර…පෙ… කිරියායා’’ති ච අවොචාති පදසම්බන්ධො. තත්ථ චර බ්රහ්මචරියන්ති අවසිට්ඨං මග්ගත්තයබ්රහ්මචරියං සමධිගච්ඡ. කිමත්ථං? සම්මාදුක්ඛස්සන්තකිරියායාති අත්ථො. ‘‘එහිභික්ඛූ’’ති ඉමිනා භගවතො වචනෙන නිප්ඵන්නත්තා කාරණූපචාරෙන ‘‘එහිභික්ඛූපසම්පදා’’ති වුත්තා. සාව තස්සායස්මතො යාවජීවං උපසම්පදා අහොසීති අත්ථො. තෙන තස්සා උපසම්පදාය ¶ සික්ඛාපච්චක්ඛාතාදිනා විච්ඡෙදා වා තදඤ්ඤාය උපසම්පදාය කිච්චං වා නත්ථීති ඉදමත්ථද්වයං අට්ඨකථායං දස්සෙති. අට්ඨන්නම්පි උපසම්පදානං එහිභික්ඛුඔවාදපටිග්ගහණපඤ්හබ්යාකරණගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදානං චතුන්නං අඤ්ඤතරාය උපසම්පන්නස්ස අන්තරා විච්ඡෙදො වා තදඤ්ඤූපසම්පදාය කිච්චං වා නත්ථි, ඉතරස්සත්ථීති. නිකායන්තරිකා පනාහු ‘‘බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානං නියාමොක්කන්තිසඞ්ඛාතාය උපසම්පදාය ඤත්තිචතුත්ථකම්මුපසම්පදඤ්ච දසවග්ගපඤ්චවග්ගකරණීයවසෙන ද්විධා භින්දිත්වා දසවිධොපසම්පදා’’ති. කා පනෙත්ථ අත්ථතො උපසම්පදා නාමාති? තදධිගතකිරියාවසෙන නිබ්බත්තියා අසෙක්ඛා තදධිවාසනචෙතනාය පරිභාවිතපඤ්චක්ඛන්ධිකා අජ්ඣත්තසන්තති. කා පනෙත්ථ පරිභාවනා නාම? තබ්බිපක්ඛධම්මජ්ඣාචාරවිරුද්ධභාවො, තස්ස පත්තියා තාය පරිභාවනාය වසෙන කත්ථචි ‘‘සමන්නාගතො’’ති වුච්චති. යථාහ ‘‘ලොභෙන සමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, අභබ්බො චත්තාරි සතිපට්ඨානානි භාවෙතු’’න්තිආදි. එත්ථාහු නිකායන්තරිකා ‘‘යථාවුත්තාය උපසම්පදාය පත්තිසඞ්ඛාතො චිත්තවිප්පයුත්තො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො ධම්මො අත්ථි, තස්ස සන්තතිවසෙන පුබ්බාපරියං උප්පජ්ජමානස්ස යාව අවිච්ඡෙදො, තාව උපසම්පන්නොති, අඤ්ඤථා තතො ධම්මන්තරුප්පත්තික්ඛණෙ ¶ තස්ස උපසම්පන්නස්ස අනුපසම්පන්නභාවප්පසඞ්ගො ආපජ්ජතී’’ති. තෙ වත්තබ්බා ‘‘සුත්තං ආහරථා’’ති. තෙ චෙ වදෙය්යුං ‘‘යො තෙසං දසන්නං අසෙක්ඛානං ධම්මානං උපාදාය පටිලාභසමන්නාගමො අරියො හොති විප්පහීනොති එවමාදීනි නො සුත්තානී’’ති. එවං සති අසන්තධම්මෙහි, පරසත්තෙහි ච සමන්නාගමදොසප්පසඞ්ගො නෙසං පාපුණාති. කිංකාරණං? සුත්තසම්භවතො. යථාහ – ‘‘රාජා, භික්ඛවෙ, චක්කවත්තී සත්තහි රතනෙහි සමන්නාගතො හොතී’’ති (දී. නි. 3.199-200 අත්ථතො සමානං) විත්ථාරො. වසිභාවො තත්ථ සමන්නාගතසද්දෙන වුත්තො. තස්සහිතෙසු රතනෙසු වසිභාවො කාමචාරො අත්ථීති චෙ? එත්ථ වසිභාවො සමන්නාගමසද්දෙන වුත්තො, අඤ්ඤත්ථ පත්තිසඞ්ඛාතො, තං ධම්මන්තරන්ති. කිමෙත්ථ විසෙසකාරණං? නත්ථි ච, තස්මා යථාවුත්තලක්ඛණාව උපසම්පදා. අයමෙව නයො පබ්බජ්ජාදීසුපි නෙතබ්බො.

19. කිඤ්චාපි වප්පත්ථෙරස්ස පාටිපදදිවසෙ…පෙ… අස්සජිත්ථෙරස්ස චතුත්ථියන්ති එවං නානාදිවසෙසු පාටෙක්කං ධම්මචක්ඛුං උදපාදි, තථාපි ඔවාදසාමඤ්ඤෙන ¶ වප්පභද්දියානං, මහානාමඅස්සජීනඤ්චෙත්ථ එකතො වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

20. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනත්තා’’ති කිමත්ථං ආදිතොව අනත්තලක්ඛණං දීපෙතීති? තෙසං පුථුජ්ජනකාලෙපි ඉතරලක්ඛණද්වයස්ස පාකටත්තා. තෙ හි මනාපානං කාමානං අනිච්චතාදස්සනෙන සංවිග්ගා පබ්බජිංසූති අනිච්චලක්ඛණං තාව නෙසං එකදෙසෙන පාකටං, පබ්බජිතානඤ්ච අත්තකිලමථානුයොගතො කායිකදුක්ඛං, තඤ්ච මානසස්ස පච්චයොති මානසිකදුක්ඛඤ්ච පාකටං, තස්මා තදුභයං වජ්ජිත්වා අනත්තලක්ඛණමෙව දීපෙතුං ආරභි. තඤ්ච දීපෙන්තො දුක්ඛලක්ඛණෙනෙව දීපෙතුං ‘‘රූපඤ්ච හිදං, භික්ඛවෙ, අත්තා අභවිස්සා’’තිආදිමාහ. කිමත්ථන්ති? අනිච්චලක්ඛණතොපි තෙසං දුක්ඛලක්ඛණස්ස සුට්ඨුතරං පාකටත්තා. තෙසඤ්හි අත්තකිලමථානුයොගමනුයුත්තත්තා, තප්පරායණභාවතො ච දුක්ඛලක්ඛණං සුට්ඨු පාකටං, තස්මා තෙන තාව සුට්ඨු පාකටෙන අනත්තලක්ඛණං දීපෙත්වා පුන තදෙව තදුභයෙනාපි දීපෙතුං ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති වක්ඛති. කල්ලං නූති යුත්තං නු. එතං මමාති තණ්හාග්ගාහො. එසොහමස්මීති මානග්ගාහො. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිග්ගාහො. තණ්හාග්ගාහො චෙත්ථ අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතවසෙන, මානග්ගාහො නවවිධමානවසෙන, දිට්ඨිග්ගාහො ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිවසෙන වෙදිතබ්බො.

පඤ්චවග්ගියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. යෙන ¶ සමයෙන භගවා පඤ්චවග්ගියෙ පඤ්චමියං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා සත්තමියං නාළකත්ථෙරස්ස නාළකපටිපදං ආචික්ඛිත්වා භද්දපදපුණ්ණමායං යසස්ස ඉන්ද්රියානං පරිපක්කභාවං ඤත්වා තං උදික්ඛන්තො බාරාණසියං විහාසි, තෙන සමයෙන යසො නාමාති සම්බන්ධො. තස්ස කිර උප්පත්තිතො පට්ඨාය තස්ස කුලස්ස කිත්තිසද්දසඞ්ඛාතො, පරිජනසඞ්ඛාතො වා යසො විසෙසතො පවඩ්ඪති. තෙන තස්ස මාතාපිතරො එවං නාමමකංසු. ‘‘සුඛුමාලො’’තිආදි කිමත්ථං ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන වුත්තන්ති? පච්ඡිමජනස්ස නෙක්ඛම්මෙ සමුස්සාහනජනනත්ථං. එවං උත්තමභොගසමප්පිතානම්පි උත්තමෙසු භොගෙසු අප්පමත්තකෙනාපි ¶ අසුභනිමිත්තෙන විතජ්ජෙත්වා කාලාකාලං අගණෙත්වා විවෙකාභිරතියා මහන්තං භොගක්ඛන්ධං තිණං විය පහාය ගෙහතො නික්ඛමනා අහොසි, කස්ස පනඤ්ඤස්ස න සියාති අධිප්පායො. සමඞ්ගීභූතස්සාති තෙහි එකත්තං උපගතස්ස, අවිවිත්තස්සාති අත්ථො. නිද්දා ඔක්කමීති මනාපෙසුපි විසයෙසු පවත්තිං නිවාරෙත්වා තස්ස චිත්තං අතික්කමිත්වා අභිභවිත්වා අත්තනො වසං උපනෙසීති අත්ථො. සබ්බරත්තියො චාති තයොපි යාමෙ. තෙන පරිජනස්ස විකාරදස්සනෙ කාරණං දස්සෙති. රත්ති-සද්දො පනෙත්ථ කාලෙ සූරියාභාවෙ, යාමෙ ච පවත්තතීති විඤ්ඤෙය්යො. යාමෙවිධ විඤ්ඤෙය්යො තිචීවරවිප්පවාසෙ ච. කච්ඡෙති කච්ඡපස්සෙ. කණ්ඨෙති කණ්ඨස්ස හෙට්ඨා. මුදිඞ්ගස්ස හි උපරි කණ්ඨං ඨපෙත්වා සයන්තියා කණ්ඨෙ මුදිඞ්ගං අද්දසාති අත්ථො. ආළම්බරන්ති පණවං. උභතොමුඛස්ස තනුකා දීඝා. විත්ථින්නසමතලස්ස වාදිතස්ස එතං අධිවචනං. විප්පලපන්තියොති සුපිනදස්සනාදිවසෙන අසම්බන්ධපලාපං විප්පලපන්තියො. සුසානං මඤ්ඤෙති සුසානං විය අද්දස සකං පරිජනන්ති සම්බන්ධො. ආදීනවොති අසුභභාවො. නිබ්බිදාය චිත්තං සණ්ඨාතීති විමුච්චිතුකාමතාසඞ්ඛාතාය උක්කණ්ඨාය චිත්තං නමීති අත්ථො. උදානං උදානෙසීති ‘‘ඉතො පට්ඨාය ඉමාහි ඉත්ථීහි සහ නාහං භවිස්සාමී’’ති අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙසි. ද්වෙ කිර ආකාරා තස්ස පමාදසුත්තපරිජනදස්සනෙ පාකටා ජාතා කිලෙසානං බලවභාවො, අසුභාකාරස්ස අතිඔළාරිකභාවො ච. එවං සති ඔළාරිකතරෙ ච අසුභාකාරෙ කිලෙසවසෙනායං සබ්බොපි ලොකො එත්ථ පීළිතො මුච්ඡිතො. අහො කිලෙසා බලවතරාති හි පස්සතො පස්සතො තස්ස ද්වෙපි තෙ ආකාරා පාකටා ජාතා, යෙනෙවමවොචාති.

‘‘සුවණ්ණපාදුකායො ආරොහිත්වා’’ති එතෙනස්ස නිස්සඞ්ගතාය විස්සට්ඨගමනං දීපෙති. සො හි බලවසංවෙගාභිතුන්නහදයත්තා පරිජනස්ස පබොධෙ සතිපි අත්තනො ගමනනිවාරණසමත්ථභාවං අසහමානො අත්තානං තක්කෙන්තො විස්සට්ඨො අගමාසි. අමනුස්සාති දෙවතා. තා හි මනුස්සෙහි සුගතිපටිවෙධඤාණසණ්ඨානාදිගුණසාමඤ්ඤෙන ¶ ‘‘අමනුස්සා’’ති වුච්චන්ති. න හි අසමානජාතිකා තිරච්ඡානාදයො ‘‘අබ්රාහ්මණා’’ති වා ‘‘අවසලා’’ති වා වුච්චන්ති, කින්තු ජාතිසභාගතාය එව වසලාදයො ‘‘අබ්රාහ්මණා’’ති වුච්චන්ති, එවං මනුස්සෙහි කෙනචි ආකාරෙන සභාගතාය ¶ දෙවතා ‘‘අමනුස්සා’’ති වුත්තා. අඤ්ඤථා මනුස්සා න හොන්තීති තිරච්ඡානගතාපි ‘‘අමනුස්සා’’ති වත්තබ්බා භවෙය්යුං.

26. වනගහනං දිස්වා ‘‘සුමුත්තොහං නගරතො’’ති පමුදිතත්තා භගවතො අවිදූරෙ උදානෙසි. ඉදං ඛො යසාති භගවා නිබ්බානං සන්ධායාහ. තඤ්හි තණ්හාදිකිලෙසෙහි අනුපද්දුතං, අනුපසට්ඨතඤ්ච දස්සනමත්තෙනාපි අස්සාදජනනතො. ධම්මං දෙසෙස්සාමීති යෙන තං නිබ්බානං ඉධ නිසින්නමත්තොව ත්වං අධිගමිස්සසීති අධිප්පායො. කිරාති අස්සද්ධෙය්යඅබ්යත්තිපරිහාසෙසු නිපාතො, ඉධ අබ්යත්තියං. සුවණ්ණපාදුකායො ඔරොහිත්වාති ච සුවණ්ණපාදුකාහි ඔතරිත්වා. නිස්සක්කත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං. තස්ස නිසින්නමත්තස්සෙව අඤ්ඤං සම්මොදනීයං කථං අකත්වා අනාමන්තෙත්වා අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. සුපරිපක්කින්ද්රියත්තා, පටිවෙධක්ඛණානතික්කමනත්ථං අනුපද්දුතානුපසට්ඨතානං පාපකධම්මදෙසනාභිමුඛචිත්තත්තා, සෙට්ඨිස්ස ගහපතිනො අචිරාගමනදස්සනතො ච. කිමත්ථං භගවා තස්ස සුට්ඨුතරං සංවිග්ගහදයස්ස භවතො මුච්චිතුකාමස්ස භවාභවූපායානිසංසකථං පඨමමෙව කථෙසීති? සබ්බභවාදීනවදස්සනත්ථං. සො හි මනුස්සලොකස්සෙව උපද්දුතඋපසට්ඨභාවං අද්දස, න සග්ගානන්ති කදාචි සග්ගලොකං සුඛතො මඤ්ඤෙය්ය. තත්ථ සුඛසඤ්ඤෙන නිබ්බානාභිමුඛං චිත්තං පෙසෙය්යාති සග්ගානම්පි ආදීනවං දස්සෙතුකාමතාය අනුපුබ්බිං කථං ආරභි. එත්ථ දානං, දානානිසංසං, සීලානිසංසඤ්ච කථෙන්තො දානසීලකථං කථෙති නාම. සග්ගවණ්ණං කථෙන්තො සග්ගකථං කථෙති නාම. තත්ථ වත්ථුකාමකිලෙසකාමානං අනිච්චතං, අපසාදතං, මහාදීනවතඤ්ච කථෙන්තො කාමානං ආදීනවං, ඔකාරං, සංකිලෙසඤ්ච පකාසෙති. නෙක්ඛම්මෙ තදභාවතො ච තංනිස්සරණතො ච තබ්බිපරීතං ආනිසංසං කථෙන්තො නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙති නාම. තත්ථ ඔකාරන්ති අවකාරං ලාමකභාවං. සංකිලෙසන්ති සංකිලිස්සනං බාධනං උපතාපනං වාති අත්ථො. කල්ලචිත්තං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස ආනුභාවෙන, දිට්ඨියොගවිචිකිච්ඡායොගානං පඤ්ඤින්ද්රියෙන විහතත්තා. මුදුචිත්තං සතින්ද්රියසමායොගෙන, විහිංසාසාරම්භාදිකිලෙසපවෙසං නිවාරෙත්වා චිත්තමුදුතාදිකුසලධම්මප්පවෙසනං කරොන්තං සහජාතං චිත්තං මුදුං කරොති. සමාධින්ද්රියස්ස ආනුභාවෙන විනීවරණචිත්තං. තඤ්හි විසෙසතො නීවරණවිපක්ඛභූතන්ති. වීරියින්ද්රියවසෙන උදග්ගචිත්තං. තඤ්හි ථිනමිද්ධසඞ්ඛාතලීනභාවවිපක්ඛන්ති. සද්ධින්ද්රියස්ස ආනුභාවෙන ¶ පසන්නචිත්තං තස්ස පසාදලක්ඛණත්තා. සාමුක්කංසිකාති එතං විසයවසෙන දෙසනං උපාලිත්ථෙරො පකාසෙති. සච්චානි හි සාමුක්කංසිකදෙසනාය ¶ විසයානි. අඤ්ඤථා දුක්ඛාදීනි සාමුක්කංසිකා ධම්මදෙසනාති ආපජ්ජති තස්ස විභාවනෙ සච්චානං නිද්දිට්ඨත්තා.

27. චතුද්දිසාති චතූසු දිසාසු. අභිසඞ්ඛරෙසීති අභිසඞ්ඛරි. කිමත්ථන්ති චෙ? උභින්නං පටිලභිතබ්බවිසෙසන්තරායනිසෙධනත්ථං. යදි සො පුත්තං පස්සෙය්ය, පුත්තස්සපි ධම්මචක්ඛුපටිලාභො අරහත්තුප්පත්ති, සෙට්ඨිස්සපි ධම්මචක්ඛුපටිලාභො න සියා. දිට්ඨසච්චොපි ‘‘දෙහි තෙ මාතුයා ජීවිත’’න්ති වදන්තො කිමඤ්ඤං න කරෙය්ය. යසොපි තං වචනං සුත්වා අරහාපි සමානො සයං අප්පටික්ඛිපිත්වා භගවන්තං උල්ලොකෙන්තො කිමඤ්ඤාය සණ්ඨහෙය්ය.

28. උභොහිපි පත්තබ්බවිසෙසකොටියා පත්තත්තා භගවා පුන තං පටිප්පස්සම්භෙසි. පුබ්බෙ අගාරිකභූතොති තස්ස සොතාපන්නකාලං සන්ධායාහ. සොතාපන්නො හි අගාරමජ්ඣෙ වසනාරහත්තා අගාරියභූතො නාම හොති අපබ්බජිතො. සම්පති පබ්බජිතො සමානො අගාරමජ්ඣවසනස්ස අභබ්බත්තා ‘‘අගාරිකො’’ති න වුච්චති, තස්මා එවමාහ. යස්ස දිට්ඨොති සම්බන්ධො, යෙන දිට්ඨොති වුත්තං හොති. ‘‘සෙය්යථාපි පුබ්බෙ අගාරිකභූතො’’ති වචනෙන ලද්ධනයත්තා පච්ඡා ගහපති ගිහිවෙසධාරිමෙව යසං සන්ධායාහ ‘‘යසෙන කුලපුත්තෙන පච්ඡාසමණෙනා’’ති. තත්ථ චර බ්රහ්මචරියන්ති ආභිසමාචාරිකසීලං බ්රහ්මචරියං චර පරිපූරෙහි තාව, යාව සම්මාදුක්ඛස්සන්තකිරියා, යාව චුතිචිත්තාති අධිප්පායො. ලිඞ්ගබ්රහ්මචරියං සන්ධායාති පොරාණා, තඤ්ච යුත්තං. ලිඞ්ගමත්තඤ්හි සන්ධාය සො ආයස්මා ‘‘ලභෙය්යාහං, භන්තෙ, පබ්බජ්ජං උපසම්පද’’න්ති ආහ.

කිමත්ථං භගවා යසස්ස මාතු, පජාපතියා ච භත්තකිච්චං අකත්වාව ධම්මං දෙසෙසීති? යසස්ස පබ්බජ්ජාය සොකසල්ලසමප්පිතත්තා දානඤ්ච සොමනස්සිකචිත්තෙන න දදෙය්යුං, සත්ථරි ච දොමනස්සප්පත්තා හුත්වා මග්ගපටිවෙධම්පි න ලභෙය්යුන්ති භගවා පඨමං තාව තා විගතසොකසල්ලහදයායො කත්වා පුන භත්තකිච්චං අකාසි.

30. සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනන්ති අනුක්කමසෙට්ඨීනන්ති පොරාණා. ‘‘සෙට්ඨිනො චානුසෙට්ඨිනො ච යානි කුලානි, තානි සෙට්ඨානුසෙට්ඨානි කුලානි, තෙසං ¶ සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනං කුලාන’’න්ති ලිඛිතං. ධම්මවිනයොති සාසනබ්රහ්මචරියං පාවචනන්ති ඉධ අත්ථතො එකං. අථ වා ධම්මෙන විනයො, න දණ්ඩසත්ථෙහීති ධම්මවිනයො, ධම්මාය විනයො, න හිංසත්ථන්ති වා ධම්මතො විනයො, නාධම්මතොති වා ධම්මො විනයො, නාධම්මොති වා ධම්මානං විනයො, න අඤ්ඤෙසන්ති වා ධම්මකායත්තා, ධම්මසාමිත්තා ¶ වා ධම්මො භගවා, තස්ස ධම්මස්ස විනයො, න තක්කිකානන්ති වා ධම්මවිනයො. සමානාධිකරණවසෙන වා ධම්මවිනයො නීලුප්පලං විය, ධම්මො ච විනයො චාති ධම්මවිනයො ඵලාඵලං විය නපුංසකමිති පුල්ලිඞ්ගාපදෙසතො අස්ස ලිඞ්ගභාවො සිද්ධො, යස්ස වා ධම්මො විනයො, සො ධම්මවිනයො සෙතපටො පුරිසො විය, ධම්මෙන යුත්තො වා විනයො ධම්මවිනයො අස්සරථො වියාති එවමාදිනා නයෙන යොජනා වෙදිතබ්බා.

34. ‘‘ඛණ්ඩසීමං නෙත්වා’’ති භණ්ඩුකම්මාරොචනපටිහරණත්ථං වුත්තං. තෙන ‘‘සභික්ඛුකෙ විහාරෙ අඤ්ඤම්පි එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති වත්තුං න වට්ටතීති. පබ්බාජෙත්වාති ඉමස්ස අධිප්පායපකාසනත්ථං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා එහී’’ති වුත්තං. උපජ්ඣායො චෙ කෙසමස්සුඔරොපනාදීනි අකත්වා පබ්බජත්ථං සරණානි දෙති, න රුහති පබ්බජ්ජා. කම්මවාචං සාවෙත්වා උපසම්පාදෙති, රුහති උපසම්පදා. අප්පත්තචීවරානං උපසම්පදාසිද්ධිදස්සනතො, කම්මවිපත්තියා අභාවතො චෙතං යුජ්ජතෙවාති එකෙ. හොති චෙත්ථ –

‘‘සලිඞ්ගස්සෙව පබ්බජ්ජා, විලිඞ්ගස්සාපි චෙතරා;

අපෙතපුබ්බවෙසස්ස, තං ද්වයං ඉති චාපරෙ’’ති.

භික්ඛුනා හි සහත්ථෙන වා ආණත්තියා වා දින්නමෙව කාසාවං වට්ටති, අදින්නං න වට්ටතීති පන සන්තෙස්වෙව කාසාවෙසු, නාසන්තෙසු අසම්භවතොති තෙසං අධිප්පායො. එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, පබ්බාජෙතබ්බො උපසම්පාදෙතබ්බො. පඨමං…පෙ…අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඉමෙහි තීහි සරණගමනෙහි පබ්බජ්ජං උපසම්පදන්ති එත්ථ ඉමිනා අනුක්කමෙන දින්නෙහි තීහි සරණගමනෙහි පබ්බජ්ජං උපසම්පදං අනුජානාමි කෙවලෙහීති අධිප්පායදස්සනතො –

ආදින්නපුබ්බලිඞ්ගස්ස, නග්ගස්සාපි ද්වයං භවෙ;

නෙතරස්සාති නො ඛන්ති, සබ්බපාඨානුලොමතොති. –

ආචරියො ¶ . ආචරියෙන අදින්නං න වට්ටතීති එත්ථ ‘‘පබ්බජ්ජා න රුහතීති වදන්තී’’ති ලිඛිතං. පොරාණගණ්ඨිපදෙපි තථෙව ලිඛිතං. උරාදීනි ඨානානි නාම. සංවුතාදීනි කරණානි නාම. ‘‘අනුනාසිකන්තං කත්වා එකසම්බන්ධං කත්වා දානකාලෙ අන්තරා අට්ඨත්වා වත්තබ්බං. විච්ඡින්දිත්වා දානෙපි යථාවුත්තට්ඨානෙ එව විච්ඡෙදො, අඤ්ඤත්ර න වට්ටතී’’ති ලිඛිතං. අනුනාසිකන්තෙ දිය්යමානෙ ඛලිත්වා ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’ති මකාරෙන මිස්සීභූතෙ ඛෙත්තෙ ඔතිණ්ණත්තා ¶ වට්ටතීති උපතිස්සත්ථෙරො. මිස්සං කත්වා වත්තුං වට්ටති, වචනකාලෙ පන අනුනාසිකට්ඨානෙ විච්ඡෙදං අකත්වා වත්තබ්බන්ති ධම්මසිරිත්ථෙරො. ‘‘එවං කම්මවාචායම්පී’’ති වුත්තං. උභතොසුද්ධියාව වට්ටතීති එත්ථ මහාථෙරො පතිතදන්තාදිකාරණතාය අචතුරස්සං කත්වා වදති, බ්යත්තසාමණෙරො සමීපෙ ඨිතො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං බ්යත්තං වදාපෙති. මහාථෙරෙන අවුත්තං වදාපෙතීති න වට්ටති. කම්මවාචාය ඉතරො භික්ඛු චෙ වදති, වට්ටතීති. සඞ්ඝො හි කම්මං කරොති, න පුග්ගලොති. න නානාසීමපවත්තකම්මවාචාසාමඤ්ඤනයෙන පටික්ඛිපිතබ්බත්තා. අථ ථෙරෙන චතුරස්සං වුත්තං පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං වත්තුං අසක්කොන්තං සාමණෙරො සයං වත්වා වදාපෙති, උභතොසුද්ධි එව හොති ථෙරෙන වුත්තස්සෙව වුත්තත්තා. බුද්ධං සරණං ගච්ඡන්තො අසාධාරණෙ බුද්ධගුණෙ, ධම්මං සරණං ගච්ඡන්තො නිබ්බානං, සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡන්තො සෙක්ඛධම්මං, අසෙක්ඛධම්මඤ්ච සරණං ගච්ඡතීති අග්ගහිතග්ගහණවසෙන යොජනා කාතබ්බා. අඤ්ඤථා සරණත්තයසඞ්කරදොසො. සබ්බමස්ස කප්පියාකප්පියන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං පරාමාසාපරාමාසාදි. ‘‘ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බො’’ති වචනතො සෙඛියඋපජ්ඣායවත්තාදිආභිසමාචාරිකසීලමනෙන පූරෙතබ්බං. තත්ථ චාරිත්තස්ස අකරණෙ වාරිත්තස්ස කරණෙ දණ්ඩකම්මාරහො හොතීති දීපෙති.

35. ‘‘තෙන හෙතුනා’’ති වචනතො පාළියං ‘‘යොනිසොමනසිකාරාසම්මප්පධානා’’ති හෙත්වත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති වෙදිතබ්බං.

37-8. වසෙය්යාමාති ¶ ‘‘ත්වඤ්ච අහඤ්ච වසෙය්යාමා’’ති පියවචනෙන තස්ස සඞ්ගණ්හනත්ථං වුත්තං කිර. තෙජසා තෙජන්ති ආනුභාවෙන ආනුභාවං. තෙජොධාතුයා වා තෙජොධාතුං. උභින්නං සජොතිභූතානන්ති අනාදරත්ථෙ සාමිවචනං, භාවසත්තමීඅත්ථෙ වා. අග්යාගාරමෙව ආදිත්තං, න තත්ථ වසනකො සත්තජාතිකො. අචින්තෙය්යො හි ඉද්ධිවිසයො. කස්මා පන භගවා අග්යාගාරම්පි අනාදිත්තං නාධිට්ඨාසීති? අත්තනො දුක්ඛුප්පාදාභාවස්ස අනතිවිම්හාදිභාවප්පසඞ්ගතො. කිමත්ථං පරසන්තකං ¶ මහාසම්භාරපවත්තං තං විනාසෙතීති? පුන යථාපොරාණං ඉද්ධානුභාවෙන කත්තුකාමතාධිප්පායතො. පරියාදින්නොති ඛයං නීතො. තෙජසා තෙජන්ති ආනුභාවෙන ආනුභාවං. අග්යාගාරස්ස පරිත්තත්තා ඉතරො අත්ථො න සම්භවති. අයමත්ථො ‘‘මක්ඛං අසහමානො’’ති ඉමිනා අතිවිය සමෙති. ඉද්ධානුභාවමක්ඛනඤ්හි තත්ථ මක්ඛො නාම. පත්තෙනාති පදුමපත්තෙනාතිපි පොරාණා. පදුමිනිසණ්ඩෙ ඨිතො හි භගවා තත්ථ අහොසීති තෙසං මති.

39. දින්නන්ති අනුමතින්ති අත්ථො. අභීතො නිබ්භයො. කස්මා? යතො සො මග්ගෙන භයමතීතො. ‘‘සුමනමනසොති සුන්දරචිත්තසඞ්ඛාතමනො. සුමනො එව වා’’ති ලිඛිතං. තෙජොවාති අග්ගි විය. ධාතුකුසලොති තෙජොධාතුම්හි කුසලො. ‘‘බ්යවහිතා චෙ’’ති සද්දලක්ඛණත්තා ච උපසග්ගො. තෙජොධාතුසමාපත්තීසු කුසලො ඉච්චෙවත්ථො. උදිච්ඡරෙති උල්ලොකෙසුං. ‘‘සංපරිවාරෙසු’’න්ති ච ලිඛිතං. ඉති එවං භණන්තීති අත්ථො. හතාති සමාති අත්ථො, කාළකාව හොන්තීති කිරෙත්ථ අධිප්පායො. ඊසකම්පි බ්යාපාරං අකත්වා උපසමානුරූපං තිට්ඨන්ති. යෙ ච අනෙකවණ්ණා අච්චියො හොන්තීති තං දස්සෙතුං ‘‘නීලා අථ ලොහිතිකා’’තිආදිමාහ.

44. පංසුකූලං උප්පන්නන්ති පරියෙසමානස්ස පටිලාභවසෙන උප්පන්නං හොති. චිත්තවිචිත්තපාටිහීරදස්සනත්ථාය ච සා පරියෙසනා. සා අයං සායං ¶ . තා ඉමා තයිමා. ද්වෙ එකතො ගහෙත්වා වදති. ආයාමි අහං ආයමහං. එතන්ති එතස්ස. යථා මයන්ති යස්මා මයං.

50-51. උදකවාහකොති උදකොඝො. උදකසොතොති පොරාණා. ‘‘යාය ත්ව’’න්ති පුබ්බභාගවිපස්සනාපටිපදං සන්ධාය වුත්තං. චිරපටිකාති චිරපභුති, නාගදමනතො පට්ඨාය චිරපටිකා. ‘‘චිරපටිසඞ්ඛා’’තිපි වදන්ති. කෙසමිස්සන්තිආදිම්හි අබ්බොකිණ්ණං විසුං විසුං බන්ධිත්වා පක්ඛිත්තත්තා කෙසාදයොව කෙසමිස්සාති පොරාණා. ඛාරිකාජමිස්සන්ති එත්ථ ඛාරී වුච්චති තාපසපරික්ඛාරො. ජටිලෙ පාහෙසීති ද්වෙ තයො තාපසෙ පාහෙසි. ‘‘සොළසාතිරෙකඅඩ්ඪඋඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානී’’ති වුත්තං.

54. අග්ගිහුත්තෙ කතපරිචයත්තා භගවා තෙසං ආදිත්තපරියාය-මභාසි (සං. නි. 4.28). තත්ථ එකච්චං ආරම්මණවසෙන ආදිත්තං චක්ඛාදි රාගග්ගිනා, එකච්චං සම්පයොගවසෙන චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා වෙදයිතාදිකෙනෙව, එකච්චං අභිභූතත්ථෙන චක්ඛාදි එව ජාතිආදිනා ¶ , එකච්චං පච්චයත්ථෙන, තදෙව සොකාදිනාති යථාසම්භවමෙත්ථ ආදිත්තතා වෙදිතබ්බා. එත්ථ කිඤ්චාපි දුක්ඛලක්ඛණමෙවෙකං පාකටං, තදනුසාරෙන පන ඉතරං ලක්ඛණද්වයම්පි තෙහි දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං දුක්ඛාකාරස්ස ඉතරාකාරදීපනතො. සන්තසුඛතණ්හාභිනිවිට්ඨත්තා පනෙසං දුක්ඛලක්ඛණපුබ්බඞ්ගමා දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා.

උරුවෙලපාටිහාරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55-7. වත්ථුකාමභූතා ඉත්ථියො කාමිත්ථියො. දුතියාදයො අස්සාසකා. යස්මා අනුප්පන්නෙ එව භගවති බුද්ධකොලාහලං ලොකෙ පඨමමෙව වස්සසහස්සං උප්පජ්ජති. බ්රහ්මානො ච බ්රාහ්මණවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා වෙදෙසු සහස්සත්තයමත්තං බුද්ධපටිසංයුත්තං පරියත්තිං පක්ඛිපිත්වා වාචෙන්ති, භගවතො ජාතිතො පට්ඨාය ච බුද්ධකථා ලක්ඛණඤ්ඤූහි බ්රාහ්මණෙහි උප්පාදිතා, පත්ථටා ලොකෙ, තස්මා යුජ්ජන්ති, න අඤ්ඤථා. ‘‘තමද්දස ¶ බිම්බිසාරො, පාසාදස්මිං පතිට්ඨිතො’’තිආදිගාථාහි බොධිසත්තකාලෙ එව අභිසිත්තතා බිම්බිසාරස්ස සිද්ධා.

58. ඉධාවුසො ඛීණාසවො භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පණුන්නපච්චෙකසච්චො සමවයසට්ඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤොති (දී. නි. 3.348, 360; අ. නි. 10.19) දස අරියවාසා නාම. රූපාරූපසමාපත්තියො අට්ඨ නිරොධසමාපත්ති මහාකරුණාසමාපත්තීතිපි පොරාණා. තත්ථ නීවරණා පඤ්චඞ්ගා ච. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ඡළඞ්ගා. සතාරක්ඛෙන එකාරක්ඛා. සඞ්ඛාය එකං පටිසෙවති, අධිවාසෙති, පරිවජ්ජෙති, සඞ්ඛාය එකං විනොදෙතීති අයං චතුරාපස්සෙනො. පුථුසමණබ්රාහ්මණානං පුථුපච්චෙකසච්චානි චත්තාරි පහීනානි, එවං පණුන්නපච්චෙකසච්චො. කාමෙසනා භවෙසනා පහීනා හොති, බ්රහ්මචරියෙසනා පටිප්පස්සද්ධා, එවං සමවයසට්ඨෙසනො. කාමබ්යාපාදවිහිංසාසඞ්කප්පො පහීනො හොති, එවං අනාවිලසඞ්කප්පො, සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති එවං සුවිමුත්තචිත්තො හොති. රාගො පහීනො උච්ඡින්නමූලො…පෙ… අනුප්පාදධම්මොති පජානාති, දොසො, මොහො අනුප්පාදධම්මොති පජානාති, එවං සුවිමුත්තපඤ්ඤොති.

‘‘ඨානාඨානං ¶ විපාකඤ්ච, ඤාණං සබ්බත්ථගාමිනිං;

අනෙකධාතුයො ලොකං, අධිමුත්තිඤ්ච පාණිනං.

‘‘ජානාති ඉන්ද්රියානඤ්ච, පරොපරියතං මුනි;

ඣානාදිසංකිලෙසාදි-ඤාණං විජ්ජත්තයං තථා’’ති. –

ඉමානි දස බලානි. අසෙක්ඛඞ්ගානි නාම අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අසෙක්ඛවිමුත්ති අසෙක්ඛවිමුත්තිඤාණදස්සනන්ති. තත්ථ දසමං අසෙක්ඛං. එතෙහි දසහි චුපෙතො පාරමීහීති පොරාණා.

බිම්බිසාරසමාගමකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා

60. කිං කාහසීති කිං කාහති. ‘‘කිං කරොති, කිං කරොසී’’ති වා බ්යඤ්ජනං බහුං වත්වාති අත්ථො. පටිපාදෙන්තොති නිගමෙන්තො. ‘‘පච්චබ්යථා ¶ , පච්චබ්යථ’’න්තිපි පඨන්ති. කප්පනහුතෙහීති එත්ථ දසකානං සතං සහස්සං, සහස්සානං සතං සතසහස්සං, සතසහස්සානං සතං කොටි, කොටිසතසහස්සානං සතං පකොටි, පකොටිසතසහස්සානං සතං කොටිපකොටි, කොටිපකොටිසතසහස්සානං සතං නහුතන්ති වෙදිතබ්බං. කප්පනහුතෙහීති එවමනුසාරතො අබ්භතීතං නාමාති ඛන්ධකභාණකානං පාඨොති.

63. ‘‘කුලච්ඡෙදායා’’ති පාඨො, කුලුපච්ඡෙදායාති අත්ථො. මනුස්සා ‘‘ධම්මෙන කිර සමණා සක්යපුත්තියා නයන්ති, නාධම්මෙනා’’ති න පුන චොදෙසුන්ති එවං පාඨසෙසෙන සම්බන්ධො කාතබ්බො.

එත්තාවතා ථෙරො නිදානං නිට්ඨපෙසීති වෙදිතබ්බං. හොන්ති චෙත්ථ –

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

64. බුද්ධුපජ්ඣායකානං ඉතරෙසං එහිභික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනකප්පතො නෙසං විසුං විසුං සදිසත්තා ‘‘දුන්නිවත්ථා දුප්පාරුතා අනාකප්පසම්පන්නා’’ති වුත්තා. න කෙවලඤ්ච ඉත්ථම්භූතා පිණ්ඩාය චරන්ති, අපිච මනුස්සානං භුඤ්ජමානානං උපරීතිආදි. මනුස්සා උජ්ඣායන්ති පිපාසාසහනතො, ඉතරෙසං ආකප්පසම්පත්තියා පසන්නත්තා ච.

65. කෙන කො උපජ්ඣායො ගහෙතබ්බොති? ‘‘තදා සො යස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජිතො, එතරහි යස්ස සන්තිකෙ උපසම්පදාපෙක්ඛො හොති. උපජ්ඣායෙන ¶ ච සාධූති සම්පටිච්ඡනං සන්ධායා’’ති කෙහිචි ලිඛිතං. තං තෙ එවං ජානන්ති ‘‘උපජ්ඣායෙන ‘සාහූ’තිආදිනා සම්පටිච්ඡිතෙ සද්ධිවිහාරිකස්ස ‘සාධු සුට්ඨු සම්පටිච්ඡාමී’ති වචනං කෙවලං භික්ඛූහි ආචිණ්ණමෙව, න කත්ථචි දිස්සති, තස්මා විනාපි තෙන උපජ්ඣායො ගහිතොව හොතී’’ති. තත්ථ සාහූති සාධූති වුත්තං හොති. ලහූති ලහු, ත්වං මම න භාරියොසීති වුත්තං හොති. ඔපායිකන්ති උපායපටිසංයුත්තං, ඉමිනා උපායෙන ත්වං මෙ ඉතො පට්ඨාය භාරො ජාතොසීති අත්ථො. පතිරූපන්ති අනුරූපං තෙ උපජ්ඣායග්ගහණන්ති අත්ථො.

66. තාදිසමෙව මුඛධොවනොදකං උතුම්හි එකසභාගෙති. ඉතො පට්ඨායාති ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්සා’’ති එත්ථ වුත්තන-කාරතො පට්ඨාය. තෙන ‘‘නාතිදූරෙ ගන්තබ්බං, නාච්චාසන්නෙ ගන්තබ්බ’’න්ති එත්ථ වුත්තන-කාරෙන අනාපත්තීති දීපෙතීති එකෙ. සචිත්තකා අයං ආපත්ති, උදාහු අචිත්තකාති? අනාදරියපච්චයත්තා සචිත්තකා. අනාදරියපච්චයතා කථං පඤ්ඤායතීති ¶ චෙ? අනාදරියපච්චයෙහි සඞ්ගහිතන්ති. පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ සෙඛියානං ගණපරිච්ඡෙදාකරණඤ්හි ඛන්ධකපරියාපන්නාපත්තියා සඞ්ගණ්හනත්ථං. ඉදං පන ලක්ඛණං චාරිත්තෙයෙව වෙදිතබ්බං, න වාරිත්තෙ අකප්පියමංසඛාදනාදිආපත්තීනං අචිත්තකත්තා. ඛන්ධකවාරිත්තානං තෙහි සඞ්ගහො, සෙඛියවාරිත්තෙයෙව අචිත්තකෙහි සූපොදනවිඤ්ඤත්තිපච්චයාදීහීති ආචරියො. යත්ථ යත්ථ න-කාරෙන පටිසෙධො කරීයති, කිං සබ්බත්ථ දුක්කටාපත්තීති? ආම. යත්ථ අට්ඨකථාය නයො න දස්සිතො, තත්ථ සබ්බත්ථ. පරතො හි අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන කාළවණ්ණකතා වා සුධාබද්ධා වා හොති නිරජමත්තිකා, තථාරූපාය භූමියා ඨපෙතුං වට්ටතී’’තිආදිනා නයෙන නයො දස්සිතො.

එත්ථාහ – යස්මා පාළියංයෙව ‘‘සචෙ උපජ්ඣායස්ස අනභිරති උප්පන්නා හොති, දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොතී’’ති (මහාව. 66) භගවතො වචනවසෙන අට්ඨකථායං වුත්තනයො යුත්තොති දස්සෙතුං ‘‘නාතිදූරෙ නාච්චාසන්නෙ’’ති එත්ථ කො භගවතො වචනලෙසොති? වුච්චතෙ – ‘‘පඨමතරං ආගන්ත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බ’’න්තිආදීනි වදන්ති දෙසනියමනතො. උපජ්ඣායෙන අනුමතංයෙව පඨමගමනන්ති චෙ? න, අසිද්ධත්තා, සිද්ධෙපි යථාවුත්තනයසිද්ධිතො ච ¶ . න හි වාරිත්තස්ස අනුමති අනාපත්තිකරා හොති, එවං සන්තෙපි විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. කොට්ඨකන්ති ද්වාරකොට්ඨකං. න නිස්සජ්ජිතබ්බං, න නිදහිතබ්බං වා.

උපජ්ඣායවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

68. අධිමත්තං ගෙහස්සිතපෙමං න හොතීති එත්ථ ගෙහස්සිතපෙමං න අකුසලමිච්චෙව දට්ඨබ්බං ඛීණාසවානම්පි සාධාරණත්තා ඉමස්ස ලක්ඛණස්ස. න ඛීණාසවානං අසම්මාවත්තනාභාවතොති චෙ? න, තෙසං න පණාමෙතබ්බං තංසමන්නාගමනසිද්ධිතො, තස්මා ‘‘මමෙස භාරො’’ති මමත්තකරණං තත්ථ පෙමන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘එකො වත්තසම්පන්නො…පෙ… තෙසං අනාපත්තී’ති එත්ථ විය සචෙ එකො වත්තසම්පන්නො භික්ඛු ‘භන්තෙ, තුම්හෙ අප්පොස්සුක්කා හොථ, අහං තුම්හාකං සද්ධිවිහාරිකං, අන්තෙවාසිකං වා ගිලානං වා උපට්ඨහිස්සාමි, ඔවදිතබ්බං ඔවදිස්සාමි, ඉති කරණීයෙසු උස්සුක්කං ආපජ්ජිස්සාමී’ති වදති, තෙ එවාසද්ධිවිහාරිකාදයො ‘භන්තෙ, තුම්හෙව කෙවලං අප්පොස්සුක්කා හොථා’ති වදන්ති, වත්තං වා න සාදියන්ති, තතො පට්ඨාය ආචරියුපජ්ඣායානං අනාපත්තී’’ති වුත්තං.

නසම්මාවත්තනාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

73. ‘‘පූතිමුත්තන්ති ¶ මුත්තං පූතිකායො වියා’’ති වත්වාපි ‘‘පූතිභාවෙන මුත්තං පටිනිස්සට්ඨං භෙසජ්ජං පූතිමුත්තභෙසජ්ජ’’න්ති ලිඛිතං. සබ්බත්ථ ඉත්ථන්නාමොති එකොව න-කාරො හොති.

රාධබ්රාහ්මණවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

76. ‘‘ආයස්මතො ¶ නිස්සාය වච්ඡාමී’’ති වුත්තං. ‘‘ආයස්මතො ඔවාදං නිස්සාය වසාමී’’ති පාඨසෙසවසෙන වෙදිතබ්බා. නිස්සායාති වා නිස්සයා, නිස්සයෙනාති වුත්තං හොති. ආයස්මතොති වා උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං.

ආචරියවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා

83. දිසං ගතොති තත්ථ ධුරනික්ඛිත්තවාසො හුත්වා තිරොගාමං ගතො. යත්ථ නිස්සයො ලබ්භති, තත්ථ ගන්තබ්බන්ති එත්ථාපි උපජ්ඣායෙ වුත්තනයෙනෙව ‘‘කතිපාහෙන ගමිස්සාමී’’ති ගමනෙ චෙස උස්සාහො රක්ඛති. මා ඉධ පටික්කමීති මා ඉධ ගච්ඡ. සභාගා නාම උපජ්ඣායස්ස සිස්සා. තත්ථ නිස්සයං ගහෙත්වා. යදි එවං කො විසෙසොති චෙ? තෙන ඉදං වුච්චති ‘‘අප්පෙව නාම ඛමෙය්යා’’ති. වසිතුං වට්ටතීති උපජ්ඣායෙන පරිච්චත්තත්තා උපජ්ඣායසමොධානං නිරත්ථකන්ති අත්ථො. සචෙ උපජ්ඣායො චිරෙන අනුග්ගහෙතුකාමො හොති, තතො පට්ඨාය උපජ්ඣායොව නිස්සයො. උපජ්ඣායො චෙ අලජ්ජී හොති, සද්ධිවිහාරිකෙන අනෙකක්ඛත්තුං වාරෙත්වා අවිරමන්තං උපජ්ඣායං පහාය විනාපි නිස්සයපණාමනෙන අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ නිස්සයං ගහෙත්වා වසිතබ්බං. උපජ්ඣායස්ස චෙ ලිඞ්ගං පරිවත්තති, එකදිවසම්පි න රක්ඛති. පක්ඛපණ්ඩකො චෙ හොති, නිස්සයජාතිකො චෙ ‘‘උපජ්ඣායස්ස සුක්කපක්ඛං ආගමෙහී’’ති වදති, සයමෙව වා ආගමෙති, වට්ටති. උපජ්ඣායො චෙ උක්ඛෙපනියකම්මකතො හොති, නානාසංවාසකභූමියං ඨිතත්තා නිස්සයො පටිප්පස්සම්භති. සම්මාවත්තන්තං පන පස්සිත්වා කම්මපටිප්පස්සද්ධිං ආගමෙතුං ලභති. මානත්තාචාරී චෙ හොති, අබ්භානං ආගමෙතබ්බං. දීඝං චෙ පරිවාසං චරති, අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ නිස්සයො ¶ ගහෙතබ්බො, උපජ්ඣායසමොධානං අප්පමාණං. පරිවාසමානත්තචාරිනා හි න නිස්සයො දාතබ්බො. යං පන පාරිවාසිකක්ඛන්ධකට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘සද්ධිවිහාරිකානම්පි සාදියන්තස්ස දුක්කටමෙවා’’තිආදි (චූළව. අට්ඨ. 75), තං යථාවුත්තමත්ථං සාධෙති එව. යං ¶ පන වුත්තං ‘‘සචෙ සද්ධාපබ්බජිතා කුලපුත්තා ‘තුම්හෙ, භන්තෙ, විනයකම්මමත්තං කරොථා’’ති වත්වා වත්තං කරොන්තියෙව, ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡන්තියෙව, තං වාරිතකාලතො පට්ඨාය අනාපත්තී’’ති. තං වත්තසාදියනපච්චයා දුක්කටාභාවමත්තදීපනත්ථං, සද්ධිවිහාරිකානං සාපෙක්ඛතං වා සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මා තෙ චෙ උපජ්ඣායෙන වාරිතානුරූපමෙව පටිපජ්ජන්ති, නිස්සයො තෙසං පටිප්පස්සද්ධොති සිද්ධං හොති.

ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා නිවත්තතීති ‘‘එත්තාවතා දිසාපක්කන්තො නාම හොති, තස්මා අන්තෙවාසිකෙ අනික්ඛිත්තධුරෙපි නිස්සයො පටිප්පස්සම්භති. ආචරියුපජ්ඣායා ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අනතික්කම්ම ලෙඩ්ඩුපාතද්වයබ්භන්තරෙ තිරොවිහාරෙපි පරික්ඛිත්තෙ, අපරික්ඛිත්තෙ වා වසිතුං වට්ටතී’’ති ලිඛිතං. අපරික්ඛිත්තෙයෙවාති නො තක්කොති ආචරියො, එත්ථ පන අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො විමුත්තෙ අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසන්තීති අධිප්පායො. විහාරොති චෙත්ථ ‘‘තාදිසස්ස විහාරස්ස අන්තෙ ඨිතා එකා කුටිකා අධිප්පෙතාති උපතිස්සත්ථෙරො’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘සචෙ උභොපි ආචරියන්තෙවාසිකා කෙනචි…පෙ… නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතී’’ති ඉමිනා සාමඤ්ඤතො වුත්තෙන අට්ඨකථාවචනෙන ධම්මසිරිත්ථෙරවාදො සමෙති. අපරික්ඛිත්තෙ වාති ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තො පරික්ඛිත්තො වා හොති අපරික්ඛිත්තො වා. ‘‘බහිසීම’’න්ති ච වුත්තත්තා අන්තොවිහාරසීමායං ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාපි වසිතුං වට්ටතීති සිද්ධත්තා පන උපතිස්සත්ථෙරවාදො න සමෙති. එකාවාසෙ හි පරික්ඛිත්තෙ වා අපරික්ඛිත්තෙ වා අන්තමසො අන්තොතියොජනෙපි වසතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති. සො ච උපචාරසීමාය පරිච්ඡින්නො, සා ච උපචාරසීමා පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපෙන අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන පරිච්ඡින්නො එකාවාසො.

උපොසථක්ඛන්ධකෙ එකාවාසවිමතියං සීමාය අනුඤ්ඤාතත්තාති චෙ? න, චීවරක්ඛන්ධකට්ඨකථාය විචාරිතත්තා. යථාහ ‘‘සීමට්ඨකසඞ්ඝො භාජෙත්වා ගණ්හාතූ’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379). කතරසීමාය භාජෙතබ්බං? මහාසිවත්ථෙරො කිරාහ ‘‘අවිප්පවාසසීමායා’’ති. තතො නං ආහංසු ‘‘අවිප්පවාසසීමා නාම තියොජනාපි හොති, එවං සන්තෙ තියොජනෙ ඨිතා ලාභං ගණ්හිස්සන්ති, තියොජනෙ ඨත්වා ආගන්තුකවත්තං පූරෙත්වා ආරාමං පවිසිතබ්බං භවිස්සති, ගමිකො ¶ තියොජනං ගන්ත්වා සෙනාසනං ආපුච්ඡිස්සති, නිස්සයපටිප්පන්නස්ස තියොජනාතික්කමෙ නිස්සයො ¶ පටිප්පස්සම්භිස්සති, පාරිවාසිකෙන තියොජනං අතික්කමිත්වා අරුණං උට්ඨාපෙතබ්බං භවිස්සති, භික්ඛුනියා තියොජනෙ ඨත්වා ආරාමප්පවෙසනා ආපුච්ඡිතබ්බා භවිස්සති, සබ්බමෙතං උපචාරසීමාපරිච්ඡෙදවසෙන කාතුං වට්ටතීති. තස්මා අන්තොඋපචාරසීමාය ලෙඩ්ඩුපාතද්වයං අතික්කමිත්වාපි වසතො නිස්සයො තියොජනාතික්කමෙ නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති සිද්ධං. කාමඤ්චෙත්ථ උපචාරසීමාය තියොජනප්පමාණාය, අතිරෙකාය වා යථාවුත්තදොසප්පසඞ්ගො සියාති. සා හි ආවාසෙසු වඩ්ඪන්තෙසු වඩ්ඪති, පරිහායන්තෙසු පරිහායතීති වුත්තත්තා, තස්මා තාදිසස්ස විහාරස්ස අන්තෙ ඨිතා එකා කුටි විහාරොති ඉධාධිප්පෙතා. සාපි තස්සෙව විහාරස්ස කුටිකාව හොතීති කත්වා සො ආවාසො හොති. නානාවාසො එව චෙ අධිප්පෙතො, ‘‘අන්තෙ ඨිතා කුටිකා’’ති න වත්තබ්බං. ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අබ්භන්තරෙ පන අපරික්ඛිත්තෙ නානාවාසෙ නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති ය්වායං ‘‘නො තක්කො’’ති වුත්තො, සො තාදිසෙ නානාවාසෙ සෙනාසනග්ගාහස්ස අප්පටිප්පස්සද්ධිනයෙන වුත්තො. සෙනාසනග්ගාහො හි ‘‘ගහණෙන ගහණං ආලයො පටිප්පස්සම්භතී’’ති ලක්ඛණත්තා ඉතරත්ථ පටිප්පස්සම්භති. තත්රායං පාළි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා උපනන්දො සක්යපුත්තො එකො ද්වීසු ආවාසෙසු වස්සං වසි…පෙ… දෙථ, භික්ඛවෙ, මොඝපුරිසස්ස එකාධිප්පාය’’න්ති (මහාව. 364). අට්ඨකථායඤ්චස්ස එවං වුත්තං ‘‘ඉදඤ්ච නානාලාභෙහි නානූපචාරෙහි එකසීමවිහාරෙහි කථිතං, නානාසීමවිහාරෙ පන සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 364). අපරික්ඛිත්තා නානාවාසා එකූපචාරසඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. පරික්ඛිත්තඤ්ච එකූපචාරං අපරික්ඛිත්තසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. එත්තාවතා ලෙඩ්ඩුපාතද්වයබ්භන්තරෙ අපරික්ඛිත්තෙ අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසතො නිස්සයො පන න පටිප්පස්සම්භති, පරික්ඛිත්තෙ පටිප්පස්සම්භති එවාති අයමත්ථො සාධිතොති. එත්ථාහ – ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාව සතොපි නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති. වුත්තඤ්හි නිස්සග්ගියට්ඨකථායං ‘‘සචෙ ගච්ඡන්තානංයෙව අසම්පත්තෙසු දහරෙසු අරුණං උග්ගච්ඡති, චීවරං නිස්සග්ගියං හොති, නිස්සයො පන න පටිප්පස්සම්භතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.495)? වුච්චතෙ – තං උපජ්ඣායෙන සමාගමෙ සඋස්සාහතාය වුත්තං. ඉධ ධුවවාසං සන්ධාය, තස්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං න විලොමෙන්ති ¶ . කෙචි පන ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කම්මාති ඉදං දෙවසිකං ආරොචෙත්වා වසනවසෙන වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තමෙවාති මම තක්කො. දෙවසිකං ආරොචෙත්වා වත්ථබ්බන්ති හි නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං දිස්සති, තඤ්ච පන අපකතඤ්ඤූහි ආචිණ්ණන්ති වෙදිතබ්බං.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා

84. න ¶ අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙනාතිආදි ‘‘අත්තානමෙව පඨමං, පතිරූපෙ නිවෙසයෙ’’ති (ධ. ප. 158) වචනවසෙන වුත්තං, න ආපත්තිඅඞ්ගවසෙන. නීලසමායොගතො නීලං විය වුත්තං ‘‘අසෙක්ඛෙන විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙනා’’ති. අධිසීලෙ සීලවිපන්නො නාම ආපජ්ජිත්වා අවුට්ඨිතො.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා

86. යො සො අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බොති එත්ථ ද්වෙ අත්ථවිකප්පා – තස්ස පසූරස්ස භික්ඛුභාවං සන්ධාය අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො, සො භික්ඛු තංයෙව තිත්ථායතනං සඞ්කමීති අයමෙකො අත්ථො. එවං තිත්ථියපක්කන්තකො පුන ගිහිවෙසෙන ආගතො අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො, සො ආගතො න උපසම්පාදෙතබ්බොති අයමෙකො අත්ථො. තං අඤ්ඤතිත්ථියපක්කන්තකං ඨපෙත්වා ‘‘යො සො, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො’’ති එත්ථ න ගිහිවෙසධාරණොව පුබ්බසද්දෙන වුත්තො, කින්තු තස්මිං අත්තනො යථාසමාදින්නතිත්ථියවෙසෙ ඨිතොපි. දිට්ඨිවසෙන අතිත්ථියභූතත්තා අතිත්ථියපුබ්බො, සො පනාගතො විබ්භන්තො ආගච්ඡති, තස්ස පරිවාසදානකිච්චං නත්ථි. කිං ඉමස්ස අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස භික්ඛුවෙසං ගහෙත්වා සරණගමනෙන සාමණෙරපබ්බජ්ජා ජාතා, න ජාතාති? කිඤ්චෙත්ථ යදි ජාතා, ‘‘යො සො, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤොපි අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ ආකඞ්ඛති පබ්බජ්ජං, ආකඞ්ඛති උපසම්පදං, තස්ස චත්තාරො මාසෙ පරිවාසො දාතබ්බො’’ති (මහාව. 86) වචනං විරුජ්ඣති. අථ ¶ න ජාතා, පරිවාසකම්මවාචාය පබ්බජ්ජාය අපරාමසනං විරුජ්ඣතීති. තත්ථ මහාවිහාරවාසිනො ‘‘සාමණෙරස්සෙව සතො පරිවාසො දාතබ්බො’’ති වදන්ති. ඉතරෙ තථා න වදන්ති. තෙ හි ‘‘එවං ආරාධකො ඛො භික්ඛවෙ අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ආගතො උපසම්පාදෙතබ්බො’ති (මහාව. 87) සුත්තපදං පරිහරිතබ්බං, පුරෙ ච පච්ඡා ච ‘අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො’ති වචනසාමඤ්ඤතො න සාමණෙරො ජාතොති චෙ, යදි එවං අපබ්බාජෙත්වාව උපසම්පාදෙතබ්බොති ආපජ්ජති. තතො ච සබ්බපඨමං වුත්තසුත්තං විරුජ්ඣති. ‘තිත්ථායතනං සඞ්කන්තො’ති පාඨොපි න සුන්දරං. පාණාතිපාතාදීසු අඤ්ඤතරං සචෙ භින්දති, චත්තාරො මාසෙ පරිපුණ්ණෙපි පුන පරිපූරෙතබ්බං විය දිස්සති. වුත්තම්පි තස්ස සංවරං භික්ඛුකරණත්ථාය අනුඤ්ඤාතත්තා ¶ සීලෙ වත්තබ්බං නත්ථී’’ති වදන්ති, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. සරණානි සචෙ භිජ්ජන්ති සාමණෙරස්සෙව.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

88. නඛපිට්ඨීති චූළඞ්ගුලිනඛපිට්ඨි අධිප්පෙතා. ‘‘පටිච්ඡන්නෙ නඛපිට්ඨිතො මහන්තම්පි වට්ටති, එවං සෙසෙසුපී’’ති කෙචි වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති විය. පදුමකණ්ණිකාපි ආරුළ්හෙ රත්තපදුමවණ්ණචිත්රං.

පඤ්චාබාධවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

91-2. ධම්මසාමීති යස්මා සයං ධම්මසාමී, තස්මා භික්ඛූහි අපබ්බාජෙතබ්බකම්පි චොරං අඞ්ගුලිමාලං පබ්බාජෙත්වා ආයතිං එවමාහාති අත්ථො. පාළිපොත්ථකෙසු ‘‘ඛරභෙදකො’’තිපි ලිඛිතං. සන්නිසින්නාසූති වූපසන්තාසු.

96. පස්ස ¶ මෙ පත්තචීවරමත්තං, අහං ඉදං දස්සාමීති සාමීචි, යතො නත්ථි ආපත්ති. උපඩ්ඪුපඩ්ඪන්ති ථොකං ථොකං.

97. දෙසචාරිත්තන්ති සාවනපණ්ණාරොපනාදි තං තං දෙසචාරිත්තං. ‘‘දෙවදාසිපුත්තෙ වට්ටතී’’ති ලිඛිතං. ‘‘ආරාමිකං චෙ පබ්බාජෙතුකාමො, අඤ්ඤමෙකං දත්වා පබ්බාජෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. මහාපච්චරිවාදස්ස අයමිධ අධිප්පායො. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමිකෙ දෙමා’’ති දින්නත්තා න තෙ තෙසං දාසා. ‘‘ආරාමිකො ච නෙව දාසො න භුජිස්සොති වත්තබ්බතො න දාසො’’ති ලිඛිතං. තක්කාසිඤ්චනං ¶ සීහළදීපෙ චාරිත්තං. තෙ ච පබ්බාජෙතබ්බා සඞ්ඝස්සාරාමිකත්තා. නිස්සාමිකං දාසං අත්තනාපි භුජිස්සං කාතුං ලභති. ‘‘දාසස්ස පබ්බජිත්වා අත්තනො සාමිකෙ දිස්වා පලායන්තස්ස ආපත්ති නත්ථීති වදන්තී’’ති ච ලිඛිතං. අත්තනො වා දාසො අස්ස භික්ඛුනොති අත්ථො. නිස්සාමිකස්ස දාසස්ස රාජා සාමි, තස්මා රාජානං වා තස්මිං ගාමෙ මනුස්සෙ වා ආපුච්ඡිත්වා පබ්බාජෙතබ්බොති එකෙ. ‘‘භුජිස්සං කත්වා’’ති ලිඛිතං. තස්ස පරිහාරං භණන්ති ‘‘යථා භුජිස්සො හොති, තථා කත්තබ්බො’’ති. එවං සඞ්කප්පෙන වත්වා ‘‘පයොජනං නත්ථී’’ති කෙහිචි ලිඛිතං. භුජිස්සං කාතුමෙව වට්ටතීති ‘‘සචෙ පස්සන්ති, අනුබන්ධිස්සන්තී’’ති වුත්තං. ආපත්ති නත්ථි. ‘‘අසුද්ධා කිර මෙතිපි තං සන්ධායෙව වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

ඉණායිකදාසවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කම්මාරභණ්ඩුවත්ථාදිකථාවණ්ණනා

98. කම්මාරභණ්ඩූති එත්ථ දාරකො චූළාමත්තං ඨපෙත්වා ආගච්ඡති, තස්මා ආපුච්ඡිතුං ලභති. තඤ්චෙ සො වා අඤ්ඤො වා අවහරති, දොසො නත්ථි. ‘‘කෙසමස්සුඔරොහනං අකත්වා අසතියා සරණානි දත්වා පබ්බාජෙති, රුහතෙවා’’ති වදන්ති.

101-3. එත්ථ කුලෙ. ‘‘උභයානි ඛො පනස්ස…පෙ… අනුබ්යඤ්ජනසොති සබ්බොපායං පභෙදො මාතිකාට්ඨකථායං ඤාතො හොතී’’ති ච ‘‘ආපත්තිං ¶ ජානාතීති පාඨෙ අවත්තමානෙපි ඉදං නාම කත්වා ඉදං ආපජ්ජතීති ජානාති චෙ, වට්ටතී’’ති ච ලිඛිතං. ‘‘තඤ්ච ඛො තතො පුබ්බෙ පාඨෙ පගුණෙ කතෙති ගහෙතබ්බං, ආචරියුපජ්ඣායානම්පි එසෙව නයො’’ති වුත්තං.

කම්මාරභණ්ඩුවත්ථාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

105. ‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ’’තිආදීහි (ථෙරගා. 527) සට්ඨිමත්තාහි. දස්සෙහි ඉති මං ආණාපෙසි. එත්ථ ඉති-සද්දො ආහරිතබ්බො. පොක්ඛරවස්සන්ති පොක්ඛරපත්තවණ්ණං උදකං, තම්හි වස්සන්තෙ තෙමිතුකාමාව තෙමෙන්ති. උණ්හීසතො පට්ඨායාති මුද්ධතො පට්ඨාය.

‘‘සිනිද්ධනීලමුදුකුඤ්චිතකෙසො ¶ ,

රංසිජාලවිතතො නරසීහො’’ති. (අප. අට්ඨ. 1.සන්තිකෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.සන්තිකෙනිදානකථා) –

එස හි තුය්හ පිතා නරසීහො’’ති. (ජා. අට්ඨ. 1.සන්තිකෙනිදානකථා) –

උද්දිට්ඨෙති එවං චරිතබ්බන්ති අත්තනො, ‘‘උත්තිට්ඨෙ’’ති ධම්මපදපාඨො. ධම්මන්ති සපදානචාරිකවත්තං. අනෙසනං වජ්ජෙත්වා සුචරිතං චරෙ.

කෙසවිස්සජ්ජනන්ති ¶ පඤ්චසිඛාකාරං වජ්ජෙත්වා එකසිඛාකාරං. පට්ටබන්ධොති එත්ථ පට්ටොති තස්මිං ¶ කුලෙ ආචිණ්ණො අලඞ්කාරවිසෙසො. ඝරමඞ්ගලන්ති ඝරමහො. ඡත්තමඞ්ගලන්ති යුවරාජඡත්තපට්ටි. වට්ටානුගතන්ති කිලෙසවට්ටානුගතං. විඝාතපච්චයත්තා සවිඝාතකං. ථෙරො රාධං බ්රාහ්මණං පුබ්බෙ පබ්බජිත්වා කස්මා ඉදානි ‘‘කථාහං, භන්තෙ, රාහුලං පබ්බාජෙමී’’ති ආහාති චෙ? තත්ථ උපසම්පදාපටික්ඛෙපො අධිප්පෙතො, තස්මා ‘‘භගවා උපසම්පදමෙව පටික්ඛිපි, ඉදානි අනාගතෙ සංසයාපනයනාධිප්පායො භගවා’’ති ඤත්වා ආහ. චිත්තසමුට්ඨානරූපවසෙන ‘‘අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්චා’’ති වුත්තං කිර. බුද්ධානං, චක්කවත්තීනඤ්ච බ්යත්තාදිවසෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං, අඤ්ඤථා නන්දාදයොපි පබ්බජිත්වා බුද්ධා සියුං ‘‘සචෙ පබ්බජති, බුද්ධො හොතී’’ති වචනතො.

පෙසෙත්වා දස්සෙතුං වට්ටති, ආපුච්ඡිස්සාමාති පබ්බාජෙතුං වට්ටතීති ච ඉදං යස්මා විදෙසප්පත්තො නාම ලොකසඞ්කෙතෙනාපි මාතාපිතුවාසතො මුත්තො සෙරිවිහාරීති වුච්චති, තස්මාස්ස තෙ අසන්තපක්ඛෙ ඨිතා විය හොන්තීති කත්වා ‘‘න තස්ස පබ්බජ්ජාචරියෙ වා අප්පසාදං කරොන්තී’’ති එවං වුත්තං නට්ඨමෙව. පබ්බජිතා සමගතිකාති ලොකවොහාරො. තෙනෙව චෙත්ථ දුක්ඛප්පත්තාදිනා දෙසන්තරගමනඤ්ච සමගතිකං කතං. විදෙසං ගන්ත්වාති චෙත්ථ විදෙසො නාම මාතාපිතුවාසතො අඤ්ඤො දෙසො, න උප්පත්තිදෙසතො. බ්යඤ්ජනත්ථො එව චෙ පමාණං, න යුත්ති. මතමාතාපිතිකොපි න පබ්බාජෙතබ්බොති ආපජ්ජති, තස්මා අනුප්පත්තබ්බට්ඨානෙ ඨිතෙහියෙව මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතො පුත්තො න පබ්බාජෙතබ්බොති එවමිධාධිප්පායො වෙදිතබ්බො, අඤ්ඤථා පාළියා විරුජ්ඣෙය්ය, ආපත්තිට්ඨානස්ස ච සිථිලකරණං අට්ඨකථාය න යුජ්ජති. ඉදං තාව එවං හොතු, ‘‘විහාරං වා ඣාපෙමී’’තිආදිනයො කථං න විරුජ්ඣතීති චෙ? අත්තපරූපද්දවප්පසඞ්ගභයෙන අවසෙන පබ්බජිතත්තා, පුත්තරක්ඛණත්ථං පබ්බජිතත්තා ච. එවඤ්හි සති සයමෙව සො අත්තනා පබ්බජිතො හොති, න කෙනචි උපලාපෙත්වා පබ්බජිතො. ‘‘පුත්තපෙමං වා පුත්තරක්ඛෙ පියො හොතී’’ති නිදානානුලොමතො න විරුජ්ඣති.

රාහුලවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා

107. අත්තනො ¶ පරිවෙණඤ්චාති පුග්ගලිකං. මුඛද්වාරිකන්ති මුඛද්වාරෙන භුඤ්ජිතබ්බං. තත්ථ නියොජිතබ්බකං, තස්ස ආවරණං නිවාරණං කරොන්ති. අථ වා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආවරණං ¶ කාතු’’න්ති යං ආවරණං අනුඤ්ඤාතං, තං ආවරණං මුඛද්වාරිකං ආහාරං කරොන්තීති අධිප්පායො.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා

108. පරස්ස දුස්සීලභික්ඛුස්සපීති අත්ථො. කෙචි ‘‘දුස්සීලභික්ඛූපී’’ති ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං. පොරාණා පන ‘‘යාවතතියං වුච්චමානො චෙ න ඔරමති, සඞ්ඝං අපලොකෙත්වා නාසෙතබ්බො, පුන පබ්බජ්ජං යාචමානොපි අපලොකෙත්වා පබ්බාජෙතබ්බො’’ති වදන්ති. භික්ඛූනං උපසම්පදකම්මවාචාසදිසන්ති එත්ථ ‘‘යථා උපසම්පන්නො සික්ඛං පච්චක්ඛාය යථානිවත්ථපාරුතොව හුත්වා පච්ඡා උපසම්පන්නො පුබ්බෙ අත්තනො නවකතරස්ස සමානවස්සිකස්ස පුන වන්දනාදීනි කරොති, එවං සාමණෙරොපි පුන ගහිතසරණො තතො පුබ්බෙ අත්තනො නවකතරස්ස සමානවස්සිකස්ස සාමණෙරස්ස පුන වන්දනාදීනි කරොති. ලිඞ්ගං පනෙත්ථ වුඩ්ඪතරභාවං න සාධෙතීති වුත්තං හොතී’’ති වුත්තං. විකාලභොජනං සාමණෙරානං වීතික්කමෙවාති එකෙ. ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චාගමා’’තිආදිනා නයෙන අච්චයං දෙසාපෙතබ්බො. ‘‘දිට්ඨියා අනිස්සජ්ජනෙන ‘ත්වං, සාමණෙර, ගච්ඡා’ති වුත්තෙයෙව පාරාජිකො හොතී’’ති වුත්තං, ‘‘යාවතතියන්ති වුත්තත්තා බුද්ධාදීනං අවණ්ණභාසිතමත්තෙන ච දිට්ඨිග්ගහිතමත්තෙන ච සරණානි න භිජ්ජන්තීති වුත්තං හොතී’’ති වදන්ති. එවං සන්තෙ පාණාතිපාතාදිං කරොන්තස්සාපි තං සම්භොතීති මම තක්කො. ‘‘නිස්සීලස්ස පුන නාසනා වුත්තා’’ති ච කෙචි වදන්ති, තං යුත්තං විය. න හි භගවා සීලවන්තස්ස ලිඞ්ගනාසනං අනුජානාතීති විචාරෙතබ්බං, භික්ඛුනිදූසකාපදෙසෙන භබ්බාභබ්බෙ සඞ්ගණ්හාතීති පොරාණා. ‘‘පබ්බජ්ජම්පි න ලභතීති යථා චෙත්ථ අයමත්ථො දස්සිතො, තථා ‘පණ්ඩකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති (මහාව. 109) ආදිනා ¶ නයෙන වුත්තානම්පි පබ්බජ්ජං නත්ථීති දීපිතං හොති. න හි ඉදං ඨානං ඨපෙත්වා තෙසං පබ්බජ්ජාය වාරිතට්ඨානං අත්ථි. ‘භික්ඛුනිදූසකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති (මහාව. 114) වුත්තෙනපි සමානත්තා තස්ස පබ්බජ්ජා විය තෙසම්පි පබ්බජ්ජා වාරිතාව හොතීතිපි දස්සෙතුං පුන භික්ඛුනිදූසකොති ගහිතන්ති අපරෙ’’ති වුත්තං. කිං ඉමිනා? නනු අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘යස්ස චෙත්ථ පබ්බජ්ජා වාරිතා, තං සන්ධාය ඉදං වුත්තං අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’’ති.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

109. ඔපක්කමිකපණ්ඩකස්ස ¶ හීනඞ්ගත්තා අපබ්බජිතස්ස පබ්බජ්ජා වාරිතා, පබ්බජිතස්ස උපසම්පදා න කාතබ්බා. පුබ්බෙ උපසම්පන්නස්ස චෙ උපචරණං අත්ථි, න නාසනා කාතබ්බාති නො තක්කොති ආචරියො. ඡින්නඞ්ගජාතො න පණ්ඩකො. පඤ්චසු නපුංසකපණ්ඩකොව අභාවකො. ඉතරෙ චත්තාරො සභාවකාති වෙදිතබ්බා. භාවො පන තෙසං පණ්ඩකො හොති. එතෙ චත්තාරොපි කිර පුරිසාවාති එකෙ. ඉත්ථීපි පක්ඛපණ්ඩකී හොතීති එකෙ. උපක්කමෙ කතෙ පණ්ඩකභාවො අවස්සං හොති, තස්මා පබ්බජ්ජං න ලභති. ‘‘යදි පන කස්සචි න හොති, පබ්බජ්ජා න වාරිතාති විනිච්ඡයං වදන්තී’’ති වුත්තං.

‘‘පබ්බජ්ජා වාරිතාති අපණ්ඩකපක්ඛෙ පබ්බාජෙත්වා පණ්ඩකපක්ඛෙ නාසෙතබ්බොති අධිප්පායො’’ති ලිඛිතං. පොරාණගණ්ඨිපදෙ පන මාසපණ්ඩකලෙඛපණ්ඩකෙහි සහ සත්ත පණ්ඩකා වුත්තා. තත්ථ ලෙඛපණ්ඩකො නාම කිර මන්තවසෙන උපහතබීජො. තත්ථ ‘‘ඔපක්කමිකලෙඛපණ්ඩකා පබ්බජිතා න නාසෙතබ්බා. යො පබ්බාජෙති, තස්ස දුක්කට’’න්ති ච වුත්තං.

පණ්ඩකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. ථෙය්යසංවාසකොති ¶ එත්ථ කිඤ්චාපි බ්යඤ්ජනත්ථවසෙන සංවාසත්ථෙනකොව ථෙය්යසංවාසකොති පඤ්ඤායති, අථ ඛො තයො ථෙය්යසංවාසකා. සංවාසොති චෙත්ථ න එකකම්මාදිකො සංවාසො, කින්තු භික්ඛුවස්සගණනාදිකො කිරියභෙදො ඉධ සංවාසො නාම. ඉමඤ්හි සක්කා ථෙය්යාය කාතුං, නෙතරන්ති අට්ඨකථාය අධිප්පායො. විදෙසං ගන්ත්වා පබ්බජිතෙහි පුච්ඡිතෙ ‘‘දසවස්සො’’තිආදිං භණන්තස්ස දොසො. ගිහීනං වුත්තෙ දොසො නත්ථීති කෙචි. රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගානං ‘‘ගිහී මං සමණොති ජානාතූ’’ති වඤ්චනචිත්තෙ සතිපි භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය, තෙහි සංවසිතුකාමතාය ච අභාවා දොසො න ජාතො. ‘‘සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති විහාරං ආගන්ත්වා සඞ්ඝිකං ගණ්හන්තස්ස සංවාසං පරිහරිතුං දුක්කරං, තස්මා වුත්ත’’න්ති ච ලිඛිතං. ‘‘සූපසම්පන්නො’’ති වුත්තත්තා ගහට්ඨම්පි සචෙ උපසම්පාදෙන්ති, සූපසම්පන්නොති ආපන්නං, ‘‘අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවා’’ති ඉමිනා සචෙ උපසම්පන්නකාලෙ සුණාති, සූපසම්පන්නො එව අනාරොචෙන්තොපීති දස්සෙති. අන්ධකට්ඨකථායං, පොරාණගණ්ඨිපදෙසු ච දුස්සීලභික්ඛු ¶ ‘‘ථෙය්යසංවාසකො’’ති වුත්තො ‘‘ථෙය්යාය වො, භික්ඛවෙ, රට්ඨපිණ්ඩො භුත්තො’’ති (පාරා. 195) ඉමිනා කිර පරියායෙනාති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති. ‘‘මහාපෙළාදීසූ’’ති එතෙන ගිහිසන්තකං දස්සිතං.

සයං සාමණෙරොව කූටවස්සානි ගණෙත්වා ගණ්හන්තො පාරාජිකො හොති, ථෙය්යසංවාසකො පන න හොති, තථා භික්ඛුපි, සො පන භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘සයං සාමණෙරොවා’’තිආදි වුත්තං. අයං පන ථෙය්යසංවාසකො නාම යස්මා පබ්බජිතොව හොති, නාපබ්බජිතො, තස්මා ‘‘ථෙය්යසංවාසකො, භික්ඛවෙ, අපබ්බජිතො න පබ්බාජෙතබ්බො, පබ්බජිතො නාසෙතබ්බො’’ති වත්තුං න සක්කාති කත්වා ඉමස්ස වසෙන පණ්ඩකතො පට්ඨාය ‘‘අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’තිආදිනා පාළි ඨපිතා, න උපසම්පදාමත්තස්සෙව අභබ්බත්තා එකාදසන්නම්පි නෙසං පබ්බජ්ජාරහභාවප්පසඞ්ගතො. අපිච අනිට්ඨදොසප්පසඞ්ගතො තථා එව පාළි ඨපිතා. යස්මා තිත්ථියපක්කමනං, සඞ්ඝභෙදනඤ්ච උපසම්පන්නස්සෙව හොති, නානුපසම්පන්නස්ස, සො ¶ දුවිධොපි පබ්බජිතොව හොති, නාපබ්බජිතො, තස්මා ‘‘තිත්ථියපක්කන්තකො, භික්ඛවෙ, අපබ්බජිතො න පබ්බාජෙතබ්බො’’තිආදිපාළියා සති තෙ උභොපි අපබ්බාජෙතබ්බා හොන්තීති අනිට්ඨප්පසඞ්ගො ආපජ්ජතීති. තීසු පන ථෙය්යසංවාසකෙසු සාමණෙරාලයං කරොන්තො ලිඞ්ගත්ථෙනකො, උපසම්පන්නාලයං කරොන්තො සංවාසත්ථෙනකො, උභයත්ථෙනකො ච. න හි සාමණෙරසංවාසො ඉධ සංවාසො නාම, තෙනෙව අට්ඨකථායං ‘‘භික්ඛුවස්සගණනාදිකො හි සබ්බොපි කිරියභෙදො ඉමස්මිං අත්ථෙ සංවාසො’’ති වුත්තන්ති එකෙ. යථාවුඩ්ඪං වන්දනසාදියනාසනපටිබාහනානං සාමණෙරසංවාසසාමඤ්ඤතො නෙවාති ආචරියො.

ථෙය්යසංවාසකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිත්ථියපක්කන්තකො, භික්ඛවෙතිආදි අත්තනො නිදානභූතෙ පසූරවත්ථුස්මිං එව වත්තබ්බං සමානම්පි තත්ථ වාරිතඅධිකාරාභාවා අභබ්බා. ඉධෙව ථෙය්යසංවාසකෙන විනා සම්භවතො වුත්තො. තත්ථ ‘‘අථ ඛො න පබ්බාජෙතබ්බොපී’’ති ඉධෙව වචනං පසූරස්ස උපසම්පදාය එව යාචනිච්ඡාය දස්සනෙන, ‘‘සො ආගතො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති භගවතො උපසම්පදාමත්තපටිසෙධනෙන ච පබ්බජ්ජානුමතිදොසප්පසඞ්ගභයාති වෙදිතබ්බං. තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ ලද්ධියා ගහිතායපි අග්ගහිතායපි තිත්ථියපක්කන්තකො හොති, අවන්දනීයස්සෙව නග්ගලිඞ්ගස්ස සෙට්ඨභාවං වා උපගච්ඡති, න මුච්චති, එත්ථ ‘‘පදවාරෙ දුක්කටං, ආජීවකො භවිස්සන්ති විසමචිත්තවසෙන ගතත්තා ¶ නග්ගො හුත්වා න ගමනෙනා’’ති වදන්ති. උභින්නම්පි වසෙන යුත්තන්ති මම තක්කො. තාව නං ලද්ධි රක්ඛති අසම්පටිච්ඡිතත්තා. උපසම්පන්නභික්ඛුනා කථිතොති කථං පඤ්ඤායති? අට්ඨකථාවචනප්පමාණතොවාති එකෙ. නිදානවසෙනාති එකෙ. පසූරස්ස උපසම්පන්නත්තා උපසම්පන්නානං එව තිත්ථියපක්කන්තතාවචනතොති එකෙ. යථාහ ‘‘උපජ්ඣායො පක්කන්තොවා හොති, විබ්භන්තො වා, කාලංකතො වා, පක්ඛසඞ්කන්තො වා’’ති ආචරියො. පක්ඛසඞ්කන්තො වාති සාමණෙරනාසනාවත්ථූසු අභාවතොති එකෙ. අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස උපසම්පන්නස්ස සතො පක්ඛසඞ්කන්තභයා අනුපසම්පන්නකාලෙ උපසම්පදත්ථං පරිවාසපඤ්ඤාපනෙනාති එකෙ ¶ . පබ්බජ්ජත්ථම්පීති චෙ? න, පුබ්බෙ විචාරිතත්තා, අපබ්බජිතස්ස අධිසීලාභාවතො ච. පාතිමොක්ඛසීලඤ්හි අධිසීලං නාම, තඤ්ච අපබ්බජිතස්ස නත්ථි. ඉමස්ස ච පරිවාසවත්තෙ අධිසීලං වුත්තං. යථාහ ‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො තිබ්බච්ඡන්දො හොති උද්දෙසෙ පරිපුච්ඡාය අධිසීලෙ’’ති (මහාව. 87). අපිච ‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, ජාතියා සාකියො අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ආගච්ඡති, සො ආගතො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති (මහාව. 87) එත්ථ උපසම්පදාමත්තපරිදීපනතො. උපසම්පදාමත්තපරිදීපනඤ්හෙත්ථ තස්සෙව පරිවාසදානසිද්ධිතො. පරිවාසදානත්තනිදස්සනත්ථෙ හෙසා පාළි.

තිත්ථියපක්කන්තකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

111. නාගයොනියාති නාගයොනිතො, අත්තනො නාගජාතිහෙතූති අධිප්පායො. කිංකාරණා? අභික්ඛණං සකජාතියා මෙථුනපටිසෙවනෙ, විස්සට්ඨනිද්දොක්කමනෙ ච සබ්බෙසම්පි.

තිරච්ඡානගතවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

112-5. අපවාහනන්ති පක්ඛලනං, කාසායවත්ථනිවාසනං ඉච්ඡමානන්ති අත්ථො. දුට්ඨචිත්තෙන. කීදිසෙන? වධකචිත්තෙනාති අධිප්පායො. ලොහිතුප්පාදනවසෙන දුට්ඨචිත්තන්ති කෙචි, තං න සුන්දරං.

මාතුඝාතකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. ‘‘යදි ¶ පටිසන්ධියං උප්පන්නලිඞ්ගෙන එතං නාමං ලභන්තීති අධිප්පායො’’ති ලිඛිතං.

උභතොබ්යඤ්ජනකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

117. ‘‘කෙචි ¶ ‘කුප්පතී’ති වදන්ති, තං ‘න ගහෙතබ්බ’’න්ති යං වුත්තං, තං ‘‘පඤ්චවග්ගකරණීයඤ්චෙ, භික්ඛවෙ, කම්මං භික්ඛුනිපඤ්චමො කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්තිආදිනා (මහාව. 390) නයෙන වුත්තත්තා පණ්ඩකාදීනං ගණපූරණභාවෙ එව කම්මං කුප්පති, න සබ්බන්ති කත්වා සුවුත්තං, ඉතරථා ‘‘පණ්ඩකුපජ්ඣායෙන කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්තිආදිකාය පාළියා භවිතබ්බං සියා. යථා අපරිපුණ්ණපත්තචීවරස්ස උපසම්පාදනකාලෙ කම්මවාචායං ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති අසන්තං වත්ථුං කිත්තෙත්වා උපසම්පදාය කතාය තස්මිං අසන්තෙපි උපසම්පදා රුහති, එවං ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති අවත්ථුං පණ්ඩකුපජ්ඣායාදිං, අසන්තං වා, වත්ථුං කිත්තෙත්වා කතායපි ගණපූරකානමත්ථිතාය උපසම්පදා රුහතෙව. ‘‘න, භික්ඛවෙ, පණ්ඩකුපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙතබ්බො, යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස, සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’තිආදිවචනස්සාභාවා අයමත්ථො සිද්ධොව හොති. න හි බුද්ධා වත්තබ්බයුත්තං න වදන්ති, තෙන වුත්තං ‘‘යො පන, භික්ඛු, ජානං ඌනවීසතිවස්සං…පෙ… සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’තිආදි (පාචි. 403). තථා ‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො’ති (මහාව. 71) වචනතො ථෙය්යසංවාසකාදිආචරියෙහි අනුස්සාවනාය කතාය උපසම්පදා න රුහති තෙසං අභික්ඛුත්තා’’ති වචනම්පි න ගහෙතබ්බං. කිඤ්ච භිය්යො ‘‘ඉමානි චත්තාරි කම්මානි පඤ්චහාකාරෙහි විපජ්ජන්තී’’තිආදිනා (පරි. 482) නයෙන කම්මානං සම්පත්තිවිපත්තියා කථියමානාය ‘‘සත්තහි ආකාරෙහි කම්මානි විපජ්ජන්ති වත්ථුතො වා ඤත්තිතො වා අනුස්සාවනතො වා සීමතො වා පරිසතො වා උපජ්ඣායතො වා ආචරියතො වා’’ති අකථිතත්තා න ගහෙතබ්බං. ‘‘පරිසතො වා’’ති වචනෙන ආචරියඋපජ්ඣායානං වා සඞ්ගහො කතොති චෙ? න, ‘‘ද්වාදසහාකාරෙහි පරිසතො කම්මානි විපජ්ජන්තී’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ තෙසමනාමට්ඨත්තා. අයමත්ථො ‘‘යස්මා තත්ථ තත්ථ සරූපෙන වුත්තපාළිවසෙනෙව සක්කා ජානිතුං, තස්මා නයමුඛං දස්සෙත්වා සංඛිත්තොති අයමස්ස යුත්තිගවෙසනා’’ති වුත්තං. තත්රිදං විචාරෙතබ්බං – අනුපජ්ඣායකං ¶ උපසම්පාදෙන්තා තෙ භික්ඛූ යථාවුත්තනයෙන අභූතං තං වත්ථුං කිත්තයිංසු, උදාහු මුසාවාදභයා තානෙව පදානි න සාවෙසුන්ති. කිඤ්චෙත්ථ යදි තාව උපජ්ඣායාභාවත ¶ න සාවෙසුං, ‘‘පුග්ගලං න පරාමසතී’’ති වුත්තවිපත්තිප්පසඞ්ගො හොති, අථ සාවෙසුං, මුසාවාදො නෙසං භවතීති? වුච්චතෙ – සාවෙසුංයෙව යථාවුත්තවිපත්තිප්පසඞ්ගභයා, ‘‘කම්මං පන න කුප්පතී’’ති අට්ඨකථාය වුත්තත්තා ච, න මුසාවාදස්ස අසම්භවතො, මුසාවාදෙනාපි කම්මසම්භවතො ච. න හි සක්කා මුසාවාදෙන කම්මවිපත්තිසම්පත්තිං කාතුන්ති. තස්මා ‘‘අනුපජ්ඣායකං උපසම්පාදෙන්තී’’ති වචනස්ස උභයදොසවිනිමුත්තො අත්ථො පරියෙසිතබ්බො.

අයඤ්චෙත්ථ යුත්ති – ‘‘යථා පුබ්බෙ පබ්බජ්ජුපසම්පදුපජ්ඣායෙසු විජ්ජමානෙසුපි උපජ්ඣායග්ගහණක්කමෙන අග්ගහිතත්තා ‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අනුපජ්ඣායක’න්තිආදි වුත්තං, තථා ඉධාපි උපජ්ඣායස්ස විජ්ජමානස්සෙව සතො අග්ගහිතත්තා ‘අනුපජ්ඣායකං උපසම්පාදෙන්තී’ති වුත්තං. කම්මවාචාචරියෙන පන ගහිතො තෙන උපජ්ඣායොති සඤ්ඤාය උපජ්ඣායං කිත්තෙත්වා කම්මවාචං සාවෙතබ්බං, කෙනචි වා කාරණෙන කායසාමග්ගිං අදෙන්තස්ස උපජ්ඣායස්ස ඡන්දං ගහෙත්වා කම්මවාචං සාවෙති, උපජ්ඣායො වා උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස උපජ්ඣං දත්වා පච්ඡා උපසම්පන්නෙ තස්මිං තාදිසෙ වත්ථුස්මිං සමනුයුඤ්ජියමානො වා අසමනුයුඤ්ජියමානො වා උපජ්ඣායදානතො පුබ්බෙ එව සාමණෙරො පටිජානාති, සික්ඛාපච්චක්ඛාතකො වා අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකො වා පටිජානාති, ඡන්දහාරකාදයො විය උපජ්ඣායො වා අඤ්ඤසීමාගතො හොති, ‘කම්මවාචා රුහතී’ති වත්වා ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පද’න්ති (මහාව. 259) වුත්තත්තා කෙචි ‘විනයධරපඤ්චමෙන උපජ්ඣායෙන සන්නිහිතෙනෙව භවිතබ්බ’න්ති වදන්තී’’ති පොරාණගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. සො චෙ පාඨො පමාණො මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු තස්ස වචනස්සාභාවතො. අසන්නිහිතෙපි උපජ්ඣායෙ කම්මවාචා රුහතීති ආපජ්ජතීති චෙ? න, කස්මා? කම්මසම්පත්තියං ‘‘පුග්ගලං පරාමසතී’’ති වුත්තපාඨොව නො පමාණං. න හි තත්ථ අසන්නිහිතො උපජ්ඣායසඞ්ඛාතො පුග්ගලො පරාමසනං අරහති, තස්මා තත්ථ සඞ්ඝපරාමසනං විය පුග්ගලපරාමසනං වෙදිතබ්බං. සඞ්ඝෙන ගණෙන උපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙන්ති තෙසං අත්ථතො පුග්ගලත්තා. පණ්ඩකාදිඋපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙන්ති උපසම්පාදනකාලෙ අවිදිතත්තාති පොරාණා.

118. අපත්තචීවරං ¶ උපසම්පාදෙන්තීති කම්මවාචාචරියො ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති සඤ්ඤාය ¶ , කෙවලං අත්ථසම්පත්තිං අනපෙක්ඛිත්වා සන්තපදනිහාරෙන වා ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති කම්මවාචං සාවෙති. යථා එතරහි මතවිප්පවුත්ථමාතාපිතිකොපි ‘‘අනුඤ්ඤාතොසි මාතාපිතූහී’’ති පුට්ඨො ‘‘ආම භන්තෙ’’ති වදති. කිං බහුනා, අයං පනෙත්ථ සාරො – ‘‘තස්මිං සමයෙ චත්තාරි කම්මානි පඤ්චහාකාරෙහි විපජ්ජන්තී’’ති ලක්ඛණස්ස න තාව පඤ්ඤත්තත්තා අනුපජ්ඣායකාදිං උපසම්පාදෙන්ති, වජ්ජනීයපුග්ගලානං අවුත්තත්තා පණ්ඩකුපජ්ඣායාදිං උපසම්පාදෙන්ති. තෙරසන්තරායපුච්ඡාය අදස්සනත්තා අපත්තචීවරකං උපසම්පාදෙන්ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන උපසම්පාදෙතු’’න්ති (මහාව. 69) එවං සබ්බපඨමං අනුඤ්ඤාතකම්මවාචාය ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති අවචනමෙත්ථ සාධකන්ති වෙදිතබ්බං. තඤ්හි වචනං අනුක්කමෙනානුඤ්ඤාතන්ති.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

119. ඉදං තාව සබ්බථා හොතු, ‘‘මූගං පබ්බාජෙන්ති, බධිරං පබ්බාජෙන්තී’’ති ඉදං කථං සම්භවිතුමරහති ආදිතො පට්ඨාය ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඉමෙහි තීහි සරණගමනෙහි පබ්බජ්ජ’’න්තිආදිනා (මහාව. 34) අනුඤ්ඤාතත්තාති? වුච්චතෙ – ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, පබ්බාජෙතබ්බොති. එවං වදෙහීති වත්තබ්බො…පෙ… තතියම්පි සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමී’’ති එත්ථ ‘‘එවං වදෙහීති වත්තබ්බො’’ති ඉමස්ස වචනස්ස මිච්ඡා අත්ථං ගහෙත්වා මූගං පබ්බාජෙසුං. ‘‘එවං වදෙහී’’ති තං පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං ආණාපෙත්වා සයං උපජ්ඣායෙන වත්තබ්බො ‘‘තතියං සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමී’’ති, සො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො තථා ආණත්තො උපජ්ඣායවචනස්ස අනු අනු වදතු වා, මා වා, තත්ථ තත්ථ භගවා ‘‘කායෙන විඤ්ඤාපෙති, වාචාය විඤ්ඤාපෙති, කායෙන වාචාය විඤ්ඤාපෙති, ගහිතො හොති උපජ්ඣායො. දින්නො හොති ඡන්දො. දින්නා හොති පාරිසුද්ධි. දින්නා හොති පවාරණා’’ති වදති. තදනුමානෙන වා කායෙන තෙන පබ්බජ්ජාපෙක්ඛෙන විඤ්ඤත්තං හොති සරණගමනන්ති වා ලොකෙපි කායෙන විඤ්ඤාපෙන්තො ‘‘එවං වදතී’’ති වුච්චති, තං පරියායං ගහෙත්වා මූගං පබ්බාජෙන්තීති වෙදිතබ්බං. පොරාණගණ්ඨිපදෙ ‘‘මූගං කථං පබ්බාජෙන්තී’ති පුච්ඡං කත්වා තස්ස කායප්පසාදසම්භවතො කායෙන ¶ පහාරං දත්වා හත්ථමුද්දාය විඤ්ඤාපෙත්වා පබ්බාජෙසු’’න්ති වුත්තං. කිං බහුනා, අයං පනෙත්ථ සාරො – යථා පුබ්බෙ පබ්බජ්ජාධිකාරෙ වත්තමානෙ පබ්බජ්ජාභිලාපං උපච්ඡින්දිත්වා ‘‘පණ්ඩකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’තිආදිනා නයෙන උපසම්පදවසෙනෙව අභිලාපො කතො. ථෙය්යසංවාසකපදෙ අසම්භවතො කිඤ්චාපි සො න කතො පබ්බජ්ජාව තත්ථ කතා, සබ්බත්ථ පන උපසම්පදාභිලාපෙන අධිප්පෙතා තදනුභාවතො. උපසම්පදාය පබ්බජ්ජාය වාරිතාය උපසම්පදා වාරිතා හොතීති කත්වා. තථා ඉධ උපසම්පදාධිකාරෙ වත්තමානෙ ¶ උපසම්පදාභිලාපං උපච්ඡින්දිත්වා උපසම්පදමෙව සන්ධාය පබ්බජ්ජාභිලාපො කතොති වෙදිතබ්බො. කාමං සො න කත්තබ්බො, මූගපදෙ අසම්භවතො තස්ස වසෙන ආදිතො පට්ඨාය උපසම්පදාභිලාපොව කත්තබ්බො විය දිස්සති, තථාපි තස්සෙව මූගපදස්ස වසෙන ආදිතො පට්ඨාය පබ්බජ්ජාභිලාපොව කතො මිච්ඡාගහණනිවාරණත්ථං. කථං? ‘‘මූගො, භික්ඛවෙ, අප්පත්තො ඔසාරණං, තඤ්චෙ සඞ්ඝො ඔසාරෙති, සොසාරිතො’’ති (මහාව. 396) වචනතො මූගො උපසම්පන්නො හොතීති සිද්ධං. සො ‘‘කෙවලං උපසම්පන්නොව හොති, න පන පබ්බජිතො තස්ස පබ්බජ්ජාය අසම්භවතො’’ති මිච්ඡාගාහො හොති. තං පරිච්චජාපෙත්වා යො උපසම්පන්නො, සො පබ්බජිතොව හොති. පබ්බජිතො පන අත්ථි කොචි උපසම්පන්නො, අත්ථි කොචි අනුපසම්පන්නො. ඉමං සම්මාගාහං උප්පාදෙති භගවාති වෙදිතබ්බං.

අපිච තෙසං හත්ථච්ඡින්නාදීනං පබ්බජිතානං සුපබ්බජිතභාවදීපනත්ථං, පබ්බජ්ජාභාවාසඞ්කානිවාරණත්ථඤ්චෙත්ථ පබ්බජ්ජාභිලාපො කතො. කථං? ‘‘න, භික්ඛවෙ, හත්ථච්ඡින්නො පබ්බාජෙතබ්බො’’තිආදිනා පටික්ඛෙපෙන, ‘‘පබ්බජිතා සුපබ්බජිතා’’ති වුත්තට්ඨානාභාවෙන ච තෙසං පබ්බජ්ජාභාවප්පසඞ්කා භවෙය්ය. යථා පසඞ්කාභවෙ, තථා පසඞ්කං ඨපෙය්ය. ඛන්ධකෙ උපසම්පදං සන්ධාය ‘‘හත්ථච්ඡින්නො, භික්ඛවෙ, අප්පත්තො ඔසාරණං, තඤ්චෙ සඞ්ඝො ඔසාරෙති, සොසාරිතො’’තිආදිනා නයෙන භගවා නිවාරෙති. තෙනෙව පන නයෙන පබ්බජිතා තෙ සබ්බෙපි සුපබ්බජිතා එවාති දීපෙති, අඤ්ඤථා සබ්බෙපෙතෙ උපසම්පන්නාව හොන්ති, න පබ්බජිතාති අයමනිට්ඨප්පසඞ්ගො ආපජ්ජති. කථං? ‘‘හත්ථච්ඡින්නො, භික්ඛවෙ, න පබ්බාජෙතබ්බො, පබ්බජිතො නාසෙතබ්බො’’ති වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, හත්ථච්ඡින්නො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස, සො ¶ ච අපබ්බජිතො’’ති වා තන්තියා ඨපිතාය චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ ‘‘සොසාරිතො’’ති වුත්තත්තා කෙවලං ‘‘ඉමෙ හත්ථච්ඡින්නාදයො උපසම්පන්නාව හොන්ති, න පබ්බජිතා’’ති වා ‘‘උපසම්පන්නාපි චෙ පබ්බජිතා, නාසෙතබ්බා’’ති වා අනිට්ඨකොට්ඨාසො ආපජ්ජතීති අධිප්පායො.

ඉදං පනෙත්ථ විචාරෙතබ්බං – ‘‘සො ච අපබ්බජිතො’’ති වචනාභාවතො මූගස්ස පබ්බජ්ජසිද්ධිප්පසඞ්ගතො පබ්බජ්ජාපි එකතොසුද්ධියා හොතීති අයමනිට්ඨකොට්ඨාසො කථං නාපජ්ජතීති? පබ්බජ්ජාභිලාපෙන උපසම්පදා ඉධාධිප්පෙතාති සම්මාගාහෙන නාපජ්ජති, අඤ්ඤථා යථාබ්යඤ්ජනං අත්ථෙ ගහිතෙ යථාපඤ්ඤත්තදුක්කටාභාවසඞ්ඛාතො අපරොපි අනිට්ඨකොට්ඨාසො ආපජ්ජති. කථං? ‘‘න, භික්ඛවෙ, මූගො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තදුක්කටං පබ්බජ්ජපරියොසානෙ හොති, න තස්සාවිප්පකතාය. පුබ්බපයොගදුක්කටමෙව හි පඨමං ආපජ්ජති ¶ , තස්මා මූගස්ස පබ්බජ්ජපරියොසානස්සෙව අභාවතො ඉමස්ස දුක්කටස්ස ඔකාසො ච සබ්බකාලං න සම්භවෙය්ය. උපසම්පදාවසෙන පන අත්ථෙ ගහිතෙ සම්භවති කම්මනිප්ඵත්තිතො. තෙනෙව පාළියං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පණ්ඩකො උපසම්පාදෙතබ්බො, යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති දුක්කටං න පඤ්ඤත්තං. අපඤ්ඤත්තත්තා පුබ්බපයොගදුක්කටමෙව චෙත්ථ සම්භවති, නෙතරං, එත්තාවතා සිද්ධමෙතං ‘‘පබ්බජ්ජාභිලාපෙන උපසම්පදා ච තත්ථ අධිප්පෙතා, න පබ්බජ්ජා’’ති.

එත්ථාහ – සාමණෙරපබ්බජ්ජා න කායපයොගතො හොතීති කථං පඤ්ඤායතීති? වුච්චතෙ – කායෙන විඤ්ඤාපෙතීතිආදිත්තිකාදස්සනතො. හොති චෙත්ථ –

‘‘අප්පෙව සසකො කොචි, පතිට්ඨෙය්ය මහණ්ණවෙ;

න ත්වෙව චතුගම්භීරෙ, දුග්ගාහො විනයණ්ණවෙ’’ති.

බ්රහ්මුජුගත්තොති එත්ථ ‘‘නිද්දොසත්ථෙ, සෙට්ඨත්ථෙ ච බ්රහ්ම-සද්දං ගහෙත්වා නිද්දොසං හුත්වා උජු ගත්තං යස්ස සො බ්රහ්මුජුගත්තො’’ති ලිඛිතං. අථ වා කාමභොගිත්තා දෙවින්දාදයො උපමාවසෙන අග්ගහෙත්වා බ්රහ්මා විය උජුගත්තො බ්රහ්මුජුගත්තො. මහාකුච්ඡිතො ඝටො මහාකුච්ඡිඝටො. තෙන සමානො වුච්චති ‘‘මහාකුච්ඡිඝටසදිසො’’ති. ගලගණ්ඩීති දෙසනාමත්තමෙවෙතන්ති කථං පඤ්ඤායතීති? ‘‘න, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි ආබාධෙහි ඵුට්ඨො පබ්බාජෙතබ්බො’’ති ¶ වචනතො. කිලාසොපි ඉධාධිප්පෙතොති න කෙවලං සො එවෙකො, කින්තු පඤ්චහි ආබාධෙහි ඵුට්ඨො, පාළියං ආගතා රාජභටාදයො දාසපරියොසානා, රාහුලවත්ථුම්හි ආගතා අනනුඤ්ඤාතමාතාපිතරො චාති දසපි ජනා ඉධාධිප්පෙතා. තදත්ථදීපනත්ථමෙව ලිඛිතකකසාහතලක්ඛණාහතෙ පුබ්බෙ වුත්තෙපි ආනෙත්වා උපාලිත්ථෙරො ඉධ හත්ථච්ඡින්නපාළියං ආහ. තෙනෙව චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, පුග්ගලො අප්පත්තො ඔසාරණං, තඤ්චෙ සඞ්ඝො ඔසාරෙති, එකච්චො සොසාරිතො, එකච්චො දොසාරිතො’’ති (මහාව. 396) ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘පඤ්චහි ආබාධෙහි ඵුට්ඨා, රාජභටා, චොරකාරභෙදකඉණායිකදාසා, අනනුඤ්ඤාතමාතාපිතරො චා’’ති සත්ත ජනා න ගහිතා, න ච ලබ්භන්ති, අඤ්ඤථා ඉමෙපි තස්ස විභඞ්ගෙ වත්තබ්බා සියුං. න වත්තබ්බා තත්ථ අභබ්බත්තාති චෙ? එවං සන්තෙ ‘‘සඞ්ඝො ඔසාරෙති, එකච්චො දොසාරිතො’’ති ඉමස්ස විභඞ්ගෙ වත්තබ්බා පණ්ඩකාදයො විය, න ච වුත්තා. උභයත්ථ අවුත්තත්තා න චිමෙ අනුභයා භවිතුමරහන්ති, තස්මා අවුත්තානමෙව දසන්නං යථාවුත්තානං සඞ්ගණ්හනත්ථං පුන ලිඛිතකාදයො වුත්තාති. අථ කිමත්ථං තෙ ඉධ උප්පටිපාටියා වුත්තාති? ඉණායිකදාසානං සොසාරිතභාවෙපි ඉණායිකදාසා සාමිකානං දාතබ්බාති ¶ තදධීනභාවදස්සනත්ථං. තෙනෙව තත්ථ වුත්තං ‘‘පලාතොපි ආනෙත්වා දාතබ්බො’’තිආදි. යො පනෙත්ථ චොරො කතකම්මො පබ්බජති, රාජභටො වා සචෙ කතදොසො, ඉණායිකග්ගහණෙනෙව ගහිතොති වෙදිතබ්බො. අථ වා යථාවුත්තලක්ඛණො සබ්බොපි ඉණායිකදාසානං ‘‘සොසාරිතො’’ති වත්තබ්බාරහො න හොතීති කත්වා තෙසං පරිවජ්ජනත්ථං උප්පටිපාටියා දෙසනා උපරි ආරොහති, න හෙට්ඨාති දීපනතො. ලිඛිතකො ‘‘සොසාරිතො’’ති වුත්තත්තා දෙසන්තරං නෙතබ්බො. තථාකාරභෙදකාදයොපීති වෙදිතබ්බං.

එත්තාවතා භගවතා අත්තනො දෙසනාකුසලතාය පුබ්බෙ ගහිතග්ගහණෙන යථාවුත්තානං දසන්නම්පි පබ්බජ්ජුපසම්පදාකම්මනිප්ඵත්ති, උප්පටිපාටිවචනෙන පුග්ගලවෙමත්තතඤ්ච දෙසනාය කොවිදානං දීපිතං හොතීති වෙදිතබ්බං. හොති චෙත්ථ –

‘‘වත්තබ්බයුත්තං වචනෙන වත්වා, අයුත්තමිට්ඨං නයදෙසනාය;

සන්දීපයන්තං සුගතස්ස වාක්යං, චිත්තං විචිත්තංව කරොතිපී’’ති.

එත්ථාහ ¶ – චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ ඌනවීසතිවස්සො උභයත්ථ අවුත්තත්තා අනුභයො සියාති? න සියා අවුත්තත්තා එව. යදි හි තතියාය කොටියා භවිතබ්බං, සා අවස්සං භගවතා වත්තබ්බාව හොති, න ච වුත්තා, තස්මා න සො අනුභයො හොති. අථ කතරං පක්ඛං භජතීති? දොසාරිතපක්ඛං භජති. අථ කස්මා න වුත්තොති? සික්ඛාපදෙන පටිසිද්ධත්තා. උපනාහං බන්ධිත්වාති පුන බන්ධනං කත්වා. ‘‘නානාවිධෙහි ඔසධෙහි පාදං බන්ධිත්වා ආවාටකෙ පවෙසෙත්වා කත්තබ්බවිධානස්සෙතං අධිවචන’’න්ති ලිඛිතං. කප්පසීසො වා හත්ථී විය. ගොභත්තනාළිකා නාම ගුන්නං භත්තපානත්ථං කතනාළිකා. උපක්කමුඛො නාම කුධිතමුඛො වුච්චති, වාතණ්ඩිකො නාම අණ්ඩකෙසු වුඩ්ඪිරොගෙන සමන්නාගතො. විකටො නාම තිරියං ගමනකපාදෙහි සමන්නාගතො. ‘‘ගුණි කුණී’’ති දුවිධො කිර පාඨො. යෙසඤ්ච පබ්බජ්ජා පටික්ඛිත්තා, උපසම්පදාපි තෙසං පටික්ඛිත්තාවාතිආදි යස්මා හත්ථච්ඡින්නාදයො උපසම්පදාවසෙනෙව වුත්තා, තස්මා තෙ එව හත්ථච්ඡින්නාදයො සන්ධායාහ.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. ‘‘න ¶ , භික්ඛවෙ, අලජ්ජීනං නිස්සයො දාතබ්බො’’ති ඉමිනා අලජ්ජීහි භික්ඛූහි, සාමණෙරෙහි වා සද්ධිං ද්වෙපි ධම්මාමිසපරිභොගා පටික්ඛිත්තා හොන්ති නිස්සයභාවෙ භාවතො තෙසං. යථාහ ‘‘ආචරියෙන, භික්ඛවෙ, අන්තෙවාසිකො සඞ්ගහෙතබ්බො අනුග්ගහෙතබ්බො උද්දෙසෙන පරිපුච්ඡාය ඔවාදෙන අනුසාසනියා’’තිආදි (මහාව. 79) උපජ්ඣායස්සපි නිස්සයප්පණාමනසම්භවතො, සොපි සද්ධිවිහාරිකස්ස නිස්සයොති වෙදිතබ්බං, තස්මා උපජ්ඣායො චෙ අලජ්ජී හොති, න තං නිස්සාය වසිතබ්බන්ති සිද්ධං හොති. භික්ඛූනං සම්මාපටිපත්තියා සමානභාගො භික්ඛු සභාගො. තස්සභාවො භික්ඛුසභාගතා. තං භික්ඛුසභාගතං. යාව ජානාමීති අධිප්පායෙන වසිතුං වට්ටති. භික්ඛූහි සභාගතං. කිං තං? ලජ්ජිභාවං. ‘‘සත්තාහං…පෙ… ගහෙතබ්බො’’ති එත්ථ ‘‘සත්තාහමත්තං වසිස්සාමි, කිං භික්ඛුසභාගතාජානනෙනාති ¶ ජානනෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා වසිතුං න ලභතීති අත්ථො’’ති ලිඛිතං. ‘‘භික්ඛුසභාගතං පන ජානන්තො ස්වෙව ගමිස්සාමි, කිං මෙ නිස්සයාරොචනෙනා’’ති අරුණං උට්ඨපෙතුං න ලභති. ‘‘පුරෙ අරුණං උට්ඨහිත්වා ගමිස්සාමී’’ති ආභොගෙන සයන්තස්ස චෙ අරුණො උග්ගච්ඡති, වට්ටති.

ගමිකාදිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා

121. ‘‘අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නෙන භික්ඛුනා නිස්සයං අලභමානෙන අනිස්සිතෙන වත්ථුන්ති අවස්සකාලෙයෙව වස්සකාලෙ අද්ධානගමනස්ස පාළියංයෙව පටික්ඛිත්තත්තා’’ති වුත්තං, තං අප්පමාණං සත්තාහං වස්සච්ඡෙදාදිවසෙන අද්ධානගමනසම්භවතො, ගච්ඡන්තස්සෙව වස්සකාලගමනසම්භවතො ච. අන්තරාමග්ගෙ…පෙ… අනාපත්තීති නිස්සයදායකාභාවෙයෙව. ‘‘තස්ස නිස්සායා’’ති පාඨානුරූපං වුත්තං, තං නිස්සායාති අත්ථො. ‘‘යදා පතිරූපො නිස්සයදායකො ආගච්ඡිස්සතී’’ති වචනෙන අයං විධි අවස්සකාලෙ එවාති සිද්ධං. ‘‘අන්තොවස්සෙ පන කස්සචි ආගමනාභාවා’’ති වුත්තං. සචෙ සො ජලපට්ටනෙ වා ථලපට්ටනෙ වා වසන්තො වස්සූපනායිකාය ආසන්නාය ගන්තුකාමො සුණාති ‘‘අසුකො මහාථෙරො ආගමිස්සතී’’ති, තං චෙ ආගමෙති, වට්ටති. ආගමෙන්තස්සෙව චෙ වස්සූපනායිකදිවසො හොති, හොතු, ගන්තබ්බං තත්ථ, යත්ථ නිස්සයදායකං ලභතීති. පාතිමොක්ඛුද්දෙසකාභාවෙන චෙ ගන්තුං වට්ටති, පගෙව නිස්සයදායකාභාවෙන. සචෙ සො ගච්ඡන්තො ජීවිතන්තරායං, බ්රහ්මචරියන්තරායං වා පස්සති, තත්ථෙව වසිතබ්බන්ති එකෙ.

122. ‘‘නාහං ¶ උස්සහාමි ථෙරස්ස නාමං ගහෙතු’’න්ති ඉත්ථන්නාමො ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතොති ලක්ඛණතො ආහ. ‘‘ගොත්තෙනාපී’ති වචනතො යෙන වොහාරෙන වොහරියන්ති, තෙන වට්ටතීති සිද්ධං, තස්මා ‘කො නාමො තෙ උපජ්ඣායො’ති පුට්ඨෙනාපි ගොත්තමෙව නාමං කත්වා වත්තබ්බන්ති සිද්ධං හොති, තස්මා චතුබ්බිධෙසු නාමෙසු යෙන කෙනචි නාමෙන අනුස්සාවනා කාතබ්බා’’ති වදන්ති. එකස්ස බහූනි නාමානි හොන්ති, තත්ථ එකං නාමං ඤත්තියා, එකං අනුස්සාවනාය කාතුං න වට්ටති, අත්ථතො, බ්යඤ්ජනතො ච අභින්නාහි අනුස්සාවනාහි භවිතබ්බන්ති. කත්ථචි ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්සා’’ති වත්වා කත්ථචි කෙවලං ‘‘බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති ¶ සාවෙති, ‘‘සාවනං හාපෙතී’’ති න වුච්චති නාමස්ස අහාපිතත්තාති එකෙ. සචෙ කත්ථචි ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති වත්වා කත්ථචි ‘‘බුද්ධරක්ඛිතස්සායස්මතො’’ති සාවෙති, පාඨානුරූපත්තා ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණන්තිපි එකෙ. බ්යඤ්ජනභෙදප්පසඞ්ගතො අනුස්සාවනෙ තං න වට්ටතීති එකෙ. සචෙ පන සබ්බට්ඨානෙපි තථෙව වදති, වට්ටති භගවතා දින්නලක්ඛණානුරූපත්තා. ලක්ඛණවිරොධතො අඤ්ඤථා න වට්ටතීති චෙ? න, පයොගානුරූපත්තා. තත්ථ තථා, ඉධ අඤ්ඤථා පයොගොති චෙ? න, විපත්තිලක්ඛණානං විරොධතො. න සබ්බෙන සබ්බං, සාවනාහාපනා එව හි පාළියං තදත්ථවිභාවනෙ ආගතාති අඤ්ඤපදෙසු සාවනෙසු පරිහාරො න සම්භවති ආචිණ්ණකප්පවිරොධතො. සොපි කිංපමාණන්ති චෙ? පමාණං ආචරියුග්ගහස්ස පමාණත්තා.

123. ද්වෙ එකානුස්සාවනෙති එත්ථ ගණ්ඨිපදෙ තාව එවං ලිඛිතං ‘‘එකතො පවත්තඅනුස්සාවනෙ’’. ඉදං සන්ධායාති නානුපජ්ඣායං එකාචරියං අනුස්සාවනකිරියං සන්ධාය, තඤ්ච අනුස්සාවනකිරියං එකෙනුපජ්ඣායෙන නානාචරියෙහි අනුජානාමීති අත්ථො. නානුපජ්ඣායෙහි එකෙනාචරියෙන න ත්වෙව අනුජානාමීති අත්ථොති. පොරාණගණ්ඨිපදෙපි තථෙව වත්වා ‘‘තිණ්ණං උද්ධං න කෙනචි ආකාරෙන එකතො වට්ටතී’’ති වුත්තං, තං යුත්තං, න හි සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස කම්මං කරොතීති ආචරියො. ඉදං පනෙත්ථ චින්තෙතබ්බං. කථං? චත්තාරො වා අතිරෙකා වා උපසම්පදාපෙක්ඛා සඞ්ඝවොහාරං න ලභන්ති භික්ඛුභාවං අප්පත්තත්තා. කෙවලං භගවතා පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘තයො’’ති වුත්තත්තා තතො උද්ධං න වට්ටතීති නො තක්කොති ආචරියො. අනුගණ්ඨිපදෙපි අයමෙවත්ථො බහුධා විචාරෙත්වා වුත්තො. තථා අන්ධකට්ඨකථායම්පි. න සබ්බත්ථ ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ මතිභෙදො අත්ථි. යා පනෙසා උභො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සා, උභින්නමෙකුපජ්ඣායො, එකාචරියො, එකා කම්මවාචා, එකො උපසම්පන්නො, එකො අනුපසම්පන්නොති පරිවාරකථා, තං දස්සෙත්වා එකො චෙ ආචරියො ද්වින්නං, තිණ්ණං වා උපසම්පදාපෙක්ඛානං එකං කම්මවාචං එකෙනුපජ්ඣායෙන සාවෙති, වට්ටතීති එකෙ. තං අයුත්තං, න හි සක්කා සිථිලධනිතාදිබ්යඤ්ජනලක්ඛණසම්පන්නං තස්මිං ඛණෙ කම්මවාචං දස්සෙතුං විමුත්තදොසාදීසු පතනතො ¶ . විසුං විසුං කරණං සන්ධාය ඉදං වුත්තන්ති දීපනත්ථං ‘‘තයො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සා ¶ , තිණ්ණමෙකුපජ්ඣායො, එකාචරියො, එකා කම්මවාචා, ද්වෙ උපසම්පන්නා, එකො අනුපසම්පන්නො’’ති න වුත්තො. එවඤ්හි වුත්තෙ සක්කා තීසු ආකාසට්ඨමපනෙත්වා සීමට්ඨානං ද්වින්නමනුරූපං කම්මවාචං දස්සෙතුං, තමනිට්ඨප්පසඞ්ගං නිවාරෙතුං ‘‘උභො’’ති වුත්තං. ‘‘තත්ථ පරිපුණ්ණවීසතිවස්සවචනෙන වත්ථුසම්පත්ති, පරිසාය පධානත්තා, ආචරියුපජ්ඣායවචනෙන පරිසසම්පත්ති, කම්මවාචාය අනුස්සාවනසම්පත්ති දස්සිතා, සීමසම්පත්ති එවෙකා න දස්සිතා. තතො විපත්ති ජාතා කම්මවාචානං නානාක්ඛණිකත්තා. එකක්ඛණභාවෙ සති උභින්නං සම්පත්ති වා සියා විපත්ති වා, න එකස්සෙව සම්පත්ති එකස්ස විපත්තීති සම්භවති විමුත්තාදිබ්යඤ්ජනදොසප්පසඞ්ගතො’’ති වුත්තං, තං වචනං උභොපි චෙතෙ සීමගතාව හොන්ති, උභින්නං එකතො කම්මසම්පත්තිදීපනතො ද්වින්නං එකතො අනුස්සාවනං එකෙන උපජ්ඣායෙන එකෙනාචරියෙන වට්ටතීති සාධෙති. ද්වින්නං, තිණ්ණඤ්ච එකතො සසමනුභාසනා ච පාළියංයෙව දස්සිතා, තඤ්ච අනුලොමෙති. අට්ඨකථාචරියෙහි නානුඤ්ඤාතං, න පටික්ඛිත්තං, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බන්ති ආචරියො, තං ධම්මතාය විරුජ්ඣති.

අයඤ්හි බුද්ධානං ධම්මතා – යදිදං යත්ථ යත්ථ වචනනානත්තමත්ථි, තත්ථ තත්ථ ගරුකෙසු ඨානෙසු වත්තබ්බයුත්තං වදන්ති. දූතෙන උපසම්පදාදයො චෙත්ථ නිදස්සනං. යස්මා චෙත්ථ පුබ්බෙ අනුඤ්ඤාතකම්මවාචාය නානත්තං නත්ථි, තස්මා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ද්වෙ තයො එකානුස්සාවනෙ කාතු’’න්ති වත්වා ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, කාතබ්බො’’ති න වුත්තං. නානත්තෙ සතිපි තත්ථ තත්ථ ද්වින්නං, බහූනං වා වසෙන වුත්තකම්මවාචානුසාරෙන ගහෙතබ්බතො අවුත්තන්ති චෙ? න හි ලහුකෙසු ඨානෙසු වත්වා ගරුකෙසු අවචනං ධම්මතාති ආචරියො. අඤ්ඤතරස්මිං පන ගණ්ඨිපදෙ එවං පපඤ්චිතං ද්වෙ එකානුස්සාවනෙති ද්වෙ එකතො අනුස්සාවනෙ. ‘‘එකෙන’’ ඉති පාඨො, එකෙන ආචරියෙනාති අත්ථො. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘එකෙන වා ද්වීහි වා ආචරියෙහී’’ති වුත්තනයෙන එව, තස්මා එකෙනාචරියෙන ද්වෙ වා තයො වා අනුස්සාවෙතබ්බා. ‘‘ද්වීහි වා තීහි වා’’ති පාඨො. නානාචරියා නානුපජ්ඣායාති එත්ථ ‘‘තඤ්ච ඛො එකෙන උපජ්ඣායෙන, න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙනා’’ති වුත්තත්තා න වට්ටතීති චෙ? වට්ටති. කථං? එකෙන අනුස්සාවනෙ එකානුස්සාවනෙති විග්ගහස්ස පාකටත්තා ලීනමෙව දස්සෙතුං ‘‘එකතො අනුස්සාවනෙ’’ති විග්ගහොව වුත්තො, තස්මා උජුකත්තමෙව සන්ධාය ¶ තඤ්ච ඛො එකෙන අනුස්සාවනං එකානුස්සාවනං, එකෙන උපජ්ඣායෙන අනුජානාමි, න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙනාති අත්ථො. ඉදං සන්ධාය හි ද්විධා විග්ගහො, තස්මා ‘‘නානාචරියෙහි නානුපජ්ඣායා න වට්ටන්තීති සිද්ධමෙවා’’ති අඤ්ඤථාපි වදන්ති. තඤ්ච ඛො එකෙන උපජ්ඣායෙන එකස්ස උපජ්ඣායස්ස වා වත්තබ්බං අනුස්සාවනං, න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙන අනුජානාමීති අත්ථො. කිං වුත්තං හොති? ‘‘එකො ආචරියො, ද්වෙ වා තයො වා උපසම්පදාපෙක්ඛා ¶ ද්වින්නං තිණ්ණං වා උපජ්ඣායානං න ත්වෙව අනුජානාමී’’ති කිර වුත්තන්ති. අපරස්මිං පන ගණ්ඨිපදෙ ‘‘එකෙන අනුස්සාවනෙති විග්ගහස්ස පාකටත්තා තං පකාසෙතුං ‘එකෙනා’ති වුත්තං. එවං වුත්තෙ අවස්සං පණ්ඩිතා ජානන්ති. තංපාකටත්තා චෙ ජානන්ති, එකෙනාති ඉමිනා කින්ති චෙ? කිඤ්චාපි ජානන්ති, විවාදො පන හොති අලද්ධලෙසත්තා, ජානිතුඤ්ච න සක්කා, ‘එකෙනා’ති වුත්තෙ පන තං සබ්බං න හොතීති වුත්ත’’න්ති ලිඛිතං. එවං එත්ථ අනෙකෙ ආචරියා ච තක්කිකා ච අනෙකධා පපඤ්චෙන්ති, තං සබ්බං සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා ගරුකුලං පයිරුපාසිත්වා වංසානුගතොව අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘න සබ්බත්ථ ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ මතිභෙදො අත්ථී’’ති වුත්තමෙව.

125. කුට්ඨං ගණ්ඩොති එත්ථ කුට්ඨාදිග්ගහණෙන හත්ථච්ඡින්නාදයොපි ගහිතාව හොන්තීති පොරාණා, තස්මා ‘‘මනුස්සොසි පුරිසොසී’’ති එතෙහි භබ්බාභබ්බපුග්ගලපරිවජ්ජනං කරොති. ‘‘භුජිස්සොසි අණණොසී’’තිආදීහි පුබ්බෙ හත්ථච්ඡින්නාධිකාරෙ වුත්තඅත්ථවිකප්පෙසු දුතියං විකප්පං උපථම්භෙති. තත්ථ ‘‘අණණොසි භුජිස්සොසී’’ති අනුක්කමෙන අවත්වා උප්පටිපාටියා වචනෙන භුජිස්සො හොති, න ච රඤ්ඤො භත්තවෙතනවසෙන භටො. රාජාධීනත්තා පන සො රාජභටපක්ඛං භජතීති තබ්බිපක්ඛභාවපුච්ඡනත්ථං ‘‘නසි රාජභටො’’ති වුත්තං. අඤ්ඤථා පඤ්චහි ආබාධෙහි ඵුට්ඨානං ගහණෙනෙව සබ්බෙසං ගහණෙ සිද්ධෙ ඉතරෙ න වත්තබ්බා. අථ වත්තබ්බා, සබ්බෙපි වත්තබ්බා සියුං.

128-9. ‘‘තාවදෙව ඡායා මෙතබ්බා’’තිආදි ‘‘භික්ඛූනං පාදෙ වන්දාපෙත්වා’’ති වචනතො ථෙරාථෙරභාවජානනත්ථං වුත්තං. ‘‘චිරෙන අගමාසී’’ති කිර පොරාණපාඨො, චිරං අකාසීති චත්ථි.

130. අනාපත්ති ¶ සම්භොගෙ සංවාසෙති උක්ඛිත්තකෙන සද්ධිං සම්භොගසංවාසපච්චයා පාචිත්තියාපත්ති පඤ්ඤත්තා, තතො අනාපත්තීති අත්ථො. කථං පඤ්ඤායතීති? සංවාසග්ගහණෙ. අලජ්ජිනා සද්ධිං සම්භොගපච්චයා ආපජ්ජිතබ්බං දුක්කටං පන ආපජ්ජති එව, න සංවාසපච්චයා. න හි අලජ්ජිනා සද්ධිං සංවාසො පටික්ඛිත්තො. සංවාසො පනෙත්ථ සහසෙය්යප්පහොනකෙ ආවාසෙ සහවාසො, න ‘‘පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති එත්ථ වුත්තසංවාසො. අයං සංවාසො උක්ඛිත්තකෙන සද්ධිං න වට්ටති. අලජ්ජිනා සද්ධිං එකච්චො වට්ටති. ධම්මසම්භොගවිනිමුත්තොවෙතරො ¶ . ඉදං පන ‘‘උක්ඛිත්තකො විබ්භමී’’තිආදිසුත්තං ඉමස්මිං උපසම්පාදෙතබ්බානුපසම්පාදෙතබ්බදීපනසාමඤ්ඤතො වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො පටිපත්තික්කමතොව ආපත්තිතො සුද්ධි හොති, න විබ්භමෙන, තස්මා උපසම්පන්නො භික්ඛු අන්තමසො දුබ්භාසිතම්පි ආපජ්ජිත්වා අපරභාගෙ විබ්භමිත්වා ආගතො උපසම්පජ්ජති, තං ආපත්තිං දෙසෙත්වාව සුජ්ඣති, න අඤ්ඤථාති උපසම්පන්නස්ස සුද්ධික්කමදස්සනත්ථං. අසාධාරණාපත්තියා අදස්සනපච්චයා උක්ඛිත්තකස්ස ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන ආපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස පුන චෙ පකතිලිඞ්ගමෙවුප්පජ්ජති, නානාසංවාසකතාව, විබ්භමිත්වා ආගතෙපි යථාවුත්තනයෙනෙව උපසම්පාදෙත්වා න වුට්ඨිතත්තාති චෙ? න ලිඞ්ගන්තරපාතුභාවා. න විබ්භමෙන කම්මාසුජ්ඣනතො. න කම්මාසුජ්ඣනෙ පුන උපසම්පදාකම්මවිපත්තිප්පසඞ්ගතො. න ච කම්මවිපත්ති, න ච කම්මපටිප්පස්සද්ධි. විබ්භමෙන ච අනුපසම්පන්නො නානාසංවාසකභාවෙන කම්මං කොපෙති ධම්මිස්සරෙන ආහච්ච භාසිතත්තා. තෙනෙව ‘‘පස්සිස්සසී’’ති අනාගතවචනං කතං. තාදිසො පන ගහට්ඨො නික්ඛිත්තවත්තපාරිවාසිකො විය පකතත්තභූමියං විබ්භමාදිනා අනුපසම්පන්නපකතියංයෙව තිට්ඨතීති ඉමස්ස සබ්බස්සපි අත්ථවිකප්පස්ස දස්සනත්ථමිදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරො පන පරිවත්තිතලිඞ්ගො හුත්වා පුන පකතිලිඞ්ගෙ ඨිතඋක්ඛිත්තකො පුන පුච්ඡිතබ්බො ‘‘පස්සසී’’ති. ‘‘ආම පස්සාමී’’ති වදන්තො ඔසාරෙතබ්බො. ‘‘දෙසෙහී’’ති න වත්තබ්බො ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන වුට්ඨිතත්තා. තප්පටිකම්මො උක්ඛිත්තකො පුච්ඡිතබ්බො ‘‘පටිකම්මං කිං තෙ කත’’න්ති, ‘‘ආම කත’’න්ති වදන්තො ඔසාරෙතබ්බො. ‘‘කත්තබ්බං මෙ පටිකම්මං න හොතී’’ති වදන්තො න ඔසාරෙතබ්බොති එකෙ. අසාධාරණාපත්තිම්හි ඉදං විධානං, න සාධාරණාය. තත්ථ උක්ඛිත්තකො ¶ ලිඞ්ගපරිවත්තනෙනෙව පටිප්පස්සද්ධකම්මොති එකෙ. විචාරෙත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බන්ති ආචරියො. අනුගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘අලජ්ජිපරිභොගො සහත්ථදානාදිවසෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බො, ‘සාරණීයධම්මපූරකාදයො දස්සෙත්වා අලජ්ජිස්ස සහත්ථා දාතුං වට්ටතී’ති වදන්තානං වාදො පටිසෙධෙතබ්බො. කථං? උක්ඛිත්තකස්ස සහත්ථා දාතුං න වට්ටතීති විනිච්ඡයානුසාරෙන. දාපෙතුං පන වට්ටතෙවාති ච. කිඤ්චාපි අලජ්ජිපරිභොගවසෙන දුක්කටං, අථ ඛො අයං අලජ්ජී න හොති, තස්මා සබ්බාකාරෙන නිරාපත්තිතං සන්ධාය ‘අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙ’ති වුත්තං. කථං පඤ්ඤායතීති? විඤ්ඤෙය්යො අත්ථතො උච්ඡුරසකසටානං සත්තාහකාලිකයාවජීවිකත්තා ‘වට්ටති විකාලෙ උච්ඡුං ඛාදිතු’න්ති සඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා තං ඛාදිත්වා තප්පච්චයා පාචිත්තියං න පස්සති, වට්ටතීති තථාසඤ්ඤිතාය. යො වා පන ආපත්තිං ආපන්නභාවං පටිජානිත්වා ‘න පටිකරොමී’ති අභිනිවිසති, ඉමෙ ද්වෙ –

‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජති, ආපත්තිං පරිගූහති;

අගතිගමනඤ්ච ගච්ඡති, එදිසො වුච්චති අලජ්ජීපුග්ගලො’ති. (පරි. 359) –

වුත්තලක්ඛණෙ ¶ අපතනතො අලජ්ජිනො න හොන්ති, තස්මා ‘යො ආපත්තිදෙසනපටිකම්මානි න කරොති, තෙන සද්ධිං සම්භොගාදිකරණෙ අනාපත්තී’ති විසෙසෙත්වා වුත්තවචනෙන, ඉතරෙනපි සද්ධිං කිඤ්චාපි රූපියසංවොහාරො න හොති, අථ ඛො කයවික්කයෙන ආපත්ති හොතියෙවාති නයො දින්නො හොති, පඤ්චහි සද්ධිං සබ්බථාපි අනාපත්තීති නයො ච. එවං සාපත්තිට්ඨානෙසු විසෙසෙත්වා ච වචනතො ඉධ තථා අවුත්තත්තා තෙන සහ අලජ්ජිපරිභොගො නත්ථි. භජාපියමානො පන අලජ්ජිපක්ඛං භජතීති ඉමිනාපි උපායෙන සබ්බත්ථ තං තං සංසන්දිත්වා අත්ථො පරියෙසිතබ්බොති අපරෙ. ආචරියා පන එවං න වදන්තී’’ති වුත්තං. ‘‘සචාහං න පස්සිස්සාමීති වදති, න පබ්බාජෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා පුබ්බෙ ආපන්නාපත්තියො උප්පබ්බජිතස්සාපි න පටිප්පස්සම්භන්තීති සිද්ධං, තෙනෙව ආචරියා ආපත්තිං දෙසාපෙත්වාව සික්ඛාපච්චක්ඛානං කාරාපෙන්තීති ච අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙති ඉදං පුබ්බෙ ආපන්නං සන්තිං එව ආපත්තිං න පස්සතීති ආසඞ්කිතබ්බො. සා පටිප්පස්සද්ධාති ඤාපනත්ථං වුත්තන්ති ¶ ච එකෙ. ‘‘පස්සිස්සසී’’ති ගහට්ඨත්තා දෙසෙතුං න වට්ටතීති අනාගතවසෙන වුත්තං. ‘‘උපසම්පාදෙත්වා පස්සිස්සසී’’ති පරිවාසාදිනා කත්තබ්බස්ස අත්ථිභාවෙන ‘‘පස්සසී’’ති අවත්වා අනාගතවසෙන වුත්තං, ඔසාරෙත්වාති අබ්භානවසෙන. තත්ථ පුන කාතබ්බස්ස අභාවා ‘‘පස්සසී’’ති වුත්තං. ඉදං සබ්බං සබ්බත්ථ පටිජානනං සන්ධාය වුත්තං. එකත්රාපි පුන න පටිජානාති, එතෙන සහ තස්සා ආපත්තියා අනුරූපෙන සංවාසො න කාතබ්බො, අලජ්ජිභාවෙනාති වුත්තං හොති. දිට්ඨියාතිආදීසු ඔසාරණං නාම සමානකම්මාදිනා කරණන්ති අත්ථො. අනාපත්ති සම්භොගෙති උක්ඛිත්තකෙන සම්භොගෙ අනාපත්ති. කස්මා? උක්ඛිත්තකකම්මස්ස ගහට්ඨභාවෙන පටිප්පස්සද්ධත්තා, තෙනෙව ‘‘අලබ්භමානාය සාමග්ගියා’’ති වුත්තං. ඉදානි භික්ඛුභාවෙ කත්තබ්බතොති කෙචි. ද්වීසුපි වාරෙසු කම්මපටිප්පස්සද්ධිවිධානං තෙයෙව ජානන්ති, තස්මා සබ්බවාරෙසු යුත්තමයුත්තඤ්ච සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙත්වා කථෙතබ්බං.

තස්සාධිපච්චං මුනිසාසනස්මින්ති.

සන්නිපාතානුජානනාදිකථාවණ්ණනා

132-3. තෙන ¶ ¶ සමයෙනාති අත්තනො ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා භික්ඛූනංයෙව විසුං උපොසථකරණං අනුජානිත්වා ඨිතසමයෙන. කො පන සොති? මජ්ඣිමබොධියං පාතිමොක්ඛුද්දෙසප්පහොනකසික්ඛාපදානං පරිනිට්ඨානකාලො. තෙනෙවාහ ‘‘තානි නෙසං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානෙය්ය’’න්ති. ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, උද්දිසිතබ්බ’’න්ති නිදානුද්දෙසං පඤ්ඤාපෙතුකාමතාය ච සික්ඛාපදානං උද්දෙසපරිච්ඡෙදනිදස්සනත්ථඤ්ච වුත්තං. අඤ්ඤථා ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, ඉමං සික්ඛාපදං උද්දිසෙය්යථා’’ති සබ්බසික්ඛාපදානං උද්දිසිතබ්බක්කමස්ස දස්සිතත්තා ඉදානි ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, උද්දිසිතබ්බ’’න්ති ඉදං නිරත්ථකං ආපජ්ජති, ඉදඤ්ච සබ්බසඞ්ඝුපොසථං සන්ධාය වුත්තං.

134. ‘‘යංනූන අය්යාපි…පෙ… සන්නිපතෙය්යු’’න්ති බහූනං අධිකාරප්පවත්ති. තත්රාපි විනයං ආගම්ම වුත්තො භික්ඛු සාමි, න කෙවලං සඞ්ඝත්ථෙරොති දස්සනත්ථං, සඞ්ඝස්ස ගාරවයුත්තවචනාරහතාදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’ති ආහ. තත්ථ සයං චෙ ථෙරො, භික්ඛුං සන්ධාය ‘‘ආවුසො’’ති වත්තුං යුජ්ජති. කථං පඤ්ඤායති? බුද්ධකාලෙ සඞ්ඝත්ථෙරො අබ්යත්තො නාම දුල්ලභො. සබ්බකම්මවාචාය පයොගනිදස්සනෙ ච ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’ ඉච්චෙව භගවා දස්සෙතීති චෙ? එවමෙතං තථා දස්සනතො. සඞ්ඝං උපාදාය සඞ්ඝත්ථෙරෙනාපි ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බං, භික්ඛුං උපාදාය ‘‘ආවුසො’’ති මහාකස්සපස්ස කම්මවාචාය පයොගදස්සනතො, පාරිසුද්ධිඋපොසථෙ ච ථෙරෙන භික්ඛුනා ‘‘පරිසුද්ධො අහං, ආවුසො’’ති පයොගදස්සනතො ච. ‘‘යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ල’’න්ති පරතො පඤ්ඤාපෙතබ්බෙ උපොසථකරණන්තරායෙ සන්ධායාහ. උපොසථස්ස බහුවිධත්තා සරූපතො වත්තුං ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති ආහ. එත්තාවතා ඤත්තිං නිට්ඨපෙසි. ඤත්තිදුතියකම්මතො එව හි උපොසථකම්මං. න, තතියානුස්සාවනසම්භවතොති ¶ චෙ? න, අඤ්ඤෙහි ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙහි අසදිසත්තා. න හි එත්ථ චතුක්ඛත්තුං ‘‘සුණාතු මෙ’’ති ආරභීයතීති. අඤ්ඤෙහි ඤත්තිදුතියෙහි අසදිසත්තා ඤත්තිදුතියම්පි මාහොතූති චෙ? න, ඤත්තිදුතියකම්මස්ස ¶ අඤ්ඤථාපි කත්තබ්බතො. තථා හි ඤත්තිදුතියකම්මං එකච්චං අපලොකනවසෙනපි කාතුං වට්ටති, න අඤ්ඤං අඤ්ඤථා කාතුං වට්ටති. කථං පඤ්ඤායතීති? ඉදමෙව උපොසථකම්මං ඤාපකං.

‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’න්ති ඉදං න ඤත්ති නිට්ඨපෙත්වා වත්තබ්බං, තඤ්හි ඤත්තිතො පුරෙතරමෙව කරීයතීති. තස්මා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්චං, යදි සඞ්ඝස්සා’’ති වත්තබ්බං සියාති? තථාපි න වත්තබ්බං, න හි තං ඤත්තියා අන්තොකරීයතීති. යදි එවං සබ්බත්ථ න වත්තබ්බං පයොජනාභාවාති චෙ? න, යථාගතට්ඨානෙයෙව වත්තබ්බතො, පරපදාපෙක්ඛතායාති වුත්තං හොති. ඉදං පුබ්බකිච්චං අකත්වා උපොසථං කරොන්තො සඞ්ඝො, පුග්ගලො වා ඨපනක්ඛෙත්තාතික්කමෙ ආපජ්ජති. න හි තස්මිං ඛෙත්තෙ අතික්කන්තෙ සම්මජ්ජනාසනොදකපදීපකරණෙ ආපත්තිමොක්ඛො හොති. උපොසථකම්මතො පුබ්බෙ කත්තබ්බකිච්චාකරණපච්චයත්තා තස්සා ආපත්තියා, න සා කම්මපරියොසානාපෙක්ඛා එත්ථාගතසම්පජානමුසාවාදාපත්ති විය, තස්මා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො භික්ඛු ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’ති වත්තුකාමො පඨමංයෙව පරිසුද්ධාපරිසුද්ධපච්චයං පුබ්බකිච්චං සරාපෙති. තඤ්හි කතං පරිසුද්ධපච්චයො හොති, අකතං අපරිසුද්ධපච්චයො, තෙනෙව උභයාපෙක්ඛාධිප්පායෙන ‘‘කතං න කත’’න්ති අවත්වා ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’ මිච්චෙවාහ. තත්ථ අකතපක්ඛෙ තාව පාරිසුද්ධිආරොචනක්කමනිදස්සනත්ථං පරතො ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවි කරෙය්යා’’ති ච, කතපක්ඛෙ ‘‘අසන්තියා ආපත්තියා තුණ්හී භවිතබ්බ’’න්ති ච වක්ඛති.

පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථ. කිංකාරණා? යස්මා පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමි. එත්ථ ච ‘‘උද්දිසාමී’’ති වත්තමානකාලං අපරාමසිත්වා ‘‘උද්දිසිස්සාමී’’ති අනාගතකාලපරාමසනෙන ය්වායං ‘‘දානි නෙසං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානෙය්ය’’න්ති (මහාව. 150) එත්ථ වුත්තපාතිමොක්ඛුද්දෙසො, තං සන්ධාය ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති වුත්තන්ති එකෙ. යස්මා ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛුද්දෙසා’’ති වුත්තං, තස්මා වත්තමානස්ස නිදානුද්දෙසසඞ්ඛාතස්ස පාතිමොක්ඛස්ස යදෙතං අන්තෙ ‘‘කච්චිත්ථ පරිසුද්ධා’’තිආදිකං යාවතතියානුස්සාවනං, තස්සෙව ආපත්තිඛෙත්තත්තා, අවයවෙපි අවයවීවොහාරසම්භවතො ච ඉධ ආපත්තිඛෙත්තමෙව සන්ධාය ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති ¶ වුත්තං. එවඤ්හි වුත්තෙ යස්මා පරතො ආපත්තිඛෙත්තං ආගමිස්සති, තස්මා ආපත්තිභීරුකා තුම්හෙ සබ්බෙව පඨමමෙව පාරිසුද්ධිං ආරොචෙථාති අයමත්ථො ¶ සම්භවති. වත්තමානකාලවසෙන වුත්තෙ ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’ති වචනමෙව න සම්භවති තදාරොචනස්ස පඨමං ඉච්ඡිතබ්බත්තා, පගෙව තස්ස කරණාභාවෙන ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති වචනං. අයං නයො සන්තියා ආපත්තියා ආරොචනෙ යුජ්ජති, න තුණ්හීභාවෙ, අකම්මපරියොසානා තුණ්හීභාවප්පත්තිතො, එවං සන්තෙපි තස්මිං යුජ්ජතෙව. පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො හි අඤ්ඤමඤ්ඤං ආපත්තිආවිකරණං අකත්වා තුණ්හීභූතෙ භික්ඛූ පස්සිත්වා තෙනෙව තුණ්හීභාවෙන ආරොචිතපාරිසුද්ධිකො හුත්වා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’ති පාතිමොක්ඛුද්දෙසං ආරභි.

එත්ථාහ – පඨමං ‘‘සඞ්ඝො උපොසථං කරෙය්ය, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති වුත්තත්තා ඉධාපි ‘‘සඞ්ඝො උපොසථං කරිස්සති, පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සතී’’ති වත්තබ්බං, අථ ‘‘පුග්ගලස්ස උද්දෙසා’’ති ලක්ඛණත්තා යථාරුතමෙව වත්තබ්බං, තථාපි ‘‘උපොසථං කරිස්සාමි, පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං ලක්ඛණවිරොධතො, අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො ච. පුග්ගලස්ස උද්දෙසා එව හි සඞ්ඝස්ස උපොසථො කතො හොති, න පුග්ගලස්ස උපොසථකරණෙන. තඤ්ච සොව කරිස්සති, න සඞ්ඝොති අනිට්ඨප්පසඞ්ගොව ආපජ්ජති. ‘‘සුණාථා’’ති වුත්තෙ අචිත්තසාමග්ගිප්පසඞ්ගභයා ‘‘සුණොමා’’ති වුත්තං. ‘‘සුණිස්සාමා’’ති වත්තබ්බං ‘‘උද්දිසිස්සාමී’’ති වුත්තත්තාති චෙ? න වත්තබ්බං, ආපත්තිඛෙත්තදස්සනාධිප්පායනිරපෙක්ඛතාය ‘‘සුණොම’’ ඉච්චෙව වත්තබ්බං. එකපදෙනෙව හිස්ස තදධිප්පායො අතික්කන්තොති. යදි එවං කිමත්ථං තං සබ්බෙහෙව ආරද්ධන්ති චෙ? ‘‘උද්දිසිස්සාමී’’ති ඉමිනා අසාධාරණවචනෙන ආපන්නස්ස අචිත්තසාමග්ගිප්පසඞ්ගනිවාරණත්ථං. සරමානෙනාති ඉමිනා චස්ස සම්පජානමුසාවාදස්ස සචිත්තකතං දස්සෙති. අන්තරායිකො ධම්මො වුත්තො භගවතාති එවං අකිරියසමුට්ඨානස්සාපි එවං පරිත්තකස්ස ඉමස්ස මුසාවාදස්ස මහාදීනවතං දස්සෙති. විසුද්ධාපෙක්ඛෙනාති සාවසෙසං ආපත්තිං උපාදාය අනාපත්තිභාවසඞ්ඛාතං අනවසෙසඤ්ච උපාදාය ගිහිභාවසඞ්ඛාතං විසුද්ධිං ඉච්ඡන්තෙන කස්මා ආවි කාතබ්බා? අන්තරායභාවානුපගමනෙන ඵාසුවිහාරපච්චයත්තා. ඉධ ¶ ‘‘අජ්ජුපොසථො පන්නරසො’’ති න වුත්තං පරතො දිවසනියමස්ස කත්තුකාමතාධිප්පායෙන අවුත්තත්තා. එවං පන තෙ භික්ඛූ සබ්බදිවසෙසු උද්දිසිංසු.

135. ‘‘ආදිමෙත’’න්ති සීලපාතිමොක්ඛමෙව වුත්තං, කිඤ්චාපි ගන්ථපාතිමොක්ඛො අධිප්පෙතො. ‘‘පඤ්චන්නං වා’’ති මාතිකායං වුත්තානං වසෙන වුත්තං. අනජ්ඣාපන්නො වාති පුග්ගලාධිට්ඨානදෙසනා. පොරාණගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘‘උපොසථං කරෙය්යා’ති එත්තාවතා ඤත්ති හොති. යාවතතියානුස්සාවනා නාම ‘යස්ස සියා ආපත්තී’තිආදිවචනත්තයං, අන්තෙ ‘දුතියම්පි තතියම්පි ¶ පුච්ඡාමී’ති ඉදඤ්චාති දුවිධං. තත්ථ පඨමං ආපත්තිං සරිත්වා නිසින්නස්ස, දුතියං අසරන්තස්ස සාරණත්ථ’’න්ති වුත්තං. ‘‘වචීද්වාරෙ’’ති පාකටවසෙන උජුකමෙව වුත්තං. කිඤ්චාපි කායවිඤ්ඤත්තියාපි කරීයති, කායකම්මාභාවා පන වචීවිඤ්ඤත්තියායෙව ආවි කාතබ්බා. ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා’’තිආදි ලක්ඛණවචනං කිර. සඞ්ඝුපොසථකරණත්ථං සඞ්ඝමජ්ඣෙ චෙ නිසින්නො, තස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ. ගණුපොසථකරණත්ථඤ්චෙ ගණමජ්ඣෙ නිසින්නො, තස්මිං ගණමජ්ඣෙ. එකස්සෙව සන්තිකෙ චෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථං කත්තුකාමො, තස්මිං එකපුග්ගලෙ ආවි කාතබ්බාති, ‘‘එතෙන න කෙවලං සඞ්ඝමජ්ඣෙ එවායං මුසාවාදො සම්භවති, අථ ඛො එත්ථ වුත්තලක්ඛණෙන අසතිපි ‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’තිආදිවිධානෙ ගණුපොසථෙපි සාපත්තිකො හුත්වා උපොසථං කත්තුකාමො අනාරොචෙත්වා තුණ්හීභූතොව කරොති චෙ, සම්පජානමුසාවාදාපත්තිං ආපජ්ජතීති ඉමස්සත්ථස්ස ආවිකරණතො ලක්ඛණවචනං කිරෙත’’න්ති වදන්ති තක්කිකා. අඤ්ඤථා ‘‘ගණමජ්ඣෙවා’’ති න වුත්තන්ති තෙසං අධිප්පායො. ආරොචනාධිප්පායවසෙන වුත්තන්ති නො තක්කොති ආචරියො. ආරොචෙන්තො හි සඞ්ඝස්ස ආරොචෙමීති අධිප්පායෙන ආවි කරොන්තො සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආවි කරොති නාම. අත්තනො උභතොපස්සෙ නිසින්නානං ආරොචෙන්තො ගණමජ්ඣෙ. එකස්සෙවාරොචෙස්සාමි සභාගස්සාති අධිප්පායෙන ආරොචෙන්තො එකපුග්ගලෙ ආරොචෙති නාම. පුබ්බෙ විභත්තපදස්ස පුන විභජනං අත්ථවිසෙසාභාවදීපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං.

136-7. ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවසිකං…පෙ… දුක්කටස්සා’’ති වත්වා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උපොසථෙ පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතු’’න්ති ඉදං අනුපොසථෙ එව තං දුක්කටං ¶ , උපොසථෙ පන දෙවසිකම්පි වට්ටතීති දීපෙති, තස්මා තෙ භික්ඛූ චාතුද්දසියං උද්දිසිත්වාපි පන්නරසියං උද්දිසිංසු, තෙනාහ ‘‘සකිං පක්ඛස්සා’’ති. තත්ථ පුරිමෙන සාමග්ගීදිවසො උපොසථදිවසො එවාති දීපෙති. උභයෙන අට්ඨමිං පටික්ඛිපිත්වා දෙවසිකං පටික්ඛෙපස්ස අතිප්පසඞ්ගං නිවාරෙති. කිං වුත්තං හොති? භින්නො චෙ සඞ්ඝො පාටිපදදිවසෙ සමග්ගො හොති, තස්මිං දිවසෙ සාමග්ගීඋපොසථං කරොන්තො උභයම්පි දුක්කටං ආපජ්ජන්තො උභයෙන එකීභූතෙන නිවාරිතො හොතීති වුත්තං හොති. අඤ්ඤථා සාමග්ගීඋපොසථො න දෙවසිකො. චෙ, අහොරත්තං කාතබ්බො. තස්මිඤ්ච පක්ඛෙ පකතිඋපොසථො න දෙවසිකො. චෙ, අහොරත්තං කාතබ්බො. තස්මිඤ්ච පක්ඛෙ පකතිඋපොසථො අනුද්දිට්ඨො. චෙ හොති, සාමග්ගීඋපොසථො කාතබ්බොති ආපජ්ජති. න අපවාදනයෙන ගහෙතබ්බත්තාති චෙ? න, අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො. කිං වුත්තං හොති? සාමග්ගීදිවසෙ සාමග්ගීඋපොසථං කත්වා පුන තස්මිං පක්ඛෙ පකතිඋපොසථදිවසෙ සම්පත්තෙ පකතිඋපොසථො න කාතබ්බොති. අපවාදොති. අපවාදිතබ්බට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ උස්සග්ගවිධානං නිවාරෙති.

කිත්තාවතා ¶ නු ඛො සාමග්ගීති එත්ථායමධිප්පායො – සාමග්ගී නාමෙසා සභාගානං සන්නිපාතො. සභාගා ච නාම යත්තකා සහධම්මිකා, තෙ සබ්බෙපි හොන්ති, උදාහු ආවාසසභාගතාය සභාගා නාම හොන්තීති. තත්ථ යදි සහධම්මිකානං සාමග්ගී සාමග්ගී නාම, සබ්බෙසං පුථුවිභත්තානං සාමග්ගී ඉච්ඡිතබ්බා. අථාවසථවසෙන, එකාවාසසභාගානන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤථා එකාවාසෙ සාමග්ගීති ආපජ්ජති. මා නො අගමාසීති අගතො මා හොති.

138. එකාවාසගතානං වසෙන සාමග්ගිං පටික්ඛිපිත්වා එකසීමගතානං වසෙන අනුජානිතුකාමො භගවා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති ආහ. අථ ආවාසපරිච්ඡෙදං වත්තුකාමො භවෙය්ය. එත්තාවතා එකාවාසො යාවතා එකාසීමා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති වදෙය්ය. තස්මා න ඉධ අනුඤ්ඤාතබද්ධසීමාවසෙන එකාවාසපරිච්ඡෙදො හොති, උපචාරසීමාවසෙනෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. කථං ජානිතබ්බන්ති චෙ? පාළිතොව, යථාහ ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා ¶ උපනන්දො සක්යපුත්තො එකො ද්වීසු ආවාසෙසු වස්සං වසි…පෙ… එකාධිප්පාය’’න්ති (මහාව. 364). අඤ්ඤථා වස්සච්ඡෙදොති අනිට්ඨප්පසඞ්ගොව, කථං? එකාවාසවසෙනෙව චෙ සාමග්ගී, බහුආවාසඅනාවාසෙසු න සම්භවෙය්ය. තතො සො තං ආවාසං ගච්ඡන්තො බහිද්ධා උපොසථං කරොති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකො අනාවාසො ගන්තබ්බො’’තිආදි (මහාව. 181)-පාළිවිරොධො සතිපි සඞ්ඝෙ අනාවාසෙ උපොසථස්ස අකත්තබ්බතො. අනාවාසෙපි චෙ සාමග්ගී ලබ්භති, ‘‘එත්තාවතා සාමග්ගී, යාවතා එකාවාසො’’ති න වත්තබ්බං, තස්මා සබ්බථා පුරිමනයො පච්ඡිමෙනෙව පටික්ඛිත්තොති කත්වා නානාවාසවසෙනපි සාමග්ගීති වෙදිතබ්බං. ‘‘තං කම්මං කරොමාති වත්වා න අකංසූ’තිආදීසු විය අනාගතම්පි අපෙක්ඛති, තස්මා ‘කරොමා’ති වුත්තෙ න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ‘‘සීමං අසොධෙත්වාපි නිමිත්තං කිත්තෙතුං වට්ටතී’’ති ලිඛිතං. හෙට්ඨිමකොටියා අඩ්ඪට්ඨමරතනුබ්බෙධො හත්ථිප්පමාණො. සචෙ එකො බද්ධො හොති, න කාතබ්බොති එත්ථ ‘‘චතූසු දිසාසු චතුන්නං පබ්බතකූටානං හෙට්ඨා පිට්ඨිපාසාණසදිසෙ පාසාණෙ ඨිතත්තා එකාබද්ධභාවෙ සතිපි පථවිතො උද්ධං තෙසං සම්බන්ධෙ අසති හෙට්ඨා පථවිගතසම්බන්ධමත්තෙ අබ්බොහාරිකං කත්වා කිත්තෙතුං වට්ටති. තෙනෙව ‘පිට්ඨිපාසාණො අතිමහන්තොපි පාසාණසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතී’ති වුත්තං. පථවිතො හෙට්ඨා තස්ස මහන්තභාවෙ ගය්හමානෙ පබ්බතමෙව හොතී’’ති අනුගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. ‘‘චිනිත්වා කතපංසුපුඤ්ජෙ තිණගුම්බරුක්ඛා චෙ ජායන්ති, පබ්බතො හොතීති ධම්මසිරිත්ථෙරො. නෙවාති උපතිස්සත්ථෙරො’’ති වුත්තං.

පාසාණොති ¶ ‘‘සුධාමයපාසාණොපි වට්ටතී’’ති වදන්ති. වීමංසිතබ්බං ඉට්ඨකාය පටික්ඛිත්තත්තා. ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණො තුලතාය, න තුලගණනාය. සොපීති ඛාණුකො විය උට්ඨිතපාසාණො.

චතුපඤ්චරුක්ඛනිමිත්තමත්තම්පීති එකච්චෙසු නිමිත්තසද්දො නත්ථි. එත්ථ තයො චෙ සාරරුක්ඛා හොන්ති, ද්වෙ අසාරරුක්ඛා, සාරරුක්ඛානං බහුත්තං ඉච්ඡිතබ්බං. ‘‘සුසානම්පි ඉධ ‘වනමෙවා’ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති සයංජාතත්තා’’ති වුත්තං. කෙචි පන ‘‘චතූසු ද්වෙ අන්තොසාරා චෙ, වට්ටති. අන්තොසාරා අධිකා, සමා වා, වට්ටති. තස්මා බහූසුපි ද්වෙ චෙ අන්තොසාරා අත්ථි, වට්ටතී’’ති වදන්ති.

පරභාගෙති ¶ එත්ථ ‘‘එතෙහි බද්ධට්ඨානතො ගතත්තා වට්ටති. තථා දීඝමග්ගෙපි ගහිතට්ඨානතො ගතට්ඨානස්ස අඤ්ඤත්තා’’ති වදන්ති.

අන්වද්ධමාසන්ති එත්ථ ‘‘අනුබද්ධො අද්ධමාසො, අද්ධමාසස්ස වා අනූ’’ති ලිඛිතං. ‘‘අන්තරවාසකො තෙමියතී’’ති වුත්තත්තා තත්තකප්පමාණඋදකෙයෙව කාතුං වට්ටතීති කෙචි. තෙමියතීති ඉමිනා හෙට්ඨිමකොටියා නදිලක්ඛණං වුත්තං. එවරූපාය නදියා යස්මිං ඨානෙ චත්තාරො මාසෙ අප්පං වා බහුං වා උදකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා පවත්තති, තස්මිං ඨානෙ අප්පොදකෙපි ඨත්වා කාතුං වට්ටතීති එකෙ. ‘‘පවත්තනට්ඨානෙ නදිනිමිත්ත’න්ති වුත්තත්තා සෙතුතො පරතො තත්තකං උදකං යදි පවත්තති, නදී එවා’’ති වදන්ති.

ජාතස්සරාදීසු ඨිතොදකං ජාතස්සරාදිපදෙසෙන අනන්තරිකම්පි නිමිත්තං කාතුං වට්ටති නදිපාරසීමාය නිමිත්තං විය. සචෙ සො පදෙසො කාලන්තරෙන ගාමඛෙත්තභාවං පාපුණාති, තත්ථ අඤ්ඤං සීමං සම්මන්නිතුං වට්ටති. උක්ඛෙපිමන්ති උද්ධරිත්වා ගහෙතබ්බකං.

අබද්ධසීමවිහාරානං සීමාය උපචාරං ඨපෙත්වාති ‘‘ආයතිං සම්මන්නිතබ්බාය ඔකාසං ඨපෙත්වා’’ති ලිඛිතං. අන්තොනිමිත්තගතෙහි පනාති ‘‘එකස්ස උපඩ්ඪං අන්තොකත්තුකාමතාය සති සබ්බෙසං ආගමනෙ පයොජනං නත්ථීති කත්වා ‘අන්තොනිමිත්තගතෙහී’ති වුත්තං, තඤ්ච සාමීචිවසෙනා’’ති වදන්ති. අනාගමනම්පි වට්ටතීති ‘‘සීමාය අබද්ධත්තා වග්ගං නාම න හොතී’’ති ලිඛිතං. ‘‘අඤ්ඤස්මිං ගාමඛෙත්තෙ ඨත්වා නිමිත්තකිත්තනකාලෙ, සමානසංවාසකසීමාය සම්මන්නනකාලෙ ච ආගමනපයොජනං නත්ථී’’ති වුත්තං. භෙරිසඤ්ඤං වාති ‘‘සම්මන්නනපරියොසානං කරොමාති ¶ වත්වා’’ති ලිඛිතං, තෙන තාදිසෙ කාලෙ තං කප්පතීති සිද්ධං හොති. කිං ඉමිනා? සුඛකරණත්ථන්ති මහාජනසන්නිපාතනපරිස්සමං අකත්වා අප්පතරෙහි සුඛකරණත්ථං. යදි මහාසීමාබන්ධනකාලෙ අන්තරායො හොති, තත්තකෙනපි සුඛවිහාරොති දස්සනත්ථං ‘‘පඨම’’න්ති වුත්තන්ති එකෙ. තතො ඔරං න වට්ටතීති කථං පඤ්ඤායතීති? වීසතිවග්ගකරණීයපරමත්තා සඞ්ඝකම්මස්ස. කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ චෙ ගණ්හාති, වට්ටති. තත්තකප්පමාණං සුඛනිසජ්ජවසෙන වෙදිතබ්බං. තමෙව නිමිත්තං අඤ්ඤෙපි කිත්තෙත්වා සචෙ බන්ධන්ති, වට්ටතීති එකෙ.

‘‘එවං ¶ බද්ධාසු පන…පෙ… සීමන්තරිකා හි ගාමඛෙත්තං භජතී’’ති න ආවාසවසෙන සාමග්ගීපරිච්ඡෙදො, කින්තු සීමාවසෙනෙවාති දස්සනත්ථං වුත්තං. ‘‘නිමිත්තුපගපාසාණෙ ඨපෙත්වා’’ති සඤ්චාරිමනිමිත්තස්ස තප්පරතො වුත්තං. ඉතො පට්ඨාය ගණ්ඨිපදක්කමො හොති – න සක්ඛිස්සන්තීති තෙ අවිප්පවාසං අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘සමානසංවාසකමෙව සමූහනිස්සාමා’’ති වායාමන්තා සමූහනිතුං න සක්ඛිස්සන්ති. ‘‘එකරතනප්පමාණා’’ති සුවිඤ්ඤෙය්යන්තරා හොතීති කත්වා වුත්තං. එකඞ්ගුලමත්තම්පි වට්ටතෙව. ඛණ්ඩසීමතො පට්ඨාය බන්ධනං ආචිණ්ණං. ආචිණ්ණකරණෙන විගතසම්මොහො හොතීති. කුටිගෙහෙති කුටිඝරෙ භූමිඝරෙ. උදුක්ඛලංවාති භූමිඋදුක්ඛලං විය ඛුද්දකාවාටං. ‘‘පමුඛෙ’’ති භූමිකුටිං සන්ධාය වුත්තන්ති එකෙ. හෙට්ඨා න ඔතරතීති භිත්තිතො ඔරං නිමිත්තානි ඨපෙත්වා කිත්තිතත්තා හෙට්ඨා ආකාසෙ න ඔතරති, උපරි කතෙ පාසාදෙති අත්ථො. භිත්තිලග්ගෙති භිත්තිනිස්සිතකෙ. ඉමෙ කිර භිත්තිලග්ගාපි ‘‘එකාබද්ධා’’ති න වුච්චන්ති. සබ්බො පාසාදො සීමට්ඨො හොතීති එකාබද්ධො වා හොතු, මා වා. තාලමූලකපබ්බතො නාම අනුපුබ්බෙන තනුකො. ආකාසපබ්භාරන්ති අපරික්ඛෙපපබ්භාරං. සුසිරපාසාණො නාම ලෙණං හොති. අන්තොලෙණන්ති පබ්බතස්ස අන්තොලෙණං. ද්වාරං පන සන්ධාය පරතො ‘‘ඔරතො’’ති වුත්තං, සබ්බථාපි සීමතො බහිලෙණෙන ඔතරතීති අධිප්පායො.

මහාසීමං සොධෙත්වාති සීමට්ඨං දූරගතම්පි සීමගතං සීමසම්බන්ධංව, තස්මා තං අනාමසිත්වා ඨාතබ්බන්ති අධිප්පායො. යදි එවං ‘‘තන්නිස්සිතකං අපනෙත්වා කම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්තබ්බං. මහාඅට්ඨකථායම්පි ‘‘සීමං සොධෙත්වා කාතබ්බ’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං. මහාථෙරාපි ‘‘සොධෙතබ්බ’’මිච්චෙව වදන්තීති එකෙ. ‘‘මහාසීමං සොධෙත්වා වා කම්මං කාතබ්බ’’න්ති ච පාඨො අත්ථි. ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති ච පරතො වක්ඛති, තස්මා සාධාරණපාඨොව සුන්දරොති එකෙ. පුරිමනයෙපීති ඛණ්ඩසීමාය උට්ඨහිත්වා මහාසීමාය ඔනතෙපීති අත්ථො. උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටති. කස්මා? අන්තො ඨිතත්තා. රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා පථවිගතං මූලං ඛණ්ඩසීමාව හොති, අබ්බොහාරිකං ¶ වාති අපරෙ. ‘‘මජ්ඣෙ පන ඡින්නෙ මහාසීමාය ඨිතමූලං මහාසීමමෙව භජති, ඛණ්ඩසීමාය ඨිතං ඛණ්ඩසීමමෙව භජති තදායත්තපථවිරසාදීහි අනුග්ගහිතත්තා’’ති වුත්තං. ‘‘සීමාය පච්ඡා උට්ඨිතරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා කම්මං කාතුං වට්ටති ¶ පච්ඡාසීමායං කතගෙහෙ වියා’’ති වත්වා ‘‘බන්ධනකාලෙ ඨිතරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා කාතුං න වට්ටති උපරිසීමාය අගමනතො’’ති කාරණං වදන්ති. එවං සති බන්ධනකාලෙ පුන ආරොහණං නාම නත්ථි, බන්ධිතකාලෙ එව ආරුහතීති ආපජ්ජති. පච්ඡා උට්ඨිතරුක්ඛො පන තප්පටිබද්ධත්තා සීමසඞ්ඛ්යමෙව ගතො, එවං පුබ්බෙ උට්ඨිතරුක්ඛොපීති ගහෙතබ්බං. ‘‘යං කිඤ්චිපී’’ති වචනතො තිණාදිපි සඞ්ගහිතං. මහාථෙරාපි තිණං සොධෙත්වාව කරොන්තීති.

140. යස්මා මජ්ඣතො කොණං හොති, තස්මා ‘‘කොණතො කොණ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ආපත්තිඤ්ච ආපජ්ජති අචිත්තකත්තා’’ති වදන්ති. පාරයතීති අජ්ඣොත්ථරති. කා සා? සීමා. ‘‘යා සබ්බන්තිමෙන…පෙ… වහතී’’ති තතො හෙට්ඨිමා නාවාසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතීති කත්වා වුත්තන්ති එකෙ, තං න යුත්තං දුතියපාරාජිකෙ නාවට්ඨභණ්ඩාධිකාරෙ තස්සාපි අධිප්පෙතත්තා. මජ්ඣිමපුරිසස්ස භාරප්පමාණෙන වුත්තන්ති එකෙ. භික්ඛුනීනම්පි නදීපාරසීමාසම්භවතො තාසං ‘‘එකා වා නදීපාරං ගච්ඡෙය්යා’’ති වුත්තදොසපරිහරණත්ථන්ති ආචරියස්ස තක්කො. උභයත්ථාපි ධුව-සද්දො ගහිතො. තෙන උපොසථන්තරාය පරිහරණත්ථං උපොසථදිවසො නියමතොව වුත්තො. එත්ථ ච නාවා නාම පමාණයුත්තා සබ්බසාධාරණා ථම්භනාවා අධිප්පෙතා, න කුල්ලනාවාති නො තක්කොති ආචරියො. රුක්ඛං ඡින්දිත්වා කතොති අත්ථො. සචෙ එකං ගාමඛෙත්තං, සබ්බනිමිත්තානං අන්තො ඨිතෙ භික්ඛූ හත්ථපාසගතෙ කත්වා සම්මන්නිතබ්බා. නානාගාමඛෙත්තං චෙ, අනාගමනම්පි වට්ටති. උභයතීරෙ නිමිත්තකිත්තනමත්තෙන දීපකො සඞ්ගහිතො න හොති, තස්මා දීපකෙ නිමිත්තානි කිත්තෙතබ්බානෙව. ‘‘නදියා හෙට්ඨා නිසින්නභික්ඛු කම්මං කොපෙති. උපරියෙව හි නදී හොතී’’ති වදන්ති.

සීමානුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

141. ‘‘යං සඞ්ඝො ආකඞ්ඛති විහාරං වා…පෙ… ගුහං වා’’ති වචනතො න කෙවලං පථවියංයෙව, විහාරාදීනං උපරිපි සීමා අනුඤ්ඤාතා හොති උපොසථකම්මපධානත්තාති සිද්ධං. තප්පධානා සීමාති කථං පඤ්ඤායතීති චෙ? තදධිකාරානුඤ්ඤාතත්තා, සම්මුතියං ‘‘සමානසංවාසා’’ති ¶ එත්තාවතා ¶ සිද්ධෙ විසුං ‘‘එකූපොසථා’’ති වචනතො ච. ‘‘උපොසථං ඨපෙත්වා සෙසකම්මානි සමානසංවාසා නාමා’’ති ලිඛිතං. ‘‘එකං සමූහනිත්වා’’ති පාළිපාඨො.

142. කතොවස්සාති එකසීමාය සමග්ගෙ සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤථා නානාසීමායං ඨිතානං සවනං පමාණං, එකසීමායපි හත්ථපාසං මුඤ්චිත්වා ඨිතානං වා සවනමෙව පමාණන්ති අනිට්ඨං ආපජ්ජති. තත්ථ සම්මතාය වා අසම්මතාය වාති උපොසථාගාරසම්මුතියා, න සීමාසම්මුතියා. කථං පඤ්ඤායතීති? අධිකාරතො, පරතො ඡන්දදානපඤ්ඤත්තිතො, පාරිසුද්ධිදානපඤ්ඤත්තිතො ච. තත්ථ පුරිමං කාරණං පුරිමං අනිට්ඨං නිවාරෙති, පච්ඡිමං පච්ඡිමන්ති වෙදිතබ්බං. උපොසථමුඛන්ති උපොසථට්ඨානං. ‘‘උපොසථමුඛස්සාති උපොසථාගාරට්ඨානස්සා’’ති ලිඛිතං. යානි කානිචි නිමිත්තානි කිත්තෙතුං වට්ටෙතීති ඉදං කථං පඤ්ඤායතීති? ‘‘පඨමං නිමිත්තා කිත්තෙතබ්බා නිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා’’ති එත්තකමෙව වුත්තත්තා. පඨමං වුත්තත්තා න වුච්චන්තීති චෙ? තං පන අකාරණං, න හි බුද්ධානං දෙසනාය ආලසියං අත්ථි. සීමාසමූහනනකාලෙ උපොසථාගාරං සමූහනිත්වාව සීමාසමූහනනං ඉජ්ඣතීති එකෙ. තං අයුත්තං අබද්ධාය සීමාය උපොසථාගාරසම්මුතිසිද්ධිතොති නො තක්කොති ආචරියො. උපොසථමුඛන්ති උපොසථාගාරස්ස මුඛන්ති ආචරියා. උපොසථමුඛස්ස නිමිත්තකිත්තනා සීමාය වුත්තනයෙන කාතබ්බා. එකෙනාපි කිත්තෙතුං වට්ටතීති එකෙ. ‘‘පාසාදො වා හොතු, මණ්ඩපාදීසු වා අඤ්ඤතරො. කම්මවාචාය පන ‘උපොසථමුඛ’මිච්චෙව වත්තබ්බ’’න්ති වදන්ති. ‘‘පොරාණකො ආවාසො නාම මූලාවාසො’’ති ලිඛිතං. වදති ඝටමත්තා ඉති හි ලක්ඛණං.

අවිප්පවාසසීමානුජානනකථාවණ්ණනා

143-4. ‘‘මනම්හි වූළ්හො’’ති වා පාඨො. තත්ථ මනම්හි වූළ්හොති මනං වූළ්හො අම්හීති අත්ථො. ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චාති අන්තරඝරසඞ්ඛාතං ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා. කෙචි ‘‘පරික්ඛිත්තං ගාමං සන්ධාය ‘ගාම’න්ති වුත්තං, අපරික්ඛිත්තං සන්ධාය ‘ගාමූපචාර’’න්ති වදන්ති, තං පන අට්ඨකථාය විරුජ්ඣති. තස්මා නිවෙසනරච්ඡාදයො සන්ධාය ගාමං, පරික්ඛෙපාරහට්ඨානානි සන්ධාය ‘‘ගාමූපචාර’’න්ති ච වුත්තං. එත්ථ පන අනෙකධා පඨන්ති. කිං තෙන, පාළිඤ්ච ¶ අට්ඨකථඤ්ච සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා යථා සමෙන්ති, තථා ගහෙතබ්බං. භික්ඛූනං පුරිමකම්මවාචා න වට්ටතීති ගාමගාමූපචාරෙ අන්තොකත්වා සමානසංවාසකසීමාය සම්මතාය උපරි අවිප්පවාසසීමාසම්මුතියං යුජ්ජති. යත්ථ පන කෙවලං අරඤ්ඤංයෙව සම්මතං, තත්ථ කථං න වට්ටතීති. තත්ථ ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති වචනං න සාත්ථකන්ති චෙ? වුච්චතෙ ¶ – එවමෙතං, කින්තු අනුස්සාවනහානිප්පසඞ්ගතො තං වචනං වත්තබ්බමෙවාති ඉමිනාව අධිප්පායෙන ‘‘පුරිමකම්මවාචා න වට්ටතී’’ති වුත්තං සියා. එකස්මිං වා අත්ථෙ කම්මවාචාද්වයආභාවතොති වුත්තං. ‘‘න හි තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස කම්මෙ ගණපූරකා හොන්තී’’ති වුත්තත්තා උභින්නං නානාසංවාසකසඞ්ඝානම්පි අයමෙව විධි ආපජ්ජෙය්යාති චෙ? නාපජ්ජති පටිග්ගහසන්නිධීනං අනුඤ්ඤාතත්තා, ඔමසනාදිපච්චයා අවිසෙසතො, කම්මපටිප්පස්සද්ධිමත්තාපෙක්ඛතාය ච. තස්සාති භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස. න කම්මවාචං වග්ගං කරොන්තීති කම්මං න කොපෙන්තීති අත්ථො. එත්ථාති ඨපෙත්වා ගාමන්ති එත්ථ. ‘‘යදි භික්ඛූනං අවිප්පවාසසීමා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච න ඔතරති, අථ කස්මා ගාමෙ සීමාබන්ධනකාලෙ අවිප්පවාසං සම්මන්නන්තීති චෙ? ආචිණ්ණකප්පෙන, න තතො අඤ්ඤං කඤ්චි අත්ථං අපෙක්ඛිත්වා’’ති ලිඛිතං. ‘‘අත්ථතො හි සා බහිද්ධාපි අබද්ධා එව හොතී’’ති වුත්තං. අන්තරගාමෙ බද්ධා සමානසංවාසසීමා යස්මා ගාමසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති, තස්මාති එකෙ. සොපි සීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති අවිප්පවාසසීමාසඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති අත්ථො. ඉදං පනෙත්ථ විචාරෙතබ්බං – ගාමං අන්තොකත්වා බද්ධාය සීමාය පුන අවිප්පවාසසම්මුතියං අරඤ්ඤපදෙසෙ ඨත්වා අවිප්පවාසකම්මවාචා කාතබ්බා, උදාහු ගාමෙ ඨත්වාති? ගාමෙ ඨත්වා කතායපි කප්පියභූමියා ඵරතීති. බහිසීමෙ ඨිතසම්මතදොසානුලොමත්තා අකප්පියභූමියං ඨත්වා න කාතබ්බාති නො තක්කො, එස නයො සමූහනනෙපීති ආචරියො. ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වා අවිප්පවාසසීමාතිආදීසු මහාසීමා කිර ‘‘අවිප්පවාසසීමා’’ති වුත්තා.

146. ‘‘යස්සායස්මතො ඛමති එතිස්සා සීමාය සමානසංවාසාය එකූපොසථාය සමුග්ඝාතො, සො තුණ්හස්සා’’ති අන්ධකපොත්ථකෙ, සීහළපොත්ථකෙසු ච කෙසුචි පාඨො අත්ථි. කෙසුචි ‘‘සමුග්ඝාතො එතිස්සා සීමායා’’ති පඨමං ලිඛන්ති, කෙසුචි ‘‘එතිස්සා සීමාය සමුග්ඝාතො’’ති ච.

147. සා ¶ චාති සා පරිච්ඡින්දිත්වා දින්නගාමසීමා ච ඉතරා ච. සා කතමාති චෙ? ‘‘පකතිගාමා’’තිආදිමාහ. බද්ධසීමාසදිසායෙව හොන්තීති සා ච හොති ඉතරා ච හොතීති අධිප්පායො, තස්මායෙව ‘‘තිචීවරවිප්පවාසපරිහාරං ලභතී’’ති එකවචනං කතං, තං න යුත්තං උභින්නම්පි ගාමත්තාති එකෙ. ‘‘හොන්ති, න ලභන්තී’’ති ච බහුවචනම්පි කරොන්තීති. ‘‘සා ච ඉතරා චා’’ති වුත්තා ‘‘මජ්ඣෙ භින්දිත්වා දින්නගාමසීමා පකතිගාමාදයො අභින්නා’’ති ච වදන්ති. ‘‘භික්ඛුවසතී’’ති පාඨො, ‘‘වසන්තී’’ති ච ලිඛිතං. ‘‘අථස්ස ඨිතොකාසතො’’ති ¶ වුත්තත්තා එකවචනමෙව යුත්තං. සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමාති කතරං සීමං පටික්ඛිපති? බද්ධසීමං, එකාදසවිපත්තිසීමඤ්ඤතරප්පසඞ්ගතොති ආචරියා. සචෙ පඨමං සීමාය බද්ධාය පච්ඡා නදිආදයො හොන්ති, පටික්ඛෙපොති පසඞ්ගො ආපජ්ජති, තස්මා අබද්ධසීමමෙව පටික්ඛිපති. යථා සබ්බො ගාමො ගාමසීමා, තථා සබ්බා නදී අසීමා. කින්තු තස්ස තස්ස භික්ඛුනො උදකුක්ඛෙපසීමාති සීමානානත්තං දස්සෙතීති නො තක්කොති ආචරියො. යං මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස සමන්තා උදකුක්ඛෙපාති පන එකිස්සා නදියා චතුවග්ගාදීනං සඞ්ඝානං විසුං චතුවග්ගකරණීයාදිකම්මකරණකාලෙ සීමාපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. තිචීවරෙන විප්පවාසාවිප්පවාසපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථම්පි සත්තබ්භන්තරසීමාය පරිච්ඡෙදදස්සනං වියාති ආචරියා, තස්මා උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදාභාවෙපි අන්තොනදියං කම්මං කාතුං වට්ටතීති සිද්ධං.

අයං පන විසෙසො – තත්ථ නාවාගතො චෙ, නාවායං වුත්තනයෙන. සත්ථගතො චෙ, සත්ථෙ වුත්තනයෙන. සො චෙ අතිරෙකචාතුමාසනිවිට්ඨො, ගාමෙ වුත්තනයෙන තිචීවරාවිප්පවාසො වෙදිතබ්බො. තත්ථාපි අයං විසෙසො – සචෙ සත්ථො උදකුක්ඛෙපස්ස අන්තො හොති, උදකුක්ඛෙපසීමාපමාණන්ති එකෙ. සත්ථොව පමාණන්ති ආචරියා. සචෙ පනෙත්ථ බහූ භික්ඛූතිආදිම්හි කෙචි අධිට්ඨානුපොසථං, කෙචි ගණුපොසථං, කෙචි සඞ්ඝුපොසථන්ති වත්තුකාමතාය ‘‘බහූ සඞ්ඝා’’ති අවත්වා ‘‘භික්ඛූ’’ති වුත්තං. ඌනකං පන න වට්ටතීති එත්ථ සීමාසම්භෙදසම්භවතොති උපතිස්සත්ථෙරො. ඨපෙන්තෙ හි ඌනකං න ඨපෙතබ්බං. ‘‘අඨපෙතුම්පි වට්ටති එවා’’ති වුත්තං. ගච්ඡන්තියා පනාති එත්ථ ‘‘උදකුක්ඛෙපමනතික්කමිත්වා පරිවත්තමානාය කාතුං වට්ටතී’’ති ලිඛිතං. අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්තීතිආදි කිං සීමතො කම්මවිපත්තිභයා වුත්තං ¶ , උදාහු පරිසතොති? එකකම්මස්ස නානාසීමාය අසම්භවතො සීමතොති. එකකම්මස්ස නානාසීමට්ඨසඞ්ඝෙන අසම්භවතො පරිසතොතිපි එකෙ. ‘‘සවනං හාපෙතී’’ති වුත්තදොසප්පසඞ්ගතොති නො තක්කො. එකිස්සා හි සීමාය එකං කම්මං අනිට්ඨපෙන්තො හාපෙතීති ආචරියො.

බහිනදිතීරෙ ජාතරුක්ඛස්ස අන්තොනදියං පවිට්ඨසාඛාය වාති එත්ථ ච නදිතීරෙ ඛාණුකං කොට්ටෙත්වාති එත්ථ ච සචෙ පන සෙතු වා සෙතුපාදා වා බහිතීරෙ පතිට්ඨිතාති එත්ථ ච සීමාසොධනං නාම ගාමසීමට්ඨෙ හත්ථපාසානයනං. ඛණ්ඩසීමාය උට්ඨිතරුක්ඛතො වියොජෙත්වා කාතුං වට්ටති. කස්මා? තීරට්ඨෙ රුක්ඛෙ බද්ධනාවාය ගාමො ආධාරොති. ‘‘උභතොභාගෙන ගාමසීමං ඵුසිත්වා ඨිතසෙතු ඛණ්ඩසීමාමහාසීමායො ඵුසිත්වා ඨිතරුක්ඛෙන උපමෙතබ්බො’’ති ච ලිඛිතං. තත්ථ පුරිමනයෙ තාව ඉදං විචාරෙතබ්බං – තාදිසෙ ඨානෙ කතකම්මං කිං නදියං කතසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, උදාහු ගාමසීමායං, අථ උභයත්ථාති? කිඤ්චෙත්ථ තං චෙ නදියං කතසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, උදකුක්ඛෙපසීමාව ¶ සොධෙතබ්බා, න ඉතරා. අථ ගාමසීමායං කතසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, උදකුක්ඛෙපසීමා න සොධෙතබ්බා. යදි උභයත්ථ කතසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, ද්වීසු සීමාසු එකකම්මං කාතුං වට්ටතීති අනිට්ඨප්පසඞ්ගො ආපජ්ජති. තතො ‘‘අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අනුස්සාවනා හොතී’’ති ඉදඤ්ච ‘‘ඛණ්ඩසීමාමහාසීමට්ඨානං කායසාමග්ගියා කම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති ඉදඤ්චානිට්ඨං ආපජ්ජතීති? එත්ථ වුච්චතෙ – යථාවුත්තං කම්මං උභයත්ථ කතසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, න ච යථාවුත්තං අනිට්ඨං ආපජ්ජති. කස්මා? ‘‘ඤත්තිඅනුස්සාවනානං එකෙකසීමායං පවත්තත්තා, කාරකභික්ඛූනං වා එකෙකසීමායං ඨිතත්තා’’ති වදන්ති. උභයත්ථාපි ඨාතුං සක්කුණෙය්යතාය පන තං අකාරණං. එකීභාවං උපගතසීමට්ඨානෙ කතත්තාති ඉදං අචලකාරණං. එකීභාවං උපගතාසු හි ද්වීසු නදීගාමසීමාසු කම්මං කාතුං වට්ටතීති ච. සත්තබ්භන්තරසීමායං චෙ නදී හොති, සමුද්දො වා, ජාතස්සරො වා. තෙසු ඨිතභික්ඛු සත්තබ්භන්තරසීමායං ඨිතසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. තත්ථ චෙ නදිආදිලක්ඛණං අප්පත්තො දීපකො, පාසාණො, රුක්ඛො වා හොති, සත්තබ්භන්තරසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. මනුස්සෙහි වළඤ්ජනට්ඨානං චෙ තං හොති, ගාමඛෙත්තසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. කතරගාමඛෙත්තං? යතො මනුස්සා සඤ්චරන්ති, සබ්බෙ චෙ සඤ්චරන්ති, විසුං ගාමඛෙත්තසඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති ච ආචරියා.

පච්ඡිමනයෙ ¶ සචෙ සෙතු නදීලක්ඛණට්ඨානං අඵුසිත්වා ඨිතො, ගාමසීමාසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. තත්ථ එකො චෙ ගාමො, තං සොධෙත්වා, ද්වීසු තීරෙසු සචෙ ද්වෙ, ද්වෙපි ගාමෙ සොධෙත්වා කම්මං කාතබ්බං. එවඤ්හි කතං උභයත්ර කතං හොති. ඉමිනා නයෙන ද්වීසු නදීසු, ජාතස්සරෙසු ච එකකම්මපසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අයං පන නයො ඛණ්ඩසීමාමහාසීමානම්පි ලබ්භතෙව. සචෙ සෙතු නදීලක්ඛණට්ඨානං ඵුසිත්වා ඨිතො, උදකුක්ඛෙපසීමාපි සොධෙතබ්බා.

සීමානමෙව චෙකත්තං, වෙහාසට්ඨං විනා ගතො;

විදිත්වා එකකම්මස්ස, සීමතො ඉදමාදිසෙ.

එකසීමං ද්විසීමං වා, තිසීමං චතුසීමකං;

එකකම්මං සියා තස්ස, කොපො පරිසතො සියාති.

අයං පනෙත්ථ විසෙසො – නදියං කරොන්තානං උදකුක්ඛෙපතො බහි රුක්ඛාදිසම්බන්ධො අප්පමාණං. ගාමෙ කරොන්තානං නදියං සම්බන්ධරුක්ඛස්ස උදකුක්ඛෙපතො බහි ඨිතභික්ඛු අප්පමාණං, තතො ඔරං පමාණං. බද්ධසීමාය සම්බන්ධරුක්ඛස්ස බද්ධසීමාය ඨිතභික්ඛු පමාණන්ති ¶ වෙදිතබ්බං, තෙනෙව වුත්තං ‘‘සීමං සොධෙත්වා කම්මං කාතබ්බ’’න්ති. ‘‘සචෙ පන සෙතු වා සෙතුපාදා වා බහිතීරෙ පතිට්ඨිතා කම්මං කාතුං න වට්ටතී’’ති වචනම්පි පාරොහාදීසු විය සකලසීමාසොධනමෙව කාතබ්බන්ති සාධෙති, වීමංසිතබ්බං. අතිවුට්ඨිකාලෙ පනාති එත්ථ අතිවුට්ඨි නාම යථා චාතුමාසිකායාති වෙදිතබ්බා, තස්මා චතුමාසං අතිවුට්ඨියෙව සචෙ හොති, සබ්බොපි ඔඝෙන ඔත්ථටොකාසො නදී එව. අථ එකිස්සාපි අතිවුට්ඨියා ඔඝො චතුමාසං තිට්ඨති, සන්දති වා, බහිතීරෙ පතිට්ඨිතඔඝෙන ඔත්ථටොකාසො සබ්බොපි නදී එව. නදිං ඔත්ථරිත්වා සන්දනට්ඨානතො පට්ඨායාති තමෙව වා නදිං අඤ්ඤං වා අපුබ්බං වා පදෙසං අත්තනො පවත්තවසෙන නදිලක්ඛණප්පත්තං ඔත්ථරිත්වා සන්දනට්ඨානතො පට්ඨාය වට්ටති. ගාමනිගමසීමං ඔත්ථරිත්වාති චතුමාසප්පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘අගමනපථෙති තදහු ගතපච්චාගතං කාතුං අසක්කුණෙය්යකෙ’’ති ලිඛිතං. යං පන අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. කස්මා? නදියම්පි තංදොසප්පසඞ්ගතො. තිපුසකාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන කමලුප්පලාදීනිපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති ¶ . සබ්බොපි අජාතස්සරො හොති, ගාමසීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති යෙහි කතං, තෙසං ගාමසීමාසඞ්ඛ්යං වා, සමන්තතො තීරට්ඨගාමෙහි චෙ කතං, සබ්බගාමසඞ්ඛ්යං වා, අඤ්ඤෙහි ගාමඛෙත්තෙහි අසම්බන්ධට්ඨානං චෙ, විසුංගාමසීමාසඞ්ඛ්යං වා ගච්ඡතීති අත්ථො.

148. සංසට්ඨවිටපාති ඉමිනා ආසන්නත්තං දීපෙති, තෙන පදෙසසම්භින්දනා ඉධ සම්භෙදොති දීපෙති. සො පන වඩ්ඪන්තො සීමාසඞ්කරං කරොතීති බද්ධසීමට්ඨානප්පවෙසනවසෙන ‘‘එකදෙසබද්ධසීමා’’ති වත්තබ්බතො සඞ්කරදොසො හොති. න, භික්ඛවෙ, සීමාය සීමා සම්භින්දිතබ්බාති එත්ථ ‘‘පඨමං බද්ධසීමාය පච්ඡා අත්තනා බන්ධිතබ්බසීමා න සම්භින්දිතබ්බා’’ති එකෙ අධිප්පායං සංවණ්ණයන්ති. පඨමං සම්මතසීමායං සම්භෙදාභාවතො ස්වාධිප්පායො අජ්ඣොත්ථරණෙන යුජ්ජති, තස්මා පච්ඡා බන්ධිතබ්බසීමාය පඨමං බද්ධසීමා න සම්භින්දිතබ්බා. සකලං වා එකදෙසතො වා නිමිත්තානං අන්තොකරණෙන පඨමං බද්ධසීමාය සීමන්තරිකෙ අකිත්තෙත්වා සම්මන්නනතො හි සම්භින්දති නාම, පරෙසං බද්ධසීමං සකලං වා එකදෙසතො වා නිමිත්තානං අන්තොකරණෙන අජ්ඣොත්ථරති නාම, තෙනෙවාහ ‘‘සීමං සම්මන්නන්තෙන සීමන්තරිකං ඨපෙත්වා’’තිආදි. තස්සත්ථො – පඨමං බද්ධසීමාය සීමන්තරිකං පච්ඡා බන්ධිතබ්බසීමාය නිමිත්තභූතං ඨපෙත්වා පච්ඡා සීමං සම්මන්නිතුන්ති. ඉමා ද්වෙපි විපත්තියො භික්ඛුභික්ඛුනීසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං න සම්භවන්ති. සො පන වඩ්ඪන්තො සීමාසඞ්කරං කරොතීති එත්ථ කෙවලං සීමාසඞ්කරමෙව කරොති. තස්මිං කතකම්මානි න කුප්පන්තීති කෙචි, තං නයුත්තං සාඛාපාරොහඡෙදනසීමාසොධනානං වුත්තත්තා. ඉදං සබ්බං සුට්ඨු විචාරෙත්වා ගරුකුලෙ පයිරුපාසිත්වා ගහෙතබ්බයුත්තකං ගහෙතබ්බං, ඉතරං ඡඩ්ඩෙතබ්බං.

149. ‘‘ද්වෙමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, උපොසථා’’ති තදා සාමග්ගීඋපොසථස්ස අනනුඤ්ඤාතත්තා වුත්තං. සාමග්ගීඋපොසථස්ස පුබ්බකිච්චෙ ‘‘අජ්ජුපොසථො සාමග්ගී’’ති වත්තබ්බං, න ච කම්මවාචාය භගවතා පයොගො දස්සිතො, පාළිනයතො අට්ඨකථාචරියෙහි උද්දිසිතබ්බක්කමො දස්සිතො. තථා පඤ්චන්නං පාතිමොක්ඛුද්දෙසානං උද්දෙසක්කමො සිද්ධොති වෙදිතබ්බං. තයො වා ද්වෙ වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසන්ති, අධම්මෙන සමග්ගං නාම හොතීති එත්ථ කාමං ¶ සඞ්ඝස්ස සාමග්ගී නාම හොති වග්ගකථාය යථාකම්මං සාමග්ගීවවත්ථානතො. තථාපි වග්ගපටිපක්ඛභාවෙන සමග්ගං, සමග්ගපටිපක්ඛභාවෙන ච වග්ගං නාම කතං. ආවෙණිකතො වා ගණකම්මාදිසම්භවතො, තස්ස ච සමග්ගවග්ගභාවසම්භවතො වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ධම්මෙන වග්ගන්ති එත්ථ පාරිසුද්ධිකරණං ධම්මිකං, සඞ්ඝස්සෙව ඡන්දාගමනං, න ගණස්සාති කත්වා වග්ගං නාම හොති. ‘‘එකවාරං කතං සුකතං, ආපත්තිං පන ආපජ්ජති, පුන කාතුං න ලභන්තී’’ති වදන්ති. ‘‘පඤ්චසු එකස්ස ඡන්දං ආහරිත්වා චතූහි පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං යුත්තං, ඡන්දහාරකෙ භික්ඛූනං සන්තිකං පත්තෙ තෙන සඞ්ඝො පහොති, තස්මා ඡන්දො සඞ්ඝප්පත්තො හොතීති කත්වා වුත්තං.

150. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොති, තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමි…පෙ… තස්මා තුණ්හී. එවමෙතං ධාරයාමී’ති වත්වා ‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’න්තිආදිනා නයෙන අවසෙසෙ සුතෙන සාවිතෙ උද්දිට්ඨො හොතී’’ති වුත්තත්තා ‘‘එවමෙතං ධාරයාමීති සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහී’’ති එත්ථ ‘‘ධාරයාමී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්ති වචනං සංඛිත්තන්ති ගහෙතබ්බං, තෙනෙව ඛුද්දකපෙය්යාලවසෙන ලිඛිතං. එවං මාතිකාට්ඨකථායම්පි ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොති, තත්ථායස්මන්තෙ’’ති එත්ථාපි ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්ති වචනං සංඛිත්තන්ති ගහෙතබ්බන්ති එකෙ. කෙචි ‘‘අවිවදමානෙහි සික්ඛිතබ්බ’න්ති වුත්තෙ නිදානුද්දෙසො නිට්ඨිතො නාම හොති, තස්මා අනාවිකරොන්තො ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. කස්මා? ‘‘නිදානං උද්දිසිත්වා’’ති නිට්ඨානවචනෙන හි නිදානස්ස නිට්ඨිතභාවො වුත්තො, නිදානාවසානෙ ච ආපත්ති වුත්තාති. ‘‘සරභඤ්ඤං නාම සරෙන භණන’’න්ති ලිඛිතං. සජ්ඣායං අධිට්ඨහිත්වාති ‘‘සජ්ඣායං කරොමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා. ‘‘ආපුච්ඡාමීති වුත්තමත්තෙන කථෙතුං වට්ටතී’’ති ¶ වදන්ති. තං තුණ්හීභාවෙ යුජ්ජති. ‘‘අථාපි ලාභාදිනා අභිභූතො වාරෙති, තං න පමාණ’’න්ති වදන්ති. එසෙව නයොති කථෙන්තො යදි විච්ඡින්දති, පුන ආපුච්ඡිතබ්බන්ති.

අධම්මකම්මපටික්කොසනාදිකථාවණ්ණනා

154. ‘‘තෙසං ¶ අනුපද්දවත්ථායා’’ති සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස කම්මං න කරොති, අඤ්ඤොපි උපද්දවො බහූනං හොති, තස්මා වුත්තං.

පාතිමොක්ඛුද්දෙසකඅජ්ඣෙසනාදිකථාවණ්ණනා

155. ‘‘ථෙරාධිකං පාතිමොක්ඛ’’න්ති වත්වාපි පච්ඡා අවිසෙසෙන ‘‘යො තත්ථ බ්යත්තො පටිබලො, තස්සාධෙය්ය’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘භන්තෙ’’ති වචනං ථෙරස්සාපි අත්ථීති සිද්ධං හොති. ‘‘ගච්ඡාවුසො සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා’’ති වචනතො අසතිපි අන්තරායෙ ථාමං පමාණන්ති සිද්ධං හොති.

163. ‘‘සචස්ස සද්ධිංචරා භික්ඛුඋපට්ඨාකා අත්ථී’’ති පාඨො. ‘‘උතුවස්සෙති උතුසංවච්ඡරෙ හෙමන්තගිම්හෙසූ’’ති ලිඛිතං.

164. පාරිසුද්ධිං දම්මීති ‘‘සාපත්තිකො ථෙරානං දෙති, සම්පජානමුසාවාදෙ දුක්කටං සම්භවතී’’ති ආචරියෙන ලිඛිතං. කිං නු ඛො කාරණං? සම්පජානමුසාවාදෙන දුක්කටාපත්ති නාම කෙවලං භගවතා වුත්තත්තා අකිරියසමුට්ඨානා හොතීති. ‘‘පාරිසුද්ධිං දම්මී’’ති එත්ථ පන කිරියා පඤ්ඤායති, තස්මා සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියං විය දිස්සති, සුට්ඨු උපපරික්ඛිතබ්බං. මහන්තා හි තෙ ආචරියා නාම. තත්ථ ‘‘දම්මී’’ති අත්තනො උපොසථකම්මනිබ්බත්තිනිමිත්තං වුත්තං. ‘‘හරා’’ති ච ‘‘ආරොචෙහී’’ති ච හාරකස්ස අනාරොචනපච්චයා දුක්කටමොචනත්ථං වුත්තං. එසෙව නයො ඡන්දදානෙපි. තත්ථ ‘‘දම්මී’’ති අත්තනො චිත්තසාමග්ගිදීපනවචනං, සෙසං වුත්තනයමෙව, එවං උපතිස්සත්ථෙරො වණ්ණෙති. අථ වා පඨමං සමග්ගභාවං ¶ සන්ධාය, දුතියං පච්ඡා විධාතබ්බභාවං, තතියං ඡන්දහාරකස්ස දුක්කටමොචනත්ථං වුත්තං. උභයත්ථාපි ‘‘සඞ්ඝප්පත්තො පක්කමතී’’තිආදිවචනතො සඞ්ඝෙ සමග්ගෙ එව ඡන්දපාරිසුද්ධිදානං රුහති, නාසමග්ගෙති සිද්ධං. ‘‘සඞ්ඝප්පත්තො උක්ඛිත්තකො පටිජානාති, ආහටා හොති පාරිසුද්ධී’’තිආදිවචනතො උක්ඛිත්තකාදීනම්පි ඡන්දපාරිසුද්ධිදානං රුහතීති සිද්ධං, තඤ්ච ඛො ¶ පකතත්තසඤ්ඤාය, නො අඤ්ඤථාති තක්කො. ජානිත්වා සාමණෙරස්ස දින්නෙ න යාති, ආපත්ති ච, අජානිත්වා දින්නෙ යාති ච, අනාපත්තීති එකෙ. බිළාලසඞ්ඛලිකා නාම පාරිසුද්ධීති එත්ථ සඞ්ඛලිකා නාම අනන්තරෙන සම්බජ්ඣති, අඤ්ඤෙන ච සඞ්ඛලිකෙනාති කෙවලං සඞ්ඛලිකා පාරිසුද්ධි නාම හොතීති උපතිස්සත්ථෙරො. එවං සන්තෙ විසෙසනං නිරත්ථකං හොති. බිළාලසඞ්ඛලිකා බද්ධාව හොති අන්තොගෙහෙ එව සම්පයොජනත්තා. යථා සා න කත්ථචි ගච්ඡති, තථා සාපි න කත්ථචි ගච්ඡතීති කිර අධිප්පායො.

165-7. ‘‘ඡන්දං දත්වා ඛණ්ඩසීමං වා සීමන්තරිකං වා බහිසීමං වා ගන්ත්වා ආගතො භික්ඛු කම්මං න කොපෙති, තස්මා ගමිකභික්ඛූනං ඡන්දං ගණ්හිත්වා ඛණ්ඩසීමං බන්ධිත්වා පුන විහාරසීමං බන්ධිතුං තෙසං ඡන්දං න ගණ්හන්තී’’ති වදන්ති. ‘‘මුහුත්තං එකමන්තං හොථා’’තිආදිවචනතො යං කිඤ්චි භික්ඛුකම්මං ගහට්ඨාදීසු හත්ථපාසගතෙසු න වට්ටතීති සිද්ධං. නිස්සීමන්ති බහිසීමං. තස්ස සම්මුතිදානකිච්චං නත්ථීති තස්මිං සතිපි වට්ටතීති අත්ථො. ආසනෙන සහ උදකන්ති අත්ථො. පන්නරසොපීති අපි-සද්දො චාතුද්දසිං සම්පිණ්ඩෙති, තෙන වුත්තං මහාඅට්ඨකථායං ‘‘යදි නො එත’’න්ති. ‘‘අජ්ජ මෙ උපොසථො පන්නරසො’’ති අධිට්ඨානං සදා න කිඤ්චි, න අඤ්ඤථාති එකෙ.

ආපත්තිපටිකම්මවිධිකථාදිවණ්ණනා

169-170. පටිදෙසෙමීති යාය කායචි භාසාය වුත්තෙ දෙසනා ච පටිග්ගහො ච හොතියෙව දිට්ඨාවිකම්මෙන විසුද්ධියා වුත්තත්තාති කෙචි. වෙමතිකෙන ‘‘අහං, භන්තෙ, එකිස්සා ථුල්ලච්චයාපත්තියා වෙමතිකො, යදා නිබ්බෙමතිකො භවිස්සාමි, තදා තං ආපත්තිං පටිකරිස්සාමී’’ති වත්තබ්බං. එවං කතෙ යාව නිබ්බෙමතිකො න හොති, තාව සභාගාපත්තිං පටිග්ගහෙතුං න ලභති, අඤ්ඤෙසඤ්ච කම්මානං පරිසුද්ධො නාම හොති. පුන නිබ්බෙමතිකො හුත්වා දෙසෙතබ්බං. න චාති නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං අත්ථි, දෙසිතෙ පන දොසො නත්ථීති. තථා ඉතො ¶ වුට්ඨහිත්වා තං ආපත්තිං පටිකරිස්සාමීති එත්ථ ච සකලසඞ්ඝෙ සභාගාපත්තිං ¶ ආපන්නෙ, වෙමතිකෙ ච. තථා ච ‘‘සබ්බො සඞ්ඝො සභාගාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා යදා සුද්ධං පස්සිස්සතී’’ති, ‘‘තදා තස්ස සන්තිකෙ තං ආපත්තිං පටිකරිස්සතී’ති වත්වා ‘උපොසථං කාතුං ලභතී’’ති ච ලිඛිතං.

අනාපත්තිපන්නරසකාදිකථාවණ්ණනා

172-3. ‘‘අත්ථඤ්ඤෙ’’ති පුබ්බවාරෙ, ‘‘අථඤ්ඤෙ’’ති පච්ඡාවාරෙ පාඨො. සීමං ඔක්කන්තෙ වා ඔක්කමන්තෙ වා පස්සන්ති. ධම්මසඤ්ඤිනො පන අඤ්ඤාණෙන හොන්ති. ‘‘වෙමතිකපන්නරසකං උත්තානමෙවා’’ති පාඨො.

සීමොක්කන්තිකපෙය්යාලකථාවණ්ණනා

178. ‘‘න අකාමා දාතබ්බා’’තිවචනතො ඉච්ඡාය සති දාතබ්බාති සිද්ධං.

180. නාභිවිතරන්තීති එත්ථ ලද්ධිනානාසංවාසකා කිර තෙ. කම්මනානාසංවාසකඤ්හි දිට්ඨිං පටිනිස්සජ්ජාපෙත්වා තස්ස ඔසාරණකම්මං කාතබ්බං. එවඤ්හි කතෙ තෙන සද්ධිං උපොසථං කාතුං වට්ටති. ඉතරෙන ලද්ධිනිස්සජ්ජනමත්තෙන කාතුන්ති වුත්තං. ආපත්තියා අදස්සනෙ අප්පටිකම්මෙ උක්ඛිත්තකඤ්ච දිට්ඨියා අප්පටිනිස්සග්ගෙ උක්ඛිත්තකඤ්ච ජානිත්වා තෙන සද්ධිං කරොන්තස්ස පාචිත්තියං, තස්මා ඉමෙ උක්ඛිත්තානුවත්තකාති වෙදිතබ්බාති එකෙ.

නගන්තබ්බගන්තබ්බවාරකථාවණ්ණනා

181. න ගන්තබ්බොති කිං සන්ධාය? ‘‘අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙනා’’ති වචනතො යස්මිං විහාරෙ සතං භික්ඛූ විහරන්ති, තෙ සබ්බෙ කෙනචිදෙව කරණීයෙන දස දස හුත්වා විසුං විසුං නානාඋදකුක්ඛෙපසීමාදීසු ඨත්වා උපොසථං කාතුං ලභන්ති. නවකම්මසාලාදිකා නානාසීමාකොටි උපොසථාධිට්ඨානත්ථං සීමාපි නදීපි න ගන්තබ්බා. ගරුකං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං විස්සජ්ජිත්වා ලහුකස්ස අකත්තබ්බත්තා ‘‘අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙනා’’ති වචනං සාධෙති. තත්ථ ‘‘යස්මිං ආවාසෙ ¶ උපොසථකාරකා ¶ …පෙ… අකත්වා න ගන්තබ්බො’’ති වචනතො විස්සට්ඨඋපොසථාපි ආවාසා ගන්තුං වට්ටතීති සිද්ධං. ‘‘තතො පාරිසුද්ධිඋපොසථකරණත්ථං විස්සට්ඨඋපොසථා ගන්තුං වට්ටති, ඛණ්ඩසීමං වා පවිසිතුන්ති අපරෙ වදන්තී’’ති වුත්තං. ඉමිනා නෙව උපොසථන්තරායොති ‘‘අත්තනො උපොසථන්තරායො’’ති ලිඛිතං.

වජ්ජනීයපුග්ගලසන්දස්සනකථාවණ්ණනා

183. ‘‘අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස නිසින්නපරිසාය කලහාදිභයෙන නාහං කරිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා නිසීදිතුං වට්ටති. අඤ්ඤකම්මෙ තස්ස නිසින්නපරිසාය ආපත්ති නත්ථීති එකෙ. ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 183) වචනතො සාමග්ගීදිවසො අනුපොසථදිවසොති අත්ථතො වුත්තං විය දිස්සති. ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, උපොසථා’’ති වුත්තවචනවසෙනෙතං වුත්තං, අඤ්ඤථා පරිවාරපාළියා විරුජ්ඣතීති ආචරියා. චාතුද්දසියං, පන්නරසියං වා චෙ සඞ්ඝො සමග්ගො හොති, ‘‘අජ්ජුපොසථො සාමග්ගී’’ති අවත්වා පකතිනීහාරෙනෙව කත්තබ්බන්ති දස්සනත්ථං යථාදෙසනා කතාති නො තක්කො. අඤ්ඤථා යථාවුත්තද්වයෙ චෙ සාමග්ගී හොති, තත්ථ උපොසථං අකත්වා අනුපොසථදිවසෙ එව සාමග්ගීඋපොසථො කාතබ්බොති ආපජ්ජති. අඤ්ඤථා පුබ්බෙ පටිසිද්ධත්තා ඉදානි පටිසෙධනකිච්චං නත්ථි. ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවසිකං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 136) පුබ්බෙ හි වුත්තං. අථ වා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උපොසථෙ පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතු’’න්ති පුබ්බෙ වුත්තත්තා ‘‘සකිං පක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ වා පන්නරසෙ වා’’ති ච ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, උපොසථා’’ති (මහාව. 149) ච පච්ඡා වුත්තත්තා තතො අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ උපොසථො න කාතබ්බොති අත්ථතො ආපන්නං අනිට්ඨං, සති සඞ්ඝසාමග්ගියා අඤ්ඤො දිවසො පකතිවසෙන අනුපොසථොපි උපොසථදිවසො නාම හොතීති දස්සනවසෙන නිවාරෙතුම්පි එවංදෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා.

උපොසථක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

වස්සූපනායිකානුජානනකථාවණ්ණනා

184. මහාඅට්ඨකථායම්පි ¶ ¶ ‘‘සඞ්කාසයිස්සන්තී’’ති පාඨො, දීපවාසිනො ‘‘සඞ්කාපයිස්සන්තී’’ති පඨන්ති කිර. ‘‘කති නු ඛො වස්සූපනායිකා’’ති චින්තායං ‘‘කිං නිමිත්ත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සං උපගන්තු’’න්ති යං වස්සූපගමනං වුත්තං, තං ‘‘ඉමං තෙමාසං වස්සං උපෙමී’’ති වත්වා උපගන්තබ්බං. වස්සානමාසා ච චත්තාරො. තත්ථ පඨමං තෙමාසං, පච්ඡිමං තෙමාසන්ති දුවිධං තෙමාසං. තෙනායං තෙසං භික්ඛූනං චින්තා අහොසි.

වස්සානෙචාරිකාපටික්ඛෙපාදිකථාවණ්ණනා

185. අනපෙක්ඛගමනෙන වා අඤ්ඤත්ථ අරුණං උට්ඨාපනෙන වා ආපත්ති වෙදිතබ්බාති එත්ථ පඨමං තාව සො සත්තාහං අනාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමති. ‘‘ආගච්ඡෙය්ය වා සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තං ආවාසං න වා ආගච්ඡෙය්ය, තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පුරිමිකා ච පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච අනාපත්තී’’ති වචනතො ඔරං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි ‘‘සො තදහෙව අකරණීයො පක්කමති, සකරණීයො පක්කමති, තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 207) වුත්තං.

සත්තාහකරණීයානුජානනකථාවණ්ණනා

187-8. දුතියං පන ‘‘සො තං සත්තාහං බහිද්ධා වීතිනාමෙති, තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වචනතො සත්තාහතො ¶ පරං වෙදිතබ්බං. තථා හි ‘‘සො තං සත්තාහං අන්තො සන්නිවත්තං කරොති, තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පුරිමිකා ච පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච අනාපත්තී’’ති (මහාව. 207) වුත්තං. සතිපි කාරණද්වයෙ වස්සච්ඡෙදකාරණාභාවෙ ආපත්ති වෙදිතබ්බා, තස්මා තීණිපි එතානි වචනානි යථාසම්භවං යොජිතානි විග්ගහානි හොන්ති. තීණි පරිහීනානීති තාසං නත්ථිතාය.

199. ‘‘අනුජානාමි ¶ භික්ඛවෙ, සඞ්ඝකරණීයෙන ගන්තුං, සත්තාහං සන්නිවත්තො කාතබ්බො’’ති වචනතො අන්තොවස්සෙ සංහාරිකභාවෙන ගන්තුං වට්ටති. තත්ථ ධම්මඡන්දවසෙනපි ආගතෙ සඞ්ඝස්ස ආයමුඛං විනස්සති. තතො ‘‘සෙනාසනානි කත්වා’’ති ච වුත්තං. ආගතන්ති ආගමනං. භාවෙත්ථ තපච්චයොයං. සඞ්ඝකරණීයෙන ගන්තුන්ති එත්ථ ‘‘සෙනාසනපටිසංයුත්තෙසු එව සඞ්ඝකරණීයෙසු, න අඤ්ඤෙසූ’’ති ධම්මසිරිත්ථෙරො වදති කිර. අට්ඨකථායම්පි තං පදං උද්ධරිත්වා ‘‘යං කිඤ්චි උපොසථාගාරාදීසු සෙනාසනෙසූ’’තිආදිනා සෙනාසනමෙව දස්සිතං, තස්මා උපපරික්ඛිතබ්බං.

අනිමන්තිතෙන ගන්තුං න වට්ටතීති තස්ස රත්තිච්ඡෙදො ච දුක්කටාපත්ති ච හොති, තං ‘‘වස්සච්ඡෙදො’’ති ච වදන්ති. නිමන්තිතොයෙව නාම හොතීති එත්ථ උපාසකෙහි ‘‘ඉමස්මිං නාම දිවසෙ දානාදීනි කරොම, සබ්බෙ සන්නිපතන්තූ’’ති කතායපි කතිකාය ගන්තුං වට්ටති. පවාරණාය නවමිතො පට්ඨාය පංසුකූලිකචීවරං පරියෙසිතුං කාවීරපට්ටනෙ විය සබ්බෙසං ගන්තුං වට්ටති අනුසංවච්ඡරං නියමතො උපාසකෙහි සජ්ජිත්වා ඨපනතො. වුත්තම්පි චෙතං අන්ධකට්ඨකථායං ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙන වා කතිකා කතා ‘සමන්තා භික්ඛූ ගච්ඡන්තූ’ති, ඝොසනං වා කතං උපාසකෙහි, තත්ථ ගච්ඡන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො නත්ථීති තථා ‘අනුසංවච්ඡරං ආගච්ඡන්තූ’ති සකිං නිමන්තිතෙපි වට්ටතී’’ති ච ‘‘චීවරකාලතො පට්ඨාය නියමං කත්වා සමන්තතො ආගතානං සජ්ජෙත්වා දානතො කාවීරපට්ටනෙ ඝොසෙත්වා කරණාකාරො පඤ්ඤායතීති අපරෙ’’ති ච. ආචරියා පන එවං න වදන්ති.

අන්තරායෙඅනාපත්තිවස්සච්ඡෙදකථාවණ්ණනා

201. ‘‘සචෙ දූරං ගතො හොති, සත්තාහවාරෙන අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වචනතො ‘යස්මිං අන්තරායෙ සති වස්සච්ඡෙදං කාතුං වට්ටති, තස්මිං අන්තරායෙව වස්සච්ඡෙදමකත්වා සත්තාහකරණීයෙන ¶ වීතිනාමෙතුං වට්ටතීති දීපිතන්ති අපරෙ’’ති වුත්තං. විනයධරා පන න ඉච්ඡන්ති, තස්මා ‘‘සත්තාහවාරෙන අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති ඉදං තත්රුප්පාදාදිනිමිත්තං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තං සන්ධාය ‘‘ආචරියා පන එවං න වදන්තී’’ති වුත්තං. ගාවුං ¶ වාති බලිබද්ධං වා. බහිසීමාය ඨිතානන්ති තෙහි ඛණ්ඩසීමාය ඨිතෙහිපීති උපතිස්සත්ථෙරො. වස්සච්ඡෙදෙ අස්ස වස්සච්ඡෙදස්ස. විහාරා අඤ්ඤත්ථ වුට්ඨාපෙන්තෙහි තත්ථෙව සන්නිපතිත්වා ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන ඉමස්මිං නාම පදෙසෙ ඉමං විහාරං නෙත්වා වුට්ඨාපෙමා’’ති අනුස්සාවෙත්වාව කාතබ්බන්ති.

203. වජෙන සද්ධිං ගතස්ස වස්සච්ඡෙදෙ අනාපත්තීති වස්සච්ඡෙදො න හොතීති කිර අධිප්පායො. සත්ථස්ස අවිහාරත්තා ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ’’ති අවත්වා ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති එත්තකං වත්තබ්බං. ‘‘සත්ථෙ පන වස්සං උපගන්තුං න වට්ටතීති ‘ඉමස්මිං විහාරෙ ඉමං තෙමාස’න්ති වා ‘ඉධ වස්සං උපෙමී’ති වා න වට්ටති, ආලයකරණමත්තෙනෙව වට්ටතීති අධිප්පායො’’ති ලිඛිතං. තං පන අට්ඨකථාය විරුජ්ඣති. ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමීති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බ’’න්ති හි වුත්තං. අට්ඨකථාවචනම්පි පුබ්බාපරං විරුජ්ඣතීති චෙ? න, අධිප්පායාජානනතො. සත්ථො දුවිධො ඨිතො, සඤ්චාරොති. තත්ථ ඨිතෙ කුටිකාය ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති වත්වා වසිතබ්බං. ඉදඤ්හි සන්ධාය ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සත්ථෙ වස්සං උපගන්තු’’න්ති වුත්තං, සඤ්චාරිම්හි පන සත්ථෙ කුටිකාය අභාවතො වස්සං උපගන්තුං න වට්ටති. සති සිවිකාය වා සකටකුටිකාය වා වට්ටති, තථා වජෙපි. තීසු ඨානෙසු භික්ඛුනො නත්ථි වස්සච්ඡෙදෙ ආපත්ති.

පවාරෙතුඤ්ච ලභතීති එත්ථායං විචාරණා – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යෙන වජො, තෙන ගන්තු’’න්ති ඉදං කිං වස්සරක්ඛණත්ථං වුත්තං, උදාහු වස්සච්ඡෙදාපත්තිරක්ඛණත්ථන්ති? කිඤ්චෙත්ථ යදි වස්සරක්ඛණත්ථං, ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති ඉදං විරුජ්ඣති. අථ වස්සච්ඡෙදාපත්තිරක්ඛණත්ථං වුත්තන්ති සිද්ධං න සො පවාරෙතුං ලභතීති, කා පනෙත්ථ යුත්ති? යතො අයමෙව තිවිධො පවාරෙතුං ලභති, නෙතරො. වාළෙහි උබ්බාළ්හාදිකො හි උපගතට්ඨානාපරිච්චාගා ලභති. පරිච්චාගා න ලභතීති අයමෙත්ථ යුත්ති. යෙන ගාමො, තත්ථ ගතොපි පවාරෙතුං ලභතීති එකෙනාති ආචරියො. යො හි පුබ්බෙ ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති න උපගතො, ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ’’ති උපගතො, සො ¶ ච පරිච්චත්තො. අඤ්ඤථා විනා විහාරෙන කෙවලං ගාමං සන්ධාය ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති උපගන්තුං වට්ටතීති. ආපජ්ජතූති චෙ? න, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වජෙ සත්ථෙ නාවාය වස්සං උපගන්තු’’න්ති වචනං විය ‘‘ගාමෙ උපගන්තු’’න්ති වචනාභාවතො. යස්මා ¶ ‘‘තීසු ඨානෙසු භික්ඛුනො නත්ථි වස්සච්ඡෙදෙ ආපත්තී’’ති වචනං තත්ථ වස්සූපගමනං අත්ථීති දීපෙති තදභාවෙ ඡෙදාභාවා, තස්මා ‘‘සත්ථෙ පන වස්සං උපගන්තුං න වට්ටතී’’ති කුටියා අභාවකාලං සන්ධාය වුත්තන්ති සිද්ධං. තීසු ඨානෙසු භික්ඛුනො නත්ථි වස්සච්ඡෙදෙ ආපත්තීති ‘‘තෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තස්සෙව නත්ථි, විරුජ්ඣිත්වා ගමනෙ ආපත්ති ච, පවාරෙතුඤ්ච න ලභතී’’ති ලිඛිතං, තස්මා යං වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘අථ සත්ථො අන්තොවස්සෙයෙව භික්ඛුනා පත්ථිතට්ඨානං පත්වා අතික්කමති…පෙ… අන්තරා එකස්මිං ගාමෙ තිට්ඨති වා විප්පකිරති වා’’තිආදි, තං එත්තාවතා විරුජ්ඣිත්වා ගතානම්පි විරුජ්ඣිත්වා ගමනං න හොති, තස්මා පවාරෙතබ්බන්ති දස්සනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘පදරච්ඡදනං කුටිං කත්වා උපගන්තබ්බ’’න්ති වචනතො සෙනාසනත්ථාය රුක්ඛං ආරුහිතුං වට්ටතීති සිද්ධං හොති, න පාළිවිරොධතොති චෙ? න, තප්පටික්ඛෙපෙනෙව සිද්ධත්තා, ඉමස්ස ඉධ පුනපි පටික්ඛෙපනතො. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති ඉමිනා පටික්ඛෙපෙන සිද්ධෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, අජ්ඣොකාසෙ වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති පටික්ඛෙපො විය සියාති චෙ? න, අජ්ඣොකාසස්ස අසෙනාසනභාවානුමතිප්පසඞ්ගතො. අජ්ඣොකාසො හි ‘‘අජ්ඣොකාසෙ පලාලපුඤ්ජෙ’’ති වචනතො සෙනාසනන්ති සිද්ධං. චතුසාලඅජ්ඣොකාසෙ වසන්තොපි ‘‘චතුසාලාය වසතී’’ති වුච්චති, තස්මා තත්ථ වට්ටතීති ආපජ්ජති, තස්මා ඉධ අසෙනාසනිකො නාම අත්තනා වා පරෙන වා අත්තනො නිබද්ධවාසත්ථං අපාපිතසෙනාසනිකොති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤථා ද්වින්නං පටික්ඛෙපානං අඤ්ඤතරාතිරෙකතා ච රුක්ඛමූලෙපි නිබ්බකොසෙපි වස්සං උපගන්තුං වට්ටතීති ච, අපාපිතසෙනාසනිකෙනාපි ගබ්භෙ වසිතුං වට්ටතීති ච ආපජ්ජති, සද්වාරබන්ධමෙව සෙනාසනං ඉධ අධිප්පෙතන්ති කථං පඤ්ඤායතීති චෙ? නිදානතො. අයඤ්හි අසෙනාසනිකවස්සූපගමනාපත්ති ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අසෙනාසනිකා වස්සං උපගච්ඡන්ති, සීතෙනපි උණ්හෙනපි කිලමන්තී’’ති ඉමස්මිං නිදානෙ පඤ්ඤත්තා, තස්මා ¶ සීතාදිපටික්ඛෙපමෙව ඉධ සෙනාසනන්ති අධිප්පෙතබ්බන්ති සිද්ධං. එවං සන්තෙ සිද්ධං පුබ්බපක්ඛනිදස්සනන්ති චෙ? න, පුබ්බෙ අපරත්ථපවත්තිසූචනතො. දුතියජ්ඣානනිද්දෙසෙ ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති (දී. නි. 1.228; ම. නි. 1.271) වචනානි නිදස්සනං. අජ්ඣොකාසපටික්ඛෙපනිදානෙන බහිඅජ්ඣොකාසොව පටික්ඛිත්තො, න චතුසාලාදිමජ්ඣගතො අජ්ඣොකාසොති ආපජ්ජති, තස්මා න නිදානං පමාණන්ති චෙ? න, නියමතො. කිඤ්චි හි සික්ඛාපදං නිදානාපෙක්ඛං හොතීති සාධිතමෙතං. ඉදං සාපෙක්ඛං, ඉදං අනපෙක්ඛන්ති කථං පඤ්ඤායති, න හි එත්ථ උභතොවිභඞ්ගෙ විය සික්ඛාපදානං පදභාජනං, අනාපත්තිවාරො වා අත්ථීති? ඉධාපි දෙසනාවිධානතො පඤ්ඤායති. ‘‘දෙවෙ වස්සන්තෙ රුක්ඛමූලම්පි ¶ නිබ්බකොසම්පි උපධාවන්තී’’ති හි ඉමෙහි ද්වීහි නිදානවචනෙහි බහි වා අන්තො වා සබ්බං ඔවස්සකට්ඨානං ඉධ අජ්ඣොකාසො නාම. අනොවස්සකට්ඨානම්පි අනිබ්බකොසමෙව ඉධ ඉච්ඡිතබ්බන්ති සිද්ධං හොති. තෙන න උපගන්තබ්බන්ති න ආලයකරණපටික්ඛෙපො, ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති වචනපටික්ඛෙපො. ඡවසරීරං දහිත්වා ඡාරිකාය, අට්ඨිකානඤ්ච අත්ථාය කුටිකා කරීයතීති අන්ධකට්ඨකථාවචනං. ‘‘ටඞ්කිතමඤ්චොති කසිකුටිකාපාසාණඝර’’න්ති ලිඛිතං. ‘‘අකවාටබද්ධසෙනාසනෙ අත්තනො පාපිතෙ සභාගට්ඨානෙ සකවාටබද්ධෙ වසති චෙ, වට්ටතී’’ති වුත්තං. පයොගොපි අත්ථි, ‘‘අසෙනාසනිකෙන වස්සං න උපගන්තබ්බ’’න්ති පාළි ච අට්ඨකථා ච, තස්මා උපපරික්ඛිතබ්බං.

205. මහාවිභඞ්ගෙ වුත්තන්ති එත්ථ අයං අන්ධකට්ඨකථාවචනං ඌනපන්නරසවස්සෙන සාමණෙරෙන ඉධ විහාරෙ න වත්ථබ්බා, න පංසුකූලං ආහිණ්ඩිතබ්බං, න චොළභික්ඛා ගහෙතබ්බා, න අඤ්ඤවිහාරෙ භුඤ්ජිතබ්බං, න අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස වා භික්ඛුනියා වා සන්තකං භුඤ්ජිතබ්බං, අඤ්ඤමඤ්ඤං නෙව ආලපෙය්යාම න සල්ලපෙය්යාම, න සජ්ඣායිතබ්බං, මත්තිකාපත්තෙන වට්ටති, න අපරිපුණ්ණපරික්ඛාරස්ස වාසොති.

206. මුසාවාදොති විසංවාදො අධිප්පෙතො. කෙචි ‘‘විසංවාදනවසෙන පටිස්සුණිත්වාති වුත්ත’’න්ති ච, ‘‘රඤ්ඤො වුත්තවචනානුරූපතො මුසාවාදොති ගහට්ඨා ගණ්හන්තීති වුත්ත’’න්ති ච වදන්ති.

207. ‘‘පුරිමිකා ¶ ච න පඤ්ඤායති. කස්මා? ‘දුතියෙ වසාමී’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ පඨමසෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භති. පුන ‘පඨමෙ එව වසාමී’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ දුතියො පටිප්පස්සම්භති. උභයාවාසෙ විධානං නත්ථී’’ති ලිඛිතං. පොරාණගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘පඨමං ගහිතට්ඨානෙ අවසිත්වා අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ සෙනාසනං ගහෙත්වා ද්වීහතීහං වසති, තතො පඨමග්ගාහො පටිප්පස්සම්භතීති පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායති. පච්ඡිමග්ගාහො න පටිප්පස්සම්භති. ඉදඤ්හි දිවසවසෙන පටිප්පස්සම්භනං නාම හොති. අථ පච්ඡිමං තෙමාසං අඤ්ඤස්මිං වසති, පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායති, ඉදං සෙනාසනග්ගාහානං වසෙන පටිප්පස්සම්භනං නාමා’’ති වුත්තං. උභොපෙතෙ අත්ථවිකප්පා ඉධ නාධිප්පෙතා. යත්ථායං පටිස්සුතො, තත්ථ පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච ආපත්ති දුක්කටස්ස. කත්ථ පන පුරිමිකා පඤ්ඤායතීති? අන්තරාමග්ගෙ ද්වීසු ආවාසෙසු යත්ථ ¶ තදහෙව පච්ඡිමග්ගාහො, තත්ථ පඨමං ගහිතට්ඨානෙ සත්තාහකරණීයෙන ගච්ඡතො න වස්සච්ඡෙදො, සො තදහෙව අකරණීයො පක්කමතීතිආදිම්හි ‘‘කරණීයං නාම සත්තාහකරණීය’’න්ති ලිඛිතං.

පාළිමුත්තකරත්තිච්ඡෙදවිනිච්ඡයෙ ‘‘ධම්මස්සවනාදී’’ති වුත්තං. ආදිම්හි චතූසු වාරෙසු නිරපෙක්ඛපක්කමනස්සාධිප්පෙතත්තා ‘‘සත්තාහකරණීයෙනා’’ති න වුත්තං තස්මිං සති නිරපෙක්ඛගමනාභාවතො. තත්ථ පුරිමා ද්වෙ වාරා වස්සං අනුපගතස්ස වසෙන වුත්තා, තස්මා උපගතස්ස තදහෙව සත්තාහකරණීයෙන ගන්ත්වා අන්තොසත්තාහං ආගච්ඡතො න වස්සච්ඡෙදොති සිද්ධං. පච්ඡිමා ද්වෙ වාරා උපගතස්ස නිරපෙක්ඛගමනවසෙන වුත්තා, ‘‘සත්තාහං අනාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමතී’’ති තතො බහිද්ධා සත්තාහං වීතිනාමෙන්තස්ස වස්සච්ඡෙදොති දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ ‘‘අකරණීයො පක්කමතී’’ති වචනාභාවා විනා රත්තිච්ඡෙදකාරණෙන ගන්තුං න වට්ටතීති සිද්ධං. පවාරෙත්වා පන ගන්තුං වට්ටති පවාරණාය තංදිවසසන්නිස්සිතත්තා. තත්ථ න වා ආගච්ඡෙය්යාති අන්තරායෙන. ආචරියො පන ‘‘න පුන ඉධාගච්ඡාමී’ති නිරපෙක්ඛොපි සකරණීයොව ගන්තුං ලභතීති දස්සනත්ථං අකරණීයො’ති න වුත්ත’’න්ති වදති. ‘‘සීහළදීපෙ කිර චූළපවාරණා නාම අත්ථි, තං පවාරණං කත්වා යථාසුඛං සකරණීයා ගච්ඡන්ති, පයොගඤ්ච දස්සෙන්තී’’ති වුත්තං. ‘‘තත්ථ ඡ අරුණා අන්තොවස්සෙ හොන්ති ¶ , එකො බහි, තස්මා සො තෙමාසං වුත්ථො හොතීති අපරෙ’’ති ච, ‘‘ආචරියො එවං න වදතී’’ති ච වුත්තං. සබ්බත්ථ විහාරං උපෙතීති අත්තනො වස්සග්ගෙන පත්තගබ්භං උපෙතීති පොරාණා. අසතියා පන වස්සං න උපෙතීති එත්ථ ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ ඉමං තෙමාස’’න්ති අවචනෙන. ‘‘අට්ඨකථායං වුත්තරත්තිච්ඡෙදකාරණං විනා තිරොවිහාරෙ වසිත්වා ආගච්ඡිස්සාමීති ගච්ඡතොපි වස්සච්ඡෙද’’න්ති ලිඛිතං.

208. පටිස්සුතො හොති පච්ඡිමිකායාති අන්තරා පබ්බජිතභික්ඛුනා, ඡින්නවස්සෙන වා පටිස්සුතො, අඤ්ඤෙන පන පුරිමං අනුපගන්ත්වා පච්ඡිමිකායං පටිස්සවො න කාතබ්බො. රත්තිච්ඡෙදෙ සබ්බත්ථ වස්සච්ඡෙදොති සන්නිට්ඨානං කත්වා වදන්ති. කෙචි පන න ඉච්ඡන්ති. තං සාධෙතුං අනෙකධා පපඤ්චෙන්ති. කිං තෙන.

වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

210. ‘‘සඞ්ඝං ¶ ¶ ආවුසො පවාරෙමී’’ති වුත්තත්තා පච්ඡාපි ‘‘වදතු මං සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බං විය දිස්සති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යස්මා අහං සඞ්ඝං පවාරෙමි, තස්මා තත්ථ පරියාපන්නා ථෙරා, මජ්ඣිමා, නවා වා අවිසෙසෙනායස්මන්තො සබ්බෙපි මං වදන්තූති.

212. ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, පවාරණාති එත්ථ තාදිසෙ කිච්චෙ සති යත්ථ කත්ථචි පවාරෙතුං වට්ටති. තෙනෙව මහාවිහාරෙ භික්ඛූ චාතුද්දසියං පවාරෙත්වා පන්නරසියං කායසාමග්ගිං ඉදානිපි දෙන්ති. චෙතියගිරි මහාදස්සනත්ථම්පි අට්ඨමියං ගච්ඡන්ති, තම්පි චාතුද්දසියං පවාරෙතුකාමානංයෙව හොති. ‘‘සත්තාහං අනාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමති, අනාපත්තීති වචනතො ඉදං ආචිණ්ණ’’න්ති ලිඛිතං. ‘‘නො චෙ අධිට්ඨහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති එකස්ස වුත්තදුක්කටං, තස්සෙව වුත්තං පුබ්බකිච්චඤ්ච සඞ්ඝගණානම්පි නෙතබ්බං.

213. තෙන ච භික්ඛුනාති පවාරණාදායකෙන.

අනාපත්තිපන්නරසකාදිකථාවණ්ණනා

‘‘තස්සා ¶ ච පවාරණාය ආරොචිතාය සඞ්ඝෙන ච පවාරිතෙ සබ්බෙසං සුප්පවාරිතං හොතීති වචනතො කෙවලං පවාරණාය පවාරණාදායකොපි පවාරිතොව හොතී’’ති වදන්තීති.

222. අවුට්ඨිතාය පරිසායාති පවාරෙත්වා පච්ඡා අඤ්ඤමඤ්ඤං කථෙන්තියා. එකච්චාය වුට්ඨිතායාති එකච්චෙසු යථානිසින්නෙසු එකච්චෙසු සකසකට්ඨානං ගතෙසු. පුන පවාරෙතබ්බන්ති පුනපි සබ්බෙහි සමාගන්ත්වා ¶ පවාරෙතබ්බං. ආගච්ඡන්ති සමසමා, තෙසං සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බන්ති ‘‘ගතෙ අනානෙත්වා නිසින්නානංයෙව සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං, උපොසථක්ඛන්ධකෙපි එසෙව නයො’’ති ලිඛිතං. සබ්බාය වුට්ඨිතාය පරිසාය ආගච්ඡන්ති සමසමා, තෙසං සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බන්ති ‘‘යදි සබ්බෙ වුට්ඨහිත්වා ගතා, සන්නිපාතෙතුඤ්ච න සක්කා, එකච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා පවාරෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. කස්මා? ඤත්තිං ඨපෙත්වා කත්තබ්බසඞ්ඝකම්මාභාවා වග්ගං න හොති කිර. එත්ථ පන එකච්චෙසු ගතෙසුපි සබ්බෙසු ගතෙසුපි සබ්බෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා කෙවලං පවාරෙතබ්බං. එකච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා පවාරෙතුං න වට්ටති ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, පවාරෙමී’’ති වචනතො. සබ්බෙපි හි සන්නිපතිතා පච්ඡා දිට්ඨං වා සුතං වා පරිසඞ්කිතං වා වත්තාරො හොන්ති. අනාගතානං අත්ථිභාවං ඤත්වාපි එකච්චානං සන්තිකෙ පවාරණාවචනං විය හොති. සම්මුඛීභූතෙ චත්තාරො සන්නිපාතාපෙත්වා නිස්සග්ගියං ආපන්නචීවරාදිනිස්සජ්ජනං විය පවාරණා න හොති සබ්බායත්තත්තා. ‘‘සමග්ගානං පවාරණා පඤ්ඤත්තා’’ති වචනඤ්චෙත්ථ සාධකං. ‘‘ඉතො අඤ්ඤථා න වට්ටති අට්ඨකථායං අනනුඤ්ඤාතත්තා’’ති උපතිස්සත්ථෙරො වදති. ‘‘ථොකතරෙහි තෙසං සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වාවා’’ති වුත්තං. ආගන්තුකා නාම නවමිතො පට්ඨායාගතා වා වජසත්ථනාවාසු වුත්ථවස්සා වා හොන්ති.

237. ‘‘දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි හොති තථාගතොතිආදී’’ති ලිඛිතං. ‘‘නත්ථි දින්නන්තිආදී’’ති වුත්තං.

239. ‘‘උපපරික්ඛිත්වා ජානිස්සාමාති තෙන සහ පවාරෙතබ්බ’’න්ති ලිඛිතං.

පවාරණාක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

242. අසීතියා ¶ ¶ …පෙ… කාරෙතීති ‘‘අසීති ගාමිකසහස්සානි සන්නිපාතාපෙත්වා’’ති ඉමස්ස කාරණවචනං. තත්ථ ‘‘ගාමානං අසීතියා සහස්සෙසූ’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අසීතියා ගාමසහස්සෙසූ’’ති වුත්තං. ගාමප්පමුඛා ගාමිකා, තෙසං සහස්සානි. ‘‘කම්මචිත්තීකතානී’’ති උපචාරෙන වුත්තං. කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානෙ හි තෙසං අඤ්ජනවණ්ණභාවො. ‘‘කෙනචිදෙව කරණීයෙනා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කෙනචිදෙවා’’ති වුත්තං. එත්ථ එවං-සද්දො ඔපම්මෙ පවත්තති. එවමුපමානොපදෙසපුච්ඡාවධාරණපටිඤ්ඤාතඔපම්මෙ. පුරතො පෙක්ඛමානානන්ති අනාදරත්ථෙ සාමිවචනං. තතො පන භගවතො ගන්ධකුටියා කවාටං සුබද්ධං පස්සිත්වා ඉච්ඡිතාකාරකුසලතාය ඉද්ධියා ගන්ත්වා කුටිං පවිසිත්වා ආරොචෙසි. විහාරපච්ඡායායන්ති විහාරස්ස වඩ්ඪමානච්ඡායායං. ‘‘අහො නූනාති අහො මහන්තො’’ති ලිඛිතං. භගවතො සම්බහුලෙහි සද්ධිං ආහිණ්ඩනං ආයස්මතො සොණස්ස වීරියාරම්භනිදස්සනෙන අනාරද්ධවීරියානං උත්තෙජනත්ථං, එවං සුඛුමාලානං පාදරක්ඛණත්ථං උපාහනා අනුඤ්ඤාතාති දස්සනත්ථඤ්ච.

243. තත්ථ ච නිමිත්තං ගණ්හාහීති තෙසං ඉන්ද්රියානං ආකාරං උපලක්ඛෙහි.

244. අධිමුත්තො හොතීති පටිවිජ්ඣිත්වා පච්චක්ඛං කත්වා ඨිතො හොති. නෙක්ඛම්මාධිමුත්තොතිආදීහි නිබ්බානං, අරහත්තඤ්ච වුත්තං. ‘‘තඤ්හි සබ්බකිලෙසෙහි නික්ඛන්තත්තා ‘නෙක්ඛම්ම’න්ති ච ගෙහතො පවිවිත්තත්තා ‘පවිවෙකො’ති ච බ්යාපජ්ජාභාවතො ‘අබ්යාපජ්ජ’න්ති ච අරහත්තං උපාදානස්ස ඛයන්තෙ උප්පන්නත්තා ‘උපාදානක්ඛයො’ති ච තණ්හාය ඛයන්තෙ උප්පන්නත්තා ‘තණ්හක්ඛයො’ති ¶ ච සම්මොහාභාවතො ‘අසම්මොහො’ති ච වුච්චතී’’ති වුත්තං. සබ්බෙහි අරහත්තං වුත්තන්ති කෙචි. සියා ඛො එවමස්සාති කදාචි එවමස්ස, අස්ස වා ආයස්මතො එවං සියා. පච්චාගච්ඡන්තො ජානන්තො. කරණීයමත්තානන්ති අත්තනො. සො එව වා ¶ පාඨො. නෙක්ඛම්මාධිමුත්තොති ඉමස්මිංයෙව අරහත්තං කථිතං. සෙසෙසු නිබ්බානන්ති කෙචි. අසම්මොහාධිමුත්තොති එත්ථෙව නිබ්බානං. සෙසෙසු අරහත්තන්ති කෙචි. ‘‘සබ්බෙස්වෙවෙතෙසු උභයම්පී’’ති වදන්ති. පවිවෙකඤ්ච චෙතසො, අධිමුත්තස්ස, උපාදානක්ඛයස්ස චාති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. ආයතනානං උප්පාදඤ්ච වයඤ්ච දිස්වා.

සබ්බනීලිකාදිපටික්ඛෙපකථාවණ්ණනා

246. ‘‘රඤ්ජනචොළකෙන පුඤ්ඡිත්වා’’ති පාඨො. ‘‘ඛල්ලකාදීනි අපනෙත්වා’ති වුත්තත්තා ද්වෙ තීණි ඡිද්දානි කත්වා වළඤ්ජෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්තානං වාදො න ගහෙතබ්බො.

254. ‘‘චතුරඞ්ගුලාධිකානී’’ති වුත්තත්තා චතුරඞ්ගුලතො හෙට්ඨා වට්ටතීති එකෙ. උභතොලොහිතකූපධානන්ති එත්ථ ‘‘කාසාවං පන වට්ටති, කුසුම්භාදිරත්තමෙව න වට්ටතී’’ති ලිඛිතං.

සබ්බචම්මපටික්ඛෙපාදිකථාවණ්ණනා

255. කිස්ස ත්යායන්ති කිස්ස තෙ අයං.

256. ගිහිවිකතන්ති ගිහීනං අත්ථාය කතං. ‘‘යත්ථ කත්ථචි නිසීදිතුං අනුජානාමීති අත්ථො’’ති ලිඛිතං. කිඤ්චාපි දීඝනිකායට්ඨකථායං ‘‘ඨපෙත්වා තූලිකං සබ්බානෙව ගොනකාදීනි රතනපරිසිබ්බිතානි වට්ටන්තී’’ති වුත්තං, අථ ඛො විනයපරියායං පත්වා ගරුකෙ ඨාතබ්බතො ඉධ වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘තත්ථ පන සුත්තන්තිකදෙසනාය ගහට්ඨාදීනම්පි වසෙන වුත්තත්තා තෙසං සඞ්ගණ්හනත්ථං ඨපෙත්වා ‘තූලිකං…පෙ… වට්ටන්තී’ති වුත්තං විය ඛායතීති අපරෙ’’ති වුත්තං.

259. මිගමාතුකොති තස්ස නාමං. වාතමිගොති ච තස්ස නාමං. ‘‘කාළසීහො කාළමුඛො ¶ කපී’’ති ලිඛිතං. චම්මං න වට්ටතීති යෙන පරියායෙන චම්මං වට්ටිස්සති, සො පරතො ආවි භවිස්සති. ‘‘අත්තනො පුග්ගලිකවසෙන ¶ පරිහාරො පටික්ඛිත්තො’’ති වුත්තං. ‘‘න, භික්ඛවෙ, කිඤ්චි චම්මං ධාරෙතබ්බ’’න්ති එත්තාවතා සිද්ධෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ගොචම්ම’’න්ති ඉදං පරතො ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු චම්මානි අත්ථරණානී’’ති එත්ථ අනුමතිප්පසඞ්ගභයා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

260. ‘‘යං ¶ ¶ භෙසජ්ජඤ්චෙව අස්සා’’ති පරතො ‘‘තදුභයෙන භිය්යොසො මත්තාය කිස්සා හොන්තී’’තිආදිනා විරොධදස්සනතො නිදානානපෙක්ඛං යථාලාභවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යථානිදානං කස්මා න වුත්තන්ති චෙ? තදඤ්ඤාපෙක්ඛාධිප්පායතො. සබ්බබුද්ධකාලෙපි හි සප්පිආදීනං සත්තාහකාලිකභාවාපෙක්ඛාති තථා වචනෙන භගවතො අධිප්පායො, තෙනෙව ‘‘ආහාරත්ථඤ්ච ඵරෙය්ය, න ච ඔළාරිකො ආහාරො පඤ්ඤායෙය්යා’’ති වුත්තං. තථා හි කාලෙ පටිග්ගහෙත්වා කාලෙ පරිභුඤ්ජිතුන්ති එත්ථ ච කාලපරිච්ඡෙදො න කතො. කුතොයෙව පන ලබ්භා තදඤ්ඤාපෙක්ඛාධිප්පායො භගවතො මූලභෙසජ්ජාදීනි තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවන්ති කාලපරිච්ඡෙදො. යං පන ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තානි පඤ්ච භෙසජ්ජානි කාලෙ පටිග්ගහෙත්වා කාලෙ පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති වචනං, තං ‘‘සන්නිධිං කත්වා අපරාපරස්මිං දිවසෙ කාලෙ එව පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමී’’ති අධිප්පායතො වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤථා අතිසයත්තාභාවතො ‘‘යං භෙසජ්ජඤ්චෙව අස්සා’’තිආදි විතක්කුප්පාදො න සම්භවති. පණීතභොජනානුමතියා පසිද්ධත්තා ආබාධානුරූපසප්පායාපෙක්ඛාය වුත්තානීති චෙ? තඤ්ච න, භිය්යොසො මත්තාය කිසාදිභාවාපත්තිදස්සනතො. යථා ‘‘උච්ඡුරසං උපාදාය ඵාණිත’’න්ති වුත්තං, තථා ‘‘නවනීතං උපාදාය සප්පි’’න්ති වත්තබ්බතො නවනීතං විසුං න වත්තබ්බන්ති චෙ? න, විසෙසදස්සනාධිප්පායතො. යථා ඵාණිතග්ගහණෙන සිද්ධෙපි පරතො උච්ඡුරසො විසුං අනුඤ්ඤාතො උච්ඡුසාමඤ්ඤතො ගුළොදකට්ඨානෙ ඨපනාධිප්පායතො. තථා නවනීතෙ විසෙසවිධිදස්සනාධිප්පායතො නවනීතං විසුං අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං. විසෙසවිධි පනස්ස භෙසජ්ජසික්ඛාපදට්ඨකථාවසෙන වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘පචිත්වා සප්පිං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුකාමෙන අධොතම්පි පචිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.622). තත්ථ සප්පි පක්කාව හොති, නාපක්කා. තථා ඵාණිතම්පි. නවනීතං අපක්කමෙව.

එත්ථාහ ¶ – නවනීතං විය උච්ඡුරසොපි සත්තාහකාලිකපාළියං එව වත්තබ්බොති? න වත්තබ්බො. කස්මා? සත්තාහකාලිකපාළියං වුත්තෙ ¶ උච්ඡුරසො ගුළාපදෙසෙන යථා අගිලානස්ස ඵාණිතං පටිසිද්ධං, තථා උච්ඡුරසොපීති ආපජ්ජති, අවුත්තෙ පන ගුළං විය සො ඵාණිතසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. ඉධ අවත්වා පච්ඡා වචනෙන ගුළොදකට්ඨානෙව ඨපිතො හොති. තදත්ථමෙව පච්ඡාභත්තං වට්ටනකපානකාධිකාරෙ වුත්තො, තස්මා එව යාමකාලිකොති චෙ? න, අට්ඨකථාවිරොධතො. න උපාදායත්ථස්ස නිස්සයත්ථත්තාති චෙ? කිං වුත්තං හොති – ‘‘උච්ඡුරසං උපාදාය උච්ඡුවිකති ඵාණිතන්ති වෙදිතබ්බා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623) යදෙතං නිස්සග්ගියට්ඨකථාවචනං, තත්ථ ‘‘උපාදායා’’ති ඉමස්ස නිස්සාය පච්චයං කත්වාති අත්ථොති. න, පරතො අපරකිරියාය අදස්සනතො. යථා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425; සං. නි. 2.43) ‘‘පටිච්චා’’ති ඉමස්ස උස්සුක්කවචනස්ස ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති අපරකිරියා දිස්සති, න තථා ‘‘උච්ඡුරසං උපාදායා’’ති එත්ථ අපරකිරියා දිස්සතීති. අයුත්තමෙතං තත්ථ තදභාවෙපි සිද්ධත්තා. යථා ‘‘චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූප’’න්ති (ධ. ස. 584) එත්ථ අපරකිරියාය අභාවෙපි උස්සුක්කවචනං සිද්ධං, තථා එත්ථාපි සියාති? න, තත්ථ පාඨසෙසාපෙක්ඛත්තා. යථා චත්තාරො මහාභූතා උපාදාය වුත්තං, පවත්තකං වා රූපන්ති ඉමං පාඨසෙසං සා පාළි අපෙක්ඛති, න තථා ඉදං අට්ඨකථාවචනං කඤ්චි පාඨං අපෙක්ඛති. පරිපුණ්ණවාදිනො හි අට්ඨකථාචරියා. සඤ්ඤාකරණමත්තං වා තස්ස රූපස්ස. ‘‘අත්ථි රූපං උපාදායා’’තිආදීසු (ධ. ස. 584) හි සඤ්ඤාකරණමත්තං, එවමිධාපීති වෙදිතබ්බං. ඉධ පන ‘‘උච්ඡුරසං උපාදායා’’ති උච්ඡුරසං ආදිං කත්වා, තතො පට්ඨායාති අත්ථො, තස්මා ‘‘උච්ඡුරසෙන සංසට්ඨං භත්තං අගිලානො භික්ඛු විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තො පණීතභොජනසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො, භික්ඛුනී පාටිදෙසනියෙනා’’ති වුත්තං, තං අයුත්තන්ති එකෙ. තෙ විසෙසහෙතුනො අභාවං දස්සෙත්වා පඤ්ඤාපෙතබ්බා.

එත්තාවතා ‘‘උච්ඡුරසං උපාදායාති උච්ඡුරසං ආදිං කත්වා’’තිආදීනං පදානං අත්ථං මිච්ඡා ගහෙත්වා යදි ‘‘උච්ඡුරසං උපාදායා’’ති වචනෙන උච්ඡුරසො ඵාණිතං සියා, ‘‘අපක්කා වා’’ති වචනං නිරත්ථකං අපක්කවචනෙන උච්ඡුරසස්ස ගහිතත්තා. අථ ‘‘පක්කා වා’’ති වචනෙන උච්ඡුරසො ඵාණිතන්ති සිද්ධං, ‘‘උච්ඡුරසං උපාදායා’’ති වචනං නිරත්ථකන්ති උත්තරං වුත්තං, තං අනුත්තරන්ති සාධිතං හොති. සො චෙතෙහි අපක්කා වාති සාමං භික්ඛුනා අපක්කා ¶ වා. අවත්ථුකපක්කා වාති භික්ඛුනාව සාමං විනා වත්ථුනා පක්කා වාති අත්ථො. තස්මා අඤ්ඤථා ‘‘සවත්ථුකපක්කා වා’’ති ච වත්තබ්බන්ති අත්ථො දස්සිතො, සො දුට්ඨු දස්සිතො. කස්මා? මහාඅට්ඨකථායං ‘‘ඣාමඋච්ඡුඵාණිතං වා කොට්ටිතඋච්ඡුඵාණිතං වා පුරෙභත්තමෙව වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා, ‘‘සවත්ථුකපක්කා වා’’ති වචනස්ස ච ලද්ධිවිරොධතො අවුත්තත්තා. ‘‘මහාපච්චරියං පන ‘එතං සවත්ථුකපක්කං වට්ටති නො වට්ටතී’ති ¶ පුච්ඡං කත්වා ‘උච්ඡුඵාණිතං පච්ඡාභත්තං නො වට්ටනකං නාම නත්ථී’ති වුත්තං, තං යුත්ත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623) වුත්තත්තා ච සවත්ථුකපක්කා වාති අත්ථො ච වුත්තොයෙව හොති, තස්මා දුද්දස්සිතොති සිද්ධං. ආහාරත්ථන්ති ආහාරපයොජනං. ආහාරකිච්චං යාපනන්ති අත්ථොති ච.

262. තෙලපරිභොගෙනාති සත්තාහකාලිකපරිභොගෙන.

263. සති පච්චයෙති එත්ථ සතිපච්චයතා ගිලානාගිලානවසෙන ද්විධා වෙදිතබ්බා. විකාලභොජනසික්ඛාපදස්ස හි අනාපත්තිවාරෙ යාමකාලිකාදීනං තිණ්ණම්පි අවිසෙසෙන සතිපච්චයතා වුත්තා. ඉමස්මිං ඛන්ධකෙ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ගුළං, අගිලානස්ස ගුළොදකං, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ලොණසොවීරකං, අගිලානස්ස උදකසම්භින්න’’න්ති වුත්තං. තස්මා සිද්ධං සතිපච්චයතා ගිලානාගිලානවසෙන දුවිධාති. අඤ්ඤථා අසති පච්චයෙ ගුළොදකාදීසු ආපජ්ජති. තතො ච පාළිවිරොධො.

පිට්ඨෙහීති පිසිතතෙලෙහි. කොට්ඨඵලන්ති කොට්ඨරුක්ඛස්ස ඵලං. ‘‘මදනඵලං වා’’ති ච ලිඛිතං. හිඞ්ගුජතු නාම හිඞ්ගුරුක්ඛස්ස දණ්ඩපල්ලවපවාළපාකනිප්ඵන්නා. හිඞ්ගුසිපාටිකා නාම තස්ස මූලසාඛපාකනිප්ඵන්නා. තකං නාම තස්ස රුක්ඛස්ස තචපාකොදකං. තකපත්තීති තස්ස පත්තපාකොදකං. තකපණ්ණීති තස්ස ඵලපාකොදකං. අථ වා ‘‘තකං නාම ලාඛා. තකපත්තීති කිත්තිමලොමලාඛා. තකපණ්ණීති පක්කලාඛා’’ති ලිඛිතං. උබ්භිදං නාම ඌසපංසුමයං.

264. ඡකණං ගොමයං. පාකතිකචුණ්ණං නාම අපක්කකසාවචුණ්ණං, තෙන ‘‘ඨපෙත්වා ගන්ධචුණ්ණං සබ්බං වට්ටතී’’ති වදන්ති. චාලිතෙහීති පරිස්සාවිතෙහි.

265. නානාසම්භාරෙහි කතන්ති නානොසධෙහි.

274. සාමං ¶ පක්කං සමපක්කන්ති දුවිධං විය දීපෙති, තස්මා ඛීරාදීසු උණ්හමත්තමෙව පාකො. තෙන උත්තණ්ඩුලාදිසමානා හොන්ති.

276-8. ‘‘බුද්ධප්පමුඛ’න්ති ¶ ආගතට්ඨානෙ ‘භික්ඛුසඞ්ඝො’ති අවත්වා ‘සඞ්ඝො’ති වුච්චති භගවන්තම්පි සඞ්ගහෙතු’’න්ති වදන්ති. නාගොති හත්ථී.

279. සම්බාධෙති වච්චමග්ගෙ භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා ච පස්සාවමග්ගෙපි අනුලොමතො. දහනං පටික්ඛෙපාභාවා වට්ටති. සත්ථවත්තිකම්මානුලොමතො න වට්ටතීති චෙ? න, පටික්ඛිත්තපටික්ඛෙපා, පටික්ඛිපිතබ්බස්ස තප්පරමතාදීපනතො, කිං වුත්තං හොති? පුබ්බෙ පටික්ඛිත්තම්පි සත්ථකම්මං සම්පිණ්ඩෙත්වා පච්ඡා ‘‘න, භික්ඛවෙ…පෙ… ථුල්ලච්චයස්සා’’ති ද්වික්ඛත්තුං සත්ථකම්මස්ස පටික්ඛෙපො කතො. තෙන සම්බාධස්ස සාමන්තා ද්වඞ්ගුලං පටික්ඛිපිතබ්බං නාම. සත්ථවත්තිකම්මතො උද්ධං නත්ථීති දීපෙති. කිඤ්ච භිය්යො පුබ්බෙ සම්බාධෙයෙව සත්ථකම්මං පටික්ඛිත්තං, පච්ඡා සම්බාධස්ස සාමන්තා ද්වඞ්ගුලම්පි පටික්ඛිත්තං, තස්මා තස්සෙව පටික්ඛෙපො, නෙතරස්සාති සිද්ධං. එත්ථ ‘‘සත්ථං නාම සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යා’’තිආදීසු විය යෙන ඡින්දති, තං සබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘කණ්ටකෙන වා’’තිආදි. ඛාරදානං පනෙත්ථ භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ පසාඛෙ ලෙපමුඛෙන අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං. එකෙ පන ‘‘සත්ථකම්මං වා’’ති පාඨං විකප්පෙත්වා වත්ථිකම්මං කරොන්ති. ‘‘වත්ථී’’ති කිර අග්ඝිකා වුච්චති. තාය ඡින්දනං වත්ථිකම්මං නාමාති ච අත්ථං වණ්ණයන්ති, තෙ ‘‘සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යා’’ති ඉමස්ස පදභාජනීයං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. අණ්ඩවුඩ්ඪීති වාතණ්ඩකො. ආදානවත්තීති ආනහවත්ති.

280. ‘‘න, භික්ඛවෙ, මනුස්සමංසං…පෙ… ථුල්ලච්චයස්සා’’ති වුත්තත්තා, ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, අප්පටි…පෙ… දුක්කටස්සා’’ති ච වුත්තත්තා අප්පටිවෙක්ඛණදුක්කටඤ්ච ථුල්ලච්චයඤ්චාති ද්වෙ ආපජ්ජති, තස්මා කප්පියමංසෙපි අප්පටිවෙක්ඛණපච්චයා දුක්කටමෙව. කෙචි ‘‘මංසභාවං ජානන්තොව ආපජ්ජති. පූවාදීසු අජානන්තස්ස කා පච්චවෙක්ඛණා’’ති වදන්ති. අජානන්තොපි ආපජ්ජති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තාති කෙචි.

හත්ථිමංසාදිපටික්ඛෙපකථාවණ්ණනා

281. ඉමෙසං ¶ …පෙ… සබ්බං න වට්ටතීති ඉදං දසන්නම්පි මනුස්සමංසාදීනං අකප්පියභාවමත්තපරිදීපනවචනං, නාපත්තිවිභාගදස්සනවචනං. යං කිඤ්චි ඤත්වා වා අඤත්වා වා ඛාදන්තස්ස ආපත්තියෙවාති ඉදම්පි අනියමිතවචනමෙව ‘‘අයං නාම ආපත්තී’’ති අවුත්තත්තා ¶ . තදුභයම්පි හෙට්ඨා මනුස්සාදීනං මංසාදීසු ථුල්ලච්චයදුක්කටාපත්තියො හොන්තීති ගහිතනයෙහි අධිප්පායො ජානිතුං සක්කාති එවං වුත්තං. තත්රායං අධිප්පායො – යස්මා එතෙසං මනුස්සාදීනං මංසාදීනි අකප්පියානි, තස්මා මනුස්සානං මංසාදීසු ථුල්ලච්චයාපත්ති. සෙසානං සබ්බත්ථ දුක්කටාපත්තීති. පාඨෙයෙව හි ලොහිතාදිං මංසගතිකං කත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, මනුස්සමංසං…පෙ… ථුල්ලච්චයස්සා’’ති වුත්තං. තත්ථෙව හත්ථාදීනං මංසාදීසුපි දුක්කටාපත්ති පඤ්ඤත්තා. තෙන වුත්තං සීහළට්ඨකථායං ‘‘මනුස්සමංසෙ වා කෙසෙ වා නඛෙ වා අට්ඨිම්හි වා ලොහිතෙ වා ථුල්ලච්චයමෙවා’’ති වුත්තං. ඉමිනා එව –

‘‘අට්ඨිපි ලොහිතං චම්මං, ලොමමෙසං න කප්පතී’’ති. –

ඛුද්දසික්ඛාගාථාපදස්ස අත්ථො ච අධිප්පායො ච සුවිඤ්ඤෙය්යොති. පටිග්ගහණෙති එත්ථ අනාදරියදුක්කටං වුත්තං. ‘‘උදකමනුස්සාදිමංසම්පි න වට්ටතී’’ති වදන්ති. නාගරාජෙන වුත්තාදීනවෙ සතිපි උජ්ඣායනාධිකාරමෙව ගහෙත්වා ‘‘පටිකූලතායා’’ති වුත්තං.

283. යථාධම්මො කාරෙතබ්බොති ඉදං සඞ්ගීතිකාරකවචනං. න හි භගවා තමෙව සික්ඛාපදං ද්වික්ඛත්තුං පඤ්ඤපෙසි, එවං එවරූපෙසූති එකෙ. පඨමපඤ්ඤත්තමෙව සන්ධාය වුත්තං, තථාපි න ච තෙ භික්ඛූ සාපත්තිකා ජාතා. කථං? පරම්පරභොජනසික්ඛාපදස්ස අට්ඨුප්පත්තියා. ‘‘අපිච මයං කාලස්සෙව පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිම්හා’’ති වුත්තං. මාතිකාවිභඞ්ගෙ (පාචි. 227) ච ‘‘පරම්පරභොජනං නාම පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන භොජනෙන නිමන්තිතො, තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං භුඤ්ජති, එතං පරම්පරභොජනං නාමා’’ති වුත්තං, තස්මා අඤ්ඤං භොජනං නාම නිමන්තනතො ලද්ධං යං කිඤ්චීති සිද්ධං. යස්මා න භොජ්ජයාගුනිමන්තනතො ලද්ධභොජනං, තස්මා ¶ ‘‘එත්ථ අනාපත්තී’’ති තෙ භික්ඛූ පරිභුඤ්ජිංසූති. එත්ථ ‘‘යථාධම්මො කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා පන අඤ්ඤනිමන්තනතො ලද්ධභොජනමෙව භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති, නෙතරන්ති අනුඤ්ඤාතං. තතො පට්ඨාය තස්ස අනාපත්තිවාරෙ ‘‘නිච්චභත්තෙ සලාකභත්තෙ පක්ඛිකෙ උපොසථිකෙ පාටිපදිකෙ’’ති වුත්තං. පුබ්බෙ වෙසාලියා පඤ්ඤත්තකාලෙ නත්ථි, යදි අත්ථි, අට්ඨුප්පත්තිමාතිකාවිභඞ්ගවිරොධො, තස්මා ‘‘අපිච මයං කාලස්සෙව පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිම්හා’’ති අට්ඨුප්පත්තියං වුත්තත්තා, පදභාජනෙපි ‘‘අඤ්ඤං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං භුඤ්ජතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා ච පඨමං වා පච්ඡා වා නිමන්තිතං භොජනං ඨපෙත්වා අනිමන්තිතමෙව ¶ භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති, නෙතරන්ති කිඤ්චාපි ආපන්නං, ‘‘න, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤත්ර නිමන්තිතෙන අඤ්ඤස්ස භොජ්ජයාගු පරිභුඤ්ජිතබ්බා’’ති වුත්තත්තා පන පඨමනිමන්තිතභොජනතො අඤ්ඤං පච්ඡා ලද්ධං නිමන්තිතභොජනං, නිච්චභත්තාදීනි ච භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තීති ආපජ්ජමානං විය ජාතන්ති අනුපඤ්ඤත්තිප්පසඞ්ගනිවාරණං, අනිමන්තනභොජනෙ ආපත්තිප්පසඞ්ගනිවාරණඤ්ච කරොන්තො, පඨමපඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදමෙව ඉමිනා අත්ථෙන පරිණාමෙන්තො ච ‘‘යථාධම්මො කාරෙතබ්බො’’ති භගවා ආහ, තස්මා තතො පට්ඨාය පච්ඡා නිමන්තනභොජනං භුඤ්ජන්තස්සෙව ආපත්ති. තෙසු න නිච්චභත්තාදීනීති ආපන්නං. තෙනෙවායස්මා උපාලිත්ථෙරො තස්ස අනාපත්තිවාරෙ ‘‘නිච්චභත්තෙ’’තිආදීනි පඤ්ච පදානි පක්ඛිපිත්වා සඞ්ගායි. අධිප්පායඤ්ඤූ හි තෙ මහානාගා, තස්මා පඨමමෙව යං භගවතා වුත්තං ‘‘පඤ්ච භොජනානි ඨපෙත්වා සබ්බත්ථ අනාපත්තී’’ති වචනං, පච්ඡාපි තං අනුරක්ඛන්තෙන අභොජනං මධුගොළකං අපරාමසිත්වා භොජ්ජයාගු එව වුත්තාති එවං ආචරියො.

එත්ථාහ – යථා පච්ඡාලද්ධලෙසෙන ථෙරෙන නිච්චභත්තාදිපක්ඛෙපො කතො, එවං කථිනක්ඛන්ධකෙ පරම්පරභොජනං පක්ඛිපිත්වා ‘‘අත්ථතකථිනානං වො, භික්ඛවෙ, ඡ කප්පිස්සන්තී’’ති කිමත්ථං න වුච්චන්ති? වුච්චතෙ – යථාවුත්තලෙසනිදස්සනත්ථං. අඤ්ඤථා ඉදං සික්ඛාපදං වෙසාලියං, අන්ධකවින්දෙ චාති උභයත්ථ උපඩ්ඪුපඩ්ඪෙන පඤ්ඤත්තං සියා. නො චෙ, සාපත්තිකා භික්ඛූ සියුං, න ච තෙ සාපත්තිකා අප්පටික්ඛිත්තෙපි තෙසං කුක්කුච්චදස්සනතො. ‘‘තෙන හි, බ්රාහ්මණ, භික්ඛූනං දෙහීති. භික්ඛූ කුක්කුච්චායන්තා න පටිග්ගණ්හන්තී’’ති හි වුත්තං. තෙසඤ්හි ‘‘පරිභුඤ්ජථා’’ති භගවතො ආණත්තියා පරිභුත්තානම්පි ‘‘ඔදිස්සකං නු ඛො ඉදං අම්හාක’’න්ති විමතිප්පත්තානං විමතිවිනොදනත්ථං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යාගුඤ්ච මධුගොළකඤ්චා’’ති ¶ වුත්තං. එවමිධාපෙතෙ පඤ්ඤත්තං පරම්පරභොජනසික්ඛාපදං ඔමද්දිත්වා පරම්පරභොජනං කථං භුඤ්ජිස්සන්තීති. එත්ථාහු කෙචි ආචරියා පරම්පරභොජනසික්ඛාපදෙනෙව ‘‘අඤ්ඤස්ස භොජනං න කප්පතී’’ති ජානන්තාපි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යාගුඤ්චා’’ති විසුං අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘පටග්ගිදානමහාවිකටාදි විය කප්පතී’’ති සඤ්ඤාය භුඤ්ජිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘අපිච මයං කාලස්සෙව භොජ්ජයාගුයා ධාතා’’තිආදි, තං අයුත්තං තත්ථ අට්ඨුප්පත්තිමාතිකාවිභඞ්ගවිරොධෙන අනාපත්තිවාරෙ නිච්චභත්තාදීනං අසම්භවප්පසඞ්ගතො, භික්ඛූනං සාපත්තිකභාවානතික්කමනතො, මිච්ඡාගාහහෙතුප්පසඞ්ගෙන භගවතා අනුඤ්ඤාතප්පසඞ්ගතො ච. තෙ හි භික්ඛූ යස්මා භගවා කත්ථචි විනයවසෙන කප්පියම්පි ‘‘ගාථාභිගීතං මෙ අභොජනෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 1.194; සු. නි. 81; මි. ප. 4.5.9) පටික්ඛිපති, තස්මා භගවතො අධිප්පායං පති ‘‘කුක්කුච්චායන්තා න පටිග්ගණ්හන්තී’’ති වුත්තං, සික්ඛාපදං පති භගවාපි අත්තනො අධිප්පායප්පකාසනත්ථමෙව ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යාගුඤ්චා’’ති ආහ. දුරවග්ගාහො හි භගවතො අධිප්පායො. තථා හි භාරද්වාජස්ස පායාසං අභොජනෙය්යන්ති අකතවිඤ්ඤත්තිප්පසඞ්ගතො පටික්ඛිපි. ආනන්දත්ථෙරෙන විඤ්ඤාපෙත්වා සජ්ජිතං තෙකටුලයාගුං පන ‘‘යදපි, ආනන්ද, විඤ්ඤත්තං, තදපි අකප්පිය’’න්ති අවත්වා ‘‘යදපි, ආනන්ද, අන්තොවුත්ථ’’න්තිආදිමෙවාහ. තෙන නො චෙ තං අන්තොවුත්ථං කප්පතීති අධිප්පායදස්සනෙන පණීතභොජනසූපොදනවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදානි උපත්ථම්භෙති භගවතොපි කප්පති, පගෙව අම්හාකන්ති.

284. ගිලානස්සෙව භගවතා ගුළො අනුඤ්ඤාතොති ‘‘යානි ඛො පන තානි ගිලානානං භික්ඛූනං පටිසායනීයානී’’ති (පාරා. 622) වචනවසෙන වුත්තං, තෙනෙව තෙ ඉධ පටිග්ගහණෙ කුක්කුච්චායිංසු. ඉධ පන ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ගුළොදක’’න්ති වත්තබ්බෙ ගුළාධිකාරත්තා පුබ්බෙ අනුඤ්ඤාතඤ්ච වත්වා අගිලානස්ස ගුළොදකං අනුඤ්ඤාතං, තෙන ගිලානෙන සති පච්චයෙ ගුළො පරිභුඤ්ජිතබ්බො, ගුළොදකං අසති පච්චයෙපි වට්ටතීති ඉමං විසෙසං දීපෙති. තත්ථ ‘‘ගුළොදකං කාලිකෙසු සත්තාහකාලිකං, භගවතා ඔදිස්සානුඤ්ඤාතත්තා සත්තාහාතික්කමෙන දුක්කට’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං, උදකසම්භින්නත්තා සත්තාහකාලිකභාවං ජහති. ‘‘යථා අම්බාදි උදකසම්භින්නං යාමකාලිකං ජාතං, තථා සත්තාහකාලිකං ජහිත්වා තදනන්තරෙ ¶ යාවජීවිකෙ ඨිත’’න්ති වදන්ති, තං යුත්තං, තඤ්ච භගවතා ඔදිස්සානුඤ්ඤාතත්තා පච්චවෙක්ඛණාභාවෙ දොසො නත්ථි. ‘‘ගුළොදක’න්ති වුත්තත්තා උදකගතික’’න්ති වදන්ති. යදි උදකමිස්සං උදකගතිකං හොති, මධුපි සියා තං තථා අනුඤ්ඤාතත්තා. මා හොතු, අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං සියා උදකගතිකත්තා, තඤ්ච න හොති, ‘‘සබ්බත්ථාපි උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බ’’න්ති අඤ්ඤතරස්මිං ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

285. සුඤ්ඤාගාරන්ති චතුත්ථජ්ඣානං.

295. ඔරවසද්දන්ති මහාසද්දං. බහූහි සම්පරිවාරෙත්වාති එත්ථ එකෙනාපි වට්ටති. ‘‘බහූසු එකස්සපි වචනෙන සහ සියාති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. ‘‘ආමසිත්වා’’ති වුත්තත්තා අනාමසිතෙ න වට්ටති. ‘‘දොසො නත්ථී’’ති වචනෙන සෙසාපි අනුඤ්ඤාතා. ‘‘භිත්තිඤ්චෙ උපසන්තෙ පච්ඡා තං පූරෙන්ති, තත්ථ කාතුං න වට්ටති, පකතිභූමියංයෙව කාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. තං උපරි අට්ඨකථායං ‘‘ඉට්ඨකාදීහි කතාචයස්සා’’තිආදිනා විරුජ්ඣති විය. මත්තිකාපිණ්ඩං වාති එත්ථ ‘‘අසතියා ¶ අනධිට්ඨිතාය සරිතට්ඨානතො පට්ඨාය චෙ උපරි අධිට්ඨිතා, හෙට්ඨා ඨිතං භණ්ඩං අකප්පියං, උපරිට්ඨිතමෙව කප්පියං, අයමෙත්ථ විසෙසො’’ති වුත්තං. එත්ථ කප්පියකුටි ලද්ධුං වට්ටතීති එවංවිධෙ පුන කාතබ්බාති අත්ථො. කප්පියකුටිං කාතුං දෙමාති එත්ථ කප්පියකුටිකිච්චං කාතුන්ති අධිප්පායො. භොජනසාලා පන සෙනාසනමෙව, තස්මා තත්ථ කාතබ්බන්ති අපරෙ. ‘‘අකතෙපි වට්ටතී’’ති වුත්තං.

‘‘මුඛසන්නිධි නාම භොජනකාලෙ සන්නිධී’’ති ලිඛිතං. මුඛසන්නිධීති තස්ස නාමං. ‘‘යදි සන්නිධි හොති, පාචිත්තියං භවෙය්ය, මුඛසන්නිධි පන දුක්කටං, තස්මා සන්නිධි අනධිප්පෙතා’’ති වුත්තං. ‘‘තස්ස සන්තකං කත්වා’’ති වුත්තත්තා අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනං නාධිප්පෙතං. චීවරවිකප්පනෙ විය කප්පියමත්තං ඤාතබ්බන්ති කෙචි.

300. ‘‘අත්තනා පටිග්ගහිතං පුරෙභත්තමෙව පරිච්චජිත්වා සාමණෙරාදීහි පානකං කත්වා දින්නෙ පුරෙභත්තමෙව වට්ටති, න පච්ඡාභත්තං සවත්ථුකපටිග්ගහිතත්තා’’ති වදන්ති, තත්ථ පුන පටිග්ගහණෙ නිද්දොසත්තා, පුරෙභත්තමෙව පටිග්ගහණස්ස ¶ නිස්සට්ඨත්තා, අත්තනා ච අග්ගහිතත්තා දොසො න දිස්සති, උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බං. සාලූකා නාම කන්දා, ‘‘ඉතො කිඤ්චිතක’’න්ති වොහරන්ති. ‘‘ඵාරුසකන්ති ගොළවිසයෙ එකො රුක්ඛො’’ති ච ලිඛිතං. ‘‘පක්කඩාකරස’’න්ති විසෙසිතත්තා ‘‘අපක්කං වට්ටතී’’ති වුත්තං. කුරුන්දිවචනෙනපි සිද්ධමෙව. තණ්ඩුලධොවනොදකම්පි ධඤ්ඤරසො එව. ‘‘නික්කසටො උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකො’’ති ලිඛිතං. සාවිත්තීති ගායත්ති. ඡන්දසොති වෙදස්ස. ‘‘න, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතෙන අකප්පියෙ සමාදපෙතබ්බ’න්ති වුත්තත්තා අනුපසම්පන්නස්සාපි න කෙවලං දසසු එව සික්ඛාපදෙසු, අථ ඛො යං භික්ඛුස්ස න කප්පති, තස්මිම්පීති අධිප්පායො’’ති වුත්තං.

305. ද්වෙ පටා දෙසනාමෙනෙවාති චීනපට්ටසොමාරපට්ටානි. තීණීති පත්තුණ්ණෙන සහ තීණි. ඉද්ධිමයිකං එහිභික්ඛූනං නිබ්බත්තං. දෙවදත්තියං අනුරුද්ධත්ථෙරෙන ලද්ධං. ‘‘යාමාතික්කමෙ සන්නිධිවසෙන සත්තාහාතික්කමෙ භෙසජ්ජසික්ඛාපදවසෙනා’’ති ලිඛිතං.

භෙසජ්ජක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

306. ‘‘කථිනන්ති ¶ ¶ පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය ථිරන්ති අත්ථො’’ති ලිඛිතං. ‘‘පඤ්ච කප්පන්තී’’ති අවත්වා ‘‘කප්පිස්සන්තී’’ති අනාගතවචනං ‘‘වො’’ති ඉමස්ස සාමිවචනපක්ඛෙ යුජ්ජති තෙසං තස්මිං ඛණෙ අනත්ථතකථිනත්තා. ද්වීසු පනෙතෙසු අත්ථවිකප්පෙසු පච්ඡිමො යුත්තො සබ්බෙසම්පි තෙසං පාවෙය්යකානං සබ්බධුතඞ්ගධරත්තා. නිමන්තනං සාදියන්තස්සෙව හි අනාමන්තචාරො පඤ්ඤත්තො, තථා ගණභොජනං. අසමාදානචාරො අනධිට්ඨිතතිචීවරස්ස නත්ථි අතෙචීවරිකස්ස යාවදත්ථචීවරචතුත්ථාදිචීවරග්ගහණසම්භවතො. ඉතරස්සාපි අනධිට්ඨානමුඛෙන ලබ්භති. චීවරුප්පාදො අපංසුකූලිකස්සෙව. ‘‘කථිනත්ථතසීමාය’’න්ති උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තං. උපචාරසීමට්ඨස්ස මතකචීවරාදිභාගියතාය බද්ධසීමාය තත්රුප්පාදාභාවතො විඤ්ඤෙය්යමෙතං උපචාරසීමාවෙත්ථ අධිප්පෙතාති. කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්තීති කෙ සාධෙන්තීති අත්ථො. පඤ්ච ජනා සාධෙන්ති. කථිනදුස්සස්ස හි දායකා පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො හොන්ති. එකො පටිග්ගාහකොති. ‘‘තත්ර චෙ, භික්ඛවෙ, ය්වායං චතුවග්ගො භික්ඛුසඞ්ඝො ඨපෙත්වා තීණි කම්මානි උපසම්පදං පවාරණං අබ්භාන’’න්ති (මහාව. 388) චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ වුත්තත්තා ‘‘න පඤ්චවග්ගකරණීය’’න්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘යස්ස සඞ්ඝො කථිනදුස්සං දෙති, තං හත්ථපාසෙ අකත්වාපි බහිසීමාය ඨිතස්සපි දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං හත්ථපාසෙ කත්වා එව දාතබ්බං. කස්මා? ‘‘තස්ස කම්මප්පත්තත්තා’’ති වුත්තං. ‘‘තත්රුප්පාදෙන තණ්ඩුලාදිනා වත්ථෙසු චෙතාපිතෙසු අත්ථතකථිනානමෙව තානි වත්ථානි පාපුණන්ති. වත්ථෙහි පන තණ්ඩුලාදීසු චෙතාපිතෙසු සබ්බෙසං තානි පාපුණන්තී’’ති වුත්තං. පඨමපවාරණාය පවාරිතා ලභන්තීති ඉදං උක්කට්ඨකොටියා වුත්තං. අන්තරායෙන අප්පවාරිතානම්පි වුත්ථවස්සානං කථිනත්ථාරසම්භවතො ඉතරෙ ගණපූරකෙ කත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බන්ති කථං පඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘ද්වින්නං පුග්ගලානං අත්ථතං හොති කථිනං අත්ථාරකස්ස ච අනුමොදකස්ස චා’’ති (පරි. 403) ¶ පරිවාරෙ එකවචනකරණතො, තත්ථෙව ‘‘සඞ්ඝස්ස අත්ථතං හොති කථිනං, ගණස්ස පුග්ගලස්ස අත්ථතං හොති කථින’’න්ති (පරි. 414) වචනතො ච.

අඤ්ඤස්මිං ¶ විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි න ලභන්තීති ඉදං කිං එකසීමස්මිං, උදාහු නානාසීමස්මින්ති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව එකසීමස්මිං, පරතො ‘‘සචෙ පන එකසීමාය බහූ විහාරා හොන්ති, සබ්බෙ භික්ඛූ සන්නිපාතෙත්වා එකත්ථ කථිනං අත්ථරිතබ්බං, විසුං විසුං අත්ථරිතුං න වට්ටතී’’ති ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන විරුජ්ඣති. ඉදඤ්හි වචනං සබ්බෙසංයෙව එකො කථිනත්ථාරොති දීපෙති. අථ නානාසීමස්මිං, උපනන්දස්ස එකාධිප්පායදානානුමතියා විරුජ්ඣති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘දෙථ, භික්ඛවෙ, මොඝපුරිසස්ස එකාධිප්පාය’’න්ති (මහාව. 364). ඉදඤ්හි වචනං ද්වීසුපි ආවාසෙසු තස්ස කථිනත්ථාරසිද්ධිං දීපෙතීති. අවිරොධොව ඉච්ඡිතබ්බො අප්පටිසිද්ධත්තා, තස්මා එකසීමස්මිං වා නානාසීමස්මිං වා නානූපචාරෙ අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි න ලභන්තීති අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. ‘‘පච්ඡිමිකාය උපසම්පන්නො පඨමපවාරණාය පවාරෙතුම්පි ලභති, වස්සිකො ච හොති ආනිසංසඤ්ච ලභතීති සාමණෙරානං වස්සූපගමනං අනුඤ්ඤාතං හොති, සාමණෙරා කථිනානිසංසං ලභන්තී’’ති වදන්ති.

තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරප්පහොනකන්ති ඉදං ‘‘න අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙන අත්ථතං හොති කථින’’න්ති ඉමාය පාළියා විරුජ්ඣනං විය දිස්සති. අයඤ්හි පාළි තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරවිරහෙනාපි න අත්ථතං හොති කථිනන්ති දීපෙතීති චෙ? න, තදත්ථජානනතො, න තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරවිරහෙන න අත්ථතං හොති කථිනන්ති හි දීපෙතුකාමො භගවා තං පාළිමාහ. යදි එවං ‘‘අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙනා’’ති න වත්තබ්බා සියාති චෙ? න, අධිප්පායජානනතොව. යො සඞ්ඝාටියා අත්ථරිතුකාමො, තස්ස අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝාටියා න අත්ථතං හොති. එස නයො ඉතරත්ථාපීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තෙනෙව සුක්කපක්ඛෙ ‘‘සඞ්ඝාටියා අත්ථතං හොතී’’තිආදිනා නයෙන එකමෙව චීවරං වුත්තං, එවං සන්තෙ ‘‘චතුවීසතියා ආකාරෙහි අනත්ථතං හොති කථිනං, සත්තරසහි ආකාරෙහි අත්ථතං හොති කථින’’න්ති යථාරහං උක්කට්ඨකොටියා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, තස්මා කණ්හපක්ඛෙ උල්ලිඛිත…පෙ… නිස්සීමට්ඨානුමොදනානං චතුවීසතියා ආකාරානං සම්භවන්තානං සබ්බෙන සබ්බං අභාවෙනපි නිමිත්තකතාදීනං අසම්භවන්තානං අඤ්ඤතරභාවෙනපි න අත්ථතං හොති කථිනන්ති එවමධිප්පායො ¶ වෙදිතබ්බො. සුක්කපක්ඛෙපි අහතාහතකප්ප…පෙ… සීමට්ඨානුමොදනානං සත්තරසන්නං ආකාරානං සම්භවන්තානං අඤ්ඤතරභාවෙනපි ඉතරෙසං සබ්බෙන සබ්බං අභාවෙනපි අත්ථතං හොති කථිනන්ති එවමධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤථා අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධො, යථාසම්භවං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බො.

තත්රිදං ¶ මුඛමත්තනිදස්සනං – කණ්හපක්ඛෙ ‘‘උත්තරාසඞ්ගෙන අත්ථතෙ කථිනෙ න අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝාටියා න අඤ්ඤත්ර අන්තරවාසකෙන අත්ථතං හොති කථින’’න්ති වචනප්පමාණතො තං කථිනං අනත්ථතං සියා. සුක්කපක්ඛෙ ච ‘‘අනිමිත්තකතෙන අත්ථතං හොති කථින’’න්ති වචනප්පමාණතො අනිමිත්තකතෙන කථිනෙ අත්ථතෙ තඤ්චෙ පරිකථා කතං, තථාපි අත්ථතමෙව කථිනං හොතීති අයං දුවිධොපි විරොධො. යථාවුත්තනයෙන අධිප්පායෙ ගහිතෙ පරිහාරො හොතීති වෙදිතබ්බං.

යො ආනිසංසං බහුං දෙතීති ඉමිනා පච්චයලොලභාවං විය දීපෙති, තථාපි භගවතා යාවදත්ථචීවරපරියෙසනපඤ්ඤාපනමුඛෙන ද්වාරං දින්නන්ති කත්වා සඞ්ඝානුග්ගහත්ථං හොති. ‘‘අකාතුං න හොතීති අනාදරියෙන අකරොන්තස්ස දුක්කට’’න්ති ලිඛිතං. අනුමොදාමාති එත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන එවං වුත්තං. ‘‘අනුමොදාමී’’ති එකකෙන වත්තබ්බං, ඉතරථා ‘‘න වට්ටතී’’ති මහාඅට්ඨකථායං කිර වුත්තං. කථිනචීවරං අධිට්ඨහිත්වා ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචාය භින්නමත්තාය පුග්ගලස්ස අත්ථතං හොති. ‘‘කම්මවාචා පන එකායෙව වට්ටතීති කථිනදුස්සස්ස එව කම්මවාචා, සෙසචීවරදානෙ අපලොකනමෙවාති අත්ථො’’ති ලිඛිතං. එකසීමායාති එකඋපචාරසීමායාති අත්ථො යුජ්ජති. කෙචි පන ‘‘බද්ධසීමා අධිප්පෙතා එකසීමාය එකට්ඨානෙ අත්ථරිතෙ සබ්බත්ථ අත්ථරිතං හොති ‘සබ්බෙ භික්ඛූ සන්නිපතිත්වා’ති වුත්තත්තා, තෙහිපි අනුමොදන්තෙහි අත්ථරිතමෙව හොති, උපචාරපරිච්ඡින්නෙ තත්ථ තත්ථ ලද්ධං තෙහි තෙහි ලද්ධබ්බං හොති. තත්ථ පවිට්ඨෙහිපි ලභිතබ්බං සබ්බෙහිපි අත්ථරිතත්තා, අයං විසෙසො. මහාඅට්ඨකථායම්පි එවමෙව වුත්ත’’න්ති වදන්ති, වීමංසිතබ්බං.

308. චතුවීසති ආකාරවන්තතාය මහාභූමිකං. ‘‘දීඝසිබ්බිතන්ති පච්ඡාකතසිබ්බනං, ඔවට්ටිත්වා සිබ්බනං වා’’ති ලිඛිතං. කණ්ඩුසං නාම පුබ්බබන්ධනං. පඨමචිමිලිකා ඝටෙත්වා ඨපිතා හොතීති කථිනදුස්සං දුබ්බලං දිස්වා ¶ තං බලවතා අත්තනො පකතිදුස්සෙන සද්ධිං ඝටෙත්වා දුපට්ටං කත්වා සිබ්බිතුකාමෙහි කථිනදුස්සතො පකතිදුස්සස්ස මහන්තතාය පඨමං තප්පමාණානුරූපං බන්ධකණ්ඩුසෙ ඝටෙත්වා රජ්ජුකෙහි බන්ධිත්වා කතං හොතීති අධිප්පායො. කථිනචීවරස්ස අප්පතාය පඨමං බද්ධදුස්සං කුච්ඡිචිමිලිකා හොති, මහාපච්චරියං, කුරුන්දියඤ්ච වුත්තවචනනිදස්සනං, බ්යඤ්ජනෙ එව භෙදො, අත්ථෙ නත්ථීති දස්සනත්ථං කතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘ඉමිනා කිං දීපෙතීති චෙ? තථාකතං දුපට්ටචීවරං පකතිචීවරස්ස මහන්තතාය පකතිචීවරසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡති, න කථිනචීවරසඞ්ඛ්යන්ති කස්සචි සියා, නෙවං දට්ඨබ්බං. එවං කුච්ඡිචිමිලිකභාවෙන ඨිතම්පි කථිනචීවරං. මහන්තම්පි තං පකතිචීවරං අත්තනො කථිනචීවරමෙවාති. හෙට්ඨිමකොටියා පඤ්චකස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා කථිනදුස්සං ඛණ්ඩාඛණ්ඩං බහුධා ඡින්දිත්වා සිබ්බිතුකාමො කථිනචීවරතො ¶ පට්ටං ගහෙත්වා අඤ්ඤස්මිං අකථිනචීවරෙ පට්ටමාරොපෙතී’’ති ලිඛිතං. අථ වා බහූනි කථිනදුස්සානි පංසුකූලානි ඛුද්දකඛුද්දකානි එකචීවරත්ථාය, මහන්තානි ච ඌනත්ථාය දින්නානි හොන්ති. කථිනචීවරතොති භික්ඛු එකච්චතො කථිනචීවරතො පට්ටං ගහෙත්වා අඤ්ඤස්මිං ආරොපෙති. එත්ථාහ – කිං පංසුකූලානි කථිනදුස්සානි විකප්පනුපගපච්ඡිමානි දාතබ්බානි, උදාහු ඛුද්දකානිපීති? එත්ථ අචීවරසඞ්ඛ්යත්තා ඛුද්දකානි දාතුං න වට්ටති. කම්මවාචා තත්ථ න රුහතීති එකෙ. ‘‘පංසුකූලෙන අත්ථතං හොතී’’ති පාළියං නයදානතො කුච්ඡිචිමිලිකභාවෙන ඨිතස්ස කථිනදුස්සස්ස අත්තනො සභාවෙන අනධිට්ඨානුපගස්ස පුරාණචීවරභාවෙනෙව අධිට්ඨානාරහස්සපි කථිනචීවරභාවානුමතිමුඛෙන අට්ඨකථායං පදානතො ච ඛුද්දකානිපි දාතුං වට්ටති. තඤ්හි කථිනත්ථාරකො ඝටෙත්වා කථිනචීවරං කරිස්සතීති කත්වා කප්පතීති එකෙ, යුත්තතරං ගහෙතබ්බං.

නිචයසන්නිධි සඞ්ඝායත්තා සඞ්ඝෙන කතත්තා. රත්තාතික්කන්තං නිස්සජ්ජිතබ්බත්තා ‘‘නිස්සග්ගිය’’න්ති වුච්චති. පඤ්ච ඛණ්ඩානි පට්ටානි පමාණං අස්සාති පඤ්චකං. තෙන වා අතිරිත්තෙන වාති අත්ථො. තදහෙව සඤ්ඡින්නෙනාති සඞ්ඝෙන කථිනත්ථාරකස්ස කම්මවාචං වත්වා දින්නෙනෙව තදහෙව සඤ්ඡින්නෙන සමණ්ඩලිකතෙන භවිතබ්බං. එවං දින්නංයෙව හි පරිවාරෙ ‘‘පුබ්බකරණං සත්තහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති වුත්තං, න දායකෙන දිය්යමානං, තස්මා පරිනිට්ඨිතපුබ්බකරණමෙව චෙ ¶ දායකො සඞ්ඝස්ස දෙති, සම්පටිච්ඡිත්වා කම්මවාචාය දාතබ්බං. තෙන ච තස්මිංයෙව සීමාමණ්ඩලෙ අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිත්වා සඞ්ඝො අනුමොදාපෙතබ්බො කතපුබ්බකරණස්ස පුන කත්තබ්බාභාවතො. අත්ථාරකස්ස හත්ථගතමෙව හි සන්ධාය ‘‘න උල්ලිඛිතමත්තෙනා’’තිආදි වුත්තං. පරිනිට්ඨිතපුබ්බකරණම්පි පුන ධොවිත්වා විසිබ්බිත්වා කාතබ්බමෙව වචනපමාණතොති චෙ? න, ඡින්නස්ස පුන ඡෙදාසම්භවතො. අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ ඡින්දිතබ්බමෙවාති චෙ? න, පබ්බජ්ජාධිකාරෙ ‘‘කෙසමස්සුං ඔහාරාපෙත්වා’’ති වචනප්පමාණතො මුණ්ඩිකස්ස ඡින්නෙපි කෙසෙ පරියෙසිත්වා සිරස්මිං ඨපෙත්වා පුන ඔහාරාපෙත්වා පබ්බාජෙතබ්බප්පසඞ්ගතො, න ඉධ න-කාරෙන පටිසිද්ධත්තාති චෙ? න, ‘‘න අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝාටියා’’ති න-කාරෙන පටිසිද්ධත්තා උත්තරාසඞ්ගෙන අත්ථතෙ අනත්ථතං හොතීති අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො, තස්මා අභිනිවෙසො න කාතබ්බො. ‘‘බහිඋපචාරසීමාය ඨිතො’’ති වුත්තත්තාපි පුබ්බෙ වුත්තවිනිච්ඡයොව ගහෙතබ්බො.

309. අසන්නිධිකතෙන අත්ථතං හොති කථිනන්ති එත්ථ කිං කථිනත්ථාරමාසෙයෙව දුවිධොපි සන්නිධි අධිප්පෙතො, උදාහු තතො පුබ්බෙපි, දායකෙන වා කදා දාතබ්බං, කිං කථිනත්ථාරමාසෙයෙව, උදාහු ¶ තතො පුබ්බෙපි, කථිනත්ථාරමාසෙපි අසුකස්මිං දිවසෙයෙව අත්ථාරත්ථාය දම්මීති දාතුං වට්ටති න වට්ටතීති ඉදං විචාරෙතබ්බං. කථිනත්ථාරමාසෙ එව දුවිධොපි සන්නිධි. දායකෙනාපි වස්සාවාසිකං විය කථිනචීවරං උද්දිස්ස දින්නං න වට්ටති. කස්මා? ‘‘කථිනදායකස්ස වත්තං අත්ථී’’තිආදිනා (මහාව. අට්ඨ. 306) නයෙන අට්ඨකථායං වුත්තත්තා. උක්කට්ඨමත්තමෙතන්ති චෙ? න, ‘‘කථිනං නාම අතිඋක්කට්ඨං වට්ටතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 308) වුත්තත්තා. න ආගමනං සන්ධාය වුත්තන්ති චෙ? න, ඉදම්පි ආගමනමෙව සන්ධාය වුත්තං, පුබ්බෙ දින්නං න වට්ටතීති.

310. කථිනස්සාති කථිනත්ථාරස්ස. උබ්භාරායාති වූපසමාය, අප්පවත්තියාති අත්ථො. කිමත්ථියං උබ්භාරනිදස්සනන්ති චෙ? පඤ්චහි අනාපත්තිකාලපරියන්තදස්සනෙන තෙසු සංවරුප්පාදනත්ථං. අඤ්ඤථා ‘‘චීවරකාලසමයො නාම අනත්ථතෙ කථිනෙ වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො, අත්ථතෙ කථිනෙ පඤ්ච මාසා’’ති (පාරා. 649) විභඞ්ගෙ වුත්තත්තා අන්තරාපක්කමනන්තිකාදිඋබ්භාරාභාවෙපි පඤ්චහි පඤ්චසු මාසෙසු අනාපත්තියෙවාති මිච්ඡාගාහො සියා ¶ . තතො ආපත්තිඛෙත්තෙ අනාපත්තිඛෙත්තසඤ්ඤාය තං තං ආපත්තිං ආපජ්ජති, ඉතරෙසඤ්ච භික්ඛූනං ලාභන්තරායං කරොතීති වෙදිතබ්බං.

311. සන්නිට්ඨානන්තිකෙ ද්වෙපි පලිබොධා එකතො ඡිජ්ජන්තීති ඉධ, පරිවාරට්ඨකථායඤ්ච වුත්තං ඉමිස්සා ඛන්ධකපාළියා සමෙති එකතො උභින්නම්පි ධුරනික්ඛෙපස්ස කතත්තා. ‘‘ඉදං බහිසීමායමෙව වුත්තං සන්නිට්ඨානන්තිකං සන්ධාය වුත්තං. යං පන වුත්තං පරිවාරෙ ‘චත්තාරො කථිනුද්ධාරා සියා අන්තොසීමාය උද්ධරිය්යන්ති, සියා බහිසීමාය උද්ධරිය්යන්ති, නිට්ඨානන්තිකො සන්නිට්ඨානන්තිකො නාසනන්තිකො ආසාවච්ඡෙදිකො’ති (පරි. 416). තත්ථ බහිසීමාය සන්නිට්ඨානන්තිකො උද්ධරිය්යතීති ඉධ දස්සිතනයොව. කථං අන්තොසීමාය සන්නිට්ඨානන්තිකො? අකතචීවරමාදාය ‘න පච්චෙස්ස’න්ති ගතො, ගතගතට්ඨානෙ ඵාසුවිහාරං අලභන්තො තමෙව විහාරං ආගච්ඡති, තස්ස චීවරපලිබොධො ඨිතො. සො ච ‘නෙවිමං චීවරං කාරෙස්ස’න්ති චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ ඡිජ්ජති, තස්මා අන්තොසීමාය උද්ධරිය්යති, තස්මා දුවිධො සන්නිට්ඨානන්තිකො’’ති පොරාණගණ්ඨිපදෙ ලිඛිතං, තං යුත්තං, අඤ්ඤථා අන්තොසීමාය ‘‘නෙවිමං චීවරං කාරෙස්ස’’න්ති පවත්තඋබ්භාරො ඉතරෙසු සමොධානං න ගච්ඡතීති අතිරිත්තො සියා. සීමාතික්කන්තිකොති චීවරකාලසීමාතික්කන්තිකො. සඋබ්භාරෙ චීවරපලිබොධො පඨමං ඡිජ්ජන්තො විය ඛායති, අථ ඛො ¶ සාපෙක්ඛතාය චීවරකරණෙ සඋස්සාහොව හොතීති ලෙසං සන්ධාය පරිවාරවසෙන ‘‘ද්වෙ පලිබොධා අපුබ්බං අචරිමං ඡිජ්ජන්තී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 311) වුත්තං. ‘‘කතචීවරො’’ති වුත්තත්තා ඉධ න සම්භවති.

316. සබ්බං අත්තනො පරික්ඛාරං අනවසෙසෙත්වා පක්කමන්තො ‘‘සමාදාය පක්කමතී’’ති වුච්චති. ‘‘කථිනුද්ධාරෙ විසෙසො නත්ථි. පුග්ගලාධිප්පායවිසෙසෙන කෙවලං වාරදස්සනත්ථං සමාදායවාරා වුත්තා’’ති සබ්බෙසු ගණ්ඨිපදෙසු ලිඛිතං. ඉධ පන පුග්ගලාධිප්පායෙන පයොජනං වීමංසිතබ්බං. පක්කමනන්තිකස්ස අභාවා ‘‘යථාසම්භව’’න්ති වුත්තං. විප්පකතෙපි ධුරනික්ඛෙපවසෙන පක්කමනන්තිකතා සම්භවති, තස්මා පක්කමනන්තිකවාරොපි වත්තබ්බොති චෙ? න, සන්නිට්ඨානන්තිකලක්ඛණප්පසඞ්ගතො. අකතචීවරස්ස න සවනන්තිකතා ච.

තත්රායං ¶ ආදිතො පට්ඨාය වාරවිභාවනා – ආදායවාරා සත්ත, තථා සමාදායවාරාති ද්වෙ සත්තකවාරා. තතො පක්කමනන්තිකං වජ්ජෙත්වා විප්පකතචීවරස්ස ආදායවාරා, සමාදායවාරා චාති ද්වෙ ඡක්කවාරා. තතො පරං නිට්ඨානසන්නිට්ඨානනාසනන්තිකානං වසෙන තීණි තිකානි දස්සිතානි, තත්ථ පඨමත්තිකං අන්තොසීමාය ‘‘න පච්චෙස්ස’’න්ති ඉමං විධිං අනාමසිත්වා බහිසීමායං එව ‘‘න පච්චෙස්ස’’න්ති පවත්තං, තස්මා පක්කමනන්තිකසීමාතික්කන්තිකසඋබ්භාරා තත්ථ න යුජ්ජන්ති. ‘‘ආසාවච්ඡෙදිකො සම්භවන්තොපි යථාවුත්තකාරණෙන න වුත්තො. දුතියත්තිකං අන්තොසීමාය ‘න පච්චෙස්ස’න්ති පවත්තං, එත්ථ කිඤ්චාපි පක්කමනන්තිකො සම්භවති, තථාපි යෙහි චීවරපලිබොධො ඡිජ්ජති, තෙසංයෙවාධිප්පෙතත්තා න වුත්තො’’ති පොරාණගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. සබ්බස්මිම්පි පන්නරසකෙ විප්පකතචීවරස්සෙවාධිප්පෙතත්තාති තක්කො. අධිට්ඨානුපගෙ ච විප්පකතෙ සති න නිට්ඨානන්තිකො. නිට්ඨානාවසෙසෙ සති න නාසනන්තිකොති පොරාණා. තතියත්තිකං අනධිට්ඨිත-පදෙන විසෙසෙත්වා පවත්තං, අත්ථතො පඨමත්තිකෙන සමෙති. තස්ස අත්ථදස්සනපයොජනං කිර තං. යස්මා ඉමෙ තයො අත්ථවිකප්පා ඉමෙහි එව තීහි කථිනුද්ධාරෙහි සක්කා දස්සෙතුං, තස්මා ඉමෙව යොජිතා එකසම්බන්ධවසෙන, අඤ්ඤථා පඨමත්තිකං ඡක්කං භවෙය්ය ඉමස්ස පන්නරසකස්ස අන්තෙ ඡක්කං විය. තතියත්තිකානන්තරං චතුත්ථත්තිකං සම්භවන්තං ‘‘අන්තොසීමායං ‘පච්චෙස්ස’’න්ති වචනවිසෙසෙන සම්භවති. තථා ච යොජියමානං ඉතරෙහි සවනන්තිකාදීහි අවිරුද්ධක්කමං හොති, තස්මා චතුත්ථත්තිකං අහුත්වා ඡක්කං ජාතන්ති වෙදිතබ්බං. එවං තීණි තිකානි එකං ඡක්කඤ්චාති පඨමං පන්නරසකං වෙදිතබ්බං. ඉදානි ඉදමෙව පන්නරසකං උපසග්ගවිසෙසෙන දුතියං සමාදායපන්නරසකං නාම කතං. පුන විප්පකතචීවරං ආදායාති තතියං පන්නරසකං, සමාදායාති චතුත්ථං පන්නරසකං දස්සිතං. එවං චත්තාරි පන්නරසකානි වෙදිතබ්බානි ¶ . තත්ථ පඨමදුතියෙසු පන්නරසකෙසු සබ්බෙන සබ්බං අකතචීවරං අධිප්පෙතං, ඉතරෙසු ද්වීසු විප්පකතන්ති යොජෙතබ්බං. ‘‘පුබ්බෙ නිබද්ධට්ඨානෙ චීවරාසාය ගහෙතබ්බං, අඤ්ඤත්ථ න වට්ටති. උපච්ඡින්නාය චෙ චීවරාසාය චීවරං උප්පන්නං, න තං චීවරපලිබොධං කරොතී’’ති පොරාණගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. නිස්සග්ගියෙසු තතියකථිනෙ ආගතචීවරපච්චාසා ඉධ චීවරාසාති තක්කො. යත්ථ චීවරාසා, තං ඨානං අධිකරණූපචාරෙන ‘‘චීවරාසා’’ත්වෙව වුච්චතීති කත්වා ‘‘තං චීවරාසං පයිරුපාසතී’’තිආදි වුත්තං, තස්මා අනාසාය ලභතීති අනාසායිතට්ඨානෙ ලභතීතිආදිනා අත්ථො ¶ ගහෙතබ්බො. එත්ථ නිට්ඨානසන්නිට්ඨානනාසනආසාවච්ඡෙදිකවසෙන එකො වාරොති ඉදමෙකං චතුක්කං ජාතං, තස්මා පුබ්බෙ වුත්තානි තීණි තිකානි ආසාවච්ඡෙදිකාධිකානි තීණි චතුක්කානීති එකං අනාසායද්වාදසකන්ති වෙදිතබ්බං. තදනන්තරෙ ආසායද්වාදසකෙ කිඤ්චාපි පඨමද්වාදසක්කමො ලබ්භති, තථාපි තං නිබ්බිසෙසන්ති තමෙකං ද්වාදසකං අවුත්තසිද්ධං කත්වා විසෙසතො දස්සෙතුං ආදිතො පට්ඨාය ‘‘අන්තොසීමාය පච්චෙස්ස’’න්ති වුත්තං, තං දුතියචතුක්කෙ ‘‘සො බහිසීමගතො සුණාතී’’තිආදිවචනස්ස තතියචතුක්කෙ සවනන්තිකාදීනඤ්ච ඔකාසකරණත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදං පන ද්වාදසකං අනාසාය වසෙන ලබ්භමානම්පි ඉමිනා අවුත්තසිද්ධං කත්වා න දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. එවමෙත්ථ ද්වෙ ද්වාදසකානි උද්ධරිතානි. කරණීයද්වාදසකෙපි යථාදස්සිතඅනාසායද්වාදසකං, අවුත්තසිද්ධං ආසායද්වාදසකඤ්චාති ද්වෙ ද්වාදසකානි උද්ධරිතබ්බානි. ඉදානි දිසංගමිකනවකං හොති. තත්ථ යස්මා ‘‘දිසංගමිකො පක්කමතී’’ති වචනෙනෙව ‘‘න පච්චෙස්ස’’න්ති ඉදං අවුත්තසිද්ධමෙව, තස්මා තං න වුත්තං. එත්තාවතා ආවාසපලිබොධාභාවො දස්සිතො.

321. ‘‘චීවරපටිවීසං අපවිලායමානො’’ති ඉමිනා චීවරපලිබොධසමඞ්ගිතමස්ස දස්සෙති. පටිවීසොති අත්තනො පත්තබ්බො චීවරභාගො. අපවිලායමානොති ආකඞ්ඛමානො. තස්ස චීවරලාභෙ සති වස්සංවුත්ථාවාසෙ නිට්ඨානසන්නිට්ඨානනාසනන්තිකානං වසෙන එකං තිකං, තෙසංයෙව වසෙන අන්තරාමග්ගෙ එකං, ගතට්ඨානෙ එකන්ති තිණ්ණං තිකානං වසෙන එකං නවකං වෙදිතබ්බං. තතො පරං නිට්ඨානසන්නිට්ඨානනාසනන්ති කසීමාතික්කන්තිකසඋබ්භාරානං වසෙන ඵාසුවිහාරපඤ්චකං වුත්තං. උභයත්ථ සෙසකථිනුද්ධාරාසම්භවො පාකටොව. අයං පනෙත්ථ පඤ්චකෙ විසෙසො – සමාදායවාරො න සම්භවති ‘‘පච්චෙස්ස’’න්ති පච්චාගමනාධිප්පායතො.

325. ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ කථිනස්ස පලිබොධාති කථිනත්ථාරස්ස අනුපබන්ධනපච්චයාති.

328. අමොහජාතිකත්තා න චිරස්සෙව විඤ්ඤුතං පාපුණි. අහං තෙ පිතා, කෙනට්ඨෙන? යස්මා ත්වං මයා පොසාපිතො.

329. ‘‘සක්කෙ විස්සට්ඨමත්තෙ’’ති පාඨො, අට්ඨමසික්ඛාපදෙ විස්සට්ඨමත්තොව.

334. භුඤ්ජිතුං නිසින්නස්සාති එත්ථ ‘‘ධම්මපදෙ ‘බහිනගරෙ දිස්වා’ති වුත්තං, තස්මා ද්වීසු දිවසෙසු දින්නං තෙන තෙසු එකෙකං ගහෙත්වා ද්වීසු අට්ඨකථාසු වුත්තන්ති යුජ්ජතී’’ති වදන්ති.

336. කබළෙ කබළෙති එත්ථ කිඤ්චාපි ගුළාදීසු පක්ඛිත්තං, තං පන භගවාව පරිභුඤ්ජි, තස්මා නත්ථි දොසො.

337. මහාපිට්ඨියකොජවං නාම අතිරෙකචතුරඞ්ගුලපුප්ඵං කිර.

340. උපචාරෙති ¶ සුසානස්ස උපචාරෙ. බහිපි වට්ටතීති එකෙ. කතිකකරණං දස්සෙත්වා ‘‘මය්හං සන්තකං තව ච මම ච හොතූති වත්වා ඉතරෙන ච තථාවුත්තෙ වට්ටතී’’ති සමානපරික්ඛාරවිධිං වදන්ති.

342. ‘‘ඛණ්ඩසීමායපි සම්මන්නිතුං වට්ටතීති වුත්තත්තා සෙසකම්මානිපි තත්ථ නිසීදිත්වා කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘එවං සන්තෙ චොරිකාය කතසදිසං හොති ¶ , තස්මා න වට්ටතී’’ති දීපවාසිනො වදන්ති කිර. ‘‘චොරිකාය ගහිතත්තා න පාපුණාතීති සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ආගතසුත්තඤ්ච සාධක’’න්ති වදන්ති, තස්මා තෙසං මතෙන ඉදං ආවෙණිකලක්ඛණන්ති වෙදිතබ්බං.

භණ්ඩාගාරසම්මුතිආදිකථාවණ්ණනා

343. ‘‘ඉදං පන භණ්ඩාගාරන්ති ආවෙණිකලක්ඛණ’’න්ති වුත්තං.

344. ගොමයෙ ආපත්ති නත්ථි, විරූපත්තාවාරිතං. ‘‘කුඞ්කුමපුප්ඵං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ‘‘අල්ලිකායා’’තිපි පාඨො අත්ථි.

353. අට්ඨානමෙතන්ති එත්ථ රූපකණ්ඩෙ ‘‘චතුසමුට්ඨානික’’න්ති වුත්තත්තා කම්මසමුට්ඨානං රාගචිත්තාභාවා න මුච්චතීති වා රාගපච්චයෙ සති කම්මසමුට්ඨානං හොතීති වා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං කථාවත්ථුනා ච.

362. අග්ගළගුත්තියෙව පමාණන්ති ඉමෙහි චතූහි නික්ඛෙපකාරණෙහි ඨපෙන්තෙන අග්ගළගුත්තිවිහාරෙයෙව ඨපෙතුං වට්ටතීති අධිප්පායො.

363. නො ¶ චෙ අත්ථතං හොති ‘‘එකං චීවරමාස’’න්ති න වත්තබ්බං. කස්මා? ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තස්සෙව තානි චීවරානි යාව චීවරමාසා’’ති වචනස්ස අභාවතො, තස්මා අනත්ථතකථිනස්ස අනනුඤ්ඤාතන්ති චෙ? න, හෙට්ඨා අනුඤ්ඤාතත්තා, තතො ලීනත්ථදීපනත්ථමිධ තථා වුත්තත්තා ච. හෙට්ඨා හි ‘‘අකාලචීවරං නාම අනත්ථතෙ කථිනෙ එකාදසමාසෙ උප්පන්නං, අත්ථතෙ කථිනෙ සත්තමාසෙ උප්පන්නං, කාලෙපි ආදිස්ස දින්නං, එතං අකාලචීවරං නාමා’’ති (පාරා. 500) වචනතො අනත්ථතකථිනානං එකචීවරමාසෙ උප්පන්නං, තෙසංයෙව හොතීති සිද්ධං, තස්මා ඉධ තං අවත්වා එකොපි තයො ගණපූරකෙ ලභිත්වා කථිනං අත්ථරිතුං ලභතීති ඉමං ලීනත්ථං පකාසෙතුං ‘‘යාව කථිනස්ස උබ්භාරායා’’ති වුත්තං. ඉතරථා අයමත්ථො න ඤායති. ‘‘ජානිතබ්බො ¶ ච විනයධරෙහීති තථා වුත්තොති අපරෙ’’ති වුත්තං. අත්ථතං හොති, පඤ්ච මාසෙ සබ්බං තස්සෙව භික්ඛුනො හොතීති සම්බන්ධො. අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගවචනං. ‘‘ඉධ වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’’ති නියමිතත්තා ‘‘වස්සාවාසිකං දෙමා’’ති එත්ථ ච ‘‘ඉධා’’ති අධිකාරත්තා තස්මිං වුත්තෙ ලභති. ‘‘පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තාති චීවරකාලස්සාසන්නත්තා ච අනත්ථතකථිනානම්පි වුත්ථවස්සානඤ්ච අනුඤ්ඤාතට්ඨානත්තා එව වුත්ත’’න්ති අඤ්ඤතරස්මිං ගණ්ඨිපදෙ ලිඛිතං. කෙචි පන ‘‘යං පන ඉදං ‘ඉධ වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’තිආදිං කත්වා යාව ‘අනාගතවස්සෙ’ති පදං, තාව පුච්ඡිත්වා ‘කස්මා? පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’ති ඉදං පරතො ‘තත්ර සම්මුඛීභූතානං සබ්බෙසං පාපුණාතී’ති ඉමස්ස පරියොසානෙ ‘කස්මා? පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’ති ලිඛිතබ්බං. කස්මාති චෙ? පරතො ‘චීවරමාසතො පට්ඨාය යාව හෙමන්තස්සා’ති වුත්තෙන නිබ්බිසෙසත්තා, තස්මා එව එකච්චෙසු පණ්ඩිතන්ති වදන්තී’’ති වදන්ති. ඉධ පන ඉධ-සද්දෙන විසෙසිතං, තත්ථ නත්ථි, තස්මා අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධො නත්ථීති ගහෙතබ්බං. ‘‘මය්හිමානි චීවරානි පාපුණන්තී’’ති වචනමෙවාධිට්ඨානං, ඉදමෙත්ථ උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං. ‘‘මය්හිමානි චීවරානී’ති වුත්තෙපි අධිට්ඨිතමෙව හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘මය්හිමානී’ති වුත්තෙ තස්ස චීවරානි නාම නත්ථි, තස්මා ‘චීවරානි පාපුණන්තී’ති වත්තබ්බමෙවා’’ති වදන්ති. දුග්ගහිතානීති සඞ්ඝිකානෙව හොන්ති. ‘‘ගහිතමෙව නාමා’ති ඉමස්ස ඉදං පත්තන්ති කිඤ්චාපි න විදිතං, තෙ පන භාගා තෙසං අත්ථතො පත්තායෙවාති අධිප්පායො’’ති ලිඛිතං. ‘‘එකස්මිං අපතිතෙ පුන ආගතා ලභන්තී’’ති වුත්තං.

උපනන්දසක්යපුත්තවත්ථුකථාවණ්ණනා

364. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤත්ර වස්සංවුත්ථෙනා’’ති චීවරසමයං උපාදාය පටික්ඛෙපො කතො ¶ .එකස්මිං විහාරෙ ‘‘රාජවිහාරෙ විය නානාපරිවෙණෙසු වා ඉධ වා වුත්ථා ලභතූ’’ති වත්වා දින්නං. ‘‘සත්තාහවාරෙන අරුණමෙව උට්ඨාපෙතීති එතං වචනමත්තමෙව එකවිහාරෙ සත්තාහකිච්චාභාවා’’ති ච ලිඛිතං.

369. භික්ඛුස්සාති භික්ඛුස්මිං කාලංකතෙ. තත්ථ ‘‘පත්තචීවරෙ’’ති පධානපරික්ඛාරදස්සනමුඛෙන සබ්බපරික්ඛාරනිදස්සනන්ති වෙදිතබ්බං. අධම්මෙන උප්පන්නඤ්චෙතං ¶ හොති, සඞ්ඝස්ස කප්පියමෙව මතත්තාති එකෙ. නොති තක්කො පත්තචතුක්කෙ සබ්බථා අකප්පියපත්තනයවිරොධතො. අධම්මෙන උප්පන්නසෙනාසනෙ ච වසතො අනාපත්ති. අඤ්ඤතරස්මිං ආවාසෙ ද්වෙ භික්ඛූ වසන්ති, තත්ථ චෙකො කාලංකතො, ඉතරො තස්ස පරික්ඛාරං අපාපෙත්වා තං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හාති, සඞ්ඝසන්තකං ගහිතං හොති, භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. අනාවාසෙ ගණ්හාති, න කාරෙතබ්බො අස්සාමිකස්ස ගහිතත්තා. මරණසමයෙ වත්තුං අසහන්තො චෙ චිත්තෙනෙව දෙති, පුඤ්ඤං පසවති, සඞ්ඝොව තස්ස සාමී. පරො වා අවිස්සාසිකො සයමෙව ගණ්හාති, ගහණං න රුහති, ථෙය්යචිත්තෙන චෙ, භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. තස්ස ච ආවාසගතස්ස කො සාමී. ‘‘සඞ්ඝො සාමී’’ති වචනතො සඞ්ඝෙන බලක්කාරෙන සො වාරෙතබ්බොති එකෙ. ජීවමානකාලෙ ගහිතත්තා න සඞ්ඝො සාමීති එකෙ. සාමිකො චෙ සයං පස්සිත්වා අච්ඡින්දිතුං ලභති, සඞ්ඝොපි ලභති සාමිඨානෙ ඨිතත්තාති ඉතරෙ, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

මතකස්ස හිරඤ්ඤාදිඅකප්පියභණ්ඩං හොති. උග්ගහිතඤ්චෙතං හොති, උග්ගහිතෙ වුත්තනයෙන පටිපජ්ජිතබ්බං. ධම්මෙන උප්පන්නං චෙ, කප්පියකාරකො ආචික්ඛිතබ්බො. දාසො චෙ ගහිතො හොති, න සඞ්ඝො සාමී, ආරාමිකො චෙ, සඞ්ඝො සාමී. ගාවීමහිංසීආදයො හොන්ති, ආවාසගතානං සඞ්ඝො සාමී, අනාවාසගතානං න සඞ්ඝො සාමී. සඞ්ඝො චෙ ආවාසං ආනෙත්වා අත්තනො සන්තකං කත්වා පච්ඡා සමීපෙ බහිසීමාය ඨපෙති, කාරකසඞ්ඝො සාමී, තථා ආරාමිකෙ. මතකස්ස පරික්ඛාරො නික්ඛෙපවසෙන ඨපිතො හොති, එසොව සාමී. මහග්ඝො චෙ හොති, සෙසස්ස සඞ්ඝො සාමී. ‘‘කෙනචි ගිලානුපට්ඨාකෙනා’’ති වත්තබ්බක්කමො එතෙන දස්සිතො. පුන උපට්ඨාකානං බහුභාවෙ සති සබ්බෙසං දාතබ්බකම්මං දස්සෙන්තෙන භගවතා කම්මවාචායං ‘‘ගිලානුපට්ඨාකාන’’න්ති වුත්තං. සාමණෙරවාරෙ ‘‘චීවර’’න්ති පාඨො. ‘‘ඉමං තුය්හං දෙමි දදාමි දජ්ජාමි ඔණොජෙමි පරිච්චජාමි විස්සජ්ජාමි නිස්සජ්ජාමී’ති වා ‘ඉත්ථන්නාමස්ස දෙමි…පෙ… නිස්සජ්ජාමී’ති වා වදති, ‘සම්මුඛා වා පරම්මුඛා වා වුත්තෙ දින්නංයෙව හොතී’ති ¶ දානලක්ඛණස්ස ච ‘තුය්හං ගණ්හාහී’ති වුත්තෙ ‘මය්හං ගණ්හාමී’ති වදති, ‘සුදින්නං සුග්ගහිතඤ්චා’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ගහණලක්ඛණස්ස ච වුත්තත්තා ‘මම ¶ සන්තකං තව ච මම ච හොතූ’ති එවමාදිවචනෙන සමානපරික්ඛාරං කාතුං වට්ටතීති ආචරියා’’ති ලිඛිතං.

අනුගණ්ඨිපදෙ පන අතීව පපඤ්චං කත්වා පුන ‘‘ඉදමෙත්ථ ආචරියානං සන්නිට්ඨානං – සචෙසම්බහුලා, ද්වෙ වා සමානපරික්ඛාරං කත්තුකාමා හොන්ති, තෙ සබ්බෙ අත්තනො සන්තකං වත්තමානං උප්පජ්ජනකෙන සද්ධිං පෙසලස්ස එකස්ස පරිච්චජන්ති, සො පුන තෙසමෙව පරිච්චජති, එත්තාවතා තෙ සමානපරික්ඛාරිකා හොන්තීති. ඉදං සමානපරික්ඛාරලක්ඛණං පාළිආදීසු වුත්තලක්ඛණෙයෙව පතනතො අචලප්පත්තං හොති, තථාපි පොරාණවිධිං අජ්ඣොත්ථරිත්වා වත්තනතො පටිසෙධෙතබ්බො, ආචරියානං මතානුසාරෙන කාතබ්බං කාතුකාමෙනාති අපරෙ’’ති වුත්තං, ‘‘වස්සංවුත්ථසාමණෙරො පඤ්චසු සික්ඛාපදෙසු එකං අතික්කමිත්වා පුන ගහිතො ලාභං න ලභති, අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නො නාම හොතී’’ති වදන්ති.

වස්සංවුත්ථානංඅනුප්පන්නචීවරකථාවණ්ණනා

375. උප්පන්නෙ චීවරෙ අභාජිතෙ පක්කමතීති එත්ථ ‘‘සඞ්ඝෙන තත්රුප්පාදතො එකෙකස්ස භික්ඛුනො එත්තකං වස්සාවාසිකං දාතුං සඞ්ඝස්ස රුච්චතී’’ති සාවිතෙපි විබ්භමති, තතො න ලභති, පුන පබ්බජිත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා චීවරභාජනං සම්භාවෙන්තොපි න ලභතියෙව පුබ්බපකතිතො භට්ඨත්තා. අථ පාපිතෙ විබ්භමති, ලභතී’’ති ච වුත්තං.

සඞ්ඝෙභින්නෙචීවරුප්පාදකථාවණ්ණනා

379. යස්මා අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං දුබ්බිජානං, තස්මා ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ධුවසන්නිපාතට්ඨානම්පි පරියන්තගතමෙව ගහෙතබ්බං. ‘‘මහාපච්චරියං පන භික්ඛූසුපි…පෙ… පාපුණාතීති ‘උපචාරසීමාය දෙමා’ති එවං දින්නමෙව සන්ධායා’’ති ලිඛිතං ¶ . ‘‘සමානසංවාසකසීමායා’’ති වුත්තෙ ඛණ්ඩසීමාදීසු ඨිතානං න පාපුණාති තාසං විසුං සමානසංවාසකසීමත්තා. සමානසංවාසකඅවිප්පවාසසීමානං ඉදං නානත්තං – ‘‘අවිප්පවාසසීමාය දම්මී’’ති දින්නං ගාමට්ඨානං න පාපුණාති. කස්මා? ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ¶ ගාමූපචාරඤ්චා’’ති වුත්තත්තා. ‘‘සමානසංවාසකසීමායා’’ති දින්නං පන යස්මිං ඨානෙ අවිප්පවාසසීමා අත්ථි, තත්ථ ඨිතානං, ඉතරත්ර ඨිතානඤ්ච පාපුණාති. ‘‘ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වා ‘සීමට්ඨකසඞ්ඝස්ස දම්මී’ති වුත්තෙ උපචාරසීමාය එව පරිච්ඡින්දිත්වා දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘අවිප්පවාසසීමාය දෙමා’’ති ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වා දින්නෙ තත්ථෙව පාපුණාතීති කෙචි. යොජනසතම්පි පූරෙත්වා නිසීදන්තීති එත්ථ විහාරූපචාරෙ හත්ථපාසෙන, බහිගාමාදීසු ද්වාදසහත්ථෙන උපචාරොති එකෙ. ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තෙ එකාබද්ධා හුත්වාපි පරික්ඛෙපපරික්ඛෙපාරහට්ඨානං අතික්කමිත්වා ඨිතානං න පාපුණාතීති එකෙ. ‘‘භික්ඛුනිවිහාරතො බහි යත්ථ කත්ථචි ඨත්වා ‘සඞ්ඝස්සා’ති වුත්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝොව සාමී’’ති වදන්ති. එකොපි ගන්ත්වාති එත්ථ සබ්බෙසං වා පාපෙත්වා ගන්තබ්බං, ආනෙත්වා වා පාපෙතබ්බං, ඉතරථා ගතස්ස න පාපුණාති. සමානලාභකතිකා මූලාවාසෙ සති සියා, මූලාවාසවිනාසෙන කතිකාපි විනස්සති. සමානලාභවචනං සති ද්වීසු, බහූසු වා යුජ්ජති. තෙනෙව එකස්මිං අවසිට්ඨෙ යුජ්ජතීති නො මති.

‘‘තාවකාලිකකාලෙන, මූලච්ඡෙදවසෙන වා;

අඤ්ඤෙසං කම්මං අඤ්ඤස්ස, සියා නාවාසසඞ්ගමො’’ති. –

සබ්බත්ථ දින්නමෙවාති ‘‘සමානභාගොව හොතී’’ති වදන්ති. ‘‘එකමෙකං අම්හාකං පාපුණාතීති චෙ වදති, වට්ටතී’’ති වදන්ති විභාගස්ස කතත්තා. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරෙ දින්නෙ පංසුකූලිකානං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ‘‘උභතොසඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්සා’’ති අවුත්තත්තා භික්ඛුනිසඞ්ඝෙන මිස්සිතත්තා, තත්ථ අපරියාපන්නත්තා ච පුග්ගලො විසුං ලභති. එවං සන්තෙ ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස ච දම්මී’’ති වුත්තෙපි ‘‘උභතොසඞ්ඝස්ස දින්නමෙව හොතී’’ති ඉමිනා විරුජ්ඣතීති චෙ? න විරුජ්ඣති, තං ද්වින්නං සඞ්ඝානං දින්නභාවමෙව දීපෙති, න උභතොසඞ්ඝපඤ්ඤත්තිං, තස්මා එව ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස ච තුය්හඤ්චා’’ති වාරො න වුත්තො. අථ වා අට්ඨකථාවචනමෙව පමාණං, න විචාරණාති එකෙ. යස්මා එකො අද්ධානාදියකො විය දුවිධො න හොති, තස්මා උභතොසඞ්ඝග්ගහණෙන එකො භික්ඛු න ගහිතොති ¶ . ‘‘සබ්බාවාසස්ස ච චෙතියස්ස ච ධම්මස්ස ¶ චා’ති වුත්තෙ සබ්බවිහාරෙසු චෙතියධම්මානං එකෙකස්ස භික්ඛුනො භාගො දාතබ්බො’’ති වදන්ති. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච චෙතියස්ස චා’’ති වුත්තෙ න විරුජ්ඣතීති චෙ? න, තත්ථ ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තත්තා, ඉධ විහාරෙන ඝටිතත්තා ච තම්හි තම්හි විහාරෙ එකභාගං ලභිතබ්බමෙවාති පරිහරන්ති. අත්තනො පාපෙත්වාති විකාලෙ අපරිභොගත්තා සකලොපි වට්ටෙය්යාති චෙ? ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස හරා’’ති වුත්තත්තා, තෙන ‘‘හරාමී’’ති ගහිතත්තා ච න වට්ටති. පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානම්පීති එත්ථ අපි-සද්දො අවධාරණත්ථො, පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානමෙවාති අත්ථො, ඉතරථා සමුච්චයත්ථෙ ගහිතෙ ‘‘ලක්ඛණඤ්ඤූ වදන්තී’’ති වචනං නිරත්ථකං සියා. කස්මාති ආරභිත්වා පපඤ්චං කරොන්ති. කිං තෙන, පරතො ‘‘චීවරමාසතො පට්ඨාය…පෙ… අතීතවස්සංවුත්ථානමෙව පාපුණාතී’’ති ඉමිනා සිද්ධත්තා න විචාරිතං, තෙන වුත්තං ‘‘ලක්ඛණඤ්ඤූ’’ති අචලවසෙන. සචෙ පන බහිඋපචාරසීමාය ඨිතො…පෙ… සම්පත්තානං සබ්බෙසං පාපුණාතීති යත්ථ කත්ථචි වුත්ථවස්සානන්ති අධිප්පායො ‘‘යත්ථ කත්ථචි වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං සම්පත්තානං පාපුණාතී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. අකාලචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා) කඞ්ඛාවිතරණියං වුත්තත්තා. ගිම්හානං පඨමදිවසතො පට්ඨාය වුත්තෙ පන යස්මා අනන්තරාතීතං හෙමන්තං එව වුත්ථා නාම හොන්ති, න වස්සං, තස්මා ‘‘මාතිකා ආරොපෙතබ්බා’’ති වුත්තං. යෙ වා ථෙරෙහි පෙසිතා, තෙසං පාපුණාතීති කිර අත්ථො.

395. අප්පත්තො ¶ ¶ නිස්සාරණන්ති එත්ථ නිස්සාරණං නාම කුලදූසකානංයෙව අනුඤ්ඤාතං, අයං පන කුලදූසකො න හොති, තස්මා ‘‘අප්පත්තො’’ති වුත්තො. යදි එවං කථං සුනිස්සාරිතො හොතීති? චූළවග්ගෙ ‘‘ආකඞ්ඛමානො සඞ්ඝො පබ්බාජනීයකම්මං කරෙය්යා’’ති (චූළව. 27) වුත්තත්තා. ‘‘තස්සපාපියසිකකම්මාරහස්ස තස්සපාපියසිකකම්මං කරොන්තී’’ති වචනතො චක්කං බන්ධන්ති ඤාතබ්බං.

400. ‘‘පරතොති උපාලිපුච්ඡතො පර’’න්ති ලිඛිතං. දොසාරිතපාළියං ‘‘ඌනවීසතිවස්සො න ආගතො විප්පන්නවත්ථුකත්තා’’ති වුත්තං. ඉමස්මිං චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ අධම්මකම්මානියෙව ද්විධා කත්වා පඤ්චාගතානීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව පරිවාරෙ ඉමස්මිං ඛන්ධකෙ ‘‘පඤ්ච අධම්මිකානී’’ති වුත්තං. ‘‘අන්ධමූගබධිරො සොසාරිතො’’ති ඉමිනා අපබ්බජිතස්සපි උපසම්පදා රුහතීති සිද්ධං.

චම්පෙය්යක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

451. සුත්තන්තිකොති ¶ ¶ එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘විනයධරො මාතිකාධරො’’ති වුත්තං, උභතොවිභඞ්ගං පන සන්ධාය වුත්තං, න ඛන්ධකභාණකො හොති. ආවුසො එත්ථ ආපත්තීති වචනං උපාදාය ‘‘සො තස්සා ආපත්තියා ආපත්තිදිට්ඨි හොතී’’ති වුච්චති. පච්ඡා විනයධරො ‘‘වත්ථුම්හි සති පමාණං, න පඤ්ඤත්තිය’’න්ති සතිං පටිලභිත්වා තස්සා ආපත්තියා ආපත්තිදිට්ඨි අහොසි, තෙන වුත්තං අන්තෙ ‘‘අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තස්සා ආපත්තියා ආපත්තිදිට්ඨිනො හොන්තී’’ති.

455. ‘‘යථා මයා ඤත්තී’’ති ලිඛන්ති ‘‘පඤ්ඤත්තා’’ති එකවචනත්තා.

458. ‘‘භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො’’ති ලිඛන්ති. පුරාණපොත්ථකෙසු ‘‘බාරාණසිය’’න්ති නත්ථි, ‘‘නත්ථිභාවොව සුන්දරො’’ති වදන්ති.

467. රක්ඛිතවනසණ්ඩෙති සඞ්ගීතිත්ථෙරෙහි සුවිඤ්ඤෙය්යං කත්වා වුත්තං. ‘‘පාලිලෙය්යොති ගාමො, තස්ස වසෙනා’’තිපි වදන්ති, තං ධම්මපදට්ඨකථාය න විරුජ්ඣති.

473. න ¶ ත්වෙව…පෙ… පටිබාහිතබ්බන්ති වදාමීති එත්ථ සෙනාසනාරහස්ස යො සෙනාසනං පටිබාහති, තස්සෙව ආපත්ති දුක්කටස්ස. ‘‘කලහකාරකාදීනමෙත්ථ ඔකාසො නත්ථීතිආදිකං සඞ්ඝස්ස කතිකං වත්වා තං න පඤ්ඤාපෙන්තස්ස වා ‘අහං බුද්ධො’ති පසය්හ අත්තනා අත්තනො පඤ්ඤාපෙත්වා ගණ්හන්තං ‘යුත්තියා ගණ්හථා’ති වත්වා වාරෙන්තස්ස වා දොසො නත්ථි. ඉධ කලහවූපසමනත්ථං ආගතානං කොසම්බිකානම්පි ‘යථාවුඩ්ඪ’න්ති අවත්වා ‘විවිත්තෙ අසති විවිත්තං කත්වාපි දාතබ්බ’න්ති වුත්තත්තා විවිත්තං කත්වා දෙන්තං ¶ පටිබාහෙන්තස්සෙව ආපත්තීති කිර අයමත්ථො පාරිවාසිකාදීනං විහාරපරියන්තදාපනෙන සාධිතබ්බො’’ති ලිඛිතං.

475. ‘‘අථ ඛො තෙ උක්ඛිත්තානුවත්තකා භික්ඛූ තං උක්ඛිත්තකං භික්ඛුං ඔසාරෙත්වා යෙන උක්ඛෙපකා භික්ඛූ…පෙ… තස්ස වත්ථුස්ස වූපසමාය සඞ්ඝසාමග්ගිං කරොමා’’ති වචනං දුවිඤ්ඤෙය්යවිනිච්ඡයං විනයලක්ඛණකුසලස්ස. විජ්ජමානෙ හි කාරකසඞ්ඝෙ ඉතරො සඞ්ඝො ඔසාරිතුං න ලභති. ඔසාරෙන්තො චෙ, තෙ භික්ඛූ කාරකසඞ්ඝෙන සමානලද්ධිකභාවං පත්තත්තා තෙන සමානසංවාසකා හොන්ති, තතො උක්ඛෙපකානං ඡන්දං අග්ගහෙත්වා ඔසාරෙන්තානං කම්මං කුප්පති, තස්මා ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, තං භික්ඛුං ඔසාරෙථා’’ති (මහාව. 474) භගවතො වචනෙන උක්ඛිත්තානුවත්තකා ඔසාරෙසුං, උදාහු නිස්සීමං ගන්ත්වා, උදාහු ඉතරෙසං ඡන්දං ගහෙත්වා ඔසාරෙසුං, නනු එතෙසමඤ්ඤතරෙනෙත්ථ භවිතබ්බං, න ච පනෙතං සබ්බගණ්ඨිපදෙසු විචාරිතං. අයං පනෙත්ථ තක්කො –

‘‘යස්මිං වත්ථුස්මිං සඞ්ඝෙන, කතකම්මස්ස භික්ඛුනො;

සති තස්මිං න අඤ්ඤස්ස, පටිප්පස්සම්භනං ඛමං.

‘‘විරමන්තෙ තතො දොසො, අපි සඞ්ඝො අකාරකො;

ඔසාරෙතුං අලං යස්මා, කාරකො අනුලොමිකො’’ති.

477. ‘‘අට්ඨ දූතඞ්ගානි නාම සොතා ච හොති, සාවෙතා ච උග්ගහෙතා ච ධාරෙතා ච විඤ්ඤාතා ¶ ච විඤ්ඤාපෙතා ච කුසලො ච සහිතාසහිතදස්සනො ච අකලහකාරකො චාති එතානී’’ති වුත්තං.

කොසම්බකක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහාවග්ගස්ස ලීනත්ථපකාසනා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස