තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > වජිරබුද්ධි-ටීකා

1-2. සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතස්ස ¶ ¶ ධම්මක්ඛන්ධසරීරස්ස සාසනෙති අත්ථො. පරිවාරොති සඞ්ගහං යො සමාරුළ්හො, තස්ස පරිවාරස්ස. විනයභූතා පඤ්ඤත්ති විනයපඤ්ඤත්ති. ‘‘පඤ්ඤත්තිකාලං ජානතා’’ති දුකනයවසෙන වත්වා පුන සුත්තන්තනයෙන වත්තුං ‘‘අපිච පුබ්බෙනිවාසාදීහී’’ති වුත්තං. තත්ථ පස්සනං නාම දස්සනත්තා දිබ්බචක්ඛුනා යොජිතං පටිවෙධඤාණදස්සනං. දෙසනාපඤ්ඤාය පස්සතාති ආසයානුසයාදිකෙ. පුච්ඡායාති සත්තමී. පුනපි එත්ථාති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ. මිච්ඡාදිට්ඨීති නත්ථිකදිට්ඨි අන්තග්ගාහිකදිට්ඨි. ‘‘ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානී’’ති වචනතො ඉමානි ඡ සික්ඛාපදානි ඨපෙත්වා සෙසා ආචාරවිපත්ති නාමාති වෙදිතබ්බං. කායෙන පන ආපත්තිං ආපජ්ජතීති එත්ථ ‘‘පුබ්බභාගෙ සෙවනචිත්තමඞ්ගං කත්වා කායද්වාරසඞ්ඛාතං විඤ්ඤත්තිං ජනයිත්වා පවත්තචිත්තුප්පාදසඞ්ඛාතං ආපත්තිං ආපජ්ජති, කිඤ්චාපි චිත්තෙන සමුට්ඨාපිතා විඤ්ඤත්ති, තථාපි චිත්තෙන අධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස විඤ්ඤත්තියා සාධිතත්තා ‘කායද්වාරෙන ආපජ්ජතී’ති වුත්ත’’න්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං, න භණ්ඩනාදිත්තයවූපසමං. ආපාණකොටිකන්ති ජීවිතපරියන්තං කත්වා. පොරාණකෙහි මහාථෙරෙහීති සීහළදීපෙ මහාථෙරෙහි පොත්ථකං ¶ ආරොපිතකාලෙ ඨපිතාති අත්ථො. ‘‘චතුත්ථසඞ්ගීතිසදිසා පොත්ථකාරුළ්හසඞ්ගීති අහොසී’’ති වුත්තං.

මහාවිභඞ්ගෙ පඤ්ඤත්තිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

166. කතාපත්තිවාරෙ ¶ ‘‘සඞ්ඝිකං මඤ්චං වා’’තිආදි අජ්ඣොකාසත්තා විහාරබ්භන්තරෙපි ආපජ්ජනතො ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමවසෙන වුත්තං. දුතියෙ සෙය්යං සන්ථරිත්වාති අබ්භන්තරෙ සන්ථරිතභාවතො විහාරතො බහිගමනෙපි තංදිවසානාගමෙ ආපජ්ජනතො ‘‘පරික්ඛෙපං අතික්කාමෙතී’’ති වුත්තං.

171. සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙන්තො චතස්සො ආපත්තියොති එත්ථ කිඤ්චාපි තස්මිං සික්ඛාපදෙ තිරච්ඡානගතපාණොව අධිප්පෙතො, අථ ඛො පාණොති වොහාරසාමඤ්ඤතො අත්ථුද්ධාරවසෙන ‘‘චතස්සො’’ති වුත්තං. එස නයො අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු.

173. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනෙ ‘‘පඨමං පාදං පරික්ඛෙපං අතික්කාමෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’ති වුත්තත්තා උපචාරෙ නාපජ්ජති, පරික්ඛෙපං අතික්කමිත්වාව ආපජ්ජතීති සිද්ධමෙවා’’ති වදන්ති.

193. පච්චයවාරෙ පුරිමවාරතො විසෙසො අත්ථියෙව, ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තො කති ආපත්තියො ආපජ්ජතී’’ති වුත්තෙ ජතුමට්ඨකස්සොකාසො න ජාතො, ඉධ පන ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවනපච්චයා’’ති වුත්තෙ පුග්ගලනිද්දෙසාභාවා ජතුමට්ඨකඤ්ච පවිට්ඨං, එවං විසෙසො අත්ථි. තථා එවරූපෙසු ඨානෙසු.

මහාවිභඞ්ගෙ ච භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ සොළසමහාවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

257. අනත්තාති ¶ ¶ අත්තවිරහිතා ‘‘අලවණභොජන’’න්තිආදීසු විය. කරුණාසීතලභාවෙන චන්දසදිසො. කිලෙසතිමිරප්පහානතො ආදිච්චො. යස්මා තෙ දෙසයන්ති, තස්මා අඞ්ගීරසොපි. පිටකෙ තීණි දෙසයි තෙසං අඤ්ඤතරත්තාති අත්ථො. විනයො යදි තිට්ඨති, එවං පටිපත්තිසද්ධම්මාදි නීයති පවත්තතීති අත්ථො. අයං පන කථං තිට්ඨතීති? ආහ ‘‘උභතො චා’’තිආදි. පරිවාරෙන ගන්ථිතා තිට්ඨන්තීති අත්ථො. තස්සෙව පරිවාරස්ස සුත්තෙ. නියතසමුට්ඨානං කතං, වුත්තන්ති අධිප්පායො. අසම්භින්නසමුට්ඨානානි අසඞ්කරසමුට්ඨානානි, අඤ්ඤෙහි අසදිසසමුට්ඨානානීති අත්ථො. යස්මා පරිවාරෙ සති විනයො තිට්ඨති, විනයෙ සති සද්ධම්මො තිට්ඨති, යස්මා සමුට්ඨානානි ච සුත්තෙ දිස්සන්ති, තස්මා සික්ඛෙති අත්ථො. ‘‘ධම්මකාමො සුපෙසලො’’ති පරිවාරෙ ගාරවජනනත්ථං වුත්තං. තත්ථාති ‘‘දිස්සන්තී’’ති තත්ථ. ‘‘එකෙන සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාතීති පඨමපාරාජිකං එකෙන සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාතී’’ති වුත්තං. පාළියඤ්හි නිද්දිට්ඨසමුට්ඨානඤ්ච දිස්සති. ‘‘තස්සෙව පරිවාරස්ස, සමුට්ඨානං නියතො කත’’න්ති වුත්තං පුරිමනයෙති අත්ථො. යථාඤායන්ති යථාභූතං. ‘‘සඤ්චරිත්තාභාසනඤ්චා’’ති පාඨො. ‘‘සඤ්චරිත්තානුභාසනඤ්චා’’තිපි අත්ථි. නයවජ්ජෙහි විනයවජ්ජෙහීති අත්ථො.

258. නානුබන්ධෙ පවත්තිනින්ති ‘‘යා පන භික්ඛුනී වුත්ථාපිතං පවත්තිනිං ද්වෙ වස්සානි නානුබන්ධෙය්යා’’ති වුත්තසික්ඛාපදඤ්ච. අයං පාඨො එකච්චෙසු පොත්ථකෙසු න දිස්සති. ඡසත්තති පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානා.

259. ‘‘කුක්කුච්චං චීවරං දත්වාති කුක්කුච්චුප්පාදනඤ්ච ධම්මිකානං කම්මානං ඡන්දං දත්වා ඛීයනඤ්ච චීවරං දත්වා ඛීයනඤ්චා’’ති පාඨො. ‘‘දත්වා’’ති උප්පටිපාටියා වුත්තං, තස්මා ‘‘කුක්කුච්චං ධම්මිකං දත්වාති පාඨො සුන්දරො’’ති වදන්ති, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

271. පටිනිද්දෙසන්ති ¶ පුනප්පුනං නිද්දිසනං. ආපත්තික්ඛන්ධෙහි විනීතානි සංවරානීති අත්ථො. එතෙහි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි. ‘‘ආරකා’’ති නිවත්තිඅත්ථෙන වුත්තත්තා තං පුන සරූපෙන වත්තුකාමො ‘‘භුසා වා’’ති ආහ. ‘‘ගෙහං ධූමෙන පුණ්ණං ආධූමිත’’න්තිආදීසු විය රාගාදිවෙරං මණති විනාසෙති. එතායාති විරතියා. වෙල චලනෙ. නිය්යානං මග්ගං සිනොති බන්ධතීති සෙතු. ‘‘සෙතුඝාතොති වීතික්කමපටිපක්ඛභූතා විරති, තදත්ථනිබ්බත්තිකරචිත්තුප්පාදො වා’’ති වුත්තං. ‘‘ධම්මස්සවනග්ගන්ති ධම්මං සුණන්තානං සමූහ’’න්ති ලිඛිතං. සචෙ න ගච්ඡති, වික්ඛිත්තො වා නිසීදති. කායප්පාගබ්භියං කායදුච්චරිතං. ‘‘පමාදෙ’’ති වත්වා තදත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සතිවිප්පවාසෙ’’ති වුත්තං.

272-3. සපරසන්තානෙ වාති සසන්තානෙ වා පරසන්තානෙ වා. තථා විවදන්තා පනාති භෙදකරවත්ථූනි නිස්සාය විවදන්තා. උභයෙහිපීති ථෙරනවෙහි. නන්ති මෙත්තං කායකම්මං. යෙසං පුග්ගලානං පියං කරොති, තෙසං මෙත්තාකායකම්මසඞ්ඛාතො ධම්මො. එත්තකන්ති ආමිසවිභත්තිදස්සනං. අසුකස්ස චාති පුග්ගලවිභත්තිදස්සනං. ‘‘දුස්සීලස්ස අදාතුම්පි වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා එව අලජ්ජිපරිභොගො වාරිතො. සබ්බෙසං දාතබ්බමෙවාති සන්නිට්ඨානෙන අජානන්තෙන විභාගං අකත්වා දාතබ්බභාවං දීපෙතීති එකෙ. ‘‘සබ්බෙසං දාතබ්බමෙවා’’ති වුත්තං අට්ඨකථාසු. තත්ථ ‘‘අලජ්ජිඋක්ඛිත්තකානං පරිභොගසීසෙන සහත්ථා න දාතබ්බං, දාපෙතබ්බන්ති අපරෙ’’ති වුත්තං. විචිනිත්වා දානං විචෙය්ය දානං. යස්මා අයං විසෙසො කාතබ්බොයෙවාති අයං කරොති, තස්මා පුග්ගලවිභාගො න කතොති සම්බන්ධො. පකතිවණ්ණෙන විසභාගවණ්ණෙන. ‘‘ඉදං නාම ආපන්නො’’ති පරෙහි අපරාමසිතබ්බතො අපරාමට්ඨානි. අනුලොමෙහි ගහිතසඞ්ඛාරාරම්මණෙහි නිබ්බානාරම්මණං කත්වා නිය්යාති.

ඡආපත්තිසමුට්ඨානවාරාදිවණ්ණනා

276. ‘‘පඨමෙන ¶ ආපත්තිසමුට්ඨානෙන දුබ්භාසිතං ආපජ්ජෙය්යාති න හීති වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං වාචාචිත්තවසෙනෙවාපජ්ජිතබ්බතො.

277. කුටිං ¶ කරොතීති එත්ථ සඤ්චරිත්තමවත්වා දුක්කටථුල්ලච්චයසඞ්ඝාදිසෙසානං එකස්මිං වත්ථුස්මිං පටිපාටියා උප්පත්තිදස්සනත්ථමිදං වුත්තං. න හි සඤ්චරිත්තෙ එව ආපජ්ජති. ‘‘ඉමිනා පන නයෙන සබ්බත්ථ පටිපාටියා අග්ගහණෙ කාරණං වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

283. විවෙකදස්සිනාති තදඞ්ගවිවෙකාදිපඤ්චවිධවිවෙකදස්සිනා.

284. අත්තනො දුට්ඨුල්ලන්ති සඞ්ඝාදිසෙසං.

288. විවාදාධිකරණපච්චයාති අඤ්ඤෙහි, අත්තනා වා පුබ්බභාගෙ ආපන්නපච්චයාති අත්ථො. ඔමසතීති ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො’’ති විවදන්තො ‘‘ත්වං කිං ජානාසී’’තිආදිනා ඔමසති. තීහි සමථෙහි සම්මුඛාවිනයපටිඤ්ඤාතකරණතිණවත්ථාරකෙහි. ‘‘සම්මුඛාවිනයඤ්චෙත්ථ සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බතො ‘සම්මුඛාවිනයෙන චෙව පටිඤ්ඤාතකරණෙන චා’තිආදිනා ද්වීහිපි යොජිතං. එස නයො සබ්බත්ථා’’ති වුත්තං.

291. ඨපෙත්වා සත්ත ආපත්තියොති එත්ථ ‘‘කිඤ්චාපි අවසෙසා නත්ථි, තථාපි පටිපාටියා පාටවජනනත්ථං පුච්ඡා කතා’’ති වුත්තං.

293-4. ලොභකාරණා ¶ ¶ විවාදනතො ‘‘ලොභො පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තං. එවං සෙසෙසු. ඨානානීතිආදීනි කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි තිට්ඨන්ති එත්ථාති ඨානං, වසන්ති එත්ථාති වත්ථු, භවන්ති එත්ථාති භූමීති වුච්චති. කෙ තිට්ඨන්ති වසන්ති භවන්ති චාති? විවාදාධිකරණාදයො. කුසලාකුසලාබ්යාකතචිත්තො හුත්වා විවදනතො ‘‘නව හෙතූ’’ති වුත්තං. කොධනො හොති උපනාහීතිආදීනි ද්වාදස මූලානි. අක්කොසන්තෙන හි චතූසු විපත්තීසු එකෙන අනුවදනතො ‘‘චතස්සො විපත්තියො ඨානානී’’ති වුත්තං. චුද්දස මූලානීති විවාදාධිකරණෙ වුත්තා ද්වාදස, කායො, වාචා ච.

295-6. සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා ඨානානීති එත්ථ ‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පටිච්ඡාදෙන්තස්ස යා ආපත්ති හොති, තස්සා ආපත්තියා පුබ්බෙ ආපන්නා ආපත්ති ඨානං හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසලන්ති වචනතො නත්ථි ආපත්තාධිකරණස්ස කුසලහෙතු, කුසලචිත්තං පන අඞ්ගං හොතී’’ති ලිඛිතං. චත්තාරි කම්මානි ඨානානීති එත්ථ ‘‘එවං කත්තබ්බන්ති ඨිතපාළි කම්මං නාම. ‘යථාඨිතපාළිවසෙන කරොන්තානං කිරියා කිච්චාධිකරණං නාමා’’’ති වුත්තං, ‘‘පාළිඅනුසාරෙන පටිකාතබ්බලක්ඛණං වා කම්මං. තථෙව කරණං කිච්චාධිකරණ’’න්ති ච. ඤත්තිඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මානි ඤත්තිතො ජායන්ති, අපලොකනකම්මං අපලොකනතො, ‘‘කිච්චාධිකරණං එකෙන සමථෙන සම්මති සම්පජ්ජතීති අත්ථො’’ති ලිඛිතං. සියුන්ති හොන්ති. කථඤ්ච සියාති කථං හොති. විවාදාධිකරණස්ස ද්වෙති තෙ ද්වෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙහි න සම්මති.

299. එකාධිකරණං සබ්බෙ සමථා සමග්ගා හුත්වා සමෙතුං භබ්බාති පුච්ඡන්තො ‘‘සමථා සමථස්ස සාධාරණා’’ති ආහ. සමථා සමථස්සා සියා සාධාරණා සියා අසාධාරණා.

300. සමථා ¶ ¶ සමථස්ස තබ්භාගියවාරෙපි එසෙව නයො.

301. ඉමෙ සමථා සමථා, න සම්මුඛාවිනයොති අත්ථො.

302. ‘‘සමථා විනයො’’තිපි වුච්චති, තස්මා විනයො සම්මුඛාවිනයොති විනයවාරො උද්ධටො සියා. න සම්මුඛාවිනයොති සම්මුඛාවිනයං ඨපෙත්වා සතිවිනයාදයො සෙසසමථා.

303. සඞ්ඝස්ස සම්මුඛා පටිඤ්ඤාතෙ තං පටිජානනං සඞ්ඝස්ස සම්මුඛතා නාම හොතීති ‘‘තස්ස පටිජානනචිත්තං සන්ධාය ‘සම්මුඛාවිනයො කුසලො’තිආදි වුත්ත’’න්ති වදන්ති. නත්ථි සම්මුඛාවිනයො අකුසලොති ‘‘ධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛතාහි තිවඞ්ගිකො සම්මුඛාවිනයො එතෙහි විනා නත්ථි. තත්ථ කුසලචිත්තෙහි කරණකාලෙ කුසලො, අරහන්තානං කරණකාලෙ අබ්යාකතො, එතෙසං අකුසලපටිපක්ඛත්තා අකුසලස්ස සම්භවො නත්ථි, තස්මා ‘නත්ථි සම්මුඛාවිනයො අකුසලො’ති වුත්ත’’න්ති ලිඛිතං. ‘‘යෙභුය්යසිකා අධම්මවාදීහි වූපසමනකාලෙ සලාකග්ගාහාපකෙ ධම්මවාදිම්හි කුසලා, ධම්මවාදීනම්පි අධම්මවාදිම්හි සලාකග්ගාහාපකෙ ජාතෙ අකුසලා, සබ්බත්ථ අරහතො වසෙනෙව අබ්යාකතතා, අනරහතො සඤ්චිච්ච සතිවිනයදානෙ සතිවිනයො අකුසලො, අමූළ්හවිනයො අනුම්මත්තකස්ස දානෙ, පටිඤ්ඤාතකරණං මූළ්හස්ස අජානනතො පටිඤ්ඤායකරණෙ, තස්සපාපියසිකා සුද්ධස්ස කරණෙ, තිණවත්ථාරකං මහාකලහෙ, සඤ්චිච්ච කරණෙ ච අකුසල’’න්ති ලිඛිතං.

305. යස්මිං සමයෙ සම්මුඛාවිනයෙන චාතිආදි තස්සා විස්සජ්ජනං. යස්මිං සමයෙ සම්මුඛාවිනයෙන ච යෙභුය්යසිකාය ච අධිකරණං වූපසම්මති, තස්මිං සමයෙ යත්ථ යෙභුය්යසිකා ලබ්භති, තත්ථ සම්මුඛාවිනයො ලබ්භතීති එවං සබ්බත්ථ සම්බන්ධො. යත්ථ පටිඤ්ඤාතකරණං ලබ්භති, තත්ථ සම්මුඛාවිනයො ලබ්භතීති එත්ථ එකං වා ද්වෙ වා බහූ වා ආපත්තියො ආපන්නො ¶ භික්ඛු ‘‘ඉමං නාම ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුච්ඡිතො ‘‘ආමා’’ති ආපත්තිං ¶ පටිජානාති, ද්වෙපි ලබ්භන්ති. තත්ථ සඞ්ඝසම්මුඛතා ධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛතාති එවං වුත්තසම්මුඛාවිනයෙ සඞ්ඝස්ස පුරතො පටිඤ්ඤාතං කතං චෙ, සඞ්ඝසම්මුඛතා. තත්ථෙව දෙසිතං චෙ, ධම්මවිනයසම්මුඛතායොපි ලද්ධා හොන්ති. අවිවදන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිජානන්ති චෙ, පුග්ගලසම්මුඛතා. තස්සෙව සන්තිකෙ දෙසිතං චෙ, ධම්මවිනයසම්මුඛතායොපි ලද්ධා හොන්ති. එකස්සෙව වා එකස්ස සන්තිකෙ ආපත්තිදෙසනකාලෙ ‘‘පස්සසි, පස්සාමී’’ති වුත්තෙ තත්ථ ධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛතාසඤ්ඤිතො සම්මුඛාවිනයො ච පටිඤ්ඤාතකරණඤ්ච ලද්ධං හොති.

306. අධිකරණානං වූපසමොව සමථො නාම, සො අධිකරණං විනා නත්ථි, තස්මා න ච ලබ්භා විනිභුජ්ජිත්වා නානාකරණං කාතුං.

309-310. සමථා සමථෙහි සම්මන්තීති එත්ථ සම්මන්තීති සම්පජ්ජන්ති. අධිකරණා වා පන සම්මන්ති වූපසම්මන්තීති අත්ථො, තස්මා ‘‘යෙභුය්යසිකා සම්මුඛාවිනයෙන සම්මතී’’ති ඉමාය සම්මුඛාවිනයෙන සද්ධිං සම්පජ්ජති, න සතිවිනයාදීහි තෙසං තස්සා අනුපකාරත්තාති අත්ථො. සමථා අධිකරණෙහි සම්මන්තීති එත්ථ සමථා අභාවං ගච්ඡන්තීති අත්ථො.

311. ‘‘සම්මුඛාවිනයො විවාදාධිකරණෙන න සම්මතී’’ති පාඨො. යෙභුය්යසිකාය සමානභාවතො ච අවසානෙ ‘‘සම්මුඛාවිනයො න කෙනචි සම්මතී’’ති (පරි. 313) වුත්තත්තා ච සම්මුඛාවිනයො සයං සමථෙන වා අධිකරණෙන වා සමෙතබ්බො න හොතීති කත්වා වුත්තො. සතිවිනයො කිච්චාධිකරණෙන සම්මති. අමූළ්හවිනයතස්සපාපියසිකතිණවත්ථාරකාපි කිච්චාධිකරණෙන සම්මන්ති.

313. විවාදාධිකරණං කිච්චාධිකරණෙන සම්මතීති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ…පෙ… පඨමං සලාකං නික්ඛිපාමී’’ති එවං විවාදාධිකරණං කිච්චාධිකරණෙන සම්මති. අනුවාදාධිකරණආපත්තාධිකරණාපි කිච්චාධිකරණෙන සම්මන්ති. ‘‘‘අකතං කම්මං දුක්කටං කම්ම’න්ති එවං කිච්චාධිකරණම්පි කිච්චාධිකරණෙන සම්මතීති ¶ එවං පාඨො වෙදිතබ්බො’’ති ලිඛිතං. අඤ්ඤතරස්මිං පන ගණ්ඨිපදෙ ‘‘‘සමථා අධිකරණෙහි සම්මන්තී’ති එත්ථ යස්මා සබ්බෙ සමථා කිච්චාධිකරණෙන සම්මන්ති, තස්මා ‘සමථා කිච්චාධිකරණෙන සම්මන්තී’ති පාඨො ගහෙතබ්බො’’ති වුත්තං.

314. විවාදාධිකරණං ¶ කතමං අධිකරණං සමුට්ඨාපෙතීති ‘‘නායං ධම්මො’’ති වුත්තමත්තෙන කිඤ්චි අධිකරණං න සමුට්ඨාපෙති.

318-9. ‘‘කතමාධිකරණපරියාපන්න’’න්ති පාඨො. විවාදාධිකරණං විවාදාධිකරණං භජතීති පඨමුප්පන්නවිවාදං පච්ඡා උප්පන්නො භජති. විවාදාධිකරණං ද්වෙ සමථෙ භජතීති ‘‘ඉමං වූපසමෙතුං සමත්ථා තුම්හෙ’’ති වදන්තං විය භජති ‘‘මයං තං වූපසමෙස්සාමා’’ති වදන්තෙහි විය ද්වීහි සමථෙහි සඞ්ගහිතං.

320. නිදානං නාම කාලඤ්ච නගරඤ්ච දෙසො ච භගවා ච. වත්ථුපුග්ගලාදි නිද්දෙසො. යානි තත්ථ උපසම්පදක්ඛන්ධකෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඌනවීසතිවස්සො පුග්ගලො උපසම්පාදෙතබ්බො’’තිආදිනා නයෙන උත්තමානි පදානි වුත්තානීති සම්බන්ධො. සා සා තස්ස තස්ස පදස්ස ආපත්තීති වුච්චතීති යා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඌනවීසතිවස්සො පුග්ගලො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති පදෙන පඤ්ඤත්තා ආපත්ති, සා තස්ස පදස්සාති අධිප්පායො. චම්මසංයුත්තෙති චම්මක්ඛන්ධකෙ.

321. එකුත්තරිකනයෙ ¶ ¶ ආපත්ති ජානිතබ්බාති එත්ථ ආපත්ති නාම කිං පරමත්ථසභාවා, උදාහු න වත්තබ්බසභාවාති? න වත්තබ්බසභාවා. වුත්තඤ්හි පරිවාරෙ ‘‘වත්ථු ජානිතබ්බං, ගොත්තං ජානිතබ්බං, නාමං ජානිතබ්බං, ආපත්ති ජානිතබ්බා’’ති එතෙසං පදානං විභඞ්ගෙ ‘‘මෙථුනධම්මොති වත්ථු ච ගොත්තඤ්ච. පාරාජිකන්ති නාමඤ්චෙව ආපත්ති චා’’ති. නාමඤ්ච ගොත්තඤ්ච ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති (සං. නි. 1.76) වචනතො සම්මුතිමත්තං, තස්මා ‘‘කුසලත්තිකවිනිමුත්තා න වත්තබ්බධම්මභූතා එකච්චා සම්මුති එවා’’ති වුත්තං. යං පන වුත්තං සමථක්ඛන්ධකෙ ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකත’’න්ති (චූළව. 222), තං ‘‘විවාදාධිකරණං සියා කුසලං, සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකත’’න්ති (චූළව. 220) එත්ථ විය පරියායතො වුත්තං. අත්ථතො හි විවාදො නාම එකච්චො සම්මුතිවිසෙසො. යො චිත්තසමඞ්ගිනො, සො ‘‘තං චිත්තපරියායෙන පන සියා කුසල’’න්තිආදි වොහාරලද්ධො, තථා ආපත්තාධිකරණම්පීති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජමානො හි අකුසලචිත්තො වා ආපජ්ජති කුසලාබ්යාකතචිත්තො වා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා). අඤ්ඤථා සමථෙහි අධිකරණීයතා න සම්භවති. න හි සමථා කුසලාදිං අකුසලාදිං වා අධිකිච්චපවත්තන්ති, සමථවසෙන වා කුසලාදි සම්මති. න ච කුසලස්ස විවාදස්ස, අනුවාදස්ස වා කුසලාදිසමථෙහි වූපසමෙතබ්බතා ආපජ්ජතීති තෙසං අධිකරණමත්තමෙව න සම්භවෙය්ය, තස්මා අධිකරණානං, සමථානඤ්ච කුසලාදිභාවො පරියායදෙසනාය ලබ්භති, නො අඤ්ඤථා, තෙනෙව සම්මුඛාවිනයෙ විය ආපත්තාධිකරණෙ තිකං න පූරිතං. සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජමානස්ස යස්මා සඤ්චෙතනා එකන්තතො අකුසලාව හොති. ඉතරස්ස සචිත්තකස්ස වා අචිත්තකස්ස වා තදාභාවමත්තං උපාදාය ‘‘අබ්යාකත’’න්ති වුත්තං. යථා හි ‘‘තික්ඛත්තුං චොදයමානො තං චීවරං අභිනිප්ඵාදෙය්ය, ඉච්චෙතං කුසල’’න්තිආදීසු (පාරා. 538) න කුසලසද්දො සුඛවිපාකො, ‘‘සම්පරායිකානං අකුසලානං ධම්මානං පටිඝාතායා’’තිආදීසු (පරි. 498) න අකුසලා වා හොති. ඉතරස්ස සචිත්තකස්ස ¶ වා අචිත්තකස්ස වා තදාභාවමත්තං උපාදාය ‘‘අබ්යාකත’’න්ති වුත්තං. යථා හි ද්වික්ඛත්තුං චොදයමානො තං චීවරං අභිනිප්ඵාදෙය්ය, යං පනෙත්ථ ‘‘ආපත්තාධිකරණං අකුසල’’න්ති වුත්තං, තස්ස ¶ වසෙන තදකුසලතො සත්ත විනීතවත්ථූනි වෙදිතබ්බානි, තතො චීවරන්ති සම්භවතො අචීවරකා, අන්තරාපත්තිකා ච. අනන්තරිකලක්ඛණප්පත්තස්ස වසෙන නියතා ච නාමාති වෙදිතබ්බං. සම්මුතිනිද්දෙසෙ ගරුකලහුකනිද්දෙසොපි සම්භවති. අඤ්ඤථා ‘‘අනන්තරායිකා පණ්ණත්තිවජ්ජා, අනවජ්ජාපණ්ණත්තී’’ති ච වුත්තා. කුටිකාරමහල්ලකාපත්ති අන්තරායිකා ලොකවජ්ජසාවජ්ජපණ්ණත්තිතො. සම්පජානමුසාවාදො ඔමසවාදාදිතො ගරුකාදි න සම්භවෙය්ය, තතො වා අයං ලහුකාදීති ඉදං සබ්බං එකච්චානං ආචරියානං මතං, ‘‘සබ්බං අයුත්ත’’න්ති වදන්ති. කස්මා? යස්මා ‘‘පාරාජිකන්ති නාමඤ්චෙව ආපත්තිචා’’ති වචනෙන චෙ ආපත්ති න වත්තබ්බධම්මො සියා, වත්ථු ච න වත්තබ්බධම්මො සියා ගොත්තෙන සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තත්තා, තස්මා ‘‘මෙථුනධම්මො’’ති පදං අජ්ඣාචාරසඞ්ඛාතං වත්ථුඤ්ච දීපෙති. අජ්ඣාචාරවසෙනෙව ආපත්තියා ලද්ධනාමං අසාධාරණනාමත්තා ‘‘ගොත්ත’’න්ති ච වුච්චතීති අයං තත්ථ අත්ථො.

‘‘ආපත්තාධිකරණස්ස කිං පුබ්බඞ්ගමන්ති? ලොභො පුබ්බඞ්ගමො, දොසො, මොහො, අලොභො, අදොසො, අමොහො පුබ්බඞ්ගමො’’ති ‘‘කති හෙතූති? ඡ හෙතූ තයො අකුසලහෙතූ, තයො අබ්යාකතහෙතූ’’ති ච වුත්තත්තා නිප්පරියායෙනෙව ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකත’’න්ති වුත්තං. සමථක්ඛන්ධකෙ පන සන්ධායභාසිතවසෙන තථා එව වුත්තං. තස්මා ආපත්තාධිකරණං සභාවතො නිප්පරියායෙනෙව අකුසලා චත්තාරො ඛන්ධා, රූපඅබ්යාකතා ච හොන්ති. ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති (චූළව. 222) වුත්තත්තා කුසලමෙව පටික්ඛිත්තං, ඛීණාසවානං කිරියාබ්යාකතං නාම හොතීති කුසලෙ පටික්ඛිත්තෙ කිරියාබ්යාකතම්පි පටික්ඛිත්තමෙව හොති. තස්මිං පටික්ඛිත්තෙ සබ්බථා අවාවටං විපාකාබ්යාකතං පටික්ඛිත්තමෙව හොති. නිබ්බානාබ්යාකතෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති එකෙ, තං අයුත්තං ‘‘ඡ හෙතුයො’’ති වුත්තත්තා. කිඤ්චාපි වුත්තං සාමඤ්ඤෙන, තථාපි විපාකහෙතුයෙව තත්ථ අධිප්පෙතො, න කිරියාහෙතු, තෙ හි කුසලසභාවා ච, තස්මා රූපං, විපාකාබ්යාකතඤ්චාපත්ති. තත්ථ අකුසලාපත්තිතො විනීතවත්ථූනි. ඉතරස්සාපි ආදිතො ඡාදනා කුසලචිත්තතොති වුත්තං ¶ හොති. අන්තරායිකනියතසාවජ්ජපඤ්ඤත්තිභාවොපි චස්සා වෙවචනවසෙන වෙදිතබ්බො පණ්ණත්තිවජ්ජාය, සඤ්චිච්ච ආපන්නාය ච, තස්මා ‘‘ජීවිතින්ද්රියං සියා සාරම්මණං සියා අනාරම්මණ’’න්ති වචනං විය එකන්තාකුසලං අනෙකන්තාකුසලඤ්ච ලොකවජ්ජං, එකන්තාබ්යාකතං භූතාරොචනං අනෙකන්තාබ්යාකතඤ්ච සෙසං පණ්ණත්තිවජ්ජං එකතො සම්පිණ්ඩෙත්වා ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියාබ්යාකත’’න්ති වුත්තං. සමථක්ඛන්ධකෙ පන පණ්ණත්තිවජ්ජමෙව සන්ධාය තථා වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං, ගණ්ඨිපදෙ ච ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’න්ති එත්ථ සන්ධායභාසිතවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මිඤ්හි පථවිඛණනාදිකෙ ¶ ආපත්තාධිකරණෙ අපකතඤ්ඤුනො සන්ධාය අප්පහරිතකරණාදිකාලෙ කුසලචිත්තං අඞ්ගං හොති, ඛණනාදිපයොගසඞ්ඛාතං රූපාබ්යාකතං ආපත්තිසමුට්ඨාපෙන්තං හොතීති අධිප්පායො’’ති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අත්ථාපත්ති කුසලචිත්තො ආපජ්ජති, කුසලචිත්තො වුට්ඨාතී’’තිආදි. තස්මිඤ්හි සති න සක්කා වත්තුං ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති. යස්මා ආපත්තිසමුට්ඨාපකං චිත්තං සන්ධාය වුත්තං න හොති, තස්මා න යිදං අඞ්ගප්පහොනකචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. යදි තං සන්ධාය වුත්තං, ‘‘සියා කුසල’’න්ති ච වත්තබ්බං භවෙය්ය, න ච වුත්තං. තස්මා ඉදං පන සන්ධාය වුත්තං – යං තාව ආපත්තාධිකරණං ලොකවජ්ජං, තං එකන්තතො අකුසලමෙව, තත්ථ ‘‘සියා අකුසල’’න්ති විකප්පො නත්ථි. යං පන පණ්ණත්තිවජ්ජං, තං යස්මා සඤ්චිච්ච ‘‘ඉමං ආපත්තිං වීතික්කමාමී’’ති වීතික්කමන්තස්සෙව අකුසලං හොති, අසඤ්චිච්ච පන කිඤ්චි අජානන්තස්ස සහසෙය්යාදිවසෙන ආපජ්ජතො රූපවිපාකං අබ්යාකතං හොති අනුට්ඨානතො. තස්මා තස්ස පණ්ණත්තිවජ්ජස්ස සඤ්චිච්චාසඤ්චිච්චවසෙන ඉමං විකප්පභාවං සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති.

සචෙ පන කොචි විනයෙ අපකතඤ්ඤූ ‘‘යං කුසලචිත්තො ආපජ්ජති, ඉදං වුච්චති ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති වදෙය්ය, තස්සෙවංවාදිනො අචිත්තකානං එළකලොමාදිසමුට්ඨානානම්පි කුසලචිත්තසමඞ්ගිකාලෙ තාසං ආපත්තීනං කුසලචිත්තො ආපජ්ජෙය්ය, න වා ආපජ්ජති ¶ . කිංකාරණං? න ච තත්ථ විජ්ජමානම්පි කුසලචිත්තං ආපත්තියා අඞ්ගං. අත්තභාවො සභාවො පකතීති වුත්තං හොති. කතරං පන තස්සා ආපත්තියා තදා අඞ්ගසභාවොති? වුච්චතෙ – කායවචීවිඤ්ඤත්තිවසෙන පන චලිතස්ස කායස්ස, පවත්තාය වාචාය චාති එතෙසං ද්වින්නං චලිතප්පවත්තානං කායවාචානං අඤ්ඤතරමෙව අඞ්ගසභාවො, තඤ්ච රූපක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා අබ්යාකතන්ති. කිං වුත්තං හොති? කායො, වාචා ච තදා ආපත්තාධිකරණන්ති වුත්තං හොති. යා පනෙත්ථ අකුසලාපත්තික්ඛණෙ කායවාචායො අබ්යාකතභාවො, තා අබ්බොහාරිකා හොන්ති කායවචීකම්මකාලෙ මනොකම්මං විය. තදා හි කායවාචායො ආපත්තිකරාදිට්ඨානෙ තිට්ඨන්ති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ආපත්තිකරා ධම්මා ජානිතබ්බා. කති මූලානීති ඡ ආපත්තිසමුට්ඨානානි මූලානී’’තිආදි. යදා පන කායවාචායො ආපත්තියා අඞ්ගමෙව හොන්ති, තදා ‘‘චිත්තං චිත්තාධිපතෙය්ය’’න්ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසලවණ්ණනා) වචනං විය පුබ්බපයොගානං අපරපයොගස්ස පච්චයභාවතො ආපත්තිකරාදිපඤ්ඤත්තිං න විජහන්ති. යථා තබ්භාවෙපි ‘‘ආපත්තාධිකරණස්ස කති වත්ථූනීති? සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා වත්ථූනි. කති භූමියොති? සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා භූමියො’’ති වුත්තං. තථා තබ්භාවෙපි ආපත්තිකරා ‘‘ආපත්තිසමුට්ඨානා’’ඉච්චෙව වුච්චන්තීති වෙදිතබ්බා. එත්තාවතා ආපත්ති නාම චත්තාරො අකුසලක්ඛන්ධා සඤ්චිච්ච වීතික්කමකාලෙ ¶ භූතාරොචනං ඨපෙත්වා සබ්බාපි අවිසෙසතො, විසෙසතො පන සබ්බාපි එකන්තාකුසලා අකුසලා, අනෙකන්තාකුසලා පන ගිරග්ගසමජ්ජචිත්තාගාරසඞ්ඝානිඉත්ථාලඞ්කාරගන්ධවණ්ණකවාසිතපිඤ්ඤාකප්පභෙදා, භික්ඛුනිආදීනං උම්මද්දනපරිමද්දනප්පභෙදා චාති දසප්පභෙදා සකනාමෙහි පරිච්ඡින්දිත්වා වත්ථුජානනසචිත්තකකාලෙ එව අකුසලා, තදභාවතො අචිත්තකකාලෙ විනා අනාපත්තාධිකරණෙන කම්මට්ඨානාදිසීසෙන කුසලචිත්තෙන තං තං වත්ථුං වීතික්කමන්තස්ස ආපත්ති කෙවලං රූපඅබ්යාකතමෙව.

කෙචි පනෙත්ථ ‘‘අප්පකාසෙ ඨානෙ කටිසුත්තකසඤ්ඤාය සඞ්ඝාණිං, මත්තිකාසඤ්ඤාය ගන්ධවණ්ණකාදිං වා ධාරෙන්තියාපි ආපත්ති, තස්මා අචිත්තකායෙවා’’ති වණ්ණයන්ති. තෙ ‘‘සඞ්ඝාණියා අසඞ්ඝාණිසඤ්ඤාය ධාරෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති පාඨාභාවං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. සුරාපානාපත්ති පන අචිත්තකාපි එකන්තාකුසලාව. තෙනෙව ¶ ‘‘මජ්ජෙ අමජ්ජසඤ්ඤී පිවති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 328) වුත්තං. යස්මා පනෙත්ථ ආබාධපච්චයාපි න සක්කා විනා අකුසලෙන සුරාපානං පාතුං, තස්මා යථාවුත්තෙසු අනෙකන්තාකුසලෙසු විය ලොකවජ්ජෙසු ඉධ ‘‘සුරාපානෙසු අනාපත්ති ආබාධපච්චයා’’ති න වුත්තං. සූපසංපාකාදි පන අමජ්ජමෙව. තත්ථ කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං ‘‘අනාපත්තී’’ති වුත්තං උදකදන්තපොණෙ විය. භූතාරොචනාපත්ති රූපාබ්යාකතමෙව, අචිත්තකකාලෙ සහසෙය්යාදි රූපවිපාකාබ්යාකතමෙව, තත්ථ සුපිනන්තො විජ්ජමානම්පි අකුසලං අනඞ්ගත්තා අබ්බොහාරිකං හොති. කුසලෙ කථාව නත්ථි අනාපත්ති සභාවත්තා කුසලස්ස. තථා කිරියාති ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ යථාසම්භවං අකුසලං වා සුද්ධරූපං වා සවිපාකං වාති තිධා භිජ්ජතීති අයමත්ථො දස්සිතො හොති.

තත්ථ ඨපෙත්වා සුරාපානං එකච්චඤ්ච පණ්ණත්තිවජ්ජං, එකන්තාකුසලඤ්ච සචිත්තකමෙව, භූතාරොචනං අචිත්තකමෙව, සෙසං සහ සුරාපානෙන අනෙකන්තාකුසලං ලොකවජ්ජඤ්ච අනෙකන්තාබ්යාකතං පණ්ණත්තිවජ්ජඤ්ච යෙභුය්යෙන සචිත්තකාචිත්තකන්ති සබ්බසික්ඛාපදං තිප්පභෙදං හොති. යං පනෙත්ථ සචිත්තකමෙව, තං මෙථුනාදිවත්ථුජානනචිත්තෙනෙව සචිත්තකං, සබ්බං සෙඛියං පණ්ණත්තිජානනචිත්තෙනෙව සචිත්තකං ‘‘අනාදරියං පටිච්චා’’ති වචනතොති සචිත්තකං දුවිධං හොති. එකන්තාචිත්තකං පණ්ණත්තිජානනචිත්තාභාවෙන, න වත්ථුජානනචිත්තාභාවෙන. තදභාවතො එකන්තාකුසලං සුරාපානං, එකන්තාබ්යාකතං සඤ්චරිත්තං, වත්ථුජානනචිත්තස්ස වා පණ්ණත්තිජානනචිත්තස්ස වා උභින්නං අභාවෙන අචිත්තකභාවෙන අචිත්තකං හොති. සුරාපානං පන සචිත්තකං හොති වත්ථුජානනචිත්තෙනෙව. අරියපුග්ගලානං ඉතරෙසං උභින්නං වා අඤ්ඤතරස්ස භාවෙන සෙසං චිත්තකාචිත්තකං ¶ . විසෙසතො ච වත්ථුජානනචිත්තාභාවෙන, අපකතඤ්ඤුනො පණ්ණත්තිජානනචිත්තාභාවෙන වා අචිත්තකභාවෙන අචිත්තකං හොති. තත්ථ එකන්තාචිත්තකඤ්ච සචිත්තකඤ්ච ‘‘අචිත්තක’’මිච්චෙව වුච්චති. අයං තාව ‘‘ආපත්ති ජානිතබ්බා’’ති එත්ථ විනිච්ඡයො.

මූලවිසුද්ධියා අන්තරාපත්තීති අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා මූලායපටිකස්සනං කත්වා ඨිතෙන ආපන්නාපත්ති. අයං අග්ඝවිසුද්ධියා අන්තරාපත්තීති ¶ සම්බහුලා ආපත්තියො ආපජ්ජිත්වා තාසු සබ්බචිරපටිච්ඡන්නවසෙන අග්ඝසමොධානං ගහෙත්වා වසන්තෙන ආපන්නාපත්ති. ‘‘පුනපි ආපජ්ජිස්සාමී’’ති සඋස්සාහෙනෙව චිත්තෙන. ‘‘අයං භික්ඛුනියා එවා’’ති ලිඛිතං. ‘‘පාරාජිකමෙවා’’ති ඉදඤ්ච භූතවසෙන දස්සෙතුං වුත්තං. ‘‘එවං දෙසිතෙ පන යා කාචි ආපත්ති න වුට්ඨාතීති අපරෙ, තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ධම්මිකස්ස පටිස්සවස්ස අසච්චාපනෙ’’ති වුත්තත්තා අධම්මිකපටිස්සවෙ දුක්කටං න හොති. ‘‘පුබ්බෙ සුද්ධචිත්තස්ස ‘තුම්හෙ විබ්භමථා’ති වුත්තෙ ‘සාධූ’ති පටිස්සුණිත්වා සචෙ න විබ්භමති අනාපත්ති, එවං සබ්බත්ථා’’ති ච වුත්තං. ‘‘ආවිකරො ජානිතබ්බො’’තිපි පාළි. කාලෙන වක්ඛාමි, නො අකාලෙනා’’තිආදීසු පඤ්චදසසු ධම්මෙසු. භබ්බාපත්තිකා නාම ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං භබ්බා.

322. නිදහනෙ ආතපෙ. ‘‘එකරත්තම්පි චෙ භික්ඛු තිචීවරෙන විප්පවසෙය්ය (පාරා. 472). ඡාරත්තපරමං තෙනා’’තිආදිනා (පාරා. 653) වුත්තාපත්තිකො ගණපූරකො හුත්වාපි කම්මං කොපෙති නානාසංවාසකත්තා. කම්මෙන වා සලාකග්ගාහෙන වාති එත්ථ උද්දෙසො චෙව කම්මඤ්ච එකන්ති එත්ථ පාතිමොක්ඛුද්දෙසොති වා කම්මන්ති වා අත්ථතො එකමෙව, තෙසු යං කිඤ්චි කතෙ සඞ්ඝභෙදො හොතීති අත්ථො. පුබ්බභාගාති සඞ්ඝභෙදතො පුබ්බභාගා. ‘‘පමාණ’’න්ති ඉමෙසං ද්වින්නං අඤ්ඤතරෙන භෙදො හොති, න ඉතරෙහීති වුත්තං. විනයෙ සිද්ධා විනයසිද්ධා, රොමජනපදෙ ජාතං රොමකං, අනුඤ්ඤාතලොණත්තා දුකෙසු වුත්තාති.

323. වො තුම්හෙහි න සමුදාචරිතබ්බං. වචීසම්පයුත්තං කායකිරියං කත්වාති කායෙන නිපච්චකාරං කත්වාති අත්ථො. උපඝාතෙති විනාසෙති. ඔමද්දිත්වාති අභිභවිත්වා. වදතොති වදන්තස්ස. ‘‘බාලස්ස නිස්සයො දාතබ්බො’’ති දුකෙ ආගතං, ඉධ පන ‘‘න දාතබ්බො’’ති වුත්තං, ආපත්තිබාහුල්ලං ¶ සන්ධාය නාදාතබ්බං, ‘‘ඉමස්මා විහාරා පරං මා නික්ඛමාහි, විනයධරානං වා සන්තිකං ආගච්ඡ විනිච්ඡයං දාතු’’න්ති වුත්තෙ තස්ස වචනං න ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො. තිකභොජනං නාම සචෙ තයො හුත්වා භුඤ්ජන්ති, ගණභොජනෙන ¶ අනාපත්ති, ඉදං සන්ධාය තිකං. ‘‘පසුත්තො’’ති බාහුල්ලතො වුත්තං. අථ වා නිපජ්ජිත්වාති අත්ථො. ‘‘ඉදං ඨපෙත්වා ගච්ඡාමි, තාවකාලිකං භන්තෙ දෙථාති වුත්තෙ ‘නවකම්මාදිඅත්ථං විනා දාතුං න වට්ටතී’’ති ලිඛිතං. විකප්පෙත්වා ඨපිතං වස්සිකසාටිකං පච්ඡිමෙ පාටිපදදිවසෙ නිවාසෙන්තො දුක්කටං ආපජ්ජතීති අත්ථො. අපච්චුද්ධරිත්වාති පච්චුද්ධරණං අකත්වාති අත්ථො. ‘‘විකප්පෙතු’’න්ති වචනතො අවිකප්පනපච්චයා ආපත්ති හෙමන්තෙ ආපජ්ජති, විකප්පනා පන කත්තිකපුණ්ණමදිවසෙ කාතබ්බාති දස්සනත්ථං වුත්තන්ති ඤාතබ්බං. අයං නයො අවිකප්පනං සන්ධාය, පුරිමො විකප්පිතපරිභොගපච්චයාපත්තිං සන්ධාය. වත්ථපටිච්ඡාදි සබ්බකප්පියතායාති වත්ථපටිච්ඡාදි සබ්බත්ථ කප්පියත්තාති අත්ථො. කෙචි ඉමමත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘වත්ථපටිච්ඡාදි සබ්බකප්පියතා තාය පටිච්ඡන්නෙනා’’ති ලිඛන්ති. ‘‘වත්ථමෙව පටිච්ඡාදි වත්ථපටිච්ඡාදී’’ති විග්ගහත්තා ‘‘තායා’’ති න යුජ්ජති. ‘‘තෙනා’’ති භවිතබ්බත්තාති ඉදං සබ්බං අඤ්ඤතරස්මිං ගණ්ඨිපදෙ ලිඛිතං, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

324. චතූහාකාරෙහි ආපත්තිං ආපජ්ජති…පෙ… කම්මවාචාය ආපජ්ජතීති එත්ථ යඤ්හි ආපත්තිං කම්මවාචාය ආපජ්ජති, න තත්ථ කායාදයොති ආපන්නං, තතො කම්මවාචාය සද්ධිං ආපත්තිකරා ධම්මා සත්තාති ආපජ්ජති, එවං සති ‘‘ඡ ආපත්තිසමුට්ඨානානී’’ති වචනවිරොධො, තානි එව ආපත්තිකරා ධම්මා නාම. අථ තත්ථාපි කායාදයො එකතො වා නානාතො වා ලබ්භන්ති, චතූහාකාරෙහීති න යුජ්ජතීති ‘‘ඡහාකාරෙහි ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති වත්තබ්බං සියාති එවං එතානි සුත්තපදානි විරොධිතානි හොන්ති. කථං අවිරොධිතානි? සවිඤ්ඤත්තිකාවිඤ්ඤත්තිකභෙදභින්නත්තා. කායාදීනං යා කිරියා ආපත්ති, නං එකච්චං කායෙන සවිඤ්ඤත්තිකෙන ආපජ්ජති, එකච්චං සවිඤ්ඤත්තිකාය වාචාය, එකච්චං සවිඤ්ඤත්තිකාහි කායවාචාහි ආපජ්ජති, යා පන අකිරියා ආපත්ති, තං එකච්චං කම්මවාචාය ආපජ්ජති, තඤ්ච ඛො අවසිට්ඨාහි අවිඤ්ඤත්තිකාහි කායවාචාහියෙව, න විනා ‘‘නො චෙ කායෙන වාචාය පටිනිස්සජ්ජති, කම්මවාචාපරියොසානෙ ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 414) වචනතො, අවිසෙසෙන වා එකච්චං ආපත්තිං කායෙන ආපජ්ජති, එකච්චං වාචාය ¶ , එකච්චං කායවාචාහි ¶ . යං පනෙත්ථ කායවාචාහි, තං එකච්චං කෙවලාහි කායවාචාහි ආපජ්ජති, එකච්චං කම්මවාචාය ආපජ්ජතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බොති එවං අවිරොධිතානි හොන්ති.

තත්රායං සමාසතො අත්ථවිභාවනා – කායෙන ආපජ්ජතීති කායෙන සවිඤ්ඤත්තිකෙන අකත්තබ්බං කත්වා එකච්චං ආපජ්ජති, අවිඤ්ඤත්තිකෙන කත්තබ්බං අකත්වා ආපජ්ජති, තදුභයම්පි කායකම්මං නාම. අකතම්පි හි ලොකෙ ‘‘කත’’න්ති වුච්චති ‘‘දුක්කටං මයා, යං මයා පුඤ්ඤං න කත’’න්ති එවමාදීසු, සාසනෙ ච ‘‘ඉදං තෙ, ආවුසො ආනන්ද, දුක්කටං, යං ත්වං භගවන්තං න පුච්ඡී’’ති (චූළව. 443) එවමාදීසු, එවමිධ විනයපරියායෙන කායෙන අකරණම්පි ‘‘කායකම්ම’’න්ති වුච්චති. අයමෙව නයො ‘‘වාචාය ආපජ්ජතී’’තිආදීසු. පුරතීති පුරිසො, පුර අග්ගගමනෙ. පුරතීති පුරතො ගච්ඡති සබ්බකම්මෙසු පුබ්බඞ්ගමො හොති. පඨමුප්පන්නවසෙනාති පඨමකප්පියෙසු හි පඨමං පුරිසලිඞ්ගං උප්පජ්ජති, ‘‘පුරිම’’න්ති සඞ්ඛං ගතං පුරිසලිඞ්ගං ජායතීති අත්ථො. සතං තිංස චාති එත්ථ අසාධාරණාපි පාරාජිකා නො අන්තොගධායෙව ජාතා පාරාජිකාපන්නානං භික්ඛුභාවාය අභබ්බත්තා. ‘‘අසාධාරණවචනෙන පන සාමඤ්ඤෙන උද්ධටානී’’ති වදන්ති. ‘‘සතඤ්චෙව තිංසඤ්ච සික්ඛාපදානීති පාඨො’’ති ච වදන්ති. භික්ඛුස්ස ච භික්ඛුනියා ච චතූසු පාරාජිකෙසූති සාධාරණෙසු එව. අත්ථි වත්ථුනානත්තතා නො ආපත්තිනානත්තතාති පඨමපඤ්හො ඉධ දුතියො නාම. අත්ථි ආපත්තිසභාගතා නො වත්ථුසභාගතාති එතෙන විසෙසො නත්ථි. මන්තාභාසාති මතියා භාසා. ‘‘අභිවාදනාරහාති යථානිසින්නාව සීසං උක්ඛිපිත්වා වන්දන්ති. නවමභික්ඛුනිතො පට්ඨාය අනුට්ඨිතබ්බතො ආසනා න පච්චුට්ඨෙන්ති. අවිසෙසෙනාති උපජ්ඣායස්ස, ඉතරස්ස වා විප්පකතභොජනස්ස, සමීපගතො යො කොචි වුඩ්ඪතරොති අත්ථො. විප්පකතභොජනෙනාපි හි උට්ඨහිත්වා ආසනං දාතබ්බං. ඉධ න කප්පන්තීති වදන්තොපීති පච්චන්තිමජනපදෙසු ඨත්වා ‘‘ඉධ න කප්පන්තී’’ති වදන්තො විනයාතිසාරදුක්කටං ආපජ්ජති. කප්පියඤ්හි ‘‘න කප්පතී’’ති වදන්තො පඤ්ඤත්තං සමුච්ඡින්දති නාම. තථා ඉධ කප්පන්තීතිආදීසුපි ඨත්වා ‘‘ඉධ කප්පන්තී’’ති වදන්තො විනයාගතභික්ඛු විනයො පුච්ඡිතබ්බොති අත්ථො.

325. න ¶ උපෙති පුග්ගලො. ‘‘නිමන්තිතො සභත්තො සමානො සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡා’’ති (පාචි. 299) වචනතො නිමන්තනාභාවා පිණ්ඩපාතිකස්ස අනාමන්තචාරො වට්ටති. ‘‘ගිලානසමයො’’තිආදිනා ආභොගං කත්වා භොජනං අධිට්ඨහිත්වා භොජනං නාම. ‘‘මය්හං ¶ භත්තපච්චාසං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති එවං අවිකප්පනා. පරම්මුඛෙ අගුණවචනං අයසො. සම්මුඛා ගරහා. සීලදිට්ඨිබ්යසනානං විනයපරියාපන්නත්තා තෙහි සද්ධිං ඉතරෙ පඤ්චකං පූරෙතුං වුත්තා. ‘‘විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙනා’’ති (මහාව. 259) වුත්තත්තා පඤ්චකං ජාතං. අඤ්ඤතරස්මිං විහාරෙ එකො ථෙරොති අත්ථො. ‘‘යොනකවිසයතොති චීනට්ඨානා’’ති ලිඛිතං. අට්ඨ කප්පෙ අනුස්සරීති පුබ්බෙනිවාසඤාණං නිබ්බත්තෙසීති අත්ථො. අනන්තරෙ ඨානෙ ඨත්වාති අත්ථො. ඤත්තියා කම්මප්පත්තො හුත්වාති ඤත්තිට්ඨපිතකාලෙ කම්මප්පත්තො හොති. පුන කම්මවාචාය කම්මසිද්ධි. ඤත්තිඛෙත්තන්ති ඤත්තියාව කාතබ්බට්ඨානං තස්සා ඛෙත්තං, ඤත්තිදුතියාදිකම්මෙ පඨමට්ඨපනං තස්සා ඔකාසො නාම. ආරඤ්ඤකෙ ඉදඤ්චිදඤ්චානිසංසන්ති එවං ඉදමත්ථිතන්ති අත්ථො.

326. ‘‘ඡබ්බස්සපරමතා ධාරෙතබ්බ’’න්ති විභඞ්ගෙ පාඨත්තා එවං වුත්තං. චුද්දසපරමානි නව ඡක්කානි හොන්ති. කථං? පඨමං එකං ඡක්කං, සෙසෙසු අට්ඨසු එකෙකෙන සද්ධිං එකෙකන්ති එවං තීණි ඡක්කානි අන්තරපෙය්යාලෙ වුත්තානි. කථං? ‘‘චතුත්ථෙන ආපත්තිසමුට්ඨානෙන ඡ ආපත්තියො ආපජ්ජතී’’තිආදිනා නයෙන පඤ්චමෙන, ඡට්ඨෙන ච තීණි ඡක්කානි. ලොභාදයො ඡ විවාදමූලානි, තථා අනුවාදස්ස. දීඝසො ඡ විදත්ථියො වස්සිකසාටිකාය. තිරියං ඡ විදත්ථියො සුගතචීවරස්ස. විප්පකතචීවරං ආදාය පක්කමනෙ නිට්ඨානන්තිකො, සන්නිට්ඨානනාසන සවන සීමාතික්කන්තිකසහුබ්භාරාති ඡ, සමාදාය වාරෙපි ඡාති ඡක්කද්වයං. සත්තකෙ පක්කමනන්තිකෙන සහ සත්ත.

327. ඡක්කෙ ¶ වුත්තානියෙව සත්තකවසෙන යොජෙතබ්බානීති ඡක්කෙ වුත්තචුද්දසපරමානි සත්තකවසෙන යොජෙතබ්බානි. සත්තමෙ අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගියන්ති ‘‘ඡාරත්තපරමං තෙන භික්ඛුනා තෙන චීවරෙන විප්පවසිතබ්බං, තතො චෙ උත්තරි විප්පවසෙය්යා’’ති එවං වුත්තං නිස්සග්ගියං හොති. චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ සුගතචීවරභාණවාරස්ස පරතො ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුස්ස න හොති ආපත්ති දට්ඨබ්බා, තමෙනං චොදෙති සඞ්ඝො වා සම්බහුලා වා එකපුග්ගලො වා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තසත්තකාති.

328. තෙන ¶ සද්ධිං උපොසථාදිකරණං ආනිසංසො, අකරණං ආදීනවො, තස්මා එතෙ අට්ඨානිසංසෙ සම්පස්සමානෙනාති අත්ථො. ‘‘අයසො අක්කොසො’’ති වුත්තං. පුබ්බෙවස්ස හොති ‘‘මුසා භණිස්ස’’න්ති, භණන්තස්ස හොති ‘‘මුසා භණාමී’’ති, භණිතස්ස හොති ‘‘මුසා මයා භණිත’’න්ති, විනිධාය දිට්ඨිං ඛන්තිං රුචිං භාවං සඤ්ඤන්ති එවං අකප්පියකතං හොති අප්පටිග්ගහිතකතන්තිආදයො අට්ඨ අනතිරිත්තා. සප්පිආදි අට්ඨමෙ අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගියං හොති. අට්ඨවාචිකා භික්ඛුනීනං උපසම්පදා උභතොඤත්තිචතුත්ථත්තා. වස්සිකසාටිකදානාදීනි අට්ඨ වරානි.

329. නවහි භික්ඛූහි භිජ්ජති. මනුස්සමංසවජ්ජෙහි නව මංසෙහි විනිච්ඡයො. සුන්දරං න සුන්දරන්ති සඞ්ඝාටිආදීනි නව චීවරානි. තානෙව අධිට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය න විකප්පෙතබ්බානි, අධිට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය අපච්චුද්ධරිත්වා න විකප්පෙතබ්බානීති අධිප්පායො. නව විදත්ථියො සුගතචීවරස්ස. ‘‘වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී ඔවදතී’’තිආදිනා නයෙන අධම්මකම්මෙ ද්වෙ නවකානි පාචිත්තියවසෙන වුත්තානි.

330. ‘‘ඔරමත්තකඤ්ච අධිකරණං හොති, න ච ගතිගත’’න්තිආදිනා (චූළව. 204) දස අධම්මිකා සලාකග්ගාහා. විපරීතා ධම්මිකා. සමථක්ඛන්ධකෙ වුත්තෙහි ¶ සමන්නාගතො හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘සංකච්චිකං වා පක්ඛිපිත්වා දසා’’ති වුත්තං කප්පියත්තා එතෙසං. මාතුරක්ඛිතාදයො දස ඉත්ථියො. ධනක්කීතාදයො දස භරියා. ‘‘සික්ඛාසම්මුතිං දත්වා දසවස්සාය තස්සා ද්වාදසවස්සකාලෙ සයම්පි ද්වාදසවස්සා භවිස්සතී’’ති වුට්ඨාපනසම්මුති සාදිතබ්බා. ‘‘විනයධරස්සෙව ‘ආපත්තානාපත්තිං න ජානාතී’ති ආරබ්භ යාව ‘උභයානි ඛො පනස්ස…පෙ… අනුබ්යඤ්ජනසො’ති පඤ්චඞ්ගානි වත්වා පුනපි ‘ආපත්තානාපත්තිං න ජානාති’ච්චෙව ආරබ්භ යාව ‘අධිකරණෙ ච න විනිච්ඡයකුසලො හොතී’ති පඤ්ච වුත්තා, තෙ තථා තථා පඤ්ච පඤ්ච කත්වා දස හොන්තී’’ති ලිඛිතං. ‘‘දසවස්සාය භික්ඛුනියා නිස්සයො දාතබ්බො’’ති එකච්චෙසු පොත්ථකෙසු නත්ථි, කිඤ්චාපි නත්ථි, පාඨො එව පන හොති.

331. න ¶ වොදායන්ති න පකාසෙන්ති. රොගමෙව රොගාතඞ්කං. රොගන්තරායං වා.

උපොසථාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා

332. ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, පවාරෙමී’’තිආදි පවාරණකථා නාම විනීතගාථාසු විය.

334. දස අත්ථවසෙ පටිච්චාති එත්ථ තස්ස තස්ස සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤාපනෙ ගුණවිසෙසදීපනතො, අපඤ්ඤාපනෙ ආදීනවදස්සනතො ච සඞ්ඝසුට්ඨුතා හොති. තත්ථ යථාසම්භවං ලොකවජ්ජස්ස අපණ්ණත්තිසම්භවස්ස පඤ්ඤාපනෙ පයොගවිසුද්ධි ගුණො. පණ්ණත්තිසම්භවස්ස පන සෙඛියස්ස ලොකවජ්ජස්ස පඤ්ඤාපනෙ ¶ පටිපත්තිවිසුද්ධි ගුණො, පණ්ණත්තිවජ්ජස්ස ආසයවිසුද්ධි ගුණො අප්පිච්ඡාදිගුණාවහනතො, තෙනෙවාහ ‘‘සුභරතාය සුපොසතාය අප්පිච්ඡතාය අප්පිච්ඡස්ස වණ්ණං භාසිත්වා’’ති. සමණාචාරවිසුද්ධි චස්ස ගුණොති වෙදිතබ්බං. අථ වා ලොකවජ්ජස්ස පඤ්ඤාපනෙ සඞ්ඝසුට්ඨුතා හොති පාකටාදීනවතො, පණ්ණත්තිවජ්ජස්ස පඤ්ඤාපනෙ සඞ්ඝඵාසුතා හොති පාකටානිසංසත්තා. තථා පඨමෙන දුම්මඞ්කූනං නිග්ගහො, දුතියෙන පෙසලානං ඵාසුවිහාරො, පඨමෙන සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතො, දුතියෙන දිට්ඨධම්මිකානං, තථා පඨමෙන අප්පසන්නානං පසාදො, දුතියෙන පසන්නානං භිය්යොභාවො, තථා පඨමෙන සද්ධම්මට්ඨිති, දුතියෙන විනයානුග්ගහො හොතීති වෙදිතබ්බො. පරිවාරනයෙන වා පඨමෙන පාපිච්ඡානං භික්ඛූනං පක්ඛුපච්ඡෙදො, දුතියෙන ගිහීනං අනුකම්පා හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච තථාගතෙන සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං ගිහීනං අනුකම්පාය පාපිච්ඡානං පක්ඛුපච්ඡෙදායා’’ති (පරි. 498). තථා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං වෙරානං වජ්ජානං අකුසලානං වසෙනපි යොජනා කාතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ද්වෙ අත්ථවසෙ…පෙ… පඤ්ඤත්තං දිට්ඨධම්මිකානං වෙරානං සම්පරායිකානං වෙරානං පටිඝාතායා’’තිආදි (පරි. 498). අපිචෙත්ථ සබ්බම්පි අකතවිඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තං, ගිහීනං පීළාපටිසංයුත්තං, තෙසං පසාදභොගක්ඛයරක්ඛාපටිසංයුත්තඤ්ච ගිහීනං අනුකම්පාය පඤ්ඤත්තං නාම, කුලදූසකගණභොජනානි පාපිච්ඡානං පක්ඛුපච්ඡෙදාය පඤ්ඤත්තං. සබ්බං ලොකවජ්ජං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකවෙරාදිපටිඝාතාය ¶ , මාතුගාමෙන සංවිධානං දිට්ඨධම්මිකවෙරාදිසංවරාය පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අපිචෙත්ථ ආදිතො පට්ඨාය දසඅත්ථවසපකරණමෙව නිස්සාය විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

වත්ථුවීතික්කමෙන යං, එකන්තාකුසලං භවෙ;

තං සඞ්ඝසුට්ඨුභාවාය, පඤ්ඤත්තං ලොකවජ්ජතො.

පඤ්ඤත්තිජානනෙනෙව, යත්ථාපත්ති න අඤ්ඤථා;

තං ධම්මට්ඨිතියා වාපි, පසාදුප්පාදබුද්ධියා.

ධම්මදෙසනාපටිසංයුත්තං ඉතරඤ්ච සෙඛියං, ඉදං පණ්ණත්තිසම්භවං ලොකවජ්ජං නාම. වත්ථුනො, පඤ්ඤත්තියා වා වීතික්කමචෙතනායාභාවෙපි පටික්ඛිත්තස්ස කරණෙ, කත්තබ්බස්ස අකරණෙ වා සති යත්ථ ආපත්ති පහොති, තං සබ්බං ඨපෙත්වා සුරාපානං පණ්ණත්තිවජ්ජන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ උක්කොටනකෙ පාචිත්තියං, ‘‘යො පන භික්ඛු ධම්මිකානං කම්මානං ඡන්දං දත්වා පච්ඡා ඛීයනධම්මං ආපජ්ජෙය්ය, පාචිත්තියං (පාචි. 475), යො පන භික්ඛු සඞ්ඝෙ විනිච්ඡයකථාය වත්තමානාය ¶ ඡන්දං අදත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමෙය්ය, පාචිත්තියං (පාචි. 480), යො පන භික්ඛු සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන චීවරං දත්වා පච්ඡා ඛීයනධම්මං ආපජ්ජෙය්ය…පෙ… පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 485) එවමාදි සඞ්ඝඵාසුතාය පඤ්ඤත්තං. ‘‘අඤ්ඤවාදකෙ විහෙසකෙ පාචිත්තියං (පාචි. 101), පාරාජිකාදීහි අනුද්ධංසනෙ සඞ්ඝාදිසෙසාදි ච දුම්මඞ්කූනං නිග්ගහාය, අනුපඛජ්ජනික්කඩ්ඪනඋපස්සූතිසික්ඛාපදාදි පෙසලානං ඵාසුවිහාරාය, සබ්බං ලොකවජ්ජං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය, සබ්බං පණ්ණත්තිවජ්ජං දිට්ඨධම්මිකානමෙව සංවරාය. සබ්බං ගිහිපටිසංයුත්තං අප්පසන්නානං වා පසාදාය පසන්නානං වා භිය්යොභාවාය ච. විසෙසෙන අරිට්ඨසමණුද්දෙසසික්ඛාපදං, සාමඤ්ඤෙන පච්චයෙසු මරියාදපටිසංයුත්තඤ්ච සද්ධම්මට්ඨිතියා, ‘‘අප්පිච්ඡස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො මහිච්ඡස්සා’’ති (දී. නි. 3.358; අ. නි. 8.30) ආදිසුත්තමෙත්ථ සාධකං. ‘‘සික්ඛාපදවිවණ්ණකෙ (පාචි. 439) මොහනකෙ පාචිත්තිය’’න්තිආදි (පාචි. 444) විනයානුග්ගහාය පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 90) ඉදං කිමත්ථන්ති චෙ? අප්පසන්නානං පසාදාය, පසන්නානං භිය්යොභාවාය ච. කථං?

‘‘භූතගාමො ¶ සජීවොති, අවිපල්ලත්තදිට්ඨිනො;

තස්ස කොපනසඤ්ඤාය, පසාදො බුද්ධසාවකෙ.

‘‘නිජ්ජීවසඤ්ඤිතංපෙතං, අකොපෙන්තො කථං මුනි;

ජීවං කොපෙය්ය නිද්දොසො, මච්ඡමංසානුජානනෙ.

‘‘තස්ස කොපනසඤ්ඤාය, පසාදො බුද්ධසාවකෙ;

යතො තිත්ථකරාවිමෙ, විරතා භූතගාමතො;

ලොකස්ස චිත්තරක්ඛත්ථං, තතොපි විරතො මුනී’’ති. –

විවිත්තසෙනාසනභොගතණ්හාවසෙනනිජ්ජීවමිතාරක්ඛං;

බුද්ධොභිනින්නඤ්ච විවජ්ජයන්තො;

නිජ්ජීවස්සාපි ¶ මංසස්ස, ඛාදනකං යතිං පති;

නින්දමානං ජනං දිස්වා, භූතගාමං පරිච්චජි.

තිකොටිපරිසුද්ධත්තා, මච්ඡමංසානුජානනෙ;

පටිච්ච මංසානුජානනං, කම්මෙ දිට්ඨිප්පසඞ්ගභයා.

අපරික්ඛකස්ස ලොකස්ස, පරානුද්දයතාය ච;

භූතගාමපාතබ්යතාය, පාණාතිපාතප්පසඞ්ගභයා.

තත්ථ පරියායවචනං අනුජානි භගවා, උද්දිස්ස කතං පටික්ඛිපි පරස්ස වා පාපප්පසඞ්ගභයෙන. ඉධ පන භූතගාමපාතබ්යතාය පාපාභාවඤාපනත්ථං අත්තුද්දෙසිකං විහාරං, කුටිඤ්ච ¶ අනුජානීති වෙදිතබ්බං. පකිරියන්ති එත්ථ තෙ තෙ පයොජනවිසෙසසඞ්ඛාතා අත්ථවසාති අත්ථවසපකරණන්ති.

සත්තනගරෙසු පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා

335. වචනසම්පටිච්ඡනත්ථෙ ¶ වා නිපාතොති අත්ථො. අඩ්ඪුඩ්ඪසතානීති තීණි සතානි, පඤ්ඤාසානි ච. විග්ගහන්ති මනුස්සවිග්ගහං. අතිරෙකං වාති දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං. කාළකන්ති ‘‘සුද්ධකාළකාන’’න්ති (පාරා. 552-554) වුත්තකාළකං. භූතන්ති භූතාරොචනං. පරම්පරභත්තන්ති පරම්පරභොජනං. භික්ඛුනීසු ච අක්කොසොති යා පන භික්ඛුනී භික්ඛුං අක්කොසෙය්ය වා පරිභාසෙය්ය වා (පාචි. 1029). අන්තරවාසකන්ති අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා චීවරපටිග්ගහණං. රූපියන්ති රූපියසබ්බොහාරං. සුත්තන්ති සාමං සුත්තං විඤ්ඤාපෙත්වා තන්තවායෙහි. උජ්ඣාපනකෙති උජ්ඣාපනකෙ ඛීයනකෙ. පාචිතපිණ්ඩන්ති භික්ඛුනීපඅපාචිතපිණ්ඩපාතං. චාරිත්තන්ති නිමන්තිතො සභත්තො සමානො සන්තං. චීවරං දත්වාති සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන චීවරං දත්වා. වොසාසන්තීති භික්ඛූ පනෙව කුලෙසු නිමන්තිතා භුඤ්ජන්ති (පාචි. 558), තත්ථ චෙසා. ගිරග්ගචරියාති ‘‘යා පන භික්ඛුනී නච්චං වා ගීතං වා’’ති (පාචි. 834) ච, ‘‘අන්තොවස්සං චාරිකං චරෙය්යා’’ති (පාචි. 970) ච වුත්තද්වයං. ඡන්දදානෙනාති පාරිවාසිකඡන්දදානෙන සික්ඛමානං වුට්ඨාපෙය්ය (පාචි. 1167). පාරාජිකානි චත්තාරි, භික්ඛුනීනං සඤ්ඤාචිකකුටිඤ්ච කොසියමිස්සසන්ථතඤ්ච සෙය්යා ච අනුපසම්පන්නෙන සහ පථවීඛණනං. ගච්ඡ දෙවතෙති භූතගාමපාතබ්යතා සප්පාණකඋදකසිඤ්චනන්ති අත්ථො. මහාවිහාරොති මහල්ලකවිහාරො. අඤ්ඤන්ති අඤ්ඤවාදකං. ද්වාරන්ති යාවද්වාරකොසා. ‘‘අනාදරියපාචිත්තීති ච සහධම්මිකං වුච්චමානො’’ති පාඨො. පයොපානන්ති සුරුසුරුකාරකං. එළකලොමානි පත්තො චාති එළකලොමධොවාපනඤ්ච ඌනපඤ්චබන්ධනපත්තො ච. ඔවාදො චෙව භෙසජ්ජන්ති භික්ඛුනුපස්සයං උපසඞ්කමිත්වා ඔවාදො තදුත්තරිභෙසජ්ජවිඤ්ඤාපනඤ්ච. සූචි අරඤ්ඤකොති ‘‘අට්ඨිමයං වා දන්තමයං වා විසාණමයං වා සූචිඝර’’න්ති (පාචි. 517) ච ‘‘යානි ඛො පන තානි ආරඤ්ඤකානි ¶ සෙනාසනානි සාසඞ්ක…පෙ… පටිදෙසෙතබ්බ’’න්ති (පාචි. 570) ච. ඔවාදොති යා පන භික්ඛුනී ඔවාදාය වා සංවාසාය වා න ගච්ඡෙය්ය (පාචි. 1055). පාරාජිකානි චත්තාරීතිආදි ද්වීසු නගරෙසු පඤ්ඤත්තසම්පිණ්ඩනං.

336. එකතිංසා ¶ යෙ ගරුකාති උභතො අට්ඨ පාරාජිකා, භික්ඛූනං තෙරස, භික්ඛුනීනං දස ච සඞ්ඝාදිසෙසා. සාධාරණාසාධාරණවසෙන අට්ඨ අනවසෙසා නාම පාරාජිකානි. තදෙවාති සීලවිපත්තිංයෙව. විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘පාරාජික’’න්තිආදිනා අපුච්ඡිතමෙව විස්සජ්ජිතං. ‘‘තත්ථ යො චායං, අක්කොසති හසාධිප්පායො’’ති පාඨො. දුට්ඨුල්ලවිභාවනවසෙනාගතවිපත්තිං ඨපෙත්වා පුච්ඡාපටිපාටියා යාවතතියකපඤ්හං විස්සජ්ජිතුමාරභි. උක්ඛිත්තානුවත්තිකා භික්ඛුනී අට්ඨ යාවතතියකසඞ්ඝාදිසෙසා ඉධ පුච්ඡිතත්තා අනන්තරපඤ්හා නාම ජාතා.

337. පමාණාතික්කන්තමඤ්චනිසීදනකණ්ඩුපටිච්ඡාදිවස්සිකසාටිකාසුගතචීවරප්පමාණං භික්ඛුනීනං උදකසාටිකාති ඡ ඡෙදනකානි. චීවරවිප්පවාසසම්මුතිආදයො චතස්සො සම්මුතියො. ‘‘අයං තත්ථ සාමීචී’’ති එවං ආගතා සත්ත සාමීචියො.

338. පුබ්බෙ වුත්තචුද්දසපරමානෙව අන්තරපඤ්හෙ නිට්ඨපෙත්වා පුරිමපඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො. ධොවනඤ්ච පටිග්ගහොති ගාථා අට්ඨකථාචරියානං. ද්වෙ ලොමානි එළකලොමතියොජනපරමානි.

‘‘සකලො භික්ඛුනිවග්ගො, පරම්පරඤ්ච භොජනං;

අනතිරිත්තං අභිහටං, පණීතඤ්ච අචෙලකං;

‘‘ඌනං ¶ මාතුගාමෙන සද්ධිං, යා ච අනික්ඛන්තරාජකෙ;

සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡා, විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං.

‘‘නිසීදනෙ ච යා සික්ඛා, වස්සිකාය ච සාටිකා;

ද්වාවීසති ඉමා සික්ඛා, ඛුද්දකෙසු පකාසිතා’’ති. –

පාඨො ¶ . ‘‘කුලෙසු චාරිත්තාපත්තී’’ති පාඨො න ගහෙතබ්බො සාධාරණත්තා තස්ස සික්ඛාපදස්ස. ඡචත්තාරීසා චිමෙති ඡචත්තාරීස ඉමෙ. ‘‘පාරාජිකානි සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති එවං වුත්තසික්ඛාපදෙ එව විභජිත්වා වුත්තත්තා විභත්තියො නාම. සාධාරණන්ති අට්ඨන්නම්පි සාධාරණං. පාරාජිකභූතා විභත්තියො පාරාජිකවිභත්තියො. සාධාරණෙ සත්තවජ්ජො සඞ්ඝාදිසෙසො. අඤ්ඤතරස්මිං ගණ්ඨිපදෙ ‘‘අථ වා ‘ද්වෙ උපොසථා ද්වෙ පවාරණා චත්තාරි කම්මානි පඤ්චෙව උද්දෙසා චතුරො භවන්ති, නඤ්ඤථා’ති පාළිං උද්ධරන්ති. තත්ථ ‘චත්තාරි කම්මානී’ති විසෙසාභාවා උද්ධරිතපොත්ථකමෙව සුන්දරං, පුබ්බෙපි විභත්තිමත්තදස්සනවසෙනෙව චෙතං වුත්තං. ‘න සමථෙහි වූපසමනවසෙනා’ති වත්වා චත්තාරි කම්මවිභජනෙ ‘සමථෙහි වූපසම්මතී’ති න විසෙසිතං උපොසථප්පවාරණානංයෙව විභාගත්තා. කස්මා? එත්ථාපි ‘උපොසථප්පවාරණානංයෙව විසෙසෙත්වා නයං දෙථා’ති වුත්තත්තා, අධම්මෙන වග්ගාදිකම්මෙන ආපත්තියොපි වූපසම්මන්තීති ආපජ්ජනතොති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං, විචාරෙතබ්බං. ද්වීහි චතූහි තීහි කිච්චං එකෙනාති ද්වීහි විවාදාධිකරණං, චතූහි අනුවාදාධිකරණං, තීහි ආපත්තාධිකරණං, එකෙන කිච්චාධිකරණං සම්මතීති අත්ථො.

339. නිබ්බචනමත්තන්ති වෙවචනමත්තං. සෙසෙති ආදිතො සෙසා මජ්ඣන්තා. පදන්ති සික්ඛාපදං. සද්ධාචිත්තං පසන්නචිත්තන්ති අත්ථො, ‘‘සන්තාචිත්ත’’න්ති වා පාඨො. අනාළියන්ති දලිද්දං. කිඤ්චාපි ඉදං නිබ්බචනං ‘‘ගරුකං ලහුකඤ්චා’’තිආදිපඤ්හෙ නත්ථි, ‘‘හන්ද වාක්යං සුණොම තෙ’’ති ඉමිනා පන වචනෙන සඞ්ගහිතස්සත්ථස්ස දීපනත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘ආකාසො පක්ඛිනං ගතී’’ති ච පාඨො අත්ථි, සො ජාතිවසෙන යුජ්ජති. පක්ඛීනන්ති උජුකමෙව.

පඨමගාථාසඞ්ගණිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

340. අධිකරණඋක්කොටෙන ¶ ¶ සමථානං උක්කොටං දස්සෙතුන්ති අධිකරණානි සත්තහි සමථෙහි සම්මන්ති, තානි උක්කොටෙන්තො සත්ත සමථෙ උක්කොටෙති නාමාති අධිප්පායො. පසවතීති සම්භවති. ‘‘අනුවාදාධිකරණෙ ලබ්භන්තී’තිආදීනි ‘ධම්මො අධම්මො’තිආදීනං සමානත්තා තෙසු විසෙසතො ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං. අනිහතන්ති සුත්තාදිනා. අවිනිච්ඡිතන්ති ‘‘ආපත්තිඅනාපත්තී’’තිආදිනා. ‘‘තත්ථ ජාතකං අධිකරණං උක්කොටෙති…පෙ… තිණවත්ථාරකං උක්කොටෙතී’’ති දසෙව වුත්තා. ‘‘සම්මුඛාවිනයපටිඤ්ඤාතකරණයෙභුය්යසිකා අවුත්තත්තා උක්කොටෙතුං න සක්කා, කම්මවාචාපි තෙසං නත්ථි. තස්මා තෙ උක්කොටෙතුං න සක්කාති වදන්තී’’ති ලිඛිතං. පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයෙනෙවාති විනයලක්ඛණං විනා කෙවලං ධම්මදෙසනාමත්තවසෙනෙවාති අත්ථො. ඛන්ධකතො වා පරිවාරතො වා ආනීතසුත්තෙන. නිජ්ඣාපෙන්ති දස්සෙන්ති. පුබ්බෙ ධම්මවිනයෙන විනිච්ඡිතං අධිකරණං උපජ්ඣායාදීනං අත්ථාය ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදීනි දීපෙත්වාති අත්ථො. විසමානි කායකම්මාදීනි නිස්සිතත්තා විසමනිස්සිතො. එවං සෙසෙසු.

342-3. කිංසම්භාරන්ති කිංපරික්ඛාරං, එත්ථ කින්ති ලිඞ්ගසාමඤ්ඤමබ්යයං. පුබ්බෙ උප්පන්නවිවාදං නිස්සාය පච්ඡා උප්පජ්ජනකවිවාදො විවාදනිදානං නාම. ආපත්තාධිකරණපච්චයා චතස්සො ආපත්තියො ආපජ්ජතීති භික්ඛුනී ජානං පාරාජිකං ධම්මං පටිච්ඡාදෙති පාරාජිකං, වෙමතිකා පටිච්ඡාදෙති ථුල්ලච්චයං, භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසං පටිච්ඡාදෙති පාචිත්තියං, ආචාරවිපත්තිං පටිච්ඡාදෙති දුක්කටං. පුබ්බෙ කතඋක්ඛෙපනියාදිකිච්චං නිස්සාය උප්පජ්ජනකකිච්චානං. කීදිසානං? සමනුභාසනාදීනං වසෙන. තං හීති අධිකරණං.

344. අධිකරණෙසු යෙන අධිකරණෙන සම්මන්ති, තං දස්සෙතුන්ති යදා අධිකරණෙහි සම්මන්ති, තදා කිච්චාධිකරණෙනෙව සම්මන්ති, න අඤ්ඤෙහීති ¶ දස්සනත්ථං වුත්තං, න එකන්තතො අධිකරණෙනෙව සම්මන්තීති දස්සනත්ථං.

348. ආපත්තාධිකරණෙ ¶ සඞ්ඝො විවදතීති ආපත්තානාපත්තීති එවං.

353. සමුට්ඨානාභාවතො සම්මුඛාවිනයෙ කම්මස්ස කිරියාකරණමිච්චාදිනා අවිභජිත්වාව සතිවිනයාදීනං ඡන්නංයෙව ඡ සමුට්ඨානානි විභත්තානි. තං කස්මා? කම්මසඞ්ගහාභාවෙන, සතිවිනයාදීනං විය සඞ්ඝසම්මුඛතාදීනං කිච්චයතා නාම නත්ථීති අධිප්පායො.

චොදනාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා

359. විග්ගාහිකකථන්ති අත්ථො. නිසාමයාති සල්ලක්ඛෙහි. ‘‘කාරය’’ ඉති පාඨො. පුබ්බාපරං න ජානාති, තස්මා අකොවිදො හොතීති එකෙ. අයං පන දුවිධෙපි කිච්චෙ කෙනචි ඉරියාපථෙන.

360. අනුවිජ්ජකපුච්ඡනෙ ආජීවවිපත්ති න පුච්ඡිතා. පඤ්චාපත්තික්ඛන්ධවසෙන ආචාරවිපත්ති පුච්ඡිතා. ‘‘ආජීවවිපත්තියාපි තථෙව, සඞ්ගහගමනතො’’ති වදන්ති. ‘‘අජ්ඣාපජ්ජන්තො’’ති පාඨො.

363. තස්මා න ච ආමිසං නිස්සායාති සම්බන්ධිතබ්බං.

365. ඨානනිසජ්ජවත්ථාදිනිස්සිතාති ¶ ¶ ‘‘එවං ඨාතබ්බං එවං නිසීදිතබ්බ’’න්ති එවමාදිකා. සඤ්ඤාජනනත්ථන්ති ‘‘එවං වත්තබ්බ’’න්ති එවං සඤ්ජානනත්ථං. අනුවිධියන්තෙනාති චිත්තෙ ඨපෙන්තෙනාති අත්ථො. ලජ්ජා සා නු ඛොති කිං සා ලජ්ජා අයං පරිසාති අධිප්පායො. අනුයොගවත්තං කථාපෙත්වාති ‘‘කිමනුයොගවත්තං ජානාසී’’ති පුච්ඡිත්වා තෙනෙව කථාපෙත්වා. අජානනප්පසඞ්ගා නාම අඤ්ඤාණං.

367. ‘‘භයෙන භයා ගච්ඡතී’’ති භයෙන භයහෙතු භයා ගච්ඡතීති හෙතුවසෙන වුත්තං. යථා ‘‘රත්තත්තා පන දුට්ඨත්තා ච ඡන්දා දොසා ච ගච්ඡතී’’ති හි වුත්තං, එවං.

375. වණ්ණාවණ්ණොති නීලාදිවණ්ණවසෙන ච ආරොග්යත්ථාදිඅවණ්ණවසෙන ච වුත්තසුක්කවිස්සට්ඨි.

402. භූමිපුච්ඡාති භූමි පුථවී ජගතී චාති සබ්බානි පථවිවෙවචනානි.

403-4. කින්ති ¶ ¶ කථං. අනාදියදානං තාවකාලිකවත්ථු. ‘‘අනාගතවසෙන අනන්තරා හුත්වා’’ති උදකාහරණාදිපයොගස්ස ධොවනාදිපුබ්බකරණස්ස පච්ඡා උප්පජ්ජනතො, ධොවනාදිකිරියඤ්ච සන්ධාය පයොගකරණතො වුත්තං. පුරෙජාතපච්චයෙ පනෙස පයොගොති අත්ථො. එකං ධම්මම්පි න ලභති අත්තනො පුරෙජාතස්ස නත්ථිතාය.

412. රූපාදිධම්මෙසූති වණ්ණගන්ධාදිඅට්ඨකෙසු. ‘‘වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො’’ති (පාරා. 218) වුත්තත්තා පච්ඡිමෙ මාසෙ යස්මිං වා තස්මිං වා දිවසෙ අත්ථරිතුං වට්ටතීති සිද්ධං.

415. ‘‘ආදිච්චබන්ධුනාති වුත්තත්තා ථෙරවචන’’න්ති වදන්ති.

පලිබොධපඤ්හාබ්යාකරණකථාවණ්ණනා

415-6. සන්නිට්ඨානන්තිකො කථං බහිසීමාය උද්ධරීයති? භික්ඛු අකතචීවරං සමාදාය පක්කමති ‘‘න පච්චෙස්ස’’න්ති, තස්ස බහිසීමාගතස්ස එවං හොති ‘‘නෙවිමං චීවරං කාරෙස්ස’’න්ති, එවමෙතස්ස බහිසීමාගතස්ස උද්ධරීයති. කථං අන්තොසීමාය? අකතචීවරං සමාදාය පක්කමති ‘‘න පච්චෙස්ස’’න්ති, තතො තත්ථ ඵාසුවිහාරං අලභන්තො තමෙව විහාරං ආගච්ඡති, තස්ස චීවරපලිබොධොයෙව ඨිතො, සො ච ‘‘නෙවිමං චීවරං කාරෙස්ස’’න්ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ ඡිජ්ජති, තස්මා ‘‘අන්තොසීමාය උද්ධරීයතී’’ති වුත්තං. සන්නිට්ඨානන්තිකං දුවිධං ‘‘න පච්චෙස්ස’’න්ති ආවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා තතො පුනපි තමෙව විහාරං ආගන්ත්වා ‘‘නෙවිමං චීවරං කාරෙස්ස’’න්ති සන්නිට්ඨානං කරොති, බහිසීමාය ඨත්වා ‘‘නෙවිමං චීවරං කාරෙස්සං න පච්චෙස්ස’’න්ති චිත්තුප්පාදෙන සන්නිට්ඨානන්තිකං හොති. ගාථායම්පි ‘‘ද්වෙ පලිබොධා අපුබ්බං අචරිම’’න්ති ¶ ඉදං ඉමමෙව සන්ධාය. ‘‘ආසාවච්ඡෙදිකො කථං අන්තොසීමාය ¶ ? ආසීසිතෙන ‘තුම්හෙ විහාරමෙව පත්ථෙථ, අහං පහිණිස්සාමී’ති වුත්තො පුබ්බෙ ‘න පච්චෙස්ස’න්ති ආවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා ගතො පුන තං විහාරං ගන්ත්වා තෙන ‘නාහං සක්කොමි දාතු’න්ති පහිතො හොතී’’ති ලිඛිතං. ‘‘අත්ථාරෙ හි සති උද්ධාරො නාමා’’ති අත්ථාරං විනා උද්ධාරං න ලභන්ති, තස්මා වුත්තං. පුරිමා ද්වෙති ‘‘ද්වෙ කථිනුද්ධාරා එකුප්පාදා එකනිරොධා’’ති වුත්තාධිකාරෙ පඨමං වුත්තා අන්තරබ්භාරසහුබ්භාරා. න පක්කමනන්තිකාදයො ද්වෙ. එකතො නිරුජ්ඣන්තීති උද්ධාරභාවං පාපුණන්තීති අත්ථො.

පඤ්ඤත්තිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

419. කායිකඋපඝාතිකා ¶ නාම කායෙන වීතික්කමො.

420. ඔමද්දකාරකොති ඔමද්දිත්වා අභිභවිත්වා කාරකො.

424. භෙදකරවත්ථූනි නිස්සාය විවාදාධිකරණං සමුට්ඨාති, එවං යථාසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. කොධොපනාහාදිද්වාදසමූලපයොගං විවාදාධිකරණං, තථා සෙසෙසු. ඔසාරණාදීසු නවසු ඨානෙසු කම්මඤත්තියා කරණං. ද්වීසු ඨානෙසු ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මෙසු. යස්මා මහාඅට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව උභතොවිභඞ්ගා අසඞ්ගහිතා, තස්මා යං කුරුන්දියං වුත්තං, තං ගහෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

425. තිණ්ණන්නං ¶ උපරි සහ ආපත්තිං දෙසෙතුං න ලබ්භන්ති. කම්මනානාසංවාසකානං ලද්ධිග්ගහිතකොව ලද්ධිනානාසංවාසකො. ‘‘අවිප්පවාසසීමාය ඨිතස්සා’’ති මහාසීමං කිර සන්ධාය වුත්තං.

433. ‘‘උම්මාදා චිත්තක්ඛෙපා’’ති පාඨො.

444. පරියායෙන ජානන්තස්සාති යස්ස කස්සචි ජානන්තස්ස පරියායෙන වුත්තමුසාවාදොති අත්ථො.

446. අනුයොගො න දාතබ්බොති තෙන වුත්තං අනාදියිත්වා තුණ්හී භවිතබ්බන්ති අත්ථො.

454. වොහාරනිරුත්තියං ¶ සද්දනිරුත්තියං. මග්ගපච්චවෙක්ඛණාදයො එකූනවීසති.

458. ‘‘යථාරත්තන්ති අනුපසම්පන්නෙ අපෙක්ඛතී’’තිපි වදන්ති. ‘‘යථාවුඩ්ඪන්ති උපසම්පන්නෙ අපෙක්ඛතී’’ති ලිඛිතං.

467. ‘‘එකාවත්තො’’තිපි ¶ පඨන්ති, තස්ස කුද්ධො කොධාභිභූතොති කිරත්ථො. එකවත්ථොතිපි කෙචි, උත්තරාසඞ්ගං අපනෙත්වා ඨිතොති කිරත්ථො, තං සබ්බං අට්ඨකථායං උද්ධටපාළියා විරුජ්ඣතීති. එකාවට්ටොති හි උද්ධටං, තස්මා න ගහෙතබ්බං. අන්තරා වුත්තකාරණෙනාති ‘‘කිච්චයපසුතත්තා වන්දනං අසමන්නාහරන්තො නලාටං පටිහඤ්ඤෙය්යා’’තිආදිවුත්තකාරණෙන.

470. පුබ්බෙ වුත්තමෙවාති සහසෙය්යාදිපණ්ණත්තිවජ්ජං. ඉතරන්ති සචිත්තකං. දෙසෙන්තො, දොමනස්සිකො අඤ්ඤෙහි භිංසාපනාදීනි කත්වා ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාති අධිප්පායො.

474-5. නිදානුද්දෙසං ¶ විනා සෙසුද්දෙසාභාවා ‘‘සබ්බපාතිමොක්ඛුද්දෙසානඤ්ච සඞ්ගහො හොතී’’ති වුත්තං. විනයෙ ගරුකා විනයගරුකා. ඉදං පන ද්වීසු ගාථාසු කිඤ්චාපි ආගතං, අඤ්ඤෙහි පන මිස්සෙත්වා වුත්තභාවා නානාකරණං පච්චෙතබ්බං. නවසු ඨානෙසු කම්මං හොතීති කම්මඤත්ති හොති. වාචාති වචීසම්භවා. අද්ධානහීනො ඌනවීසතිවස්සො. ‘‘අපිචෙත්ථාති කුරුන්දිවාදො’’ති වුත්තං. වනප්පතින්ති එවං අදින්නාදානෙ ආගතං වනප්පතිං. විස්සට්ඨිඡඩ්ඩනෙති සුක්කවිස්සට්ඨියං. දුක්කටා කතාති දුක්කටං වුත්තං. ආමකධඤ්ඤං විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තියා පුබ්බපයොගෙ දුක්කටං, අජ්ඣොහාරෙ පාචිත්තියං.

476. මහාසඞ්ඝිකා ¶ සාමණෙරෙපි ආපත්තිං දෙසාපෙන්ති කිර, තෙන වුත්තං ‘‘න දෙසාපෙතබ්බා’’ති, දණ්ඩකම්මං පන තෙසං කාතබ්බං තථාරූපෙ ඔළාරිකවීතික්කමෙ.

477. දසසතං ආපත්තියොති සහස්සං ආපත්තියො. චම්පායං විනයවත්ථුස්මින්ති චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ. අධම්මෙන වග්ගන්තිආදීනි චත්තාරි කම්මානියෙව භගවතා වුත්තානීති අත්ථො. න කෙවලං ආපත්තියෙව, අථ ඛො ඡ සමථා…පෙ… සම්මුඛාවිනයෙන සම්මන්ති, සමායොගං ගච්ඡන්ති සම්මුඛාවිනයෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. විනා සමථෙහි සම්මති, සමථභාවං ගච්ඡති. පටිසෙධත්ථෙ සති විනා සමථෙහීති සමථෙහි විනාති අත්ථො.

478. අසුත්තකන්ති සුත්තවිරහිතං, උසුත්තං තත්ර නත්ථීති අධිප්පායො.

දුතියගාථාසඞ්ගණිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

479. තහින්ති ¶ තස්මිං පුග්ගලෙ. අකප්පියසම්භොගො නාම මෙථුනධම්මාදි. ‘‘වරසෙනාසනරක්ඛණත්ථාය විස්සජ්ජෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ගරුභණ්ඩවිනිච්ඡයෙ වුත්තො. එකාදසාවන්දියෙ පණ්ඩකාදයො එකාදස. උපෙති සපරිසං. න ජීවති නිම්මිතරූපත්තා. ‘‘උබ්භක්ඛකෙන වදාමී’’ති ඉමිනා මුඛෙ මෙථුනධම්මාභාවං දීපෙති. අධොනාභිවිවජ්ජනෙන වච්චමග්ගප්පස්සාවමග්ගෙසු ¶ . ගාමන්තරපරියාපන්නං නදිපාරං ඔක්කන්තභික්ඛුනිං සන්ධායාති භික්ඛුනියා ගාමාපරියාපන්නපරතීරෙ නදිසමීපමෙව සන්ධාය වුත්තා. තත්ථ පරතීරෙ ගාමූපචාරො එකලෙඩ්ඩුපාතො නදිපරියන්තෙන පරිච්ඡින්නො, තස්මා පරතීරෙ රතනමත්තම්පි අරඤ්ඤං න අත්ථි, තඤ්ච තිණාදීහි පටිච්ඡන්නත්තා දස්සනූපචාරවිරහිතං කරොති. තත්ථ අත්තනො ගාමෙ ආපත්ති නත්ථි. පරතීරෙ පන එකලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතෙ ගාමූපචාරෙයෙව පදං ඨපෙති. අන්තරෙ අභිධම්මවසෙන අරඤ්ඤභූතං සකගාමං අතික්කමති නාම, තස්මා ගණම්හා ඔහීයනා ච හොතීති ඤාතබ්බං. එත්තාවතාපි සන්තොසමකත්වා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නා පඤ්චසතා මහාපජාපතිප්පමුඛා. මහාපජාපතිපි හි ආනන්දත්ථෙරෙන දින්නඔවාදස්ස පටිග්ගහිතත්තා භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නා නාම.

480. ‘‘දුස්සකුටිං සන්ධායා’’ති සහ දුස්සෙන වීතික්කමනස්ස සක්කුණෙය්යතාය වුත්තං. ලිඞ්ගපරිවත්තෙ පටිග්ගහණස්ස විජහනතො සාමං ගහෙත්වා භුඤ්ජිතුං න වට්ටති. කාකඌහදනං වාති කාකෙන ඌහදනං වා. ‘‘තයො පුරිසෙපි උපගන්ත්වා’’ති පාඨසෙසො.

481. මෙථුනධම්මපච්චයා නාම කායසංසග්ගො. තංහෙතු මෙථුනධම්මස්ස පුබ්බභාගභූතං කායසංසග්ගං වායාමන්තියාති අට්ඨවත්ථුපූරණං සන්ධාය. පරිභොගප්පච්චයාති ¶ පරිභොගකාරණා. තස්මාති යස්මා පරිභොගප්පච්චයා ආපජ්ජති, තස්මා භොජනපරියොසානෙ හොතීති අත්ථො. පොරාණපොත්ථකෙසු ‘‘තස්සා’’ති පාඨො. ‘‘කාරණවචනං සුන්දරං භොජනපරිච්ඡෙදදස්සනතො’’ති වදන්ති.

483. ‘‘උම්මත්තකසම්මුතිං ¶ ¶ උම්මත්තකෙ යාචිත්වා ගතෙ අසම්මුඛාපි දාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. තත්ථ නිසින්නෙපි න කුප්පති නියමාභාවා. අසම්මුඛා කතෙ දොසාභාවං දස්සෙතුං ‘‘අසම්මුඛාකතං සුකතං හොතී’’ති වුත්තං. දූතෙන උපසම්පදා පනෙත්ථ සම්මුඛා කාතුං න සක්කා. කම්මවාචානානත්තසභාවා පත්තනික්කුජ්ජනාදයො හත්ථපාසතො අපනෙත්වා කාතබ්බා, තෙන වුත්තං ‘‘අසම්මුඛා කතං සුකතං හොතී’’ති. ‘‘පුච්ඡිත්වා චොදෙත්වා සාරෙත්වා කාතබ්බං අපුච්ඡිත්වා අචොදෙත්වා අසාරෙත්වා කරොතී’’ති අයං වචනත්ථො. ඨපෙත්වා කත්තිකමාසන්ති සො පවාරණාමාසො, ද්වෙ ච පුණ්ණමාසියොති පඨමදුතියවස්සූපගතානං පවාරණා පුණ්ණමාසා ද්වෙ.

485. පදං වා ඡඩ්ඩෙතීති අත්ථො. ක-වග්ගාදීසු පඤ්චසු. ගරුකන්ති දීඝං, සංයොගපරඤ්ච. ‘‘බුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස යස්ස නක්ඛමතී’’ති එත්ථ ත-කාරක-කාරා සංයොගපරා. දීඝෙ වත්තබ්බෙ රස්සන්ති ‘‘සො තුණ්හී අස්සා’’ති වත්තබ්බෙ සො තුණ්හි අස්සාති වචනං.

486. සෙසට්ඨකථාසු වුත්තවචනං කුරුන්දියං පාකටං කත්වා ‘‘නිසීදිතුං න සක්කොන්තී’’ති වුත්තං.

487-8. පරිසුද්ධසීලා චත්තාරො භික්ඛූති පාරාජිකං අනාපන්නා. න තෙසං ඡන්දො වා පාරිසුද්ධි වා එතීති තීසු, ද්වීසු වා නිසින්නෙසු එකස්ස, ද්වින්නං වා ඡන්දපාරිසුද්ධි ආහටාපි අනාහටාව.

495-6. කායසම්භොගසාමග්ගිදානසහසෙය්යපටිග්ගහණාදි ඉමස්ස අපලොකනකම්මස්ස ඨානං හොතීති එවම්පි අපලොකනකම්මං පවත්තතීති අත්ථො. කම්මඤ්ඤෙව ලක්ඛණන්ති කම්මලක්ඛණං. ඔසාරණනිස්සාරණභණ්ඩුකම්මාදයො විය කම්මඤ්ච හුත්වා අඤ්ඤඤ්ච නාමං න ලභති ¶ , කම්මමෙව හුත්වා උපලක්ඛීයතීති ¶ කම්මලක්ඛණං උපනිස්සයො විය. හෙතුපච්චයාදිලක්ඛණවිමුත්තො හි සබ්බො පච්චයවිසෙසො තත්ථ සඞ්ගය්හති, එවම්පි ‘‘කම්මලක්ඛණමෙවා’’ති වුත්තං. කම්මලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘අච්ඡින්නචීවරජිණ්ණචීවරනට්ඨචීවරාන’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘තතො අතිරෙකං දෙන්තෙන අපලොකෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං අපලොකනං කම්මලක්ඛණමෙව. එවං සබ්බත්ථ ලක්ඛණං වෙදිතබ්බං. ඉණපලිබොධම්පීති සචෙ තාදිසං භික්ඛුං ඉණායිකා පලිබුජ්ඣන්ති. තත්රුප්පාදතො දාතුං වට්ටති. අන්තරසන්නිපාතොති උපොසථප්පවාරණාදිමහාසන්නිපාතෙ ඨපෙත්වා අන්තරා මඞ්ගලුච්චාරණාදි. උපනික්ඛෙපතොති චෙතියස්ස ආපදත්ථාය නික්ඛිත්තතො. ‘‘අඤ්ඤා කතිකා කාතබ්බා’’ති යෙ රුක්ඛෙ උද්දිස්ස පුබ්බෙ කතිකා කතා, තෙහි ඉමෙසං අඤ්ඤත්තාති වුත්තං. ‘‘සචෙ තත්ථ මූලෙ’’ති පුබ්බෙ ‘‘ඉතො පට්ඨාය භාජෙත්වා ඛාදන්තූ’’ති වචනෙන පුග්ගලිකපරිභොගො පටික්ඛිත්තො හොති. අනුවිචරිත්වාති පච්ඡතො පච්ඡතො ගන්ත්වා. තෙසං සන්තිකා පච්චයං පච්චාසීසන්තෙනාති අත්ථො. මූලභාගන්ති දසමභාගං කත්වා. පුබ්බකාලෙ දසමභාගං කත්වා අදංසු, තස්මා ‘‘මූලභාගො’’ති වුත්තං. අකතාවාසං වා කත්වාති උප්පන්නආයෙන. ජග්ගිතකාලෙයෙව න වාරෙතබ්බාති ජග්ගිතා හුත්වා පුප්ඵඵලභරිතකාලෙති අත්ථො. ජග්ගනකාලෙති ජග්ගිතුං ආරද්ධකාලෙ. ඤත්තිකම්මට්ඨානභෙදෙ පනාති ඤත්තිකම්මස්ස ඨානභෙදෙ.

ඉදං පනෙත්ථ පකිණ්ණකං – අත්ථි සඞ්ඝකම්මං සඞ්ඝො එව කරොති, න ගණො, න පුග්ගලො, තං අපලොකනකම්මස්ස කම්මලක්ඛණෙකදෙසං ඨපෙත්වා ඉතරං චතුබ්බිධම්පි කම්මං වෙදිතබ්බං. අත්ථි සඞ්ඝකම්මං සඞ්ඝො ච කරොති, ගණො ච කරොති, පුග්ගලො ච කරොති, තං පුබ්බෙ ඨපිතං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යස්මිං විහාරෙ ද්වෙ තයො ජනා වසන්ති, තෙහි නිසීදිත්වා කතම්පි සඞ්ඝෙන කතසදිසමෙව. යස්මිං පන විහාරෙ එකො භික්ඛු හොති, තෙන භික්ඛුනා’’තිආදි (පරි. අට්ඨ. 495-496). අත්ථි ගණකම්මං සඞ්ඝො ච කරොති, ගණො ච කරොති, පුග්ගලො ච කරොති, තං යො පාරිසුද්ධිඋපොසථො අඤ්ඤෙසං සන්තිකෙ කරීයති, තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. අත්ථි ගණකම්මං ගණොව කරොති, න සඞ්ඝො, න පුග්ගලො, තං යො පාරිසුද්ධිඋපොසථො අඤ්ඤමඤ්ඤං ආරොචනවසෙන කරීයති, තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. අත්ථි පුග්ගලකම්මං පුග්ගලොව කරොති, න සඞ්ඝො, න ගණො, තං අධිට්ඨානුපොසථවසෙන ¶ වෙදිතබ්බං. අත්ථි ගණකම්මං එකච්චොව ගණො කරොති, එකච්චො න කරොති, තත්ථ අඤත්තිකං ද්වෙයෙව කරොන්ති, න තයො. සඤත්තිකං තයොව කරොන්ති, න තතො ඌනා වා අධිකා වාති.

500. කකුසන්ධකොණාගමනකස්සපා ¶ එව හි සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධෙ පඤ්ඤපෙසුං. විපස්සීආදයො පන ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසිංසු, න සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසුං.

උභතොවිභඞ්ගඛන්ධකපරිවාරෙහි විභත්තං දෙසනං අත්ථි තස්ස විනයපිටකස්ස, නාමෙන සමන්තපාසාදිකා නාම සංවණ්ණනා ‘‘සමන්තපාසාදිකා නාමා’’ති වුත්තවචනසංවණ්ණනා සමත්තාති ආහ. තත්ථ පධානඝරෙ. ඉද්ධා අත්ථවිනිච්ඡයාදීහි.

සම්මා උදිතො සමුදිතො, තෙ ගුණෙ අකිච්ඡෙන අධිගතො අධිකප්පමාණගුණෙහි වා සමුදිතො, තෙන සමුදිතෙන ‘‘ගතානං ධම්මානං ගතියො සමන්නෙසතී’’ති වුත්තාය සතියා උප්පාදිතා සද්ධාදයො පරමවිසුද්ධා නාම සමන්නාරක්ඛත්තා. ඉති සතිපි සද්ධාදීහි වුත්තා හොති. එවං සන්තෙ එත්ථ වුත්තෙ චතුබ්බිධෙ සීලෙ පාතිමොක්ඛසංවරසීලං සද්ධා මණ්ඩෙති. සද්ධාසාධනඤ්හි තං. ඉන්ද්රියසංවරාජීවපාරිසුද්ධිපච්චයපරිභොගසීලානි පටිමණ්ඩෙන්ති සතිවීරියපඤ්ඤායොති යථායොගං වෙදිතබ්බං. අපිච සද්ධා ච බුද්ධිරහිතා අවිසුද්ධා හොති බුද්ධියා පසාදහෙතුත්තා. බුද්ධියො පන තස්සානුභාවෙන පරමවිසුද්ධා නාම හොන්ති. පඤ්ඤා සද්ධාරහිතා කෙරාටිකපක්ඛං භජති, සද්ධායුත්තා එව විසුද්ධා හොති. වීරියඤ්ච සමාධිරහිතං උද්ධච්චාය සංවත්තති, න සමාධියුත්තන්ති වීරියස්ස සුද්ධවචනතො සමාධිපි වුත්තො හොති, එවං පරමවිසුද්ධා සද්ධාදයොපි පාතිමොක්ඛං පටිමණ්ඩෙන්තීති ඤාතබ්බං. කථං? පටිපත්තිදෙසකෙ සත්ථරි ච පටිපත්තියඤ්ච පටිපත්තිඵලෙ ච සද්ධාය විනා සීලසමාදානං, සමාදින්නවිසොධනඤ්ච කාතුං න සක්කාති සද්ධා පාතිමොක්ඛං පටිමණ්ඩෙති. තත්ථ ‘‘ඉතිපි සො ¶ භගවා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.255; ම. නි. 1.74; සං. නි. 1.249) සත්ථරි ච පූජෙතුං සක්කොති. පටිපත්තියං සීලවිපත්තිසම්පත්තිමූලකෙ සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකඵලෙ ච සද්ධාපවත්ති විත්ථාරතො ඤාතබ්බා, සීලවිපත්තිසම්පත්තිනිමිත්තං ආදීනවමානිසංසඤ්ච ආදීනවපරිච්චාගෙ, ආනිසංසසම්පාදනෙ ච උපායං දිස්වා තථා පවත්තමානා පඤ්ඤා පාතිමොක්ඛසංවරං පටිමණ්ඩෙති. ‘‘අතිසීත’’න්තිආදිනා අප්පවත්තනාරහං කොසජ්ජං ‘‘යො ච සීතඤ්ච උණ්හඤ්චා’’ති වුත්තානුසාරෙන පජහිත්වා අනුප්පන්නුප්පන්නානං අසංවරසංවරානං අනුප්පාදනපජහනඋප්පාදනවඩ්ඪනවසෙන පවත්තමානවීරියං පාතිමොක්ඛං පටිමණ්ඩෙති, ඉමිනා නයෙන ඉන්ද්රියසංවරාදීසුපි යොජෙතබ්බං. චතුන්නම්පි ¶ සඞ්ගහවත්ථූනං අනුකූලසමුදාචාරො ඉධ ආචාරොති වෙදිතබ්බො. අජ්ජව-වචනෙන ලාභසක්කාරහෙතු කායදුච්චරිතාදිකුටිලකරමායාසාඨෙය්යපටිපක්ඛඅජ්ජවධම්මසමායොගදීපනෙන අලොභජ්ඣාසයතා දීපිතා. මද්දව-වචනෙන කක්ඛළභාවකරපටිඝාදිපටිපක්ඛභූතමෙත්තාදිමද්දවධම්මසමායොගදීපනෙන හිතජ්ඣාසයාදීනි දීපිතානි හොන්ති. ආදි-සද්දෙන ‘‘ඛන්ති ච සොරච්චඤ්ච සාඛල්යඤ්ච පටිසන්ථාරො චා’’තිආදිනා (ධ. ස. දුකමාතිකා 125-126) වුත්තධම්මෙහි සමායොගො දීපිතො හොති. ඉධ වුත්තා අජ්ජවමද්දවාදයො ගුණා සීලසම්පත්තියා හෙතූ ච හොන්ති සීලසම්පත්තිඵලඤ්ච තංසම්පාදනතො. සකසමයොති චතුපරිසා. එතෙන සභාගදුක්ඛභාවාභාවො සූචිතො. අථ වා සකසමයොති සොගතං පිටකත්තයං සකසමයො එව ගහනං දුද්දීපනත්තා, සකසමයස්ස සන්නිට්ඨානං සකසමයගහනං –

‘‘සච්චං සත්තො පටිසන්ධි, පච්චයාකාරමෙව ච;

දුද්දසා චතුරො ධම්මා, දෙසෙතුඤ්ච සුදුක්කරා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 225) –

වුත්තත්තා යථා සකසමයස්ස ගහනපදෙන යොජනා වුත්තා, තථා පරසමයස්සපි. පඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙනාති අනෙන තිඛිණෙන ඤාණෙන කතසිලානිසිතසත්ථසදිසසභාවපඤ්ඤා වුත්තා. තිපිටකසඞ්ඛාතාය පරියත්තියා පභෙදො තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදො. තස්මිං පභෙදෙ. තන්ති ච තන්තිඅත්ථො ච සාසනං නාම. ඉධ ‘‘තන්ති එවා’’ති වදන්ති. යස්මිං අයං සංවණ්ණනා නිට්ඨාපිතා, තස්මිං කාලෙ පටිවෙධඤාණාභාවතො සුතමයං සන්ධාය ‘‘අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙනා’’ති වුත්තං. කරණසම්පත්තියා ජනිතත්තා ¶ සුඛවිනිග්ගතං. සුඛවිනිග්ගතත්තා මධුරොදාතවචනලාවණ්ණයුත්තෙනාපි යොජෙතබ්බං, ඊදිසං වචනං සොතසුඛඤ්ච සන්නිවෙසසම්පත්තිසුඛඤ්ච හොති. ‘‘වෙය්යාකරණෙනා’’ති අවත්වා ‘‘මහාවෙය්යාකරණෙනා’’ති වුත්තත්තා සික්ඛානිරුත්තිඡන්දොවිචිත්යාදිපටිමණ්ඩිතපාණිනියන්යාසාධාරණධාරණසභාවො සූචිතො භවති. යුත්තවාදිනාතිආදීසු යුත්තමුත්තවාදිනා ඨානුප්පත්තියපඤ්ඤාය සමන්නාගතෙනාති අත්ථො. ඔජාභෙදෙපි ආයුසත්තිකරණතාදිසාමත්ථයොගානං මහාකවිනා රචිතගන්ථස්ස මහන්තත්තා වා ‘‘තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදෙ’’තිආදීහි සාසනෙ, හෙතුවිසයෙ, සද්දෙ චාති ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු පාටවභාවං දීපෙන්තො වෙනයිකබුද්ධිසම්පත්තිසබ්භාවමස්ස සූචෙති. යෙසං පුග්ගලානං පභින්නා පටිසම්භිදාදි, තෙ පභින්නපටිසම්භිදාදයො ධම්මා. තෙහි පරිවාරිතො උක්ඛිත්තසන්තතිඋපච්ඡෙදමකත්වා අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදනවඩ්ඪනවසෙන වාරිතො සො පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරො. තස්මිං පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙති අත්ථො. ඡළභිඤ්ඤචතුපටිසම්භිදාදිප්පභෙදගුණපටිමණ්ඩිතෙ පන ඡළභිඤ්ඤා උත්තරිමනුස්සධම්මා එව. චතූසු පටිසම්භිදාසු අත්ථපටිසම්භිදාය එකදෙසොව. තදුභයං ¶ සයං උත්තරිමනුස්සධම්මපරියාපන්නං කථං උත්තරිමනුස්සධම්මං පටිමණ්ඩෙතීති චෙ? රුක්ඛං රුක්ඛස්ස අවයවභූතපුප්ඵාදයො විය සයඤ්ච යෙසං උත්තරිමනුස්සධම්මානං අවයවත්තාති. කාමාවචරධම්මපරියාපන්නපටිසම්භිදාඤාණං උත්තරිමනුස්සධම්මානං අනවයවභූතං උත්තරිමනුස්සධම්මං පටිමණ්ඩෙති, පුරිසස්ස අනවයවභූතො අලඞ්කාරො විය පුරිසං. අථ වා කාමාවචරපඅසම්භිදාපරිවාරො ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදිප්පභෙදගුණෙ පටිමණ්ඩෙති. ලොකුත්තරපටිසම්භිදං සන්ධාය පුන පටිසම්භිදාවචනඤ්ච. සාසනෙ උප්පජ්ජිත්වා සාසනස්ස අලඞ්කාරභූතෙන, යස්මිං වංසෙ උප්පන්නො, තස්සෙව වා අලඞ්කාරභූතෙන. සඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙසු ඉතරීතරකරණං, අප්පසන්නපසන්නානං පසාදුප්පාදනාභිවුඩ්ඪිකරණං, වුත්තානං ගම්භීරානං ගම්භීරුත්තානභාවකරණන්ති එවං ඡබ්බිධාචරියගුණයොගතො විපුලබුද්ධි නාම. යෙ ධම්මචින්තනං අතිධාවන්තා කෙචි උච්ඡෙදාදිනානප්පකාරං අන්තං වා ගණ්හන්ති, ‘‘සබ්බං ඤෙය්යං පඤ්ඤත්ති එවා’’ති වා ‘‘පරමත්ථො එවා’’ති වා ගණ්හන්ති, තෙසං බුද්ධි මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයත්තා සමලා නාම හොති, ඉමස්ස පන බුද්ධි ධම්මචින්තාතිධාවනරහිතත්තා විසුද්ධා නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘විපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා’’ති ¶ . ගරූහි ‘‘පියො ගරු භාවනීයො’’තිආදිනා (අ. නි. 7.37; නෙත්ති. 113) වුත්තගුණෙහි යුත්තගරූහි. ගුණෙහි ථිරභාවං ගතත්තා ථෙරෙන.

සීලෙන සීලස්ස වා විසුද්ධියා සීලවිසුද්ධියා. අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පඨමං අභිනිබ්බත්තත්තා ලොකජෙට්ඨස්ස. ලොකස්ස වා ගම්භීරෙ මහන්තෙ සීලාදික්ඛන්ධෙ එසි ගවෙසීති මහෙසීති.

එත්තාවතා සමධිකසත්තවීසතිසහස්සපරිමාණාය සමන්තපාසාදිකසඤ්ඤිතාය විනයට්ඨකථාය සබ්බපදෙසු විනිච්ඡයජාතං සඞ්ඛිපිත්වා ගණ්ඨිට්ඨානවිකාසනා කතා හොති, තථාපි යං එත්ථ ලිඛිතං, තං සුට්ඨු විචාරෙත්වා පාළිඤ්ච අට්ඨකථඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා යෙ ආචරියා බුද්ධස්ස භගවතො මහානුභාවං, විනයපිටකස්ස ච විචිත්රනයගම්භීරත්ථතං සල්ලක්ඛෙත්වා පොරාණානං කථාමග්ගං අවිනාසෙත්වා අත්තනො මතිං පහාය කෙවලං සද්ධම්මට්ඨිතියා, පරානුග්ගහකාමතාය ච විනයපිටකං පකාසෙන්තා ඨිතා, තෙසං පාදමූලෙ වන්දිත්වා ඛන්තිසොරච්චාදිගුණසමන්නාගතෙන හුත්වා වත්තසම්පත්තියා තෙසං චිත්තං ආරාධෙත්වා පවෙණියා ආගතං විනිච්ඡයං කථාපෙත්වා උපධාරෙත්වා යං තෙන සංසන්දති, තං ගහෙතබ්බං, ඉතරං ඡඩ්ඩෙතබ්බං. ඉතරථා තුණ්හීභූතෙන භවිතබ්බං. විනිච්ඡයසඞ්කරකරෙන පන න භවිතබ්බමෙව. කස්මා? සාසනස්ස නාසහෙතුත්තා. හොති චෙත්ථ –

සමන්තපාසාදිකාය ගණ්ඨිපදාධිප්පායප්පකාසනා සමත්තා.