📜

වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා

සෙය්යථිදන්ති ¶ ¶ තං කතමං, තං කථන්ති වා අත්ථො. අනියමනිද්දෙසවචනන්ති අත්තනො අත්ථං සරූපෙන නියමෙත්වා නිද්දිසතීති නියමනිද්දෙසො, න නියමනිද්දෙසො අනියමනිද්දෙසො. සොව වුච්චතෙ අනෙනාති වචනන්ති අනියමනිද්දෙසවචනං. තස්සාති තෙනාතිපදස්ස. පරිවිතක්කොති ‘‘කතමෙසානං ඛො බුද්ධානං භගවන්තානං බ්රහ්මචරියං න චිරට්ඨිතිකං අහොසී’’තිආදිනා (පාරා. 18) පවත්තො. පුබ්බෙ වා පච්ඡා වාති තෙනාතිපදතො හෙට්ඨා වුත්තපාඨෙ වා උපරි වක්ඛමානපාඨෙ වාති අත්ථො. අත්ථතො සිද්ධෙනාති සාමත්ථියතො සිද්ධෙන. තත්රිදං මුඛමත්තනිදස්සනන්ති තස්සා යථාවුත්තයුත්තියා පරිදීපනෙ ඉදං උපායමත්තනිදස්සනං. මුඛං ද්වාරං උපායොති හි අත්ථතො එකං.

සමයසද්දො දිස්සතීති සම්බන්ධො. අස්සාති සමයසද්දස්ස සමවායො අත්ථොති සම්බන්ධො. කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායාති එත්ථ කාලො නාම උපසඞ්කමනස්ස යුත්තකාලො, සමයො නාම සරීරබලාදිකාරණසමවායො, තෙ උපාදාය පටිච්චාති අත්ථො. ඛණොති ඔකාසො. බුද්ධුප්පාදාදයො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො. සො එව සමයො. තෙනෙව ‘‘එකොවා’’ති වුත්තං. මහාසමයොති මහාසමූහො. පවනස්මින්ති වනසණ්ඩෙ. සමයොපි ඛො තෙ භද්දාලීති එත්ථ සමයොති සික්ඛාපදාවිලඞ්ඝනස්ස හෙතු, කො සො? අත්තනො විප්පටිපත්තියා භගවතො ජානනං, සො සමයසඞ්ඛාතො හෙතු තස්සා අප්පටිවිද්ධොති අත්ථො. භගවාතිආදි තස්ස පටිවිජ්ඣනාකාරදස්සනං. උග්ගහමානොති කිඤ්චි කිඤ්චි උග්ගහෙතුං සමත්ථතාය උග්ගහමානො, සුමනපරිබ්බාජකස්සෙවෙතං නාමං. සමයං දිට්ඨිං පවදන්ති එත්ථාති සමයප්පවාදකො, මල්ලිකාය ආරාමො. ස්වෙව තින්දුකාචීරසඞ්ඛාතාය තිම්බරුරුක්ඛපන්තියා පරික්ඛිත්තත්තා ‘‘තින්දුකාචීර’’න්ති ච, එකාව නිවාසා සාලා එත්ථාති ‘‘එකසාලකො’’ති ච වුච්චති. අත්ථාභිසමයාති යථාවුත්තස්ස දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකස්ස අත්ථස්ස හිතස්ස පටිලාභතො. මානාභිසමයාති මානප්පහානා. පීළනට්ඨොති පීළනං තංසමඞ්ගිනො හිංසනං, අවිප්ඵාරිකතාකරණං, පීළනමෙව අත්ථො පීළනට්ඨො ¶ . සන්තාපොති දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං. විපරිණාමොති ජරාය මරණෙන චාති ද්විධා ¶ විපරිණාමෙතබ්බතා අභිසමෙතබ්බො පටිවිජ්ඣිතබ්බොති අභිසමයො, සොව අභිසමයට්ඨො, පීළනාදීනි.

එත්ථ ච උපසග්ගානං ජොතකමත්තත්තා සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙපි සඋපසග්ගො අභිසමයසද්දො උද්ධටො. තත්ථ සඞ්ගමවසෙන පච්චයානං ඵලුප්පාදනං පටි අයනං එකතො පවත්ති එත්ථාති සමයො, සමවායො. විවට්ටූපනිස්සයසඞ්ගමෙ සති එන්ති එත්ථ සත්තා පවත්තන්තීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්ථ සඞ්ඛතධම්මො, සයං වා එති ආගච්ඡති විගච්ඡති චාති සමයො, කාලො. සමෙන්ති අවයවා එතස්මිං, සයං වා තෙසූති සමයො, සමූහො. පච්චයන්තරසඞ්ගමෙ එති ආගච්ඡති එතස්මා ඵලන්ති සමයො, හෙතු. සඤ්ඤාවසෙන විපල්ලාසතො ධම්මෙසු එති අභිනිවිසතීති සමයො, දිට්ඨි. සමීපං අයනං උපගමනං සමයො, පටිලාභො. සම්මදෙව සහිතානං වාචානං අයනං විගමොති සමයො, පහානං. සම්මදෙව, සහිතානං වා සච්චානං අයනං ජානනන්ති සමයො, පටිවෙධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමයසද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච සමයසද්දස්ස සාමඤ්ඤෙන අනෙකත්ථතා වුත්තා. න හි එකස්මිං අත්ථවිසෙසෙ වත්තමානො සද්දො තදඤ්ඤෙපි වත්තති. තස්මා අත්ථා විය තංතංවාචකා සමයසද්දාපි භින්නා එවාති ගහෙතබ්බා. එවං සබ්බත්ථ අත්ථුද්ධාරෙසු.

තත්ථ තථාති තෙසු සුත්තාභිධම්මෙසු උපයොගභුම්මවචනෙහි. ඉධාති විනයෙ, අඤ්ඤථාති කරණවචනෙන. අච්චන්තමෙවාති නිරන්තරමෙව. භාවො නාම කිරියා, කිරියාය කිරියන්තරූපලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං, යථා උදයෙ සති චන්දෙ ජාතො රාජපුත්තොති. අධිකරණඤ්හීතිආදි අභිධම්මෙ සමයසද්දො කාලසමූහඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු අත්ථෙසු වත්තති, න විනයෙ විය කාලෙ එව, තෙසු ච කාලසමූහත්ථා ද්වෙ තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං අධිකරණභාවෙන නිද්දිසිතුං යුත්තා. ඛණසමවායහෙතුඅත්ථා පන තයොපි අත්තනො භාවෙන ඵස්සාදීනං භාවස්ස උපලක්ඛණභාවෙන ¶ නිද්දිසිතුං යුත්තාති විභාවනමුඛෙන යථාවුත්තමත්ථං සමත්ථෙතුං වුත්තං. තත්ථ යස්මිඤ්හි කාලෙ, ධම්මසමූහෙ වා සමයෙ අධිකරණභූතෙ කුසලං උප්පන්නං, තස්මිඤ්ඤෙව කාලෙ, ධම්මසමූහෙ වා සමයෙ ඵස්සාදයො හොන්තීති එවං අධිකරණත්ථයොජනා, යස්මිං පන ඛණෙ, සමවායෙ හෙතුම්හි වා සමයෙ සති විජ්ජමානෙ කුසලං උප්පන්නං, තස්මිඤ්ඤෙව ඛණාදිම්හි සමයෙපි විජ්ජමානෙ ඵස්සාදයො හොන්තීති භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථයොජනා ච වෙදිතබ්බා.

හොති ¶ චෙත්ථාති එත්ථ යථාවුත්තඅත්ථවිසයෙ සඞ්ගහගාථා හොති. අඤ්ඤත්රාති සුත්තාභිධම්මෙසු. අභිලාපමත්තභෙදොති දෙසනාවිලාසතො සද්දමත්තෙනෙව භෙදො, න අත්ථතො.

අවිසෙසෙනාති සාමඤ්ඤෙන. ඉරියාපථොතිආදීසු ඉරියාය සබ්බද්වාරිකකිරියාය පථො පවත්තනට්ඨානං තබ්බිනිමුත්තකම්මස්ස අභාවාති ඨානාදයො ඉරියාපථො, සොව විහාරො. බ්රහ්මභූතා සෙට්ඨභූතා පරහිතචිත්තාදිවසප්පවත්තිතො මෙත්තාදයො බ්රහ්මවිහාරො නාම. තදවසෙසා පන මහග්ගතා සබ්බනීවරණවිගමනාදිසිද්ධෙන ජොතනාදිඅත්ථෙන දිබ්බවිහාරො නාම. බ්රහ්මවිහාරභාවෙන විසුං ගහිතත්තා මෙත්තාදයො ඉධ අසඞ්ගහිතා. අරියානමෙව විහාරොති ඵලසමාපත්තියො අරියවිහාරො නාම.

රුක්ඛාදිමූලෙයෙව මූලසද්දස්ස නිරුළ්හභාවං දස්සෙතුං අපරෙන මූලසද්දෙන විසෙසෙත්වා ‘‘මූලමූලෙ’’ති වුත්තං, යථා දුක්ඛදුක්ඛන්ති (විභ. අට්ඨ. 190). ලොභාදීනං දොසමූලාදිචිත්තාසාධාරණත්තා ‘‘අසාධාරණහෙතුම්හී’’ති වුත්තං.

තත්ථ සියාති තත්ථ වෙරඤ්ජායන්තිආදීසු පදෙසු කස්සචි චොදනා සියාති අත්ථො. උභයථා නිදානකිත්තනස්ස පන කිං පයොජනන්ති? ආහ ගොචරගාමනිදස්සනත්ථන්තිආදි. තත්ථ අස්සාති භගවතො.

කිලමොව කිලමථො, අත්තනො අත්තභාවස්ස කිලමථො අත්තකිලමථො, තස්ස අනු අනු යොගො පුනප්පුනං පවත්තනං අත්තකිලමථානුයොගො. වත්ථුකාමාරම්මණෙ සුඛෙ සම්පයොගවසෙන ලීනා යුත්තා, කාමතණ්හා ¶ , තංසහචරිතෙ කාමෙ සුඛෙ වා ආරම්මණභූතෙ අල්ලීනා පවත්තතීති කාමසුඛල්ලිකා තණ්හා, තස්සා කාමසුඛල්ලිකාය අනු අනු යොගො කාමසුඛල්ලිකානුයොගො. ලොකෙ සංවඩ්ඪභාවන්ති ආමිසොපභොගෙන සංවඩ්ඪිතභාවං. උප්පජ්ජමානො බහුජනහිතාදිඅත්ථායෙව උප්පජ්ජතීති යොජනා.

දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා සඞ්ඝොති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ආහ දිට්ඨීතිආදි. එත්ථ ච ‘‘යායං දිට්ඨි අරියා නිය්යානිකා නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.12; පරි. 274) එවං වුත්තාය දිට්ඨියා. ‘‘යානි තානි සීලානි අඛණ්ඩානි…පෙ… සමාධිසංවත්තනිකානි, තථාරූපෙසු සීලෙසු සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති ¶ (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.12; පරි. 274) එවං වුත්තානඤ්ච සීලානං සාමඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන සඞ්ඝාතො සඞ්ඝටිතො සමණගණො, තෙනාති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඝාතසඞ්ඝාතෙනා’’ති වා පාඨෙනෙත්ථ භවිතබ්බං, තස්ස දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤභූතෙන සංහනනෙන සඞ්ඝාතො සමණගණො, තෙනාති අත්ථො. එවඤ්හි පාඨෙ සද්දතො අත්ථො යුත්තතරො හොති. අස්සාති මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස.

බ්රහ්මං අණතීති එත්ථ බ්රහ්ම-සද්දෙන වෙදො වුච්චති, සො මන්තබ්රහ්මකප්පවසෙන තිවිධො. තත්ථ ඉරුවෙදාදයො තයො වෙදා මන්තා, තෙ ච පධානා, ඉතරෙ පන සන්නිස්සිතා, තෙන පධානස්සෙව ගහණං. මන්තෙ සජ්ඣායතීති ඉරුවෙදාදිකෙ මන්තසත්ථෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. ඉරුවෙදාදයො හි ගුත්තභාසිතබ්බතාය ‘‘මන්තා’’ති වුච්චන්ති. ‘‘බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො, සමිතපාපත්තා සමණො’’ති යථාවුත්තමත්ථද්වයං උදාහරණද්වයෙන විභාවෙතුං වුත්තඤ්හෙතන්තිආදි වුත්තං. ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං ‘සමණො’ති පවුච්චතී’’ති හි ඉදං වචනං ගහෙත්වා ‘‘සමිතපාපත්තා ‘සමණො’ති වුච්චතී’’ති වුත්තං, බාහිතපාපොති ඉදං පන අඤ්ඤස්මිං ගාථාබන්ධෙ වුත්තවචනං. යථාභුච්චගුණාධිගතන්ති යථාභූතගුණාධිගතං. සකිඤ්චනොති සදොසො.

ගොත්තවසෙනාති එත්ථ ගං තායතීති ගොත්තං, ගො-සද්දෙන චෙත්ථ අභිධානං බුද්ධි ච වුච්චති. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙනාති ඤාතිපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන ¶ , පරිහානියාති අත්ථො. තතො පරන්ති වෙරඤ්ජායන්තිආදිවචනං. ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ඉත්ථං ඉමං පකාරං භූතො ආපන්නොති ඉත්ථම්භූතො, තස්ස ආඛ්යානං ඉත්ථම්භූතාඛ්යානං, සොයෙවත්ථො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථො. අථ වා ‘‘ඉත්ථං එවංපකාරො භූතො ජාතො’’ති එවං කථනත්ථො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථො, තස්මිං උපයොගවචනන්ති අත්ථො. එත්ථ ච අබ්භුග්ගතොති එත්ථ අභි-සද්දො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකො අභිභවිත්වා උග්ගමනප්පකාරස්ස දීපනතො, තෙන යොගතො තං ඛො පන භවන්තං ගොතමන්ති ඉදං උපයොගවචනං සාමිඅත්ථෙපි සමානෙ ඉත්ථම්භූතාඛ්යානදීපනතො ‘‘ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ’’ති වුත්තං, තෙනෙවාහ ‘‘තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො’’ති.

ඉදං වුත්තං හොති – යථා සාධු දෙවදත්තො මාතරමභීති එත්ථ අභිසද්දයොගතො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානෙ උපයොගවචනං කතං, එවමිධාපි තං ඛො පන භවන්තං ගොතමං අභි එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො උග්ගතොති අභිසද්දයොගතො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානෙ උපයොගවචනන්ති. සාධු දෙවදත්තො මාතරමභීති එත්ථ හි ‘‘දෙවදත්තො මාතරමභි මාතරි විසයෙ මාතුයා වා සාධූ’’ති එවං අධිකරණත්ථෙ වා සාමිඅත්ථෙ වා භුම්මවචනස්ස සාමිවචනස්ස වා පසඞ්ගෙ ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකෙන ¶ අභිසද්දෙන යොගෙ උපයොගවචනං කතං, යථා චෙත්ථ දෙවදත්තො මාතුවිසයෙ මාතුසම්බන්ධී වා සො වුත්තප්පකාරප්පත්තොති අයමත්ථො විඤ්ඤායති, එවමිධාපි භොතො ගොතමස්ස සම්බන්ධී කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො අභිභවිත්වා උග්ගමනපකාරප්පත්තොති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. තත්ථ හි දෙවදත්තග්ගහණං විය ඉධ කිත්තිසද්දග්ගහණං, තත්ථ මාතරන්ති වචනං විය ඉධ තං ඛො පන භවන්තං ගොතමන්ති වචනං, තත්ථ සාධුසද්දග්ගහණං විය ඉධ උග්ගතසද්දග්ගහණං වෙදිතබ්බං. කිත්තිසද්දොති කිත්තිභූතො සද්දො, න කෙවලොති දස්සනත්ථං විසෙසිතන්ති ආහ ‘‘කිත්ති එවා’’ති. තතො කිත්තීති ථුති, තස්සා පකාසකො සද්දො කිත්තිසද්දොති දස්සෙතුං ‘‘ථුතිඝොසො වා’’ති වුත්තං.

සො භගවාති එත්ථ සොති පසිද්ධියං, යො සො සමත්තිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං කම්පෙන්තො අනුත්තරං ¶ සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, සො ලොකෙ අතිපාකටොති ‘‘සො භගවා’’ති වුත්තං. භගවාති ච ඉදං සත්ථු නාමකිත්තනං, න ගුණකිත්තනං. පරතො පන භගවාති ගුණකිත්තනමෙව. ඉමිනා ච ඉමිනා චාති එතෙන අරහන්තිආදිපදානං පච්චෙකං අනෙකගුණගණං පටිච්ච පවත්තභාවං දස්සෙති.

සුවිදූරවිදූරෙති ද්වීහි සද්දෙහි අතිවිය දූරෙති දස්සෙති, සුවිදූරතා එව හි විදූරතා. සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ඉමිනා පච්චෙකබුද්ධාදීහි අසාධාරණං භගවතො අරහත්තන්ති දස්සෙති තෙසං වාසනාය අප්පහීනත්තා, වාසනා ච නාම නික්කිලෙසස්සාපි සකලඤෙය්යානවබොධාදිද්වාරත්තයප්පයොගවිගුණතාහෙතුභූතො කිලෙසනිහිතො ආකාරො චිරනිගළිතපාදානං නිගළමොක්ඛෙපි සඞ්කුචිතතාගමනහෙතුකො නිගළනිහිතො ආකාරො විය. යාය පිලින්දවච්ඡාදීනං වසලවොහාරාදිවිගුණතා හොති, අයං වාසනාති ගහෙතබ්බා. ආරකාති එත්ථ ආකාරස්ස රස්සත්තං ක-කාරස්ස ච හ-කාරං සානුස්සරං කත්වා නිරුත්තිනයෙන ‘‘අරහ’’න්ති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. එවං උපරිපි යථාරහං නිරුත්තිනයෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යඤ්චෙතං සංසාරචක්කන්ති සම්බන්ධො. පුඤ්ඤාදීති ආදි-සද්දෙන අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙ සඞ්ගණ්හාති. ආසවා එව අවිජ්ජාදීනං කාරණත්තා සමුදයොති ආහ ‘‘ආසවසමුදයමයෙනා’’ති. ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) හි වුත්තං. විපාකකටත්තාරූපප්පභෙදො තිභවො එව රථො, තස්මිං තිභවරථෙ. සංසාරචක්කන්ති යථාවුත්තකිලෙසකම්මවිපාකසමුදයො.

‘‘ඛන්ධානඤ්ච ¶ පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, ‘සංසාරො’ති පවුච්චතී’’ති. (විසුද්ධි. 2.618; දී. නි. අට්ඨ. 2.95 අපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස; සු. නි. අට්ඨ. 2.523; උදා. අට්ඨ. 39; ඉතිවු. අට්ඨ. 14, 58; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.67, 99; බු. වං. අට්ඨ. 58; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.117; චූළනි. අට්ඨ. 6) –

එවං වුත්තො සංසාරොව චක්කං විය පරිබ්භමනතො චක්කං, තස්ස චක්කස්ස සබ්බෙ අරා හතාති සම්බන්ධො. අනෙනාති භගවතා. බොධීති ඤාණං, තං ¶ එත්ථ මණ්ඩං පසන්නං ජාතන්ති බොධිමණ්ඩො. කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුන්ති අරහත්තමග්ගඤාණං වුත්තං, තං ඡින්දිතබ්බං අභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතං කම්මං පරිච්ඡින්දතීති දස්සෙතුං කම්මක්ඛයකරවිසෙසනවිසිට්ඨං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං කතිපයඞ්ගෙහි සංසාරචක්කං තදවසෙසඞ්ගෙහි ඵලභූතනාමරූපධම්මෙහි තිභවරථඤ්ච තස්මිං රථෙ යොජිතසංසාරචක්කාරානං හනනප්පකාරඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සබ්බෙහිපි ද්වාදසහි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙහි රථවිරහිතමෙව කෙවලං සංසාරචක්කං, තස්ස අරඝාතනප්පකාරභෙදඤ්ච දස්සෙතුං අථවාතිආදි වුත්තං. තත්ථ අනමතග්ගන්ති අනු අනු අමතග්ගං, සබ්බථා අනුගච්ඡන්තෙහිපි අවිඤ්ඤාතකොටිකන්ති අත්ථො. අවිජ්ජාමූලකත්තා ජරාමරණපරියොසානත්තාති ඉදං සඞ්ඛාරාදීනං දසන්නං අරභාවෙන එකත්තං සමාරොපෙත්වාති වුත්තං. න හි තෙසං පච්චෙකං අවිජ්ජාමූලකතා ජරාමරණපරියොසානතා ච අත්ථි තථා පටිච්චසමුප්පාදපාළියං අවුත්තත්තා. අථ වා තෙසම්පි යථාරහං අත්ථතො අවිජ්ජාමූලකත්තං, අත්තනො අත්තනො ලක්ඛණභූතඛණිකජරාමරණවසෙන තප්පරියොසානතඤ්ච සන්ධායෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච තෙසං පච්චෙකං අරභාවො සිද්ධො හොති.

එවං සබ්බාකාරං සංසාරචක්කමෙව දස්සෙත්වා ඉදානි යෙන ඤාණෙන ඉමස්ස සංසාරචක්කස්ස අරානං ඡෙදො භගවතො සිද්ධො, තස්ස ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 4; 1.45) මාතිකා වුත්තත්තා භවචක්කාවයවෙසු අවිජ්ජාදීසු පච්චයපච්චයුප්පන්නත්තා පරිග්ගහවසෙන පවත්තිආකාරං දස්සෙත්වා පරතො තස්ස අත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තෙන එවමයං අවිජ්ජාහෙතූතිආදිකෙන පටිසම්භිදාපාළිසහිතෙන (පටි. ම. 1.45) පාඨෙන ¶ සරූපතො ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තස්ස ච තෙසුයෙව අවිජ්ජාදීසු චතුසඞ්ඛෙපාදිවසෙන පවත්තිවිභාගඤ්ච දස්සෙත්වා තතො පරං ඉති භගවාතිආදිපාඨෙන භගවතො තෙන ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන පටිච්චසමුප්පාදස්ස සබ්බාකාරතො පටිවිද්ධභාවං දස්සෙත්වා පුන ඉමිනා ධම්මට්ඨිතිඤාණෙනාතිආදිනා භගවතො තෙන ඤාණෙන සංසාරචක්කාරානං විද්ධංසිතභාවං දස්සෙතුං තත්ථ දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාතිආදි වුත්තං. තත්ථ තිණ්ණං ආයතනානන්ති චක්ඛුසොතමනායතනානං තිණ්ණං. එස නයො තිණ්ණං ඵස්සානන්තිආදීසුපි. රූපතණ්හාදිවසෙන ඡ තණ්හාකායා එව වෙදිතබ්බා.

සග්ගසම්පත්තින්ති ¶ කාමසුගතීසු සම්පත්තිං. තථෙවාති කාමුපාදානපච්චයා එව. බ්රහ්මලොකසම්පත්තින්ති රූපීබ්රහ්මලොකසම්පත්තිං. තෙභූමකධම්මවිසයස්ස සබ්බස්සාපි රාගස්ස කිලෙසකාමභාවතො භවරාගොපි කාමුපාදානමෙවාති ආහ ‘‘කාමුපාදානපච්චයායෙව මෙත්තං භාවෙතී’’ති. සෙසුපාදානමූලිකාසුපීති දිට්ඨුපාදානසීලබ්බතුපාදානඅත්තවාදුපාදානමූලිකාසුපි යොජනාසු. තත්රායං යොජනානයො – ඉධෙකච්චො ‘‘නත්ථි පරලොකො උච්ඡිජ්ජති අත්තා’’ති (දී. නි. 1.85-86 අත්ථතො සමානං) දිට්ඨිං ගණ්හාති, සො දිට්ඨුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරතීතිආදිනා, අපරො ‘‘අසුකස්මිං භවෙ අත්තා උච්ඡිජ්ජතී’’ති දිට්ඨිං ගහෙත්වා කාමරූපාරූපභවූපපත්තියා තං තං කුසලං කරොතීතිආදිනා ච දිට්ඨුපාදානමූලිකා යොජනා, ඉමිනාව නයෙන අත්තවාදුපාදානමූලිකා යොජනා වෙදිතබ්බා. අපරො ‘‘සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’ති අසුද්ධිමග්ගං ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති පරාමසන්තො සීලබ්බතුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරතීතිආදිනා සබ්බභවෙසු සීලබ්බතුපාදානමූලිකා යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඉදානි යස්ස සංසාරචක්කාරානං ඝාතනසමත්ථස්ස ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස අවිජ්ජාදිපච්චයපඅග්ගහාකාරං දස්සෙතුං කාමභවෙ ච අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොතීතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවො දස්සිතො, තමෙව ඤාණං අවිජ්ජාදීසු පවත්තිආකාරෙන සද්ධිං පටිසම්භිදාමග්ගපාළිං ආනෙත්වා නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො එවමයන්තිආදිමාහ. විසුද්ධිමග්ගටීකායං පන ‘‘ඉදානි ය්වායං සංසාරචක්කං දස්සෙන්තෙන කාමභවෙ අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොතීතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයභාවො සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයුප්පන්නභාවො දස්සිතො, තමෙව පටිසම්භිදාමග්ගපාළිං ආනෙත්වා නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො එවමයන්තිආදිමාහා’’ති වුත්තං. සාරත්ථදීපනියා විනයටීකායපි අයමෙව පාඨො ලිඛිතො. තත්ථ ච කාමභවෙ ච අවිජ්ජාතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවො සංසාරචක්කං දස්සෙන්තෙන වුත්තො න හොති තස්ස ච අවිජ්ජා නාභි, මූලත්තාතිආදිනා පුබ්බෙව දස්සිතත්තා උපරි චක්කරූපතො ¶ පයොගත්තෙන උපසංහාරාභාවා ච. ‘‘අපි ච තමෙව පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවං නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො’’ති ච වුත්තං, න චෙත්ථ පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවො නිගමනවසෙන පධානත්තෙන දස්සිතො, අථ ඛො පච්චයපරිග්ගහවසප්පවත්තං ධම්මට්ඨිතිඤාණමෙව ¶ යථාවුත්තපච්චයපරිග්ගහාකාරස්ස නිගමනවසෙන දස්සිතං. තථා හි ‘‘එවමයං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං. අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා හෙතු…පෙ… ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.46) ධම්මට්ඨිතිඤාණමෙව පධානත්තෙන දස්සිතං. ‘‘අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා’’තිආදි පන පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති (පටි. ම. මාතිකා 4; 1.45) වුච්චමානත්තා තස්ස පච්චයපරිග්ගහාකාරපරිදීපනත්ථං විසයත්තෙන වුත්තං, න පධානත්තෙන.

අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – එවන්ති අනන්තරෙ වුත්තනයෙන අයං අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං හෙතු, සඞ්ඛාරා ච තෙන හෙතුනා සමුප්පන්නා. උභොපෙතෙති යස්මා අයං අවිජ්ජා පරපරිකප්පිතපකතිඉස්සරාදි විය අහෙතුකා නිච්චා ධුවා න හොති, අථ ඛො ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) වචනතො සයම්පි සහෙතුකා සඞ්ඛතා අනිච්චායෙව හොති, තස්මා උභොපෙතෙ අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නායෙව. ඉතීති එවං යථාවුත්තනයෙන පච්චයපරිග්ගණ්හනෙ යා පඤ්ඤා, තං ධම්මානං ඨිතිසඞ්ඛාතෙ කාරණෙ යාථාවතො පවත්තත්තා ධම්මට්ඨිතිඤාණං නාමාති.

එත්ථ හි ඤාණස්ස විසයවිභාවනවසෙනෙව අවිජ්ජාදීනං පච්චයාදිභාවො වුත්තො, න පධානත්තෙන, ඤාණමෙව පනෙත්ථ පධානතො වුත්තං, තස්මා එතස්ස ඤාණස්ස පච්චයපරිග්ගහාකාරදස්සනත්ථමෙව හෙට්ඨාපි කාමභවෙ ච අවිජ්ජාතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයාදිභාවො වුත්තො, ඉධාපි නිගමනවසෙන උපසංහටො, න භවචක්කදස්සනත්ථන්ති අයමෙත්ථ අත්තනො මති.

තත්ථ ච පච්චයුප්පන්නධම්මෙසු අදිට්ඨෙසු හෙතූනං පච්චයභාවොපි න සක්කා දට්ඨුන්ති ‘‘සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා’’ති පච්චයපරිග්ගහඤාණනිද්දෙසෙ (පටි. ම. 1.45) පච්චයුප්පන්නධම්මානම්පි ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. එතෙන නයෙනාති අවිජ්ජායං වුත්තනයෙන සඞ්ඛාරා හෙතු, විඤ්ඤාණං හෙතුසමුප්පන්නන්තිආදිනා සබ්බානි ජාතිපරියොසානානි පදානි විත්ථාරෙතබ්බානි.

එවං පටිසම්භිදාමග්ගපාළියා ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස අවිජ්ජාදීසු පවත්තිආකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස තෙසු පච්චයෙසු අඤ්ඤෙහිපි ආකාරෙහි පවත්තිආකාරං ¶ දස්සෙතුං තත්ථාතිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු. සඞ්ඛිප්පන්ති එත්ථ අවිජ්ජාදයො හෙතුසාමඤ්ඤෙන ඵලසාමඤ්ඤෙන ¶ වාති සඞ්ඛෙපො, සඞ්ගහො, කොට්ඨාසො රාසීති අත්ථො. සො පන ජාතිතො දුවිධොපි කාලභෙදවසෙන චතුබ්බිධො ජාතො. පච්චුප්පන්නො අද්ධාති අනුවත්තති. තණ්හුපාදානභවා ගහිතා කිලෙසකම්මසාමඤ්ඤතො තදවිනාභාවතො ච. අවිජ්ජාදිකිලෙසවට්ටම්පි විපාකධම්මධම්මතාසරික්ඛතාය ඉධ කම්මවට්ටමෙවාති ආහ ඉමෙ පඤ්ච ධම්මාතිආදි. විපාකා ධම්මාතිආදීසු කම්මජඅරූපක්ඛන්ධානමෙව විපාකසද්දවචනීයත්තෙපි නාමරූපාදිපදෙසු රූපමිස්සම්පි ඵලපඤ්චකං අරූපප්පධානතාය ච තබ්බහුලතාය ච ‘‘විපාකවට්ට’’න්ති වුත්තං. විපාකප්පධානං වට්ටං, විපාකබහුලං වා වට්ටන්ති අත්ථො. කම්මජපරියායො වා එත්ථ විපාක-සද්දො දට්ඨබ්බො. ජාතිජරාමරණාපදෙසෙනාති පරමත්ථධම්මවිනිමුත්තජාතිජරාමරණං නාම නත්ථීති තදපදෙසෙන තෙසං කථනෙන තංමුඛෙනාති අත්ථො. ආකිරීයන්ති පකාසීයන්තීති ආකාරා, අවිජ්ජාදිසරූපා, තතො පච්චයාකාරතොති අත්ථො. එකො සන්ධීති අවිච්ඡෙදප්පවත්තිහෙතුභූතො හෙතුඵලසන්ධි, දුතියො ඵලහෙතුසන්ධි, තතියො හෙතුඵලසන්ධීති දට්ඨබ්බං.

එවං ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස අවිජ්ජාදීසු අනෙකෙහි පකාරෙහි පවත්තිආකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙහි, අවුත්තෙහි ච සබ්බෙහි ආකාරෙහි භගවතො පටිච්චසමුප්පාදස්ස පටිවිද්ධභාවං, තස්ස ච ඤාණස්ස ධම්මට්ඨිතිඤාණසද්දප්පවත්තිනිමිත්තතං පටිසම්භිදාපාළිනයෙන දස්සෙතුං උපසංහාරවසෙන ඉති භගවාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං, තෙනාහ චතුසඞ්ඛෙපන්තිආදි. සබ්බාකාරතොති ඉධ කාමභවෙ ච අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයොතිආදිනා ඉධ වුත්තෙහි ච අවුත්තෙහි ච පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 225 ආදයො) ආගතෙහි සබ්බෙහි පකාරෙහි පටිවිජ්ඣති. තන්ති යෙන ඤාණෙන භගවා එවං ජානාති, තං ඤාණං. ඤාතට්ඨෙනාති ජානනට්ඨෙන. පජානනට්ඨෙනාති පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන.

ඉදානි යමිදං ධම්මට්ඨිතිඤාණං පච්චයපරිග්ගහාකාරභෙදෙහි සද්ධිං පපඤ්චතො දස්සිතං, තස්මිං අරඝාතෙ එතස්ස උපයොගිතං දස්සෙතුං ඉමිනා ධම්මට්ඨිතිඤාණෙනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන අරෙ හනීති සම්බන්ධො. කථන්ති? ආහ ‘‘තෙ ධම්මෙ’’තිආදි. තෙ අවිජ්ජාදිකෙ ධම්මෙ මහාවජිරඤාණාවුධෙන ¶ තෙන ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන යථාභූතං ඤත්වා තෙන බලවවිපස්සනාවුධෙන නිබ්බින්දන්තො අරියමග්ගාවුධෙන විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො අරෙ හනීති යොජනා. අරියමග්ගඤාණම්පි හි කිච්චතො සමුදයසච්චාදිබොධතො ‘‘ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති වුච්චති.

එකෙකං ධම්මක්ඛන්ධං එකෙකවිහාරෙන පූජෙමීති ධම්මක්ඛන්ධං ආරබ්භ පවත්තාපි විහාරකරණපූජා භගවති පෙමෙනෙව පවත්තත්තා සධාතුකාදිචෙතියපටිමණ්ඩිතත්තා ච භගවතොව පූජාති ¶ ආහ භගවන්තං උද්දිස්සාතිආදි. කිලෙසාරීන සො මුනීති එත්ථ නිග්ගහීතලොපො, කිලෙසාරීනං හතත්තාති අත්ථො. පච්චයාදීන චාරහොති එත්ථාපි නිග්ගහීතලොපො දට්ඨබ්බො.

සම්මාසම්බුද්ධොති එත්ථ සං-සද්දො සයන්ති අත්ථෙ පවත්තතීති ආහ ‘‘සාම’’න්ති, අපරනෙය්යො හුත්වාති අත්ථො. සබ්බධම්මානන්ති ඉදං කස්සචි විසයවිසෙසස්ස අග්ගහිතත්තා සිද්ධං. පදෙසග්ගහණෙ හි අසති ගහෙතබ්බස්ස නිප්පදෙසතාව විඤ්ඤායති, යථා දික්ඛිතො න දදාතීති. එවඤ්ච කත්වා අත්ථවිසෙසානපෙක්ඛා කත්තරියෙව බුද්ධ-සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා කම්මවචනිච්ඡාය අභාවතො. ‘‘සම්මා සාමං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො’’ති එත්තකමෙව හි ඉධ සද්දතො ලබ්භති. සබ්බධම්මානන්ති ඉදං පන අත්ථතො ලබ්භමානං ගහෙත්වා වුත්තං, න හි බුජ්ඣනකිරියා අවිසයා යුජ්ජති. අභිඤ්ඤෙය්යෙති ලක්ඛණාදිතො අනිච්චාදිතො ච අභිවිසිට්ඨෙන ලොකියලොකුත්තරඤාණෙන ජානිතබ්බෙ චතුසච්චධම්මෙ. පරිඤ්ඤෙය්යෙති අනිච්චාදිවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ජානිතබ්බං දුක්ඛං අරියසච්චමාහ. පහාතබ්බෙති සමුදයසච්චං. සච්ඡිකාතබ්බෙති නිරොධසච්චං. බහුවචනනිද්දෙසො පනෙත්ථ සොපාදිසෙසාදිකං පරියායසිද්ධං භෙදං අපෙක්ඛිත්වා කතො.

අභිඤ්ඤෙය්යන්ති ගාථාය පහාතබ්බභාවෙතබ්බානං සමුදයමග්ගසච්චානං හෙතුධම්මානං ගහණෙනෙව තප්ඵලානං දුක්ඛසච්චනිරොධසච්චානම්පි සිද්ධිතො පරිඤ්ඤාතබ්බඤ්ච පරිඤ්ඤාතං සච්ඡිකාතබ්බඤ්ච සච්ඡිකතන්ති ඉදම්පෙත්ථ සඞ්ගහිතමෙවාති දට්ඨබ්බං, තෙනාහ ‘‘තස්මා බුද්ධොස්මී’’ති. යස්මා චත්තාරිපි සච්චානි මයා බුද්ධානි, තස්මා සබ්බම්පි ඤෙය්යං බුද්ධොස්මි, අබ්භඤ්ඤාසින්ති අත්ථො.

විචිත්තවිසයපත්ථනාකාරප්පවත්තියා තණ්හා දුක්ඛවිචිත්තතාය පධානකාරණන්ති ආහ ‘‘මූලකාරණභාවෙනා’’ති. උභින්නන්ති චක්ඛුස්ස තංසමුදයස්ස ච. අප්පවත්තීති අප්පවත්තිනිමිත්තං, න අභාවමත්තං. තස්ස අවත්ථුත්තා ¶ සප්පච්චයත්තාදිඅනෙකභෙදා සබ්බසඞ්ගහිතා. නිරොධප්පජානනාති සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිරොධස්ස පටිවිජ්ඣනා. එකෙකපදුද්ධාරෙනාපීති චක්ඛු චක්ඛුසමුදයොතිආදිනා එකෙකකොට්ඨාසනිද්ධාරණෙනාපි, න දුක්ඛසච්චාදිසාමඤ්ඤතො එවාති අධිප්පායො. තණ්හායපි සඞ්ඛාරදුක්ඛපරියාපන්නතාය පරිඤ්ඤෙය්යත්තා දුක්ඛසච්චභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඡ තණ්හාකායා’’ති වුත්තං. යස්මිං පන අත්තභාවෙ සා උප්පජ්ජති, තස්ස මූලකාරණභාවෙන සමුට්ඨාපිකා පුරිමභවසිද්ධා තණ්හා සමුදයසච්චන්ති ගහෙතබ්බා. කසිණානීති කසිණාරම්මණානි ඣානානි. ද්වත්තිංසාකාරාති කෙසාදයො තදාරම්මණජ්ඣානානි ච. නව භවාති කාමභවාදයො තයො සඤ්ඤීභවාදයො තයො එකවොකාරභවාදයො තයො චාති නව භවා. චත්තාරි ඣානානීති ආරම්මණවිසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා සාමඤ්ඤතො චත්තාරි ඣානානි වුත්තානි. විපාකකිරියානම්පි යථාරහං ¶ සබ්බත්ථ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච කුසලධම්මානං උපනිස්සයභූතා තණ්හාසමුට්ඨාපිකාති වෙදිතබ්බා, කිරියධම්මානං පන තස්ස අත්තභාවස්ස කාරණභූතා තණ්හා. අනුලොමතොති එත්ථ අවිජ්ජා දුක්ඛසච්චං, තංසමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා ආසවා සමුදයසච්චන්ති යොජෙතබ්බං. සඞ්ඛාරාදීසු පන අවිජ්ජාදයොව සමුදයසච්චභාවෙන යොජෙතබ්බා. තෙනාති තස්මා.

විජ්ජාති අත්තනො විසයං විදිතං කරොතීති විජ්ජා. සම්පන්නත්තාති සමන්නාගතත්තා, සම්පුණ්ණත්තා වා. තත්රාති අම්බට්ඨසුත්තෙ. මනොමයිද්ධියාති එත්ථ ‘‘ඉධ භික්ඛු ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාතී’’ති (දී. නි. 1.236) වුත්තත්තා සරීරබ්භන්තරඣානමනෙන අඤ්ඤස්ස සරීරස්ස නිබ්බත්තිවසෙන පවත්තා මනොමයිද්ධි නාම, සා අත්ථතො ඣානසම්පයුත්තා පඤ්ඤායෙව. සත්ත සද්ධම්මා නාම සද්ධා හිරී ඔත්තප්පං බාහුසච්චං වීරියං සති පඤ්ඤා ච. ගච්ඡති අමතං දිසන්ති දුක්ඛනිත්ථරණත්ථිකෙහි දට්ඨබ්බතො අමතං නිබ්බානමෙව දිසං ගච්ඡති, ඉමිනා ච චරණානං සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතඅරියමග්ගභාවතො නිබ්බානත්ථිකෙහි එකංසෙන ඉච්ඡිතබ්බතං දස්සෙති. ඉදානිස්සා විජ්ජාචරණසම්පදාය සාවකාදිඅසාධාරණතං දස්සෙතුං තත්ථ විජ්ජාසම්පදාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසවක්ඛයවිජ්ජාවසෙන සබ්බඤ්ඤුතා සිජ්ඣති, චරණධම්මභූතෙසු ඣානෙසු ¶ අන්තොගධාය මහාකරුණාසමාපත්තියා වසෙන මහාකාරුණිකතා සිජ්ඣතීති ආහ ‘‘විජ්ජා…පෙ… මහාකාරුණිකත’’න්ති. යථා තන්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, යථා අඤ්ඤොපි විජ්ජාචරණසම්පන්නො බුද්ධො නියොජෙති, තථා අයම්පීති අත්ථො. තෙනාති අනත්ථපරිවජ්ජනඅත්ථනියොජනෙන. අත්තන්තපාදයොති ආදි-සද්දෙන පරන්තපඋභයන්තපා ගහිතා. අසජ්ජමානො භවෙසු අපච්චාගච්ඡන්තොති පහීනානං පුනානුප්පත්තිතො න පුන උපගච්ඡන්තො.

තත්රාති යුත්තවාචාභාසනෙ සාධෙතබ්බෙ චෙතං භුම්මං. අභූතන්ති අභූතත්ථං. අතච්ඡන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අනත්ථසංහිතන්ති පිසුණාදිදොසයුත්තං. සම්මාගදත්තාති සුන්දරවචනත්තා, ගදනං ගදො, කථනන්ති අත්ථො. සුන්දරො ගදො වචනමස්සාති ‘‘සුගදො’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා ‘‘සුගතො’’ති වුත්තං.

සභාවතොති දුක්ඛසභාවතො. ලොකන්ති ඛන්ධාදිලොකං. යථාවුත්තමත්ථං සුත්තතො ආහ යත්ථාතිආදි. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං ලොකන්තසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ. තන්ති ලොකස්සන්තං, ඔකාසලොකෙ කායගමනෙන ඤාතබ්බං පත්තබ්බන්ති නාහං වදාමීති යොජනා. ඉදඤ්ච රොහිතදෙවපුත්තෙන ලොකස්ස කායගතිවසෙන අන්තගමනස්ස පුච්ඡිතත්තා වුත්තං. අප්පත්වා ලොකස්සන්තන්ති ඛන්ධාදිලොකං සන්ධාය වුත්තං.

කින්තෙ ¶ පදසා ඔකාසලොකපරිබ්භමනෙන, පරිමිතට්ඨානෙ එව තං ඤාණගමනෙන ගච්ඡන්තානං දස්සෙමීති දස්සෙන්තො අපි චාතිආදිමාහ. තත්ථ බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙති සරීරෙ. තෙන රූපක්ඛන්ධං දස්සෙති. සසඤ්ඤිම්හීති සඤ්ඤාසීසෙන වෙදනාදයො තයො ඛන්ධෙ. සමනකෙති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධං. ලොකන්ති ඛන්ධාදිලොකං, දුක්ඛන්ති අත්ථො. ලොකනිරොධන්ති නිබ්බානෙන ලොකස්ස නිරුජ්ඣනං, නිබ්බානමෙව වා. අදෙසම්පි හි නිබ්බානං යෙසං නිරොධාය හොති, උපචාරතො තන්නිස්සිතං විය හොතීති ‘‘බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ ලොකනිරොධම්පි පඤ්ඤපෙමී’’ති වුත්තං, චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං, සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතීතිආදීසු (දී. නි. 2.401; විභ. 204) විය. කුදාචනන්ති කදාචිපි. අප්පත්වාති අග්ගමග්ගෙන අනධිගන්ත්වා. තස්මාති යස්මා තං ගමනෙන පත්තුං න සක්කා, තස්මා. හවෙති නිපාතමත්තං, එකංසත්ථෙ වා ¶ . ලොකවිදූති සභාවාදිතො ඛන්ධාදිජානනකො. චතුසච්චධම්මානං අභිසමිතත්තා සමිතාවී, සමිතකිලෙසොති වා අත්ථො. නාසීසති න පත්ථෙති අප්පටිසන්ධිකත්තා.

එවං සඞ්ඛෙපතො ලොකං දස්සෙත්වා ඉදානි විත්ථාරතො තං දස්සෙතුං අපි ච තයො ලොකාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉන්ද්රියබද්ධානං ඛන්ධානං සමූහසන්තානභූතො සත්තලොකො. සො හි රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය ‘‘සත්තො’’ති ච, ලොකියන්ති එත්ථ කම්මකිලෙසා තබ්බිපාකා චාති ‘‘ලොකො’’ති ච වුච්චති. අනින්ද්රියබද්ධානං උතුජරූපානං සමූහසන්තානභූතො ඔකාසලොකො. සො හි සත්තසඞ්ඛාරානං ආධාරතො ‘‘ඔකාසො’’ති ච, ලොකියන්ති එත්ථ තස්සාධාරා ච ආධෙය්යභූතාති ‘‘ලොකො’’ති ච පවුච්චති. ඉන්ද්රියානින්ද්රියබද්ධා පන සබ්බෙව උපාදානක්ඛන්ධා පච්චයෙහි සඞ්ඛතට්ඨෙන ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ච ‘‘සඞ්ඛාරලොකො’’ති ච වුච්චති. ආහරති අත්තනො ඵලන්ති ආහාරො, පච්චයො. තෙන තිට්ඨනසීලා උප්පජ්ජිත්වා යාව භඞ්ගා පවත්තනසීලාති ආහාරට්ඨිතිකා, සබ්බෙ සඞ්ඛතධම්මා. සබ්බෙ සත්තාති ච ඉමිනාපි වෙනෙය්යානුරූපතො පුග්ගලාධිට්ඨානත්තා දෙසනාය සඞ්ඛාරාව ගහිතා.

යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්තීති යත්තකෙ ඨානෙ චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්ති පවත්තන්ති. විරොචනාති තෙසං විරොචනහෙතු ඔභාසනහෙතූති හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනං. දිසා භන්තීති සබ්බා දිසා යාවතා විගතන්ධකාරා පඤ්ඤායන්ති. අථ වා දිසාති උපයොගබහුවචනං. තස්මා විරොචමානා චන්දිමසූරියා යත්තකා දිසා භන්ති ඔභාසෙන්තීති අත්ථො. තාව සහස්සධා ලොකොති තත්තකෙන පමාණෙන සහස්සප්පකාරො ඔකාසලොකො, සහස්සචක්කවාළානීති අත්ථො. එත්ථාති සහස්සචක්කවාළෙ. වසොති ඉද්ධිසඞ්ඛාතො වසො වත්තතීති අත්ථො.

තම්පීති ¶ තිවිධම්පි ලොකං. අස්සාති අනෙන භගවතා සඞ්ඛාරලොකොපි සබ්බථා විදිතොති සම්බන්ධො. එකො ලොකොති ය්වායං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බසඞ්ඛතානං පච්චයායත්තවුත්තිතො තෙන සාමඤ්ඤෙන සඞ්ඛාරලොකො එකො එකවිධො, එස නයො සෙසෙසුපි. සබ්බත්ථාපි ලොකියධම්මාව ලොකොති අධිප්පෙතා ලොකුත්තරානං පරිඤ්ඤෙය්යත්තාභාවා. උපාදානානං ආරම්මණභූතා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති ¶ තථා තථා සමුප්පන්නා පජායෙව වුච්චන්ති. නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, හෙට්ඨිමා ච තයො ආරුප්පාති ඉමා සත්තවිධා පජායෙව විඤ්ඤාණං තිට්ඨති එත්ථාති විඤ්ඤාණට්ඨිතියො නාම. තත්ථ නානත්තං කායො එතෙසමත්ථීති නානත්තකායා. නානත්තං සඤ්ඤා එතෙසන්ති නානත්තසඤ්ඤිනො. සඤ්ඤාසීසෙනෙත්ථ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං ගහිතං, එස නයො සෙසෙසුපි.

තත්ථ සබ්බමනුස්සා ච ඡ කාමාවචරදෙවා ච නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො නාම. තෙසඤ්හි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසතාය නානා කායො, පටිසන්ධිසඤ්ඤා ච නවවිධතාය නානා. තීසු පඨමජ්ඣානභූමීසු බ්රහ්මකායිකා චෙව චතූසු අපායෙසු සත්තා ච නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො නාම. තෙසු හි බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීනං තිණ්ණම්පි සරීරං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසං, පටිසන්ධිසඤ්ඤා පන පඨමජ්ඣානවිපාකවසෙන එකාව, තථා ආපායිකානම්පි, තෙසං පන සබ්බෙසං අකුසලවිපාකාහෙතුකාව පටිසන්ධිසඤ්ඤා. දුතියජ්ඣානභූමිකා ච පරිත්තාභ අප්පමාණාභ ආභස්සරා එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො නාම. තෙසඤ්හි සබ්බෙසං එකප්පමාණොව කායො, පටිසන්ධිසඤ්ඤා පන දුතියතතියජ්ඣානවිපාකවසෙන නානා හොති. තතියජ්ඣානභූමියං පරිත්තසුභාදයො තයො, චතුත්ථජ්ඣානභූමියං අසඤ්ඤසත්තවජ්ජිතා වෙහප්ඵලා, පඤ්ච ච සුද්ධාවාසාති නවසු භූමීසු සත්තා එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො නාම. ආභානානත්තෙන පන සබ්බත්ථ කායනානත්තං න ගය්හති, සණ්ඨානනානත්තෙනෙව ගය්හතීති. අසඤ්ඤසත්තා විඤ්ඤාණාභාවෙන විඤ්ඤාණට්ඨිතිසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡන්ති. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනං පන යථා සඤ්ඤාය, එවං විඤ්ඤාණස්සාපි සුඛුමත්තා නෙවවිඤ්ඤාණං නාවිඤ්ඤාණං, තස්මා පරිබ්යත්තවිඤ්ඤාණකිච්චවන්තෙසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු න ගය්හති. තස්මා සෙසානි ආකාසානඤ්චායතනාදීනි තීණියෙව ගහිතානි, තෙහි සද්ධිං ඉමා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති වෙදිතබ්බා.

අට්ඨ ලොකධම්මාති ලාභො අලාභො යසො අයසො නින්දා පසංසා සුඛං දුක්ඛන්ති ඉමෙ අට්ඨ ලොකස්ස සභාවත්තා ලොකධම්මා. ලාභාලාභාදිපච්චයා උප්පජ්ජනකා පනෙත්ථ අනුරොධවිරොධා වා ලාභාදිසද්දෙහි වුත්තාති වෙදිතබ්බා. නව සත්තාවාසාති හෙට්ඨා වුත්තා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො ¶ එව ¶ අසඤ්ඤසත්තචතුත්ථාරුප්පෙහි සද්ධිං ‘‘නව සත්තාවාසා’’ති වුච්චන්ති. සත්තා ආවසන්ති එත්ථාති සත්තාවාසා, සත්තනිකායො, අත්ථතො තථා පවත්තා පජා එව ඉධ සඞ්ඛාරලොකභාවෙන ගය්හන්තීති වෙදිතබ්බා. දසායතනානීති ධම්මායතනමනායතනවජ්ජිතානි දස.

එත්ථ ච තීසු භවෙසු අස්සාදදස්සනවසෙන තිස්සො වෙදනාව ලොකභාවෙන වුත්තා, තථා පච්චයදස්සනවසෙන චත්තාරොව ආහාරා. අත්තග්ගාහනිමිත්තදස්සනවසෙන ඡ අජ්ඣත්තිකානෙව ආයතනානි. ථූලසඤ්ඤීභවදස්සනවසෙන සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියොව, අනුරොධවිරොධදස්සනවසෙන අට්ඨ ලොකධම්මා වා, ථූලායතනදස්සනවසෙන දසායතනානෙව ලොකභාවෙන වුත්තානි. තෙසං ගහණෙනෙව තන්නිස්සයතප්පටිබද්ධා තදාරම්මණා සබ්බෙ තෙභූමකා නාමරූපධම්මා අත්ථතො ගහිතා එව හොන්ති. සෙසෙහි පන එකවිධාදිකොට්ඨාසෙහි සරූපෙනෙව තෙ ගහිතාති වෙදිතබ්බං.

ආසයං ජානාතීතිආදීසු ආහච්ච චිත්තං එත්ථ සෙතීති ආසයො, අඤ්ඤස්මිං විසයෙ පවත්තිත්වාපි චිත්තං යත්ථ සරසෙන පවිසිත්වා තිට්ඨති, සො වට්ටාසයො විවට්ටාසයොති දුවිධො. තත්ථ වට්ටාසයොපි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිවසෙන දුවිධො. විවට්ටාසයො පන විපස්සනාසඞ්ඛාතා අනුලොමිකා ඛන්ති, මග්ගසඞ්ඛාතං යථාභූතඤාණඤ්චාති දුවිධො. යථාහ –

‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨි ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකං;

යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසද්දිත’’න්ති. (සාරත්ථ. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා);

එතං දුවිධම්පි ආසයං සත්තානං අප්පවත්තික්ඛණෙයෙව භගවා සබ්බථා ජානාති. අනුසයන්ති කාමරාගානුසයාදිවසෙන සත්තවිධං අනුසයං. චරිතන්ති ‘‘සුචරිතදුච්චරිත’’න්ති නිද්දෙසෙ වුත්තං. අථ වා චරිතන්ති චරියා, තෙ රාගාදයො ඡ මූලචරියා, සංසග්ගසන්නිපාතවසෙන අනෙකවිධා හොන්ති. අධිමුත්තින්ති අජ්ඣාසයධාතුං, තත්ථ තත්ථ චිත්තස්ස අභිරුචිවසෙන නින්නතා, සා දුවිධා හීනාධිමුත්ති පණීතාධිමුත්තීති. යාය දුස්සීලාදිකෙ හීනාධිමුත්තිකෙ ¶ සෙවන්ති, සා හීනාධිමුත්ති. යාය පණීතාධිමුත්තිකෙ සෙවන්ති, සා පණීතාධිමුත්ති. තං දුවිධම්පි අධිමුත්තිං භගවා සබ්බාකාරතො ජානාති. අප්පං රාගාදිරජං එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා, අනුස්සදරාගාදිදොසා. උස්සදරාගාදිදොසා මහාරජක්ඛා. උපනිස්සයභූතෙහි තික්ඛෙහි සද්ධාදිඉන්ද්රියෙහි මුදුකෙහි ච සමන්නාගතා තික්ඛින්ද්රියා මුදින්ද්රියා ච. හෙට්ඨා වුත්තෙහි ආසයාදීහි සුන්දරෙහි අසුන්දරෙහි ච සමන්නාගතා ස්වාකාරා ද්වාකාරා ච වෙදිතබ්බා. සම්මත්තනියාමං ¶ විඤ්ඤාපෙතුං සුකරා සුවිඤ්ඤාපයා, විපරීතා දුවිඤ්ඤාපයා. මග්ගඵලපටිවෙධාය උපනිස්සයසම්පන්නා භබ්බා, විපරීතා අභබ්බා. එවං සත්තසන්තානගතධම්මවිසෙසජානනෙනෙව සත්තලොකොපි විදිතො ධම්මවිනිමුත්තස්ස සත්තස්ස අභාවාති වෙදිතබ්බං.

එකං චක්කවාළං…පෙ… පඤ්ඤාසඤ්ච යොජනානීති එත්ථ හොතීති සෙසො. පරික්ඛෙපතො පමාණං වුච්චතීති සෙසො. චක්කවාළස්ස සබ්බං පරිමණ්ඩලං ඡත්තිංස සතසහස්සානි…පෙ… සතානි ච හොන්තීති යොජෙතබ්බං. තත්ථාති චක්කවාළෙ, ද්වෙ සතසහස්සානි චත්තාරි නහුතානි ච යොජනානි යානි එත්තකං එත්තකප්පමාණං බහලත්තෙන අයං වසුන්ධරා සඞ්ඛාතාති යොජනා. තත්ථ එත්තකන්ති කිරියාවිසෙසනං දට්ඨබ්බං. සන්ධාරකං ජලං එත්තකං එත්තකප්පමාණං හුත්වා පතිට්ඨිතන්ති යොජනා. එත්ථාති චක්කවාළෙ. අජ්ඣොගාළ්හුග්ගතාති අජ්ඣොගාළ්හා ච උග්ගතා ච. බ්රහාති මහන්තා. යොජනානං සතානුච්චො, හිමවා පඤ්චාති යොජනානං පඤ්චසතානි උච්චො උබ්බෙධො. තිපඤ්චයොජනක්ඛන්ධපරික්ඛෙපාති පන්නරසයොජනප්පමාණක්ඛන්ධපරිණාහා. නගව්හයාති රුක්ඛාභිධානා ජම්බූති යොජනා. සමන්තතොති සබ්බසොභාගෙන, ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච සතයොජනවිත්ථාරාති අත්ථො. යස්සානුභාවෙනාති යස්සා මහන්තතාකප්පට්ඨායිකාදිප්පකාරෙන පභාවෙන. පරික්ඛිපිත්වා තං සබ්බං, ලොකධාතුමයං ඨිතොති හෙට්ඨා වුත්තං සබ්බම්පි තං පරික්ඛිපිත්වා චක්කවාළසිලුච්චයො ඨිතො, අයං එකා ලොකධාතු නාමාති අත්ථො, ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. අථ වා තං සබ්බං ලොකධාතුං පරික්ඛිපිත්වා අයං චක්කවාළසිලුච්චයො ඨිතොති යොජෙතබ්බං.

තත්ථාති ¶ තස්සං ලොකධාතුයං. තාවතිංසභවනන්ති තිදසපුරං. අසුරභවනන්ති අසුරපුරං. අවීචිමහානිරයො ච තථා දසසහස්සයොජනො, සො පන චතුන්නං ලොහභිත්තීනමන්තරා යොජනසතායාමවිත්ථාරොපි සමන්තා සොළසහි උස්සදනිරයෙහි සද්ධිං දසසහස්සයොජනො වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තදනන්තරෙසූති තෙසං චක්කවාළානං අන්තරෙසු. ලොකානං චක්කවාළානං අන්තරෙ විවරෙ භවත්තා ලොකන්තරිකා. තිණ්ණඤ්හි සකටචක්කානං පත්තානං වා ආසන්නට්ඨපිතානං අන්තරසදිසෙ තිණ්ණං තිණ්ණං චක්කවාළානං අන්තරෙසු එකෙකො ලොකන්තරිකනිරයො අට්ඨයොජනසහස්සප්පමාණො සීතනරකො සත්තානං අකුසලවිපාකෙන නිබ්බත්තති. අනන්තානීති තිරියං අට්ඨසු දිසාසු චක්කවාළානි ආකාසො විය අනන්තානි. උද්ධං පන අධො ච අන්තානෙව. අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙනාති එත්ථ අනන්තඤෙය්යපටිවෙධසාමත්ථියයොගතොව ඤාණං ‘‘අනන්ත’’න්ති වෙදිතබ්බං.

අත්තනොති නිස්සක්කෙ සාමිවචනමෙතං, අත්තතොති අත්ථො. ගුණෙහි අත්තනො විසිට්ඨතරස්සාති ¶ සම්බන්ධො, තරග්ගහණඤ්චෙත්ථ අනුත්තරොති පදස්ස අත්ථනිද්දෙසවසෙන කතං, න විසිට්ඨස්ස කස්සචි අත්ථිතාය. සදෙවකෙ හි ලොකෙ සදිසකප්පොපි නාම කොචි තථාගතස්ස නත්ථි, කුතො සදිසො, තෙනාහ සීලගුණෙනාපි අසමොතිආදි. තත්ථ අසමෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි සමො අසමසමො. නත්ථි පටිමා එතස්සාති අප්පටිමො. එස නයො සෙසෙසුපි. තත්ථ උපමාමත්තං පටිමා, සදිසූපමා පටිභාගො. යුගග්ගාහවසෙන ඨිතො පටිමො පුග්ගලොති වෙදිතබ්බො. අත්තනාති අත්තතො. පුරිසදම්මෙතිආදීසු දමිතබ්බා දම්මා, ‘‘දම්මපුරිසා’’ති වත්තබ්බෙ විසෙසනස්ස පරනිපාතං කත්වා ‘‘පුරිසදම්මා’’ති වුත්තං, පුරිසග්ගහණඤ්චෙත්ථ උක්කට්ඨවසෙන ඉත්ථීනම්පි දමෙතබ්බතො. නිබ්බිසා කතා දොසවිසස්ස විනොදනෙන. අත්ථපදන්ති අත්ථාභිබ්යඤ්ජනකං පදං, වාක්යන්ති අත්ථො. එකපදභාවෙන ච අනඤ්ඤසාධාරණො සත්ථු පුරිසදම්මසාරථිභාවො දස්සිතො හොති, තෙනාහ භගවා හීතිආදි. අට්ඨ දිසාති අට්ඨ සමාපත්තියො. අසජ්ජමානාති වසීභාවප්පත්තියා නිස්සඞ්ගචාරා.

දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛො අත්තභාවො, තත්ථ නියුත්තොති දිට්ඨධම්මිකො, ඉධලොකත්ථො. කම්මකිලෙසවසෙන සම්පරෙතබ්බතො සමාගන්තබ්බතො සම්පරායො ¶ , පරලොකො, තත්ථ නියුත්තොති සම්පරායිකො, පරලොකත්ථො. පරමො උත්තමො අත්ථො පරමත්ථො, නිබ්බානං. සහ අත්ථෙන වත්තතීති සත්ථො, භණ්ඩමූලෙන වාණිජ්ජාය දෙසන්තරං ගච්ඡන්තො ජනසමූහො. සො අස්ස අත්ථීති සත්ථා, සත්ථවාහොති නිරුත්තිනයෙන. සො විය භගවාති ආහ ‘‘සත්ථා, භගවා සත්ථවාහො’’ති. ඉදානි තමත්ථං නිද්දෙසපාළිනයෙන දස්සෙතුං යථා සත්ථවාහොතිආදි වුත්තං. තත්ථ සත්ථෙති සත්ථිකෙ ජනෙ. කං උදකං තාරෙන්ති එත්ථාති කන්තාරො, නිරුදකො අරඤ්ඤප්පදෙසො. චොරාදීහි අධිට්ඨිතඅරඤ්ඤප්පදෙසාපි දුග්ගමනට්ඨෙන තංසදිසතාය කන්තාරාත්වෙව නිරුළ්හාති සාමඤ්ඤතො ‘‘කන්තාරං තාරෙතී’’ති වත්වා තං විවරන්තො චොරකන්තාරන්තිආදිමාහ.

භගවතොති නිස්සක්කෙ සාමිවචනං, භගවන්තතො ධම්මස්සවනෙනාති අත්ථො. යථා ‘‘උපජ්ඣායතො අජ්ඣෙතී’’ති, භගවතො සන්තිකෙති වා අත්ථො. සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසීති පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු සද්ධම්මස්සවනපරිචයෙන ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති සරෙ ආකාරං ගණ්හි. පුබ්බාභියොගවසෙනෙව හි ඊදිසානං තිරච්ඡානානං ධම්මස්සවනාදීසු පසාදො උප්පජ්ජති වග්ගුලිආදීනං විය. ඉතරථා සබ්බතිරච්ඡානානම්පි තථා පසාදුප්පත්තිප්පසඞ්ගතො. යදි හි උප්පජ්ජෙය්ය, භගවා අනන්තචක්කවාළෙසු සබ්බසත්තානම්පි එකක්ඛණෙ සප්පාටිහාරියධම්මං සාවෙතුං සක්කොතීති සබ්බසත්තානම්පි ඉතො පුබ්බෙව විමුත්තිප්පසඞ්ගො සියා. යෙ පන දෙවමනුස්සනාගසුපණ්ණාදයො පකතියාව කම්මස්සකතඤ්ඤාණාදියුත්තා හොන්ති, තෙයෙව පුබ්බෙ අනුපනිස්සයාපි ¶ භගවතො සද්ධම්මස්සවනාදිනා පඨමං විවට්ටූපනිස්සයං පසාදං උප්පාදෙතුං සක්කොන්ති, න ඉතරෙති ගහෙතබ්බං. අරෙ අහම්පි නාමාති එත්ථ ‘‘කුතොහං ඉධ නිබ්බත්තොති ඔලොකෙත්වා මණ්ඩූකභාවතොති ඤත්වා’’ති ඉදං එත්තකම්පි අරෙ අහම්පි නාමාති විම්හයවචනෙනෙව සිජ්ඣතීති අවුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ජලන්ති ජලන්තො විජ්ජොතමානො. මණ්ඩූකොහන්ති ගාථාය උදකෙති සඤ්ජාතට්ඨානදස්සනං, තෙන ථලමණ්ඩූකතා නිවත්තනං කතං හොති. උදකෙ ජාතානම්පි කච්ඡපාදීනං ථලගොචරතාපි අත්ථීති තං නිවත්තනත්ථං ‘‘වාරිගොචරො’’ති වුත්තං, උදකසඤ්චාරීති අත්ථො.

විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙනාති එත්ථ සබ්බසො කිලෙසෙහි විමුච්චතීති විමොක්ඛො, අග්ගමග්ගො, තස්ස අන්තො, අග්ගඵලං, තත්ථ භවං විමොක්ඛන්තිකං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සබ්බම්පි බුද්ධඤාණං. ඉදානි සම්මාසම්බුද්ධපදතො බුද්ධපදස්ස ¶ විසෙසං දස්සෙතුං යස්මා වාතිආදි වුත්තං. සම්මාසම්බුද්ධපදෙන හි සත්ථු පටිවෙධඤාණානුභාවො වුත්තො, ඉමිනා පන බුද්ධපදෙන දෙසනාඤාණානුභාවොපි, තෙනාහ අඤ්ඤෙපි සත්තෙ බොධෙසීතිආදි.

ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනන්ති සබ්බෙහි සීලාදිගුණෙහි විසිට්ඨස්ස තතො එව සබ්බසත්තෙහි උත්තමස්ස ගරුනො ගාරවවසෙන වුච්චමානවචනමිදං භගවාති. සෙට්ඨන්ති සෙට්ඨවාචකං වචනං සෙට්ඨගුණසහචරණතො. අථ වා වුච්චතීති වචනං, අත්ථො, සො සෙට්ඨොති අත්ථො. උත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගරුගාරවයුත්තොති එත්ථ ගරුභාවො ගාරවං, ගරුගුණයොගතො ගරුකරණං වා ගාරවං, තෙන සාවකාදීනං අසාධාරණතාය ගරුභූතෙන මහන්තෙන ගාරවෙන යුත්තොති ගරුගාරවයුත්තො. අථ වා ගරු ච සබ්බලොකස්ස සික්ඛකත්තා තෙනෙව ගාරවයුත්තො චාතිපි යොජෙතබ්බං.

අවත්ථාය විදිතං ආවත්ථිකං. එවං ලිඞ්ගිකං. නිමිත්තතො ආගතං නෙමිත්තිකං. අධිච්ච යංකිඤ්චි නිමිත්තං අධිවචනවසෙන අනපෙක්ඛිත්වා පවත්තං අධිච්චසමුප්පන්නං, තෙනාහ ‘‘වචනත්ථමනපෙක්ඛිත්වා’’ති. යදිච්ඡාය ආගතං යාදිච්ඡකං. එත්ථ ච බාහිරං දණ්ඩාදි ලිඞ්ගං, අබ්භන්තරං තෙවිජ්ජාදි නිමිත්තං. පචුරජනවිසයං වා දිස්සමානං ලිඞ්ගං, තබ්බිපරීතං නිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සච්ඡිකාපඤ්ඤත්තීති සබ්බධම්මානං සච්ඡිකිරියානිමිත්තා පඤ්ඤත්ති. අථ වා සච්ඡිකාපඤ්ඤත්තීති පච්චක්ඛසිද්ධා පඤ්ඤත්ති. යංගුණනිමිත්තා හි සා, තෙ ගුණා සත්ථු පච්චක්ඛභූතාති ගුණා විය සාපි සච්ඡිකතා එව නාම හොති, න පරෙසං, වොහාරමත්තෙනාති අධිප්පායො. යංගුණනෙමිත්තිකන්ති යෙහි ගුණෙහි නිමිත්තභූතෙහි එතං නාමං නෙමිත්තිකඤ්ච ජාතං. වදන්තීති ධම්මසෙනාපතිස්ස ගරුභාවතො බහුවචනෙනාහ, සඞ්ගීතිකාරෙහි වා කතමනුවාදං සන්ධාය.

ඉස්සරියාදිභෙදො ¶ භගො අස්ස අත්ථීති භගී. මග්ගඵලාදිඅරියගුණං අරඤ්ඤාදිවිවෙකට්ඨානඤ්ච භජි සෙවි සීලෙනාති භජී. චීවරාදිපච්චයානං අත්ථරසාදීනඤ්ච සීලාදිගුණානඤ්ච භාගී, දායාදොති අත්ථො. විභජි උද්දෙසනිද්දෙසාදිප්පකාරෙහි ධම්මරතනං පවිභජීති විභත්තවා. රාගාදිපාපධම්මං භග්ගං අකාසීති භගවාති වුච්චතීති සබ්බත්ථ සම්බන්ධො. ගරුපි ලොකෙ භගවාති වුච්චතීති ආහ ‘‘ගරූ’’ති, යස්මා ගරු, තස්මාපි භගවාති අත්ථො. පාරමිතාසඞ්ඛාතං ¶ භග්යමස්ස අත්ථීති භග්යවා. බහූහි ඤායෙහීති කායභාවනාදිකෙහි අනෙකෙහි භාවනාක්කමෙහි. සුභාවිතත්තනොති පච්චත්තෙ එතං සාමිවචනං, තෙන සුභාවිතසභාවොති අත්ථො. භවානං අන්තං නිබ්බානං ගතොති භවන්තගො. තත්ථ තත්ථ භගවාති සද්දසිද්ධි නිරුත්තිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

ඉදානි භගී භජීති නිද්දෙසගාථාය නවහි පදෙහි දස්සිතමත්ථං භග්යවාති ගාථාය ඡහි පදෙහි සඞ්ගහෙත්වා පදසිද්ධිං අත්ථයොජනානයභෙදෙහි සද්ධිං දස්සෙතුං අයං පන අපරො නයොතිආදි වුත්තං. තත්ථ වණ්ණවිපරියයොති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙනෙව වණ්ණවිකාරො වණ්ණලොපො ධාතුඅත්ථෙන නියොජනඤ්චාති ඉමං තිවිධං ලක්ඛණං සඞ්ගණ්හාති. සද්දනයෙනාති සද්දලක්ඛණනයෙන. පිසොදරාදීනං සද්දානං ආකතිගණභාවතො වුත්තං ‘‘පිසොදරාදිපක්ඛෙපලක්ඛණං ගහෙත්වා’’ති. පක්ඛිපනමෙව ලක්ඛණං. තප්පරියාපන්නතාකරණඤ්හි පක්ඛිපනං. භග්යන්ති කුසලං.

ලොභාදයො චත්තාරො දොසා එකකවසෙන ගහිතා. අහිරිකාදයො දුකවසෙන. අක්කොච්ඡිමන්තිආදිනා (ධ. ප. 3-4) පුනප්පුනං කුජ්ඣනවසෙන චිත්තපරියොනන්ධනො කොධොව උපනාහො. පරෙසං පුබ්බකාරිතාලක්ඛණස්ස ගුණස්ස නිපුඤ්ඡනො මක්ඛො නාම. බහුස්සුතාදීහි සද්ධිං යුගග්ගාහො අත්තනො සමකරණං පලාසො. අත්තනො විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනා මායා. අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනං සාඨෙය්යං. ගරූසුපි ථද්ධතා අනොනතතා ථම්භො. තදුත්තරිකරණලක්ඛණො සාරම්භො. ජාතිආදිං නිස්සාය උන්නතිලක්ඛණො මානො. අබ්භුන්නතිලක්ඛණො අතිමානො. ජාතිආදිං නිස්සාය මජ්ජනාකාරප්පත්තො මානොව මදො නාම. සො සත්තවීසතිවිධො. කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොස්සග්ගො පමාදො. කායදුච්චරිතාදීනි තිවිධදුච්චරිතානි. තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතවසෙන තිවිධසංකිලෙසා. රාගදොසමොහාව මලානි. තෙයෙව කායදුච්චරිතාදයො ච තිවිධවිසමානි. කාමබ්යාපාදවිහිංසාසඤ්ඤා තිවිධසඤ්ඤා නාම. තෙයෙව විතක්කා. තණ්හාදිට්ඨිමානා පපඤ්චා. සුභසුඛනිච්චඅත්තවිපරියෙසා චතුබ්බිධවිපරියෙසා. ඡන්දාදයො අගති. චීවරාදීසු පච්චයෙසු ලොභා චත්තාරො තණ්හුපාදා. බුද්ධධම්මසඞ්ඝසික්ඛාසු කඞ්ඛා, සබ්රහ්මචාරීසු කොපො ච ¶ පඤ්ච චෙතොඛීලා. කාමෙ කායෙ රූපෙ ච අවීතරාගතා, යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛාදිඅනුයොගො, අඤ්ඤතරං ¶ දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියචරණඤ්ච පඤ්ච චෙතොවිනිබන්ධා. රූපාභිනන්දනාදයො පඤ්ච අභිනන්දනා. කොධමක්ඛඉස්සාසාඨෙය්යපාපිච්ඡතාසන්දිට්ඨිපරාමාසා ඡ විවාදමූලානි. රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා. මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො අට්ඨමග්ගඞ්ගපටිපක්ඛා මිච්ඡත්තා. තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා, පරියෙසනං පටිච්ච ලාභො, ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො, තං පටිච්ච ඡන්දරාගො, තං පටිච්ච අජ්ඣොසානං, තං පටිච්ච පරිග්ගහො, තං පටිච්ච මච්ඡරියං, තං පටිච්ච ආරක්ඛා, ආරක්ඛාධිකරණං දණ්ඩාදානාදිඅනෙකාකුසලරාසීති නව තණ්හාමූලකා ධම්මා. පාණාතිපාතාදයො දස අකුසලකම්මපථා. චත්තාරො සස්සතවාදා තථා එකච්චසස්සතවාදා අන්තානන්තිකා අමරාවික්ඛෙපිකා ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා සොළස සඤ්ඤීවාදා අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා සත්ත උච්ඡෙදවාදා පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති එතානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි. රූපතණ්හාදිඡතණ්හා එව පච්චෙකං කාමතණ්හාභවතණ්හාවිභවතණ්හාවසෙන අට්ඨාරස හොන්ති, තා අජ්ඣත්තබහිද්ධරූපාදීසු පවත්තිවසෙන ඡත්තිංස, පුන කාලත්තයවසෙන අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. පභෙද-සද්දං පච්චෙකං සම්බන්ධිත්වා ලොභප්පභෙදොතිආදිනා යොජෙතබ්බං. සබ්බදරථපරිළාහකිලෙසසතසහස්සානීති සබ්බානි සත්තානං දරථසඞ්ඛාතපරිළාහකරානි කිලෙසානං අනෙකානි සතසහස්සානි, ආරම්මණාදිවිභාගතො පවත්තිආකාරවිභාගතො ච නෙසං එවං පභෙදො වෙදිතබ්බො. පඤ්ච මාරෙ අභඤ්ජීති සම්බන්ධො. පරිස්සයානන්ති උපද්දවානං.

එවං භග්යවා භග්ගවාති ද්වින්නං පදානං අත්ථං විභජිත්වා ඉදානි තෙහි ද්වීහි ගහිතමත්ථං දස්සෙතුං භග්යවන්තතාය චස්සාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සතපුඤ්ඤජලක්ඛණධරස්සාති අනෙකසතපුඤ්ඤනිබ්බත්තමහාපුරිසලක්ඛණධරස්ස භගවතො. සකචිත්තෙ ඉස්සරියං නාම පටික්කූලාදීසු අප්පටික්කූලසඤ්ඤිතාදිවසප්පවත්තියා චෙව චෙතොසමාධිවසෙන ච අත්තනො චිත්තස්ස වසීභාවාපාදනමෙව. අණිමා ලඝිමාදිකන්ති ආදි-සද්දෙන මහිමා පත්ති පාකම්මං ඊසිතා වසිතා යත්ථකාමාවසායිතාති ඉමෙ ඡපි සඞ්ගහිතා. තත්ථ කායස්ස අණුභාවකරණං අණිමා. ආකාසෙ පදසා ¶ ගමනාදිඅරහභාවෙන ලහුභාවො ලඝිමා. කායස්ස මහන්තතාපාදනං මහිමා. ඉට්ඨදෙසස්ස පාපුණනං පත්ති. අධිට්ඨානාදිවසෙන ඉච්ඡිතත්ථනිප්ඵාදනං පාකම්මං. සයංවසිතා ඉස්සරභාවො ඊසිතා. ඉද්ධිවිධෙ වසීභාවො වසිතා. ආකාසෙන වා ගච්ඡතො, අඤ්ඤං වා කිඤ්චි කරොතො යත්ථ කත්ථචි වොසානප්පත්ති යත්ථකාමාවසායිතා, ‘‘කුමාරකරූපාදිදස්සන’’න්තිපි වදන්ති. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසිරීති සබ්බෙසං අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සොභා. අත්ථීති අනුවත්තති. ලහුසාධනං තං තං කාලිකං ඉච්ඡිතං, ගරුසාධනං චිරකාලිකං බුද්ධත්තාදිපත්ථිතං ¶ . භගා අස්ස සන්තීති භගවාති ඉදං සද්දසත්ථනයෙන සිද්ධං, සෙසං සබ්බං නිරුත්තිනයෙන සිද්ධන්ති වෙදිතබ්බං.

පීළනසඞ්ඛතසන්තාපවිපරිණාමට්ඨෙනාතිආදීසු පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨොතිආදිනා අත්ථ-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. තත්ථ අත්තනො සභාවෙන පීළනලක්ඛණං දුක්ඛං. තස්ස යො පීළනමෙව අත්ථො ‘‘පීළනට්ඨො’’ති වුච්චති, සො සභාවො. යස්මා පන තංසමුදයෙන සඞ්ඛතං, තස්මා සඞ්ඛතට්ඨො සමුදයදස්සනෙන ආවිභූතො. යස්මා ච මග්ගො කිලෙසසන්තාපහරත්තා සුසීතලො, තස්මාස්ස මග්ගදස්සනෙන සන්තාපට්ඨො ආවිභූතො තප්පටියොගත්තා. අවිපරිණාමධම්මස්ස පන නිරොධස්ස දස්සනෙන විපරිණාමට්ඨො ආවිභූතොති. එකස්සෙව සභාවධම්මස්ස සකභාවතො ඉතරසච්චත්තයනිවත්තිතො ච පරිකප්පෙතබ්බත්තා චත්තාරො අත්ථා වුත්තා. සමුදයස්ස පන රාසිකරණතො ආයූහනට්ඨො සභාවො, තස්සෙව දුක්ඛදස්සනෙන නිදානට්ඨො ආවිභූතො. විසංයොගභූතස්ස නිරොධස්ස දස්සනෙන සංයොගට්ඨො. නිය්යානභූතස්ස මග්ගස්ස දස්සනෙන පලිබොධට්ඨො ආවිභූතො.

නිරොධස්ස පන නිස්සරණට්ඨො සභාවො, තස්සෙව සමුදයදස්සනෙන විවෙකට්ඨො ආවිභූතො. සඞ්ඛතස්ස මග්ගස්ස දස්සනෙන අසඞ්ඛතට්ඨො, විසයභූතස්ස මරණධම්මස්ස වා දුක්ඛස්ස දස්සනෙන අමතට්ඨො. මග්ගස්ස පන නිය්යානට්ඨො සභාවො, තස්සෙව සමුදයදස්සනෙන දුක්ඛස්සෙවායං හෙතු, නිබ්බානප්පත්තියා පන අයමෙව හෙතූති හෙත්වට්ඨො, අතිසුඛුමනිරොධදස්සනෙන ඉධමෙව දස්සනන්ති දස්සනට්ඨො, අධිකපණස්ස දුක්ඛස්ස දස්සනෙන අධිපතෙය්යට්ඨො ආවිභූතො. එතෙ එව ච පීළනාදයො සොළස ආකාරාති වුච්චන්ති.

කාමෙහි ¶ විවෙකට්ඨකායතා කායවිවෙකො. නීවරණාදීහි විවිත්තා අට්ඨ සමාපත්තියො චිත්තවිවෙකො. උපධීයන්ති එත්ථ යථාසකං ඵලානීති උපධයො, පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතකාමඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරා, තෙහි චතූහි විවිත්තං නිබ්බානං උපධිවිවෙකො නාම.

අනත්තානුපස්සනාය පටිලද්ධො දුක්ඛානිච්චානුපස්සනාහි ච පටිලද්ධො අරියමග්ගො ආගමනවසෙන යථාක්කමං සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතඅනිමිත්තවිමොක්ඛසඤ්ඤං පටිලභති, කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා හි එස විමොක්ඛොති.

යථා ලොකෙ එකෙකපදතො එකෙකමක්ඛරං ගහෙත්වා ‘‘මෙඛලා’’ති වුත්තං, එවමිධාපීති අත්ථො. මෙහනස්සාති ගුය්හප්පදෙසස්ස. ඛස්සාති ඔකාසස්ස.

සහ ¶ දෙවෙහීතිආදීසු සහ දෙවෙහි වත්තතීති සදෙවකො ලොකො. තං සදෙවකන්තිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා. සදෙවකවචනෙනාති සදෙවක-සද්දෙ විසෙසනභාවෙන ඨිතදෙවවචනෙන. තස්සාපි සදෙවකපදෙ අන්තොභූතත්තා අවයවෙ සමුදායොපචාරවසෙන වොහාරො කතො. ඉතරථා තෙන දෙවවිසිට්ඨලොකස්සෙව ගහණතො පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං න සියා, එවං උපරිපි. සමාරකවචනෙන මාරසද්දෙන තෙන සහචරිතා සබ්බෙ වසවත්තිදෙවා ච ගහිතාති ආහ ‘‘ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණ’’න්ති. බ්රහ්මකායිකා නාම පඨමජ්ඣානභූමිකා. තෙ ආදි යෙසං ආරුප්පපරියන්තානං බ්රහ්මානං තෙසං බ්රහ්මානං ගහණං බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං. ලොක-සද්දස්ස ඔකාසලොකාදීනම්පි සාධාරණත්තා සත්තලොකාවෙණිකමෙව පජාගහණං කතන්ති ආහ ‘‘පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණ’’න්ති. සදෙවකාදිවචනෙන උපපත්තිදෙවානං, සස්සමණවචනෙන විසුද්ධිදෙවානඤ්ච ගහිතත්තා ආහ ‘‘සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණ’’න්ති. තත්ථ සම්මුතිදෙවා රාජානො, අවසෙසමනුස්සා සම්මුතිදෙවසමණබ්රාහ්මණෙහි අවසිට්ඨා. සත්තලොකාවෙණිකස්ස පජාසද්දස්ස විසුං ගහිතත්තා සදෙවකං ලොකන්ති එත්ථ ලොකසද්දග්ගහණං ඔකාසලොකමෙව නියමෙතීති ආහ ‘‘තීහි පදෙහි ඔකාසලොකො’’ති. ඉදඤ්ච සදෙවකාදිපදත්තයවචනීයස්ස පධානත්ථස්ස වසෙන වුත්තං. ඔකාසලොකවිසෙසනස්ස පනෙත්ථ දෙවමාරාදිසත්තලොකස්සාපි ගහණං වෙදිතබ්බං ¶ සාමත්ථියතො ගම්යමානත්තා සපුත්තො ආගතොතිආදීසු පුත්තාදීනං විය. ඉමස්මිඤ්ච නයෙ සදෙවකං සමාරකං සබ්රහ්මකං ඔකාසලොකං සස්සමණබ්රාහ්මණිං සදෙවමනුස්සං පජඤ්චාති ච-කාරං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං, ඔකාසසත්තලොකානං ගහණෙන චෙත්ථ තදුභයසම්මුතිනිමිත්තභූතො සඞ්ඛාරලොකොපි තදවිනාභාවතො ගහිතො එවාති දට්ඨබ්බො. අපරෙ පන ‘‘සදෙවකන්තිආදීහි පඤ්චහි පදෙහි සත්තලොකොව අත්තනො අවයවභූතදෙවාදිවිසෙසනෙහි විසෙසෙත්වා ගහිතො, තග්ගහණෙන තදාධාරො ඔකාසලොකො, තදුභයපඤ්ඤත්තිවිසයො සඞ්ඛාරලොකො ච ගහිතා එව හොන්තී’’ති වදන්ති. තෙසඤ්ච පජන්ති ඉදං ලොකසද්දස්ස විසෙසනං කත්වා සදෙවකං පජං ලොකං…පෙ… සදෙවමනුස්සං පජං ලොකන්ති යොජෙතබ්බං.

අරූපාවචරලොකො ගහිතො පාරිසෙසඤායෙන ඉතරෙසං පදන්තරෙහි ගහිතත්තා. මාරග්ගහණෙන තප්පධානා තංසදිසා ච උපපත්තිදෙවා සඞ්ගය්හන්තීති ආහ ‘‘ඡකාමාවචරදෙවලොකො’’ති. ඛත්තියපරිසා බ්රාහ්මණගහපතිසමණචාතුමහාරාජිකතාවතිංසමාරබ්රහ්මපරිසාති ඉමාසු අට්ඨසු පරිසාසු චාතුමහාරාජිකාදීනං චතුන්නං පරිසානං සදෙවකාදිපදෙහි සඞ්ගහිතත්තා ඉධ සස්සමණබ්රාහ්මණින්ති ඉමිනා සමණපරිසා බ්රාහ්මණපරිසා ච, සදෙවමනුස්සන්ති ඉමිනා ඛත්තියපරිසා ගහපතිපරිසා ච වුත්තාති ආහ ‘‘චතුපරිසවසෙනා’’ති. තස්ස මනුස්සලොකො ගහිතොති ¶ ඉමිනා සම්බන්ධො. තත්ථ මනුස්සලොකොති මනුස්සසමූහො, තෙනාහ ‘‘අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා’’ති.

විකප්පන්තරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො’’ති. දෙවපදෙන සම්මුතිදෙවා, සමණබ්රාහ්මණමනුස්සපදෙහි සෙසමනුස්සා ච ගහිතාති එවං විකප්පද්වයෙපි මනුස්සං පජං මනුස්සිං පජන්ති පජා-සද්දං මනුස්ස-සද්දෙන විසෙසෙත්වා තං පුන සහ දෙවෙහි වත්තතීති සදෙවා, පජා. සදෙවා ච සා මනුස්සා චාති සදෙවමනුස්සා, තං සදෙවමනුස්සං පජං. පුන කිං භූතං සස්සමණබ්රාහ්මණින්ති එවං යථා පජාසද්දෙන මනුස්සානඤ්ඤෙව ගහණං සියා, තථා නිබ්බචනං කාතබ්බං, ඉතරථා මනුස්සානඤ්ඤෙව ගහණං න සම්පජ්ජති සබ්බමනුස්සානං විසෙසනභාවෙන ගහිතත්තා අඤ්ඤපදත්ථභූතස්ස කස්සචි මනුස්සස්ස අභාවා. ඉදානි පජන්ති ඉමිනා ¶ අවසෙසනාගාදිසත්තෙපි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුකාමො ආහ ‘‘අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා’’ති. එත්ථාපි චතුපරිසවසෙන අවසෙසසබ්බසත්තලොකො සම්මුතිදෙවමනුස්සෙහි වා සහ අවසෙසසබ්බසත්තලොකොති යොජෙතබ්බං.

එත්තාවතා භාගසො ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි එකෙකපදෙන අභාගසො සබ්බලොකානං ගහණපක්ඛෙපි තස්ස තස්ස විසෙසනස්ස සප්ඵලතං දස්සෙතුං අපි චෙත්ථාතිආදි වුත්තං. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතොති උක්කට්ඨානං දෙවගතිපරියාපන්නානං පරිච්ඡින්නවසෙන ජානනවසෙන කිත්තිසද්දො සයං අත්තනො අවයවභූතෙන සදෙවකවචනෙන තං සුණන්තානං සාවෙන්තො අබ්භුග්ගතොති යොජනා. අනුසන්ධික්කමොති අත්ථානඤ්චෙව පදානඤ්ච අනුසන්ධානක්කමො, ජානනක්කමොති අත්ථො.

අභිඤ්ඤාති ය-කාරලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤායා’’ති. සමන්තභද්රකත්තාති සබ්බභාගෙහි සුන්දරත්තා. සාසනධම්මොති පටිපත්තිපටිවෙධසාසනස්ස පකාසකො පරියත්තිධම්මො. බුද්ධසුබොධිතතායාති ඉදං තිකං ධම්මස්ස හෙතුසරූපඵලවසෙන වුත්තං, තථා නාථපභවත්තිකම්පි. මජ්ඣෙ තිකද්වයං ඵලවසෙනෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කිච්චසුද්ධියාති ධම්මං සුත්වා යථාසුතවසෙන පටිපජ්ජන්තානං සුප්පටිපත්තිසඞ්ඛාතකිච්චසුද්ධියා.

ඉදානි ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව ධම්මං දෙසෙන්තො භගවා සොතූනං යං සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති, තප්පකාසකස්ස බ්රහ්මචරියපදස්ස සාත්ථන්තිආදීනි පදානි විසෙසනභාවෙන වුත්තානි, න ධම්මපදස්සාති දස්සනමුඛෙන නානප්පකාරතො අත්ථං විවරිතුකාමො සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති එවමාදීසු පනාතිආදිමාහ. තත්ථ තිස්සො සික්ඛා සකලො ච තන්තිධම්මො සාසනබ්රහ්මචරියං ¶ නාම. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො සීලාදිකෙ විය තප්පකාසකං තන්තිධම්මම්පි පකාසෙති එව සද්දත්ථසමුදායත්තා පරියත්තිධම්මස්ස. යථානුරූපන්ති යථාරහං. සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතඤ්හි සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච අත්ථසම්පත්තියා සම්පන්නත්ථතාය, උපරූපරි අධිගන්තබ්බවිසෙසසඞ්ඛාතඅත්ථසම්පත්තියා ච සහ අත්ථෙන පයොජනෙන වත්තතීති සාත්ථමෙව, න තු සබ්යඤ්ජනං, තන්තිධම්මසඞ්ඛාතං සාසනබ්රහ්මචරියං යථාවුත්තෙන අත්ථෙන සාත්ථං සබ්යඤ්ජනඤ්ච. කිරාතාදිමිලක්ඛවචනානම්පි සාත්ථසබ්යඤ්ජනත්තෙ සමානෙපි විසිට්ඨත්ථබ්යඤ්ජනයොගං සන්ධාය සහත්ථො ¶ දෙවදත්තො සවිත්තොතිආදි විය ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජන’’න්ති. තත්ථ යං අත්ථං සුත්වා තථා පටිපජ්ජන්තා සබ්බදුක්ඛක්ඛයං පාපුණන්ති, තස්ස තාදිසසම්පත්ති අත්ථසම්පත්ති නාම, සම්පන්නත්ථතාති අත්ථො. බ්යඤ්ජනසම්පත්ති නාම සිථිලධනිතාදිබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණාය මාගධිකාය සභාවනිරුත්තියා ගම්භීරම්පි අත්ථං උත්තානං කත්වා දස්සනසමත්ථතා සම්පන්නබ්යඤ්ජනතාති අත්ථො.

ඉදානි නෙත්තිප්පකරණනයෙනාපි (නෙත්ති 4 ද්වාදසපද) අත්ථං දස්සෙතුං සඞ්කාසනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො කාසීයති දීපීයතීති සඞ්කාසනන්ති කම්මසාධනවසෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො, එවං සෙසෙසුපි. පඨමං කාසනං පකාසනං. උභයම්පෙතං උද්දෙසත්ථවචනසඞ්ඛාතස්ස විත්ථාරවචනං. සකිං වුත්තස්ස පුන වචනඤ්ච විවරණවිභජනානි. උභයම්පෙතං නිද්දෙසත්ථවචනං. විවටස්ස විත්ථාරතරාභිධානං විභත්තස්ස ච පකාරෙහි ඤාපනං උත්තානීකරණපඤ්ඤත්තියො. උභයම්පෙතං පටිනිද්දෙසත්ථවචනසඞ්ඛාතස්ස විත්ථාරවචනං. අත්ථපදසමායොගතොති යථාවුත්තානි එව ඡ පදානි පරියත්තියා අත්ථවිභාගත්තා අත්ථපදානි, තෙහි සහිතතාය අත්ථකොට්ඨාසයුත්තත්තාති අත්ථො. අපරියොසිතෙ පදෙ ආදිමජ්ඣගතවණ්ණො අක්ඛරං, එකක්ඛරං, පදං වා අක්ඛරං. විභත්තියන්තං පදං. පදාභිහිතං අත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනං, වාක්යං. කථිතස්සෙවත්ථස්ස අනෙකවිධෙන විභාගකරණං ආකාරො නාම. ආකාරාභිහිතස්ස නිබ්බචනං නිරුත්ති. නිබ්බචනත්ථවිත්ථාරො නිද්දෙසො. අථ වා ‘‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙති, පදෙහි පකාසෙති, බ්යඤ්ජනෙහි විවරති, ආකාරෙහි විභජති, නිරුත්තීහි උත්තානිං කරොති, නිද්දෙසෙහි පඤ්ඤපෙතී’’ති වචනතො සඞ්කාසනපකාසනසඞ්ඛආතඋද්දෙසත්ථවාචකානි වචනානි අක්ඛරපදානි නාම. විවරණවිභජනසඞ්ඛාතනිද්දෙසත්ථවාචකානි වචනානි බ්යඤ්ජනාකාරා නාම. උත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතපටිනිද්දෙසත්ථවාචකානි වචනානි නිරුත්තිනිද්දෙසා නාම, තෙසං සම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනන්ති අත්ථො.

අත්ථගම්භීරතාතිආදීසු අත්ථො නාම තන්තිඅත්ථො, හෙතුඵලං වා. ධම්මො නාම තන්ති, හෙතු වා. දෙසනා නාම යථාධම්මං ධම්මාභිලාපො. පටිවෙධො නාම යථාවුත්තඅත්ථාදීනං අවිපරීතාවබොධො. තෙ ¶ පනෙතෙ අත්ථාදයො යස්මා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාහා අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච, තස්මා ගම්භීරා. තෙසු පටිවෙධස්සාපි අත්ථසන්නිස්සිතත්තා ¶ අත්ථසභාගත්තා ච වුත්තං ‘‘අත්ථගම්භීරතාපටිවෙධගම්භීරතාහි සාත්ථ’’න්ති. ධම්මදෙසනානං අත්ථසන්නිස්සිතත්තෙපි සයං බ්යඤ්ජනරූපත්තා වුත්තං ‘‘ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි සබ්යඤ්ජන’’න්ති. යථාවුත්තඅත්ථාදීසු පභෙදගතානි ඤාණානි අත්ථපටිසම්භිදාදයො. තත්ථ නිරුත්තීති තන්තිපදානං නිද්ධාරෙත්වා වචනං, නිබ්බචනන්ති අත්ථො. තීසු පටිසම්භිදාසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. ලොකියා සද්ධෙය්යවචනමුඛෙනෙව අත්ථෙසු පසීදන්ති, න අත්ථමුඛෙනාති ආහ සද්ධෙය්යතොතිආදි. කෙවලසද්දො සකලාධිවචනන්ති ආහ ‘‘සකලපරිපුණ්ණභාවෙනා’’ති. බ්රහ්මචරිය-සද්දො ඉධ සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලං සාසනං දීපෙතීති ආහ සික්ඛත්තයපරිග්ගහිතත්තාතිආදි.

යථාවුත්තමෙවත්ථං අපරෙනාපි පරියායෙන දස්සෙතුං අපි චාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සනිදානන්ති දෙසකාලාදිදීපකෙන නිදානවචනෙන සනිදානං. සඋප්පත්තිකන්ති අට්ඨුප්පත්තිආදියුත්තියුත්තං. තත්රායං පාළියොජනාක්කමො – ‘‘වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො සමණො ඛලු භො…පෙ… විහරතී’’ති ච, ‘‘තං ඛො පන භවන්තං ගොතමං ‘ඉතිපි සො…පෙ… පවෙදෙතී’ති එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො’’ති ච, ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… පරියොසානකල්යාණං, දෙසෙන්තො ච සාත්ථසබ්යඤ්ජනාදිගුණසංයුත්තං බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති ච, ‘‘සාධු ඛො පන තථාරූපානං අරහතං දස්සනං හොතී’’ති ච අස්සොසි, සුත්වා ච අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති.

අට්ඨකථායං පන කිඤ්චාපි ‘‘දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති එවං අජ්ඣාසයං කත්වා අථ ඛො වෙරඤ්ජො…පෙ… උපසඞ්කමී’’ති එවං සාධු ඛො පනාතිආදිපාඨස්ස බ්රාහ්මණස්ස පරිවිතක්කනභාවෙන වුත්තත්තා බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති පදානන්තරමෙව අස්සොසීති පදං සම්බන්ධිතබ්බං විය පඤ්ඤායති, තථාපි ‘‘සාධු ඛො පන තථාරූපානං අරහතං දස්සනං හොතී’’ති එවං යථාවුත්තනිදස්සනත්ථෙන ඉති-සද්දෙන පරිච්ඡින්දිත්වා වුත්තත්තා පන අඤ්ඤත්ථ ඉති-සද්දස්ස අදස්සනතො ච අථ ඛො වෙරඤ්ජොතිආදිනා කත්තබ්බන්තරදස්සනමුඛෙන පාළියා පකාරන්තරෙ පවත්තිතො ච යථාවුත්තවසෙනෙව ‘‘සාධු ඛො පන තථාරූපානං අරහතං දස්සනං හොතී’’ති වචනානන්තරමෙව අස්සොසීති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධනං යුත්තං. අට්ඨකථාචරියෙන හි බ්රාහ්මණස්ස අත්තනා සුතවසෙනෙව අජ්ඣාසයො උප්පජ්ජතීති ¶ උපසඞ්කමනහෙතුදස්සනමුඛෙන දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති එවං අජ්ඣාසයං කත්වාතිආදි වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

2. සීතොදකං ¶ විය උණ්හොදකෙනාති ඉදං උක්කමෙන මුඛාරුළ්හවසෙන වුත්තං, අනුපසන්තසභාවතාය බ්රාහ්මණස්සෙව උණ්හොදකං විය සීතොදකෙනාති අත්ථො ගහෙතබ්බො, ඤාණතෙජයුත්තතාය වා භගවා උණ්හොදකොපමොති කත්වා තබ්බිරහිතං බ්රාහ්මණං සීතොදකං විය කත්වා තථා වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. එකීභාවන්ති සම්මොදනකිරියාය එකරූපතං. යායාතිආදීසු යාය කථාය සම්මොදි බ්රාහ්මණො, තං සම්මොදනීයං කථන්ති යොජනා. තත්ථ ඛමනීයන්ති දුක්ඛබහුලං ඉදං සරීරං, කච්චි ඛමිතුං සක්කුණෙය්යං. යාපනීයන්ති චිරප්පබන්ධසඞ්ඛාතාය යාපනාය යාපෙතුං සක්කුණෙය්යං. රොගාභාවෙන අප්පාබාධං. දුක්ඛජීවිතාභාවෙන අප්පාතඞ්කං. තංතංකිච්චකරණත්ථාය ලහුං අකිච්ඡෙන උට්ඨාතුං යොග්ගතාය ලහුට්ඨානං. බලන්ති සරීරස්ස සබ්බකිච්චක්ඛමං බලං කච්චි අත්ථීති පුච්ඡති. ඵාසුවිහාරොති සුඛවිහාරො. සරණීයමෙව දීඝං කත්වා ‘‘සාරණීය’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීය’’න්ති. පරියායෙහීති කාරණෙහි.

භාවොති කිරියා, තස්මිං වත්තමානො නපුංසක-සද්දො භාවනපුංසකනිද්දෙසො නාම, කිරියාවිසෙසනසද්දොති අත්ථො. එකමන්තෙ එකස්මිං අන්තෙ යුත්තප්පදෙසෙති අත්ථො. ඛණ්ඩිච්චාදිභාවන්ති ඛණ්ඩිතදන්තපලිතකෙසාදිභාවං. රාජපරිවට්ටෙති රාජූනං පරිවත්තනං, පටිපාටියොති අත්ථො. පුරාතනුච්චකුලප්පසුතතාය ජිණ්ණතා, න වයසාති ආහ ‘‘චිරකාලප්පවත්තකුලන්වයෙ’’ති. විභවානං මහන්තත්තං ලාති ගණ්හාතීති මහල්ලකොති ආහ ‘‘විභවමහත්තතාය සමන්නාගතෙ’’ති. විභාවනෙ නාම අත්ථෙති පකතිවිභාවනසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ. න අභිවාදෙති වාති අභිවාදෙතබ්බන්ති න සල්ලක්ඛෙති, එවං අසල්ලක්ඛණපකතිකොති වුත්තං හොති. රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වාති එත්ථාපි නිච්චපකතිකං අනිච්චපකතිකං වාති අත්ථො. අනිච්චං වාති එත්ථ වා-සද්දො අවධාරණත්ථො.

සම්පතිජාතොති මුහුත්තජාතො, ජාතසමනන්තරමෙවාති අත්ථො. සත්තපදවීතිහාරෙන ගන්ත්වා…පෙ… ඔලොකෙසීති එත්ථ ද්වාරං පිධාය නික්ඛන්තොතිආදීසු විය ගමනතො පුරෙ කතම්පි ඔලොකනං පච්ඡා කතං ¶ විය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඔලොකෙසින්ති ච ලොකවිවරණපාටිහාරියෙ ජාතෙ මංසචක්ඛුනා වොලොකෙසීති අත්ථො. සෙට්ඨොති පසත්ථතරො. පතිමානෙසීති පූජෙසි. ආසභින්ති උත්තමං.

3. තං වචනන්ති නාහං තං බ්රාහ්මණාතිආදිවචනං. අඤ්ඤාය සණ්ඨහෙය්යාති අරහත්තෙ පතිට්ඨහෙය්ය. ජාතිවසෙනාති ඛත්තියාදිජාතිවසෙන. උපපත්තිවසෙනාති දෙවෙසු උපපත්තිවසෙන. ආවිඤ්ඡන්තීති ¶ ආකඩ්ඪන්ති. යස්ස අභිවාදාදිකරණසඞ්ඛාතස්ස සාමග්ගිරසස්ස භගවති අභාවං මඤ්ඤමානො බ්රාහ්මණො ‘‘අරසරූපො’’ති ආහ, තබ්බිධුරස්ස රූපතණ්හාදිකස්සෙව සාමග්ගිරසස්ස අභාවෙන භගවා ‘‘අරසරූපො’’ති දස්සෙතුං සාමග්ගිරසසද්දස්ස රූපරසාදීසු වත්තනප්පකාරං දස්සෙන්තො ආහ වත්ථාරම්මණාදීතිආදි.

තාලාවත්ථුකතාති උච්ඡින්නමූලානං තාලානං වත්ථු විය නෙසං රූපරසාදීනං වත්ථු චිත්තසන්තානං කතන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ මජ්ඣෙපදලොපං දීඝඤ්ච කත්වා නිද්දෙසොති ආහ තාලවත්ථු වියාතිආදි. තාලවත්ථු විය යෙසං වත්ථු කතං තෙ තාලාවත්ථුකතාති විසෙසනස්ස පරනිපාතො දට්ඨබ්බො, කතතාලවත්ථුකාති අත්ථො. මත්ථකච්ඡින්නතාලොයෙව පත්තඵලාදීනං අකාරණතාය අවත්ථූති තාලාවත්ථු, තං විය යෙසං වත්ථු කතං තෙ රූපරසාදයො තාලාවත්ථුකතා, අයං අඤ්ඤපදත්ථවසෙන අත්ථග්ගාහො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සුගමොති විසෙසමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය කතා’’ති. එවඤ්ච මත්ථකසදිසෙසු රූපරසාදීසු රාගෙසු ඡින්නෙසුපි තබ්බත්ථුභූතස්ස තාලාවත්ථුසදිසස්ස චිත්තසන්තානස්ස යාව පරිනිබ්බානට්ඨානං උපපන්නමෙව හොති. යථාරුතතො පන විසෙසනසමාසවසෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ රූපරසාදීනං තාලාවත්ථුසදිසතාය ඨානං ආපජ්ජති. යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.3) එතං දොසං පරිහරිතුං රූපරසාදීනං කුසලාකුසලත්තං වුත්තං, තං තෙ තථාගතස්ස පහීනාතිආදිපාළියා, කාමසුඛස්සාදසඞ්ඛාතා රූපරසාතිආදිඅට්ඨකථාය ච න සමෙති, ඛීණාසවානම්පි යාව පරිනිබ්බානා කුසලාකුසලානං ඵලුප්පත්තිතො තෙසං මත්ථකච්ඡින්නතාලසදිසතාපි න යුත්තාති ගහෙතබ්බං. අථ වා මත්ථකච්ඡින්නතාලස්ස ඨිතං අට්ඨිතඤ්ච අමනසිකත්වා පුන අනුප්පත්තිධම්මතාසදිසමත්තං උපමෙත්වා තාලාවත්ථු විය කතාති විසෙසනසමාසවසෙන ¶ අත්ථග්ගහණෙපි න කොචි දොසො. අනු-සද්දො පච්ඡාති අත්ථෙ වත්තතීති ආහ පච්ඡාභාවො න හොතීතිආදි. අනු අභාවං ගතාති පච්ඡා අනුප්පත්තිධම්මතාවසෙන අභාවං ගතා. අනච්ඡරියාති අනු අනු උපරූපරි විම්හයකතාති අත්ථො. යඤ්ච ඛො ත්වං වදෙසීති යං වන්දනාදිසාමග්ගීරසාභාවසඞ්ඛාතං කාරණං අරසරූපතාය වදෙසි, තං කාරණං න විජ්ජතීති අත්ථො.

4. සන්ධාය භාසිතමත්ථන්ති යං අත්ථං සන්ධාය බ්රාහ්මණො නිබ්භොගො භවං ගොතමොතිආදිමාහ, භගවා ච යං සන්ධාය නිබ්භොගතාදිං අත්තනි අනුජානාති, තං සන්ධාය භාසිතමත්ථං.

5. කුලසමුදාචාරකම්මන්ති ¶ කුලාචාරකම්මං. කායතො කායද්වාරතො පවත්තං දුච්චරිතං කායදුච්චරිතං. අනෙකවිහිතාති අනෙකප්පකාරා.

6. පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සාති රූපාදීසු පඤ්චසු කාමකොට්ඨාසෙසු අතිවිය සඞ්ගවසෙන නියුත්තස්ස කාමරාගස්ස, එතෙන අනාගාමීනං වත්ථාභරණාදීසු සඞ්ගනිකන්තිවසෙන උප්පජ්ජනකාමරාගස්ස කාමරාගතාභාවං දස්සෙති තස්ස රූපරාගාදීසු සඞ්ගහතො. අවසෙසානන්ති එත්ථ සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං පඨමෙන මග්ගෙන, සෙසානං චතූහිපි උච්ඡෙදං වදති, තෙනාහ ‘‘යථානුරූප’’න්ති.

7. ජිගුච්ඡති මඤ්ඤෙති ජිගුච්ඡති විය, ‘‘ජිගුච්ඡතී’’ති වා සල්ලක්ඛෙමි. අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙනාති අඤ්ඤාණසම්භූතට්ඨෙන.

8-10. තත්රාති යථාවුත්තෙසු ද්වීසු අත්ථවිකප්පෙසු. පටිසන්ධිපරියායොපි ඉධ ගබ්භසද්දොති ආහ ‘‘දෙවලොකපටිසන්ධිපටිලාභායා’’ති. අපුනබ්භවභූතාති ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජමානානං ධම්මානං අභිනිබ්බත්ති.

11. ධම්මධාතුන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තඤ්හි ධම්මෙ යාථාවතො ධාරෙති උපධාරෙතීති ‘‘ධම්මධාතූ’’ති වුච්චති. දෙසනාවිලාසප්පත්තොති අභිරුචිවසෙන පරිවත්තෙත්වා දෙසෙතුං සමත්ථතා දෙසනාවිලාසො, තං පත්තො. කරුණාවිප්ඵාරන්ති සබ්බසත්තෙසු මහාකරුණාය ඵරණං. තාදිගුණලක්ඛණමෙව උපමාය විභාවෙන්තො ආහ ‘‘පථවීසමචිත්තත’’න්ති. තතොයෙව ¶ අකුජ්ඣනසභාවතො අකුප්පධම්මතා. ජාතියා අනුගතන්ති ජාතියා අනුබද්ධං. ජරාය අනුසටන්ති ජරාය පලිවෙඨිතං. වට්ටඛාණුභූතන්ති වට්ටතො උද්ධරිතුං අසක්කුණෙය්යතාය වට්ටෙ නිච්චලභාවෙන ඨිතං ඛාණු විය භූතං. ජාතානං මච්චානං නිච්චං මරණතො භයන්ති ආහ අජ්ජ මරිත්වාතිආදි. අප්පටිසමං පුරෙජාතභාවන්ති අසදිසං අරියාය ජාතියා පඨමජාතභාවං, සබ්බජෙට්ඨභාවන්ති අත්ථො.

‘‘අපී’’ති අවත්වා ‘‘පී’’ති වදන්තො පි-සද්දො විසුං අත්ථි නිපාතොති දස්සෙති. සම්මා අධිසයිතානීති පාදාදීහි උපඝාතං අකරොන්තියා සම්මදෙව උපරි සයිතානි, අකම්මකස්සාපි සයතිධාතුනො අධිපුබ්බතාය සකම්මකතා දට්ඨබ්බා. නඛසිඛාති නඛග්ගානි. සකුණානං ¶ පක්ඛා හත්ථපාදට්ඨානියාති ආහ ‘‘සඞ්කුටිතහත්ථපාදා’’ති. එත්ථාති ආලොකට්ඨානෙ. නික්ඛමන්තානන්ති නික්ඛමන්තෙසු, නිද්ධාරණෙ හෙතං සාමිවචනං. අණ්ඩකොසන්ති අණ්ඩකපාලං.

ලොකොයෙව ලොකසන්නිවාසො. අබුජ්ඣි එත්ථාති රුක්ඛො බොධි, සයං බුජ්ඣති, බුජ්ඣන්ති වා තෙනාති මග්ගොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි බොධි. බුජ්ඣීයතීති නිබ්බානං බොධි. අන්තරා ච බොධින්ති දුතියමුදාහරණං විනාපි රුක්ඛ-සද්දෙන බොධි-සද්දස්ස රුක්ඛප්පවත්තිදස්සනත්ථං. වරභූරිමෙධසොති මහාපථවී විය පත්ථටපඤ්ඤොති අත්ථො. තිස්සො විජ්ජාති අරහත්තමග්ගො අත්තනා සහ වත්තමානං සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ආසවක්ඛයඤාණඤ්චෙව ඉතරා ද්වෙ මහග්ගතවිජ්ජා ච තබ්බිනිබන්ධකකිලෙසවිද්ධංසනවසෙන උප්පාදනතො ‘‘තිස්සො විජ්ජා’’ති වුච්චති. ඡ අභිඤ්ඤාති එත්ථාපි එසෙව නයො. සාවකපාරමීඤාණන්ති අග්ගසාවකෙහි පටිලභිතබ්බං සබ්බමෙව ලොකියලොකුත්තරඤාණං. පච්චෙකබොධිඤාණන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

ඔපම්මසම්පටිපාදනන්ති ඔපම්මත්ථස්ස උපමෙය්යෙන සමං පටිපාදනං. අත්ථෙනාති උපමෙය්යත්ථෙන. තික්ඛඛරවිප්පසන්නසූරභාවොති ඉමිනා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපත්තතං විපස්සනාය දස්සෙති. පරිණාමකාලොති ඉමිනා වුට්ඨානගාමිනිභාවාපත්තිං. තදා ච සා මග්ගඤාණගබ්භං ධාරෙන්තී විය හොතීති ආහ ‘‘ගබ්භග්ගහණකාලො’’ති. අනුපුබ්බාධිගතෙනාති පඨමමග්ගාදිපටිපාටියා අධිගතෙන. චතුරඞ්ගසමන්නාගතන්ති ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතු ¶ (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22; අ. නි. 2.5; මහානි. 196), සරීරෙ උපසුස්සතු මංසලොහිත’’න්ති එවං වුත්තචතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියං.

ඡන්දො කාමොතිආදීසු පත්ථනාකාරෙන පවත්තො දුබ්බලො ලොභො ඉච්ඡනට්ඨෙන ඡන්දො. තතො බලවා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො. තතොපි බලවතරො ඡන්දරාගො. නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනසඞ්කප්පවසෙන පවත්තො සඞ්කප්පො. තතොපි බලවසඞ්කප්පවසෙනෙව පවත්තො රාගො. තතොපි බලවතරො සඞ්කප්පරාගො. ස්වායං පභෙදො එකස්සෙව ලොභස්ස පවත්තිආකාරභෙදෙන අවත්ථාභෙදෙන ච වුත්තො.

පඨමජ්ඣානකථාවණ්ණනා

සෙය්යථිදන්ති තං කථන්ති අත්ථො. එතන්ති පුබ්බපදෙයෙව අවධාරණකරණං, එතං අත්ථජාතං වා. තන්නිස්සරණතොති තෙසං කාමානං නිස්සරණත්තා. එසාති එව-කාරො. කාමධාතු නාම කාමභවො, නෙක්ඛම්මන්ති පඨමජ්ඣානං. එසාති නියමො. තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකා ¶ තදඞ්ගවිවෙකාදයො. කායචිත්තඋපධිවිවෙකා කායවිවෙකාදයො, තයො එව ඉධ ඣානකථාය, සමුච්ඡෙදවිවෙකාදීනං අසම්භවා. නිද්දෙසෙති මහානිද්දෙසෙ. තත්ථෙවාති මහානිද්දෙසෙ එව. විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ. එවඤ්හි සතීති උභයෙසම්පි කාමානං සඞ්ගහෙ සති.

පුරිමෙනාති කායවිවෙකෙන. එත්ථාති එතස්මිං කායචිත්තවිවෙකද්වයෙ. දුතියෙනාති චිත්තවිවෙකෙන. එතෙසන්ති යථාවුත්තනයෙන වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකද්වයස්ස වාචකභූතානං විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහීති ඉමෙසං පදානං, නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. බාලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගොති අනුවත්තති. අකුසලධම්මො හි බාලභාවස්ස හෙතු. ආසයපොසනන්ති ආසයස්ස විසොධනං වඩ්ඪනඤ්ච. විභඞ්ගෙ නීවරණානෙව වුත්තානීති සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘උපරිඣානඞ්ගපච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො’’ති. තත්ථ උපරි සවිතක්කන්තිආදිනා වුච්චමානානි ඣානඞ්ගානි, තෙසං අත්තනො පච්චනීකානං පටිපක්ඛභාවදස්සනතොති අත්ථො. උපරිඣානඞ්ගානං පච්චනීකපටිපක්ඛභාවස්ස දස්සනතොතිපි පාඨො. තත්ථ ‘‘උපරි වුච්චමානඣානඞ්ගානං උජුවිපච්චනීකවසෙන පටිපක්ඛභාවදස්සනතො’’ති ‘‘නීවරණානං තානෙව විභඞ්ගෙ වුත්තානී’’තිපි අත්ථං වදන්ති ¶ . පෙටකෙති මහාකච්චායනත්ථෙරෙන කතං නෙත්තිප්පකරණනයානුසාරිපකරණං, තං පන පිටකානං වණ්ණනාභූතත්තා ‘‘පෙටක’’න්ති වුත්තං, තස්මින්ති අත්ථො.

විතක්කනං නාම ආරම්මණපරිකප්පනන්ති ආහ ‘‘ඌහන’’න්ති. රූපං රූපන්තිආදිනා විසයෙ ආකොටෙන්තස්ස විසයප්පවත්තිආහනනං උපරි ආහනනන්ති වෙදිතබ්බං. ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනං නාම ආරම්මණාභිමුඛකරණං. අනුසඤ්චරණන්ති අනුපරිබ්භමනං, තඤ්ච ඛණන්තරස්ස තථාකාරෙන උප්පාදනමෙව, න හි පරමත්ථතො එකස්ස සඤ්චරණමත්ථි, එවමඤ්ඤත්ථාපි ඊදිසෙසු. අනුමජ්ජනන්ති පරිමජ්ජනං. තත්ථාති ආරම්මණෙ. සහජාතානුයොජනං සකිච්චානුවත්තිතාකරණෙන. කත්ථචීති දුතියජ්ඣානවිරහිතෙසු සවිචාරචිත්තෙසු සබ්බත්ථාති අත්ථො. විචාරෙන සහ උප්පජ්ජමානොපි විතක්කො ආරම්මණෙ අභිනිරොපනාකාරෙන පවත්තිං සන්ධාය ‘‘පඨමාභිනිපාතො’’ති වුත්තො. විප්ඵාරවාති අවූපසන්තසභාවතාය වෙගවා, තෙනෙවෙස දුතියජ්ඣානෙ පහානඞ්ගං ජාතං. පඨමදුතියජ්ඣානෙසූති පඤ්චකනයං සන්ධාය වුත්තං. අඞ්ගවිනිමුත්තස්ස ඣානස්ස අභාවං දස්සෙන්තො රුක්ඛො වියාතිආදිමාහ.

විවෙක-සද්දස්ස භාවසාධනපක්ඛෙ ‘‘තස්මා විවෙකා’’ති වුත්තං, ඉතරපක්ඛෙ ‘‘තස්මිං විවෙකෙ’’ති. පිනයතීති තප්පෙති, වඩ්ඪෙති වා. ඵරණරසාති පණීතරූපෙහි කායෙ බ්යාපනරසා. සාතලක්ඛණන්ති ¶ ඉට්ඨසභාවං, මධුරන්ති අත්ථො. සම්පයුත්තානං පීළනජ්ඣුපෙක්ඛනං අකත්වා අනු අනු ගණ්හනං උපකාරිතා වා අනුග්ගහො. වනමෙව වනන්තං. උදකමෙව උදකන්තං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතොති ඉමිනා ඉට්ඨාරම්මණාදිපටිලාභසමයෙපි සුඛං විජ්ජමානම්පි අපාකටං, පීතියෙව තත්ථ පාකටා, පටිලද්ධරසානුභවනසමයෙ ච විජ්ජමානපීතිතොපි සුඛමෙව පාකටතරන්ති දස්සෙති. එත්ථ ච චෙතසිකසුඛවසෙනෙව පටිලද්ධරසානුභවනං වෙදිතබ්බං, න කායිකසුඛවසෙන තස්ස පීතිසම්පයොගස්සෙව අභාවෙන ඉධානධිප්පෙතත්තා. අයඤ්ච පීතීතිආදි අඤ්ඤපදත්ථසමආසදස්සනං, අස්සත්ථිපක්ඛෙ තද්ධිතපච්චයදස්සනං වා. දුතියවිකප්පෙන අඤ්ඤපදත්ථසමාසවසෙනෙව ‘‘විවෙකජං පීතිසුඛ’’න්ති ඉදං එකං පදන්ති දස්සෙති, විභත්තියා ච අලොපං.

ගණනානුපුබ්බතාති ¶ දෙසනාක්කමං සන්ධාය වුත්තං. පඨමං සමාපජ්ජතීති ඉදං ආදිකම්මිකවසෙන වුත්තං, චිණ්ණවසීනං පන යොගීනං උප්පටිපාටියාපි ඣානං උප්පජ්ජතෙව. ඣාපෙතීති දහති. අනිච්චාදිලක්ඛණවිසයාය විපස්සනාය උපනිජ්ඣායනං කථං නිබ්බානාලම්බනස්ස මග්ගස්ස හොතීති ආහ විපස්සනායාතිආදි. තත්ථ මග්ගෙන සිජ්ඣතීති නිච්චාදිවිපල්ලාසප්පහායකෙන සහ මග්ගෙනෙව තං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං අසම්මොහතො අත්තනො සිජ්ඣති. අථ වා මග්ගෙනාති මග්ගකිච්චෙන, විපල්ලාසප්පහානෙනාති අත්ථො.

අඤ්ඤොති සත්තො. අවුත්තත්තාති ‘‘සචිත්තෙකග්ගත’’න්ති ඣානපාළියං (විභ. 508 ආදයො) අවුත්තත්තා. වුත්තත්තාති තස්සා ඣානපාළියා විභඞ්ගෙ වුත්තත්තා.

දුතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

අජ්ඣත්තන්ති ඣානවිසෙසනත්තා වුත්තං ‘‘ඉධ නියකජ්ඣත්තමධිප්පෙත’’න්ති. ඣානඤ්හි අජ්ඣත්තජ්ඣත්තං න හොති ඡළින්ද්රියානමෙව තබ්භාවතො. ඛුද්දකා ඌමියො වීචියො. මහතියො තරඞ්ගා. සන්තා හොන්ති සමිතාතිආදීනි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි, ඣානබලෙන සමතික්කන්තාති අධිප්පායො. අප්පිතාති ගමිතා විනාසං පාපිතා. පරියායොති ඣානපරික්ඛාරෙ ඣානවොහාරත්තා අපරමත්ථතො.

තතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

තදධිගමායාති තතියමග්ගාධිගමාය. උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති පඤ්ඤාය සහචරණපරිචයෙන යථා ¶ සමවාහිභාවො හොති, එවං යුත්තිතො පස්සති. විපුලායාති මහග්ගතභාවප්පත්තාය. ථාමගතායාති විතක්කවිචාරපීතිවිගමෙන ථිරභාවප්පත්තියා, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා’’තිආදි. (පාරා. අට්ඨ. 1.11 තතියජ්ඣානකථා). උපෙක්ඛාභෙදං දස්සෙත්වා ඉධාධිප්පෙතං උපෙක්ඛං පකාසෙතුං උපෙක්ඛා පනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්රමජ්ඣත්තතාව ඛීණාසවානං ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරෙන අජ්ඣුපෙක්ඛනතො ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’’ති ච, සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තත්තා ‘‘බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා’’ති ච, සහජාතධම්මානං මජ්ඣත්තාකාරභූතා ‘‘බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා’’ති ච, කෙවලා ‘‘තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා’’ති ¶ ච, තතියජ්ඣානසහගතා අග්ගසුඛෙපි තස්මිං අපක්ඛපාතභූතා ‘‘ඣානුපෙක්ඛා’’ති ච, චතුත්ථජ්ඣානසහගතා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධිතාය ‘‘පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා’’ති ච තෙන තෙන අවත්ථාභෙදෙන ඡධා වුත්තා.

වීරියමෙව පන අනච්චාරද්ධඅනතිසිථිලෙසු සහජාතෙසු සඞ්ඛාරෙසු උපෙක්ඛනාකාරෙන පවත්තං ‘‘වීරියුපෙක්ඛා’’ති වුත්තං. අට්ඨන්නං රූපාරූපජ්ඣානානං පටිලාභතො පුබ්බභාගෙ එව නීවරණවිතක්කවිචාරාදීනං පහානාභිමුඛීභූතත්තා තෙසං පහානෙපි අබ්යාපාරභාවූපගමනෙන මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තා සමාධිවසෙන උප්පන්නා අට්ඨ පඤ්ඤා චෙව උපාදානක්ඛන්ධභූතෙසු සඞ්ඛාරෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරප්පවත්තා විපස්සනාවසෙන උප්පන්නා චතුන්නං මග්ගානං පුබ්බභාගෙ තස්ස තස්ස අධිගමාය චතස්සො චතුන්නං ඵලසමාපත්තීනං පුබ්බභාගෙ තස්ස තස්ස අධිගමාය අප්පණිහිතවිමොක්ඛවසෙන පවත්තා චතස්සො සුඤ්ඤතඅනිමිත්තවිමොක්ඛවසෙන ද්වෙති දස පඤ්ඤා චාති ඉමෙ අට්ඨාරස පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා නාම. යථාවුත්තවිපස්සනාපඤ්ඤාව ලක්ඛණවිචිනනෙපි මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනුපෙක්ඛා නාම. අදුක්ඛමසුඛවෙදනා වෙදනුපෙක්ඛා නාම. ඉමාසං පන දසන්නම්පි උපෙක්ඛානං ‘‘තත්ථ තත්ථ ආගතනයතො විභාගො ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො’’ති දස්සෙන්තො ආහ එවමයං දසවිධාපීතිආදි. තත්ථ තත්ථ ආගතනයතොති ඉදම්පි හි තාසං විභාගදස්සනස්ස භූමිපුග්ගලාදිපදං විය විසුං මාතිකාපදවසෙන වුත්තං, න පන භූමිපුග්ගලාදිවසෙන විභාගදස්සනස්ස ආගතට්ඨානපරාමසනං ආගතට්ඨානස්ස අට්ඨසාලිනියාතිආදිනා වුත්තත්තා, තස්මා සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.11 තතියජ්ඣානකථා) යං වුත්තං ‘‘ඉමාසං පන දසන්නම්පි උපෙක්ඛානං භූමිපුග්ගලාදිවසෙන විභාගො තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ එවමයං දසවිධාතිආදී’’ති, තං අමනසිකත්වා වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තත්ථ තත්ථ ආගතනයතොති ‘‘ඉධ (ඛීණාසවො) භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති, න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො’’තිආදිනා (දී. නි. 3.348; අ. නි. 6.1) ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ආගතා, ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙන ¶ චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (දී. නි. 3.308; ම. නි. 1.77; 2.309; 3.230) එවං බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ආගතාති ඉමිනා නයෙන ¶ දසන්නම්පි උපෙක්ඛානං තත්ථ තත්ථ වුත්තපදෙසෙසු ආගතනයදස්සනතො ච අයං දසවිධාපි උපෙක්ඛා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො.

භූමීතිආදීසු පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා කාමාවචරා, බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා රූපාවචරාතිආදිනා භූමිතො ච, ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා අසෙක්ඛානමෙව, බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා පුථුජ්ජනාදීනං තිණ්ණම්පි පුග්ගලානන්තිආදිනා පුග්ගලතො ච, ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා සොමනස්සුපෙක්ඛාසහගතචිත්තසම්පයුත්තාතිආදිනා චිත්තතො ච, ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ඡළාරම්මණාතිආදිනා ආරම්මණතො ච, ‘‘වෙදනුපෙක්ඛා වෙදනාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා, ඉතරා නව සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙනා’’ති ඛන්ධසඞ්ගහවසෙන ච, ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරබොජ්ඣඞ්ගඣාන පාරිසුද්ධිතත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකා. තස්මා එකක්ඛණෙ ච තාසු එකාය සති ඉතරා න උප්පජ්ජන්ති, තථා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනුපෙක්ඛාපි වෙදිතබ්බා. වෙදනාවීරියුපෙක්ඛානමෙකක්ඛණෙ සියා උප්පත්තී’’ති එකක්ඛණවසෙන ච, ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා අබ්යාකතා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා කුසලාබ්යාකතා, තථා සෙසා. වෙදනුපෙක්ඛා පන සියා අකුසලාපී’’ති එවං කුසලත්තිකවසෙන ච, ‘‘සඞ්ඛෙපතො චත්තාරො ච ධම්මා වීරියවෙදනාතත්රමජ්ඣත්තතාඤාණවසෙනා’’ති එවං සඞ්ඛෙපවසෙන ච අයං දසවිධාපි උපෙක්ඛා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති යොජනා.

එත්ථ චෙතා කිඤ්චාපි අට්ඨසාලිනියං භූමිපුග්ගලාදිවසෙන සරූපතො උද්ධරිත්වා න වුත්තා, තථාපි තත්ථ වුත්තප්පකාරෙහෙව තාසං භූමිපුග්ගලාදිවිභාගො නයතො උද්ධරිත්වා සක්කා ඤාතුන්ති තත්ථ සරූපතො වුත්තඤ්ච අවුත්තඤ්ච එකතො සඞ්ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ආගතනයතොතිආදීහි නවහි පකාරෙහි අතිදෙසො කතො, තෙනෙව ‘‘ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තවසෙනා’’ති අවත්වා ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති වුත්තං. තථාහි ඛීණාසවො භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති ආදිම්හි වුත්තෙ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා රූපාදිආරම්මණතාය භූමිතො කාමාවචරා ච පුග්ගලතො අසෙක්ඛානමෙව ච උප්පජ්ජති, චිත්තතො සොමනස්සුපෙක්ඛාචිත්තසම්පයුත්තා, ආරම්මණතො ඡළාරම්මණා, කුසලත්තිකතො අබ්යාකතා චාති පණ්ඩිතෙහි සක්කා ¶ ඤාතුං, තථා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ච බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ච තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච ඣානුපෙක්ඛා ච පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකාතිආදිම්හි වුත්තෙ පනස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතත්තා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛාදීහි සහ එකක්ඛණෙ අනුප්පත්තිආදයො ච සක්කා ඤාතුං, යථා ච ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, එවං සෙසානම්පි යථාරහං අට්ඨසාලිනියං වුත්තනයතො භූමිආදිවිභාගුද්ධාරනයො ¶ ඤාතබ්බො. අනාභොගරසාති පණීතසුඛෙපි තස්මිං අවනතිපටිපක්ඛකිච්චාති අත්ථො.

පුග්ගලෙනාති පුග්ගලාධිට්ඨානෙන. කිලෙසෙහි සම්පයුත්තානං ආරක්ඛා. තීරණං කිච්චස්ස පාරගමනං. පවිචයො වීමංසා. ඉදන්ති සතිසම්පජඤ්ඤං. යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛන්ති ඉමස්ස තස්මා එතමත්ථන්තිආදිනා සම්බන්ධො. තස්සාති ඣානසමඞ්ගිනො. තංසමුට්ඨානෙනාති තං යථාවුත්තනාමකායසම්පයුත්තං සුඛං සමුට්ඨානං කාරණං යස්ස රූපස්ස තෙන තංසමුට්ඨානෙන රූපෙන. අස්සාති යොගිනො. යස්සාති රූපකායස්ස. ඵුටත්තාති අතිපණීතෙන රූපෙන ඵුටත්තා. එතමත්ථං දස්සෙන්තොති කායිකසුඛහෙතුභූතරූපසමුට්ඨාපකනාමකායසුඛං පටිසංවෙදියමානො එව ඣානසමඞ්ගිතාකරණෙ කාරියොපචාරතො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති වුච්චතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තොති අත්ථො. යන්ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතොති ආහ ‘‘යංඣානහෙතූ’’ති. සුඛපාරමිප්පත්තෙති සුඛස්ස උක්කංසපරියන්තං පත්තෙ. එවමෙතෙසං පහානං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අථ කස්මා ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති සම්බන්ධො.

චතුත්ථජ්ඣානකථාවණ්ණනා

කත්ථ චුප්පන්නන්ති එත්ථ කත්ථාති හෙතුම්හි භුම්මං, කස්මිං හෙතුම්හි සතීති අත්ථො. නානාවජ්ජනෙති අප්පනාවීථිආවජ්ජනතො නානා භින්නං පුරිමවීථීසු ආවජ්ජනං යස්ස උපචාරස්ස, තස්මිං නානාවජ්ජනෙ. විසමනිසජ්ජාය උප්පන්නකිලමථො විසමාසනුපතාපො. උපචාරෙ වාතිආදි පක්ඛන්තරදස්සනං එකාවජ්ජනූපචාරෙපි වාති අත්ථො. පීතිඵරණෙනාති ඉමිනා අප්පනාවීථියා විය එකවීථියම්පි කාමාවචරපීතියා ඵරණමත්තස්ස අභාවං දස්සෙති. දොමනස්සින්ද්රියස්ස අස්ස සියා උප්පත්තීති සම්බන්ධො. එතන්ති දොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. විතක්කවිචාරප්පච්චයෙපීති පි-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො. සො ‘‘පහීනස්සා’’ති හෙට්ඨා වුත්තපදානන්තරං යොජෙතබ්බො ¶ ‘‘පහීනස්සාපි දොමනස්සින්ද්රියස්සා’’ති. විතක්කවිචාරභාවෙති එත්ථ ‘‘උප්පජ්ජති දොමනස්සින්ද්රිය’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං, විතක්කවිචාරභාවහෙතූති අත්ථො. විතක්කවිචාරාති එත්ථ ඉති-සද්දො තස්මාති එතස්මිං අත්ථෙ දට්ඨබ්බො, තෙන යස්මා එතං දොමනස්සින්ද්රියං විතක්කවිචාරපච්චයෙ…පෙ… නෙව උප්පජ්ජති, යත්ථ පන උප්පජ්ජති, තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙයෙව උප්පජ්ජති. යස්මා ච අප්පහීනායෙව දුතියජ්ඣානූපචාරෙ විතක්කවිචාරා, තස්මා තත්ථස්ස සියා උප්පත්තීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

තත්ථාති ¶ දුතියජ්ඣානූපචාරෙ. අස්සාති දොමනස්සින්ද්රියස්ස. සියා උප්පත්තීති ඉදඤ්ච පච්චයමත්තදස්සනෙන සම්භාවනමත්තතො වුත්තං. දොමනස්සුප්පත්තිසම්භාවනාපි හි උපචාරක්ඛණෙයෙව කාතුං යුත්තා, විතක්කවිචාරරහිතෙ පන දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ තදුප්පත්තිසම්භාවනාපි න යුත්තා කාතුන්ති. ඉතරථා කුසලචිත්තක්ඛණෙ අකුසලදොමනස්සුප්පත්තියා අසම්භවතො ‘‘තත්ථස්ස සියා උප්පත්තී’’ති න වත්තබ්බං සියා. සමීපත්ථෙ වා එතං භුම්මං, උපචාරජ්ඣානානන්තරවීථීසූති අත්ථො. දුතියජ්ඣානෙති එත්ථාපි අනන්තරවීථීසුපි න ත්වෙව උප්පජ්ජතීති අත්ථො, එවං උපරි සුඛින්ද්රියෙපි. සොමනස්සින්ද්රියස්ස උප්පත්තීති සම්බන්ධො. පහීනාති වුත්තාති ඉදං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා’’ති වුත්තත්තා වුත්තං. දුක්ඛාභාවෙනාති දුක්ඛතාභාවෙන. එවං සුඛාභාවෙනාති එත්ථාපි. එතෙනාති දුක්ඛසුඛපටික්ඛෙපවචනෙන. ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණාති අතිඉට්ඨඅතිඅනිට්ඨානං විපරීතස්ස මජ්ඣත්තාරම්මණස්ස අනුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තාරම්මණම්පි හි ඉට්ඨානිට්ඨෙසු එව පවිට්ඨං තබ්බිනිමුත්තස්ස අභාවා.

ඣානචතුක්කකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

පුබ්බෙනිවාසකථාවණ්ණනා

12. අරූපජ්ඣානානම්පි අඞ්ගසමතාය චතුත්ථජ්ඣානෙ සඞ්ගහොති ආහ කෙසඤ්චි අභිඤ්ඤාපාදකානීතිආදි, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.12). තෙසු ච චතුත්ථජ්ඣානමෙව අභිඤ්ඤාපාදකං නිරොධපාදකං ¶ හොති, න ඉතරානි. දූරකාරණතං පන සන්ධාය ‘‘චත්තාරි ඣානානී’’ති නෙසම්පි එකතො ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. චිත්තෙකග්ගතත්ථානීති ඉදං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ඛීණාසවානන්තිආදි. සබ්බකිච්චසාධකන්ති දිබ්බවිහාරාදිසබ්බබුද්ධකිච්චසාධකං. සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණදායකන්ති ඉමිනා යථාවුත්තං විපස්සනාපාදකත්තාදිසබ්බං සම්පිණ්ඩෙති. ඉදඤ්හි ඣානං භගවතො සබ්බබුද්ධගුණදායකස්ස මග්ගඤාණස්ස පදට්ඨානත්තා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යථයිදන්ති යථා ඉදං. අභිනීහාරක්ඛමන්ති ඉද්ධිවිධාදිඅත්ථං තදභිමුඛං නීහරණයොග්ගං.

ඣානප්පටිලාභපච්චයානන්ති ඣානප්පටිලාභහෙතුකානං ඣානප්පටිලාභං නිස්සාය උප්පජ්ජනකානං. පාපකානන්ති ලාමකානං. ඉච්ඡාවචරානන්ති ඉච්ඡාය වසෙන ඔතිණ්ණානං නීවරණභාවං තදෙකට්ඨතඤ්ච අප්පත්තානං අත්තුක්කංසනාදිවසප්පවත්තානං අහො වත මමෙව සත්ථා පටිපුච්ඡිත්වා භික්ඛූනං එවරූපං ධම්මං දෙසෙය්යාතිආදිනයප්පවත්තානං මානාදීනං. පොත්ථකෙසු පන ‘‘ඣානප්පටිලාභපච්චනීකාන’’න්තිපි ¶ පාඨං ලිඛන්ති, සො පමාදපාඨොති ගහෙතබ්බො ‘‘ඣානප්පටිලාභපච්චනීකානං නීවරණානං අභාවස්ස නීවරණදූරීභාවෙන පරිසුද්ධො’’ති එවං පුබ්බෙ පරිසුද්ධපදෙයෙව වුත්තත්තා. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.12) පන ‘‘ඉච්ඡාවචරානන්ති ඉච්ඡාය අවචරානං ඉච්ඡාවසෙන ඔතිණ්ණානං පවත්තානං නානප්පකාරානං කොපඅප්පච්චයානන්ති අත්ථොති අයම්පි පාඨො අයුත්තො එවාති ගහෙතබ්බං. තතො එව ච විසුද්ධිමග්ගෙ අයං පාඨො සබ්බෙන සබ්බං න දස්සිතො’’ති වුත්තං. තත්ථ ච නානප්පකාරානං කොපඅප්පච්චයානන්ති එවං නීවරණභාවප්පත්තදොසානං පරාමට්ඨත්තා අයං පාඨො පටික්ඛිත්තොති වෙදිතබ්බො.

අභිජ්ඣාදීනන්ති එත්ථ අභිජ්ඣා-සද්දෙන ච අනීවරණසභාවස්සෙව ලොභස්ස මානාදීනඤ්ච ගහණං ඣානප්පටිලාභපච්චයානන්ති අනුවත්තමානත්තා. උභයම්පීති අනඞ්ගණත්තං විගතූපක්කිලෙසත්තඤ්චාති එතං උභයම්පි යථාක්කමං අනඞ්ගණසුත්තවත්ථසුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. තෙසු ච සුත්තෙසු කිඤ්චාපි නීවරණසභාවප්පත්තා ථූලදොසාපි වුත්තා, තථාපි අධිගතචතඋත්ථජ්ඣානස්ස වසෙන වුත්තත්තා ඉධ සුඛුමා එව තෙ ගහිතා. අඞ්ගණුපක්කිලෙසසාමඤ්ඤෙන පනෙත්ථ සුත්තානං අපදිසනං. තථා හි ‘‘සුත්තානුසාරෙනා’’ති වුත්තං, න පන සුත්තවසෙනාති.

පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියං ¶ ඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණන්ති නිබ්බචනං දස්සෙන්තො ආහ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිම්හීතිආදි. ඉදානි පුබ්බෙනිවාසං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිං තත්ථ ඤාණඤ්ච විභාගතො දස්සෙතුං තත්ථාතිආදි වුත්තං. පුබ්බ-සද්දො අතීතභවවිසයො, නිවාස-සද්දො ච කම්මසාධනොති ආහ ‘‘පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවුත්ථක්ඛන්ධා’’ති. නිවුත්ථතා චෙත්ථ සකසන්තානෙ පවත්තතා, තෙනාහ අනුභූතාතිආදි. ඉදානි සපරසන්තානසාධනවසෙන නිවාස-සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නිවුත්ථධම්මා වා නිවුත්ථා’’ති වත්වා තං විවරිතුං ගොචරනිවාසෙනාතිආදි වුත්තං. ගොචරභූතාපි හි ධම්මා ඤාණෙන නිවුත්ථා නාම හොන්ති, තෙ පන සපරවිඤ්ඤාණගොචරතාය දුවිධාති දස්සෙතුං අත්තනොතිආදි වුත්තං. පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතාපි වා නිවුත්ථාති සම්බන්ධො. ඉධාපි පරිච්ඡින්නාති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. අනමතග්ගෙපි හි සංසාරෙ අත්තනා අවිඤ්ඤාතපුබ්බානං සත්තානං ඛන්ධා පරෙහෙව කෙහිචි විඤ්ඤාතත්තා පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතා නාම වුත්තා, තෙසං අනුස්සරණං පුරිමතො දුක්කරං යෙහි පරෙහි විඤ්ඤාතතාය තෙ පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතා නාම ජාතා, තෙසං වත්තමානසන්තානානුසාරෙන විඤ්ඤාතබ්බතො. තෙ ච පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතා දුවිධා පරිනිබ්බුතා අපරිනිබ්බුතාති. තෙසු ච පරිනිබ්බුතානුස්සරණං දුක්කරං සබ්බසො සුසමුච්ඡින්නසන්තානත්තා. තං පන සිඛාප්පත්තපරවිඤ්ඤාතං පුබ්බෙනිවාසං දස්සෙතුං ‘‘ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසූ’’ති වුත්තං. තත්ථ ඡින්නවටුමකා අතීතෙ පරිනිබ්බුතා ඛීණාසවා ඡින්නසංසාරමග්ගත්තා ¶ . ආදි-සද්දෙන අපරිනිබ්බුතානං පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතානම්පි සීහොක්කන්තිකවසඑන අනුස්සරණං ගහිතං. යාය සතියා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

විහිත-සද්දො විධ-සද්දපරියායොති ආහ ‘‘අනෙකවිධ’’න්ති, භවයොනිආදිවසෙන බහුවිධන්ති අත්ථො. විහිතන්ති වා පයුත්තං වණ්ණිතන්ති අත්ථං ගහෙත්වා ‘‘අනෙකෙහි පකාරෙහි විහිත’’න්ති වත්තබ්බෙ මජ්ඣෙපදලොපං කත්වා නිද්දිට්ඨන්ති ආහ ‘‘අනෙකෙහි…පෙ… සංවණ්ණිත’’න්ති. පකාරෙහීති නාමගොත්තාදිපකාරෙහි. සංවණ්ණිතන්ති බුද්ධාදීහි කථිතං. අනු-සද්දො අනන්තරත්ථදීපකොති ආහ ‘‘අභිනින්නාමිතමත්තෙ එවා’’ති, එතෙන ච පරිකම්මස්ස ආරද්ධතං දස්සෙති. පූරිතපාරමීනඤ්හීතිආදිනා පරිකම්මං විනාපි සිද්ධිං දස්සෙති.

ආරද්ධප්පකාරදස්සනත්ථෙති ¶ අනුස්සරිතුං ආරද්ධානං පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධානං දස්සනත්ථෙ. ජායතීති ජාති, භවො. සො එකකම්මමූලකො ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නො ඛන්ධප්පබන්ධො ඉධ ‘‘ජාතී’’ති අධිප්පෙතොති ආහ එකම්පීතිආදි. කප්පොති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පො, සො පන අත්ථතො කාලො තථාපවත්තධම්මමුපාදාය පඤ්ඤත්තො, තෙසං වසෙනස්ස පරිහානි ච වඩ්ඪි ච වෙදිතබ්බා. සංවට්ටො සංවට්ටනං විනාසො අස්ස අත්ථීති සංවට්ටො, අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පො. සංවට්ටෙන විනාසෙන සහ තිට්ඨති සීලෙනාති සංවට්ටට්ඨායී. එවං විවට්ටොතිආදීසුපි. තත්ථ විවට්ටනං විවට්ටො, උප්පත්ති, වඩ්ඪි වා. තෙජෙන විනාසො තෙජොසංවට්ටො. විත්ථාරතො පනාති පුථුලතො පන සංවට්ටසීමාභෙදො නත්ථි, තෙනාහ ‘‘සදාපී’’ති. එකනගරියා විය අස්ස ජාතක්ඛණෙ විකාරාපජ්ජනතො ජාතික්ඛෙත්තවොහාරොති දස්සෙතුං ‘‘පටිසන්ධිආදීසු කම්පතී’’ති වුත්තං. ආනුභාවො පවත්තතීති තදන්තොගධානං සබ්බෙසං සත්තානං රොගාදිඋපද්දවො වූපසම්මතීති අධිප්පායො. යං යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යාති වුත්තන්ති යං විසයක්ඛෙත්තං සන්ධාය එකස්මිං එව ඛණෙ සබ්බත්ථ සරෙන අභිවිඤ්ඤාපනං, අත්තනො රූපකායදස්සනඤ්ච පටිජානන්තෙන භගවතා ‘‘යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති වුත්තං.

එතෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. පවත්තඵලභොජනොති සයංපතිතඵලාහාරො, ඉදඤ්ච තාපසකාලං සන්ධාය වුත්තං. ඉධූපපත්තියාති ඉධ චරිමභවෙ උපපත්තියා. එකගොත්තොති තුසිතගොත්තෙන එකගොත්තො. ඉතරෙති වණ්ණාදයො. තිත්ථියාති කම්මඵලවාදිනො. අභිනීහාරොති අභිනීහාරොපලක්ඛිතො පුඤ්ඤඤාණසම්භරණකාලො වුත්තො. චුතිපටිසන්ධිවසෙනාති අත්තනො පරස්ස වා තස්මිං තස්මිං අත්තභාවෙ චුතිං දිස්වා අන්තරා කිඤ්චි අනාමසිත්වා පටිසන්ධියා එව ගහණවසෙන එවං ජානනං ඉච්ඡිතප්පදෙසොක්කමනන්ති ආහ තෙසඤ්හීතිආදි. උභයථාපීති ඛන්ධපටිපාටියාපි ¶ චුතිපටිසන්ධිවසෙනපි. සීහොක්කන්තවසෙනපීති සීහනිපාතවසෙනපි. කිලෙසානං ආතාපනපරිතාපනට්ඨෙන වීරියං ආතාපොති ආහ ‘‘වීරියාතාපෙනා’’ති.

දිබ්බචක්ඛුඤාණකථාවණ්ණනා

13. දිවි ¶ භවත්තා දිබ්බන්ති දෙවානං පසාදචක්ඛු වුච්චතීති ආහ ‘‘දිබ්බසදිසත්තා’’ති. දූරෙපීති පි-සද්දෙන සුඛුමස්සාපි ආරම්මණස්ස ගහණං. වීරියාරම්භවසෙන ඉජ්ඣනතො සබ්බාපි භාවනා, පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො වා ඉද්ධිපාදභාවනාවිසෙසතො වීරියභාවනාති ආහ ‘‘වීරියභාවනාබලනිබ්බත්ත’’න්ති. දිබ්බවිහාරවසෙනාති කසිණාදිජ්ඣානචතඋක්කවසෙන. ඉමිනා දූරකාරණත්ථෙ අස්ස දිබ්බභාවමාහ. දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාති ඉමිනා ආසන්නකාරණභූතපාදකජ්ඣානතො නිබ්බත්තන්ති දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාති ඉමස්ස දිබ්බවිහාරපඅයාපන්නං අත්තනා සම්පයුත්තං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං නිස්සයපච්චයභූතං නිස්සාය දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස පවත්තත්තාතිපි අත්ථො. දිවුධාතුස්ස ජුතිගතියොගං සන්ධාය ආලොකපඅග්ගහෙනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ආලොකපරිග්ගහෙනාති කසිණාලොකපරිග්ගහවසෙන. දස්සනට්ඨෙනාති රූපදස්සනභාවෙන, ඉමිනා ‘‘චක්ඛති රූපං විභාවෙතී’’ති නිබ්බචනතො චක්ඛුත්තං දස්සෙති. චක්ඛුකිච්චකරණෙනාති ඉදං චක්ඛුමිව චක්ඛූති උපමාය සදිසනිමිත්තදස්සනං, සමවිසමාදිදස්සනසඞ්ඛාතස්ස චක්ඛුකිච්චස්ස කරණතොති අත්ථො.

යථාහාති උපක්කිලෙසසුත්තප්පදෙසං (ම. නි. 3.242) නිදස්සෙති. තත්ථ විචිකිච්ඡාතිආදීසු භගවතො බොධිමූලෙ අනභිසම්බුද්ධස්සෙව දිබ්බචක්ඛුනා නානාවිධානි රූපානි පස්සන්තස්ස ‘‘ඉදං නු ඛො කිං, ඉදං නු ඛො කි’’න්ති විචිකිච්ඡා උප්පන්නා, තතො පන විචිකිච්ඡානිවත්තනත්ථං තානි රූපානි අමනසිකරොතො අමනසිකරොන්තස්ස ථිනමිද්ධං උප්පන්නං, තතො නිවත්තනත්ථං පුන සබ්බරූපානි මනසිකරොතො රක්ඛසාදීසු ඡම්භිතත්තං උප්පන්නං, ‘‘කිමෙත්ථ භායිතබ්බ’’න්ති භයවිනොදනවසෙන මනසිකරොතො අත්තනො මනසිකාරකොසල්ලං පටිච්ච උප්පිලසඞ්ඛාතා සමාධිදූසිකා ගෙහසිතපීති උප්පන්නා, තන්නිසෙධාය මනසිකාරවීරියං සිථිලං කරොන්තස්ස කායාලසියසඞ්ඛාතං දුට්ඨුල්ලං, තන්නිසෙධාය පුන වීරියං පග්ගණ්හතො අච්චාරද්ධවීරියං, පුන තන්නිසෙධාය වීරියං සිථිලයතො අතිලීනවීරියං උප්පන්නං, තන්නිසෙධෙත්වා දිබ්බරූපානි පස්සතො අභිජප්පාසඞ්ඛාතා තණ්හා උප්පන්නා, තන්නිසෙධාය හීනාදිනානාරූපානි මනසිකරොතො නානාරම්මණවික්ඛෙපසඞ්ඛාතා නානත්තසඤ්ඤා උප්පන්නා. පුන තං විහාය එකමෙව මනසිකරොතො අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං අතිවිය ¶ චින්තනං උප්පන්නං. ඔභාසන්ති පරිකම්මසමුට්ඨිතං ඔභාසං ¶ . න ච රූපානි පස්සාමීති ‘‘පරිකම්මොභාසමනසිකාරපසුතතාය දිබ්බචක්ඛුනා රූපානි න පස්සාමී’’ති එවං උප්පත්තික්කමසහිතො අත්ථො වෙදිතබ්බො, මනුස්සානං ඉදන්ති මානුසකං මානුසකචක්ඛුගොචරං ථූලරූපං වුච්චති. තදෙව මනුස්සානං දස්සනූපචාරත්තා මනුස්සූපචාරොති ආහ ‘‘මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා’’ති. රූපදස්සනෙනාති දූරසුඛුමාදිරූපදස්සනෙන.

යස්මා නියමෙන පුරෙජාතට්ඨිතරූපාරම්මණං දිබ්බචක්ඛුඤාණං ආවජ්ජනපරිකම්මෙහි විනා න උප්පජ්ජති, න ච උප්පජ්ජමානං භිජ්ජමානං රූපමස්ස ආරම්මණං හොති දුබ්බලත්තා, චුතිචිත්තඤ්ච කම්මජරූපස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ එව උප්පජ්ජති, පටිසන්ධිචිත්තඤ්ච උපපත්තික්ඛණෙ, තස්මා ආහ චුතික්ඛණෙතිආදි. රූපදස්සනමෙවෙත්ථ සත්තදස්සනන්ති චවමානෙතිආදිනා පුග්ගලාධිට්ඨානෙන වුත්තං. අභිරූපෙ විරූපෙතිපීති ඉදං වණ්ණ-සද්දස්ස සණ්ඨානවාචකතං සන්ධාය වුත්තං මහන්තං හත්ථිරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වාතිආදීසු (සං. නි. 1.138) විය. සුන්දරං ගතිං ගතා සුගතාති ආහ ‘‘සුගතිගතෙ’’ති. ඉමිනා පන පදෙනාති යථාකම්මුපගෙති ඉමිනා පදෙන.

නෙරයිකානං අග්ගිජාලසත්ථනිපාතාදීහි විභින්නසරීරවණ්ණං දිස්වා තදනන්තරෙහි කාමාවචරජවනෙහෙව ඤාතං තෙසං දුක්ඛානුභවනම්පි දස්සනඵලායත්තතාය ‘‘දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙවා’’ති වුත්තං. එවං මනසිකරොතීති තෙසං කම්මස්ස ඤාතුකාමතාවසෙන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය පරිකම්මවසෙන කින්නු ඛොතිආදිනා මනසිකරොති. අථස්ස තං කම්මං ආරම්මණං කත්වා ආවජ්ජනපරිකම්මාදීනං උපරි උප්පන්නෙන රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙන සම්පයුත්තං යං ඤාණං උප්පජ්ජති, ඉදං යථාකම්මුපගඤාණං නාමාති යොජනා. දෙවානං දස්සනෙපි එසෙව නයො. විසුං පරිකම්මන්ති පුබ්බෙනිවාසාදීනං විය දිබ්බචක්ඛුඤාණපරිකම්මං විනා විසුං පරිකම්මං නත්ථි. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනපරිකම්මෙහි කිච්චං නත්ථි, කින්නු ඛො කම්මන්තිආදිමනසිකාරානන්තරමෙව කම්මං. කම්මසීසෙන තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ ආරම්මණං කත්වා අප්පනාවීථි උප්පජ්ජති. එවමනාගතංසඤාණෙපි, තෙනෙව විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි…පෙ… දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්තීති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තං න ගහෙතබ්බං වසීභූතානම්පි අභිඤ්ඤානං පාදකජ්ඣානාදිපරිකම්මං විනා අනුප්පත්තිතො. පාදකජ්ඣානාදිමත්තෙන ච විසුං පරිකම්මං නාම න හොතීති දිබ්බචක්ඛුනාව එතානි ඤාණානි ¶ සිද්ධානීති ගහෙතබ්බං. එවං අනාගතංසඤාණස්සාපීති දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨස්ස සත්තස්ස අනාගතෙ පවත්තිං ඤාතුකාමතාය පාදකජ්ඣානාදීනමනන්තරං ඤාණබලානුරූපං අනාගතෙසු අනෙකකප්පෙසු උප්පජ්ජනාරහෙ පුබ්බෙ අත්තභාවපරියාපන්නෙ ¶ පඤ්චක්ඛන්ධෙ තප්පටිබද්ධෙ තදාරම්මණෙ ච සබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරධම්මෙ සම්මුතිඤ්ච එකක්ඛණෙ ආලම්බිත්වා උප්පජ්ජනකස්ස චතුත්ථජ්ඣානසම්පයුත්තස්ස අනාගතංසඤආණස්සාපි විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථීති යොජනා.

කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියං විය නාමගොත්තාදිගහණම්පි අත්ථෙව, තඤ්ච න අභිඤ්ඤාක්ඛණෙ, අථ ඛො තදනන්තරෙසු කාමාවචරජවනක්ඛණෙසු එව හොති නාමපරිකප්පකාලෙ ඉතරපරිකප්පාසම්භවා කම්මෙනුප්පත්තියඤ්ච පරියන්තාභාවා. සබ්බපරිකම්මනිමිත්තෙසු පන ධම්මෙසු අත්ථෙසුපි එකක්ඛණෙ අභිඤ්ඤාය දිට්ඨෙසු යථාරුචිවසෙන පච්ඡා එවංනාමොතිආදිනා කාමාවචරචිත්තෙන විකප්පො උප්පජ්ජති චක්ඛුනා දිට්ඨෙසු බහූසු රූපෙසු ථම්භකුම්භාදිවිකප්පො විය. යඤ්ච කත්ථ අවිකප්පිතං, තම්පි විකප්පනාරහන්ති සබ්බං නාමගොත්තාදිතො විකප්පිතමෙව හොති. යථා චෙත්ථ, එවං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියම්පි පරිකප්පාරහතම්පි සන්ධාය පාළියං එවංනාමොතිආදිනා අපදෙසසහිතමෙව වුත්ත’’න්ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘නාමගොත්තාදිකං සබ්බම්පි එකක්ඛණෙ පඤ්ඤායති, අභිරුචිතං පන වචසා වොහරන්තී’’ති වදන්ති, තෙපි අත්ථතො පුරිමෙහි සදිසා එව, පුබ්බෙ දිට්ඨස්ස පුන වොහාරකාලෙපි පරිකප්පෙතබ්බතො පරිකප්පාරහධම්මදස්සනමෙව තෙහිපි අත්ථතො උපගතං. එකෙ පන ‘‘සො තතො චුතො අමුත්ර උදපාදින්තිආදිවචනතො කමෙනෙව අතීතානාගතධම්මජානනෙන නාමගොත්තාදීහි සද්ධිං ගහණං සුකර’’න්ති වදන්ති, තං අයුත්තමෙව බුද්ධානම්පි සබ්බං ඤාතුං අසක්කුණෙය්යතාය සබ්බඤ්ඤුතාහානිප්පසඞ්ගතො. පාළියං ඉමෙ වත භොන්තොතිආදි යථාකම්මුපගඤාණස්ස පවත්තිආකාරදස්සනං. කායවාචාදි චෙත්ථ කායවචීවිඤ්ඤත්තියො.

භාරියන්ති ආනන්තරියසදිසත්තා වුත්තං. ඛමාපනෙ හි අසති ආනන්තරියමෙව. තස්සාති භාරියසභාවස්ස උපවාදස්ස. මහල්ලකොති කෙවලං වයසාව මහල්ලකො, න ඤාණෙන, ‘‘නායං කිඤ්චි ලොකවොහාරමත්තම්පි ජානාති, පරිසදූසකො එව අම්හාකං ලජ්ජිතබ්බස්ස කරණතො’’ති අධිප්පායෙන හීළෙත්වා වුත්තත්තා ගුණපරිධංසනෙන උපවදතීති වෙදිතබ්බං. ආවුසොතිආදිනා ¶ ථෙරො උපරිමග්ගුප්පත්තිමස්ස ආකඞ්ඛන්තො කරුණාය අත්තානමාවිකාසි. පාකතිකං අහොසීති මග්ගාවරණං නාහොසීති අධිප්පායො. අත්තනා වුඩ්ඪතරොති සයම්පි වුඩ්ඪො. එත්ථාපි ‘‘උක්කුටිකං නිසීදිත්වා’’ති විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. අනාගාමී අරහා ච ආයතිං සංවරත්ථාය න ඛමෙය්යුං, සෙසා දොසෙනපීති ආහ ‘‘සචෙ සො න ඛමතී’’ති.

යෙ ච…පෙ… සමාදපෙන්ති, තෙපි මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානාති යොජෙතබ්බං. සීලසම්පන්නොතිආදීසු ¶ නිප්පරියායතො අග්ගමග්ගට්ඨො අධිප්පෙතො තස්සෙව අඤ්ඤාරාධනා නියමතො, සෙසාපි වා පච්ඡිමභවිකා සීලාදීසු ඨිතා තෙසම්පි අඤ්ඤුප්පත්තිනියමතො. අඤ්ඤන්ති අරහත්තඵලං. එවං සම්පදන්ති එවං නිබ්බත්තිකං. යථා තං අවිරජ්ඣනකනිබ්බත්තිකං, එවමිදම්පි එතස්ස නිරයෙ නිබ්බත්තනන්ති අත්ථො. යං සන්ධාය ‘‘එවංසම්පදමිද’’න්ති නිද්දිට්ඨං, තං දස්සෙතුං තං වාචන්තිආදි වුත්තං. තං වාචන්ති අරියූපවාදං. චිත්තන්ති අරියූපවාදකචිත්තං. දිට්ඨින්ති අරියූපවාදෙ දොසාභාවදස්සනදිට්ඨිං. ‘‘සබ්බමෙතං පජහිස්සාමී’’ති චිත්තෙන අච්චයං දෙසෙත්වා ඛමාපනවසෙන අප්පහාය අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා. යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං නිරයෙති යථා නිරයපාලෙහි ආහරිත්වා නිරයෙ ඨපිතො, එවං නිරයෙ ඨපිතො එව, අරියූපවාදෙනෙවස්ස ඉදං නියමෙන නිරයෙ නිබ්බත්තනං යථා මග්ගෙන ඵලං සම්පජ්ජති, එවං සම්පජ්ජනකන්ති අධිප්පායො.

මිච්ඡාදිට්ඨි සබ්බපාපමූලත්තා පරමා පධානා යෙසං වජ්ජානං තානි මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි වජ්ජානි, සබ්බවජ්ජෙහි මිච්ඡාදිට්ඨියෙව පරමං වජ්ජන්ති අත්ථො. අවීතරාගස්ස මරණතො පරං නාම භවන්තරුපාදානමෙවාති ආහ ‘‘පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ’’ති. යෙන තිට්ඨති, තස්ස උපච්ඡෙදෙනෙව කායො භිජ්ජතීති ආහ ‘‘කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදා’’ති. එති එතස්මා සුඛන්ති අයො, පුඤ්ඤං. ආයස්සාති ආගමනස්ස, හෙතුස්ස වා. අයති ඉට්ඨාරම්මණාදීහි පවත්තතීති ආයො, අස්සාදො. අසුරසදිසන්ති පෙතාසුරසදිසං.

ආසවක්ඛයඤාණකථාවණ්ණනා

14. සරසලක්ඛණපටිවෙධෙනාති ¶ සභාවසඞ්ඛාතස්ස ලක්ඛණස්ස අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣනෙන. නිබ්බත්තිකන්ති නිප්ඵාදනං. යං ඨානං පත්වාති යං නිබ්බානං මග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයට්ඨෙන ඨානං කාරණභූතං ආගම්ම. අප්පවත්තින්ති අප්පවත්තිහෙතුං. කිලෙසවසෙනාති යෙසං ආසවානං ඛෙපනෙන ඉදං ඤාණං ආසවක්ඛයඤාණං ජාතං, තෙසං කිලෙසානං වසෙන, තෙසං ආසවානං වසෙන සබ්බකිලෙසානං සඞ්ගහණතො පරියායතො පකාරන්තරතොති අත්ථො. පාළියං අතීතකාලවසෙන ‘‘අබ්භඤ්ඤාසි’’න්ති වත්වාපි අභිසමයකාලෙ තස්ස තස්ස ජානනස්ස පච්චුප්පන්නතං උපාදාය ‘‘එවං ජානතො එවං පස්සතො’’ති වත්තමානකාලෙන නිද්දෙසො කතො. කාමාසවාදීනං විමුච්චනෙනෙව තදවිනාභාවතො දිට්ඨාසවස්සාපි විමුත්ති වෙදිතබ්බා.

‘‘ඛීණා ජාතී’’ති ජානනං කිලෙසක්ඛයපච්චවෙක්ඛණවසෙන, වුසිතං බ්රහ්මචරියන්තිආදිජානනං ¶ මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණවසෙන හොතීති ආහ ‘‘ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමි’’න්ති. තත්ථ භූමින්ති විසයං, තීසු කාලෙසුපි ජාතික්ඛයං පති උජුකමෙව වායාමාසම්භවෙපි තං පති වායාමකරණස්ස සාත්ථකතං, තස්ස අනාගතක්ඛන්ධානුප්පත්තිඵලතඤ්ච දස්සෙතුං යා පනාතිආදි වුත්තං. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තාතිආදිනා හි මග්ගෙනාවිහතකිලෙසෙහෙව ආයතිං ඛන්ධානං ජාති හෙස්සති, තෙසඤ්ච කිලෙසානං මග්ගෙන විනාසෙ සති ඛන්ධා න ජායිස්සන්ති, කිලෙසානඤ්ච තෙකාලිකතාය ජාතියං වුත්තනයෙන කෙනචි පච්චයෙන විනාසයොගෙපි චිත්තසන්තානෙ කිලෙසවිරුද්ධඅරියමග්ගක්ඛණුප්පාදනමෙව තබ්බිනාසො විරුද්ධපච්චයොපනිපාතෙන ආයතිං අනුප්පජ්ජනතො බීජසන්තානෙ අග්ගික්ඛන්ධොපනිපාතෙන ආයතිං බීජත්තානුප්පත්ති විය, ඉති මග්ගක්ඛණුප්පත්තිසඞ්ඛාතකිලෙසාභාවෙන කිලෙසඵලානං ඛන්ධානං ආයතිං අනුප්පත්තියෙව ජාතික්ඛයොති අයමත්ථො විභාවීයති, තෙනාහ ‘‘මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා’’ති. එත්ථ චායමත්ථො කිලෙසාභාවසඞ්ඛාතස්ස මග්ගස්ස භාවිතත්තා උප්පාදිතත්තා පච්චයාභාවෙන අනුප්පජ්ජන්තී ඛන්ධානං ජාති තෙන ආයතිං අනුප්පජ්ජනසඞ්ඛාතෙන අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන වොහාරතො ඛීණා මෙ ජාතීති. න හි සඞ්ඛතධම්මානං පච්චයන්තරෙන විනාසො සම්භවති, සම්භවෙ ච ¶ තස්ස පච්චයන්තරතාදිප්පසඞ්ගතො. තබ්බිරුද්ධක්ඛණුප්පාදනමෙව තබ්බිනාසුප්පාදනං. තන්ති ඛීණජාතිං අබ්භඤ්ඤාසින්ති සම්බන්ධො. ඉත්ථත්තායාති ඉමෙ පකාරා ඉත්ථං, තබ්භාවො ඉත්ථත්තං, තදත්ථාය. දස්සෙන්තොති නිගමනවසෙන දස්සෙන්තොති.

විජ්ජාත්තයකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

උපාසකත්තපටිවෙදනාකථාවණ්ණනා

15. අඤ්ඤාණන්ති ධි-සද්දයොගෙන සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං. පාදානීති පාදෙ. යසසාති පරිවාරෙන. කොතූහලච්ඡරෙති කොතූහලෙ අච්ඡරෙ ච. අයන්ති අමික්කන්ත-සද්දො. නයිදං ආමෙඩිතවසෙන ද්වික්ඛත්තුං, අථ ඛො අත්ථද්වයවසෙනාති දස්සෙන්තො අථ වාතිආදිමාහ. අවිසෙසෙන අත්ථසාමඤ්ඤෙන නිප්ඵන්නො අභික්කන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, දෙසනාපසාදාදිවිසෙසාපෙක්ඛායපි තථෙව තිට්ඨති පුබ්බෙ නිප්ඵන්නත්තාති ආහ ‘‘අභික්කන්තං…පෙ… පසාදො’’ති. අධොමුඛඨපිතං කෙනචි. හෙට්ඨාමුඛජාතං සයමෙව. පරියායෙහීති පකාරෙහි, අරසරූපත්තාදිපටිපාදකකාරණෙහි වා.

ගමුධාතුස්ස ¶ ද්විකම්මකත්තාභාවා ගොතමං සරණන්ති ඉදං පදද්වයම්පි න උපයොගවචනං. අපි ච ඛො පුරිමමෙව, පච්ඡිමං පන පච්චත්තවචනන්ති දස්සෙතුං ‘‘ගොතමං සරණන්ති ගච්ඡාමී’’ති වුත්තං. තෙන ච ඉති-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙති. අඝස්සාති අඝතො පාපතො. තාතාති හි පදං අපෙක්ඛිත්වා නිස්සක්කස්සෙව යුත්තත්තා. අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙති පදද්වයෙනාපි ඵලට්ඨා එව දස්සිතා, න මග්ගට්ඨාති දස්සෙන්තො ‘‘යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චා’’ති ආහ. විත්ථාරොති ඉමිනා ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) වුත්තපදං සඞ්ගණ්හාති. අනෙජන්ති නිත්තණ්හං. අප්පටිකූලන්ති අවිරොධත්ථදීපනතො අවිරුද්ධසුචිං පණීතං වා. වාචාය පගුණීකත්තබ්බතො, පකට්ඨෙහි සද්දත්ථගුණෙහි යොගතො වා පගුණං. සංහතොති ඝටිතො සමෙතො ¶ . යත්ථාති යෙසු පුරිසයුගෙසූති සම්බන්ධො. අට්ඨ ච පුග්ගලධම්මදසා තෙති තෙ අට්ඨ පුග්ගලා අරියධම්මස්ස දිට්ඨත්තා ධම්මදසා.

සරණන්තිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – භයහිංසනාදිඅත්ථෙන රතනත්තයං සරණං නාම, තදෙව මෙ රතනත්තයං තාණං ලෙණං පරායණන්ති බුද්ධසුබුද්ධතාදිගුණවසෙන තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං නාම. යථාවුත්තෙන ඉමිනා චිත්තුප්පාදෙන සමන්නාගතො සරණං ගච්ඡති නාම. එතස්ස ච සරණගමනස්ස ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධො පභෙදො. තත්ථ ලොකුත්තරං සරණගමනූපක්කිලෙසසමුච්ඡෙදෙන මග්ගක්ඛණෙයෙව සිජ්ඣති. ලොකියසරණගමනං චතුධා පවත්තති අහං අත්තානං බුද්ධස්ස පරිච්චජාමීතිආදිනා අත්තනිය්යාතනෙන, යථාවුත්තතප්පරායණතාය, සිස්සභාවූපගමනෙන, පණිපාතෙන චාති. සබ්බත්ථාපි චෙත්ථ සෙට්ඨදක්ඛිණෙය්යභාවවසෙනෙව සරණගමනං හොති, න ඤාතිභයාචරියාදිවසෙනාති වෙදිතබ්බං. එවං ඤාතිආදිවසෙන තිත්ථියං වන්දතො සරණං න භිජ්ජති, දක්ඛිණෙය්යභාවෙන අඤ්ඤං වන්දතො සරණං භිජ්ජති. ලොකියස්ස සරණගමනස්ස නිබ්බානප්පත්තිනියමං සදිසඵලං සරණගතස්ස අනාගතෙ නිබ්බානප්පත්තිනියමතො. සබ්බලොකියසම්පත්තිසමධිගමො පන අපායදුක්ඛාදිසමතික්කමො ච ආනිසංසඵලං. තීසු වත්ථූසු චස්ස සංසයමිච්ඡාඤාණාදි සංකිලෙසො. භෙදොපිස්ස සාවජ්ජානවජ්ජවසෙන දුවිධො. තත්ථ පඨමො මිච්ඡාදිට්ඨිපුබ්බකෙහි තිත්ථියපණිපාතාදීහි හොති, සො ච අනිට්ඨඵලත්තා සාවජ්ජො. අනවජ්ජො පන කාලකිරියාය හොති. ලොකුත්තරසරණගමනස්ස සබ්බථා සංකිලෙසො වා භෙදො වා නත්ථීති වෙදිතබ්බං.

කො උපාසකොතිආදි උපාසකත්තසරූපකාරණාදිපුච්ඡා. තත්ථ යො ගහට්ඨො මනුස්සො වා අමනුස්සො වා වුත්තනයෙන තිසරණං ගතො, අයං උපාසකො. යො ච සරණගමනාදිකිරියාය රතනත්තයං ¶ උපාසනතො ‘‘උපාසකො’’ති වුච්චති. පඤ්ච වෙරමණියො චස්ස සීලං. පඤ්චමිච්ඡාවාණිජ්ජාදිපාපාජීවං පහාය ධම්මෙන සමෙන ජීවිතකප්පනමස්ස ආජීවො. අස්සද්ධියදුස්සීලතාදයො උපාසකත්තස්ස විපත්ති, තදභාවො සම්පත්තීති වෙදිතබ්බා.

විහාරග්ගෙනාති ¶ ඔවරකාදිවසනට්ඨානකොට්ඨාසෙන. අජ්ජභාවන්ති අස්මිං අහනි පවත්තං පසාදාදිං. කායවිඤ්ඤත්තිහෙතුකො සරීරාවයවො කායඞ්ගං. වචීවිඤ්ඤත්තිහෙතුකං ඔට්ඨජිව්හාදි වාචඞ්ගං. අචොපෙත්වාති අචාලෙත්වා. එතෙන ච වචීපවත්තියා පුබ්බභාගෙ ඨානකරණානං චලනපච්චයො වායොධාතුයා විකාරාකාරො විසුං කායවිඤ්ඤත්ති න හොති, තෙන විසුං විඤ්ඤාපෙතබ්බස්ස අධිප්පායස්ස අභාවා වචීවිඤ්ඤත්තියමෙව සඞ්ගය්හති තදුපකාරත්තා. යථා කායෙන කායකණ්ඩුයනාදීසු සද්දුප්පත්තිහෙතුභූතො පථවීධාතුයා ආකාරවිකාරො විසුං අධිප්පායස්ස අවිඤ්ඤාපනතො වචීවිඤ්ඤත්ති න හොති, එවමයම්පීති දස්සෙති. අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො හෙතා විඤ්ඤත්තියො නාම ජාතා, න කෙවලං වායුපථවීනං චලනසද්දුප්පත්තිපච්චයභූතවිකාරාකාරමත්තතාය. එවඤ්ච බහිද්ධා රුක්ඛාදීසු චලනසද්දුප්පත්තිපච්චයානං යථාවුත්තප්පකාරානං විකාරාකාරානං අවිඤ්ඤත්තිතා සමත්ථිතා හොතීති වෙදිතබ්බා. කෙචි වාචඞ්ගන්ති ‘‘හොතු සාධූ’’ති එවමාදිවාචාය අවයවන්තිආදිං වදන්ති, තං අචොපෙත්වාති ඉමිනා න සමෙති. ඛන්තිං චාරෙත්වාති අනුමතිං පවත්තෙත්වා. ‘‘ඛන්තිං ධාරෙත්වා’’තිපි පාඨො, බහි අනික්ඛමනවසෙන ගණ්හිත්වාති අත්ථො. පටිමුඛොති භගවති පටිනිවත්තමුඛො, තෙනාහ ‘‘අපක්කමිත්වා’’ති.

16. යාචධාතුස්ස ද්විකම්මකත්තා ‘‘භගවා වස්සාවාසං යාචිතො’’ති වුත්තං. සුසස්සකාලෙපීති වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘අතිසමග්ඝෙපී’’ති වුත්තං. අතිවිය අප්පග්ඝෙපි යදා කිඤ්චිදෙව දත්වා බහුං පුබ්බණ්ණාපරණ්ණං ගණ්හන්ති, තාදිසෙ කාලෙපීති අත්ථො. භික්ඛමානාති යාචමානා. වුත්තසස්සන්ති වපිතසස්සං. තත්ථාති වෙරඤ්ජායං, එතෙන ‘‘වුත්තං සලාකා එව හොති එත්ථාති සලාකාවුත්තා’’ති විසෙසනස්ස පරනිපාතෙන නිබ්බචනං දස්සෙති. අථ වා ‘‘සබ්බං සස්සං සලාකාමත්තමෙව වුත්තං නිබ්බත්තං සම්පන්නං එත්ථාති සලාකාවුත්තා’’තිපි නිබ්බචනං දට්ඨබ්බං, තෙනාහ ‘‘සලාකා එව සම්පජ්ජතී’’ති. ‘‘සලාකාය වුත්තං ජීවිකා එතිස්සන්ති සලාකාවුත්තා’’තිපි නිබ්බචනං දස්සෙතුං සලාකාය වාතිආදි වුත්තං. ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙති ධඤ්ඤමිනනට්ඨානෙ. වණ්ණජ්ඣක්ඛන්ති කහාපණපරික්ඛකං.

උඤ්ඡෙන පග්ගහෙනාති එත්ථ පග්ගහෙනාති පත්තෙන, තං ගහෙත්වාති අත්ථො. පග්ගය්හති එතෙන භික්ඛාති ¶ හි පග්ගහො, පත්තො. තෙනාහ පග්ගහෙන ¶ යො උඤ්ඡොතිආදි. අථ වා පග්ගහෙනාති ගහණෙන, උඤ්ඡත්ථාය ගහෙතබ්බො පත්තොති සිජ්ඣතීති ආහ ‘‘පත්තං ගහෙත්වා’’ති.

ගඞ්ගාය උත්තරදිසාපදෙසො උත්තරාපථො, සො නිවාසො එතෙසං, තතො වා ආගතාති උත්තරාපථකා, තෙනාහ උත්තරාපථවාසිකාතිආදි. ‘‘උත්තරාහකා’’තිපි පාඨො, සො එව අත්ථො නිරුත්තිනයෙන. මන්දිරන්ති අස්සසාලං. ‘‘මන්දර’’න්තිපි ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං. සා ච මන්දිරා යස්මා පරිමණ්ඩලාකාරෙන බහුවිධා ච කතා, තස්මා ‘‘අස්සමණ්ඩලිකායො’’ති වුත්තා.

ගඞ්ගාය දක්ඛිණාය දිසාය දෙසො දක්ඛිණාපථො, තත්ථ ජාතා මනුස්සා දක්ඛිණාපථමනුස්සා. බුද්ධං මමායන්ති මමෙවායන්ති ගණ්හනසීලා බුද්ධමාමකා, එවං සෙසෙසුපි. එවන්ති පච්ඡා වුත්තනයෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ. පටිවීසන්ති කොට්ඨාසං. තදුපියන්ති තදනුරූපං තප්පහොනකං. ලද්ධාති ලභිත්වා නො හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘ලද්ධො’’ති වා පාඨො, උපට්ඨාකට්ඨානං නෙව ලභින්ති අත්ථො. ඤාති ච පසත්ථතමගුණයොගතො සෙට්ඨො චාති ඤාතිසෙට්ඨො. එවරූපෙසු ඨානෙසු අයමෙව පතිරූපොති ආමිසස්ස දුල්ලභකාලෙසු පරිකථොභාසාදිං අකත්වා පරමසල්ලෙඛවුත්තියා ආජීවසුද්ධියං ඨත්වා භගවතො අධිප්පායානුගුණං ආමිසං විචාරෙන්තෙන නාම ඤාතිසිනෙහයුත්තෙන අරියසාවකෙනෙව කාතුං යුත්තන්ති අධිප්පායො.

මාරාවට්ටනායාති මාරෙන කතචිත්තපරිවට්ටනෙන, චිත්තසම්මොහනෙනාති අත්ථො. තම්පීති උත්තරකුරුං වා තිදසපුරං වා ආවට්ටෙය්ය.

‘‘ඵුස්සස්සාහං පාවචනෙ, සාවකෙ පරිභාසයිං;

යවං ඛාදථ භුඤ්ජථ, මා ච භුඤ්ජථ සාලයො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.88) –

අපදානෙ වුත්තස්ස අකුසලස්ස තදා ඔකාසකතත්තා. නිබද්ධදානස්සාති ‘‘දස්සාමා’’ති වාචාය නියමිතදානස්ස. අප්පිතවත්තස්සාති කායෙන අතිහරිත්වා දින්නවත්ථුනොපි. විසහතීති සක්කොති. සඞ්ඛෙපෙනාති නීහාරෙන. බ්යාමප්පභායාති සමන්තතො හෙට්ඨා ච උපරි ච අසීතිහත්ථමත්තෙ ඨානෙ ඝනීභූතාය ඡබ්බණ්ණාය පභාය, යතො ඡබ්බණ්ණරංසියො තළාකතො මාතිකායො විය නික්ඛමිත්වා දසසු දිසාසු ¶ ධාවන්ති, සා යස්මා බ්යාමමත්තා විය ඛායති, තස්මා ‘‘බ්යාමප්පභා’’ති වුච්චති. යස්මා අනුබ්යඤ්ජනානි ච පච්චෙකං භගවතො සරීරෙ පභාසම්පත්තියුත්තා ¶ ආකාසෙ චන්දසූරියාදයො විය විභාතා විරොචන්ති, තස්මා තානි බ්යාමප්පභාය සහ කෙනචි අනභිභවනීයානි වුත්තානි.

අනත්ථසඤ්හිතෙති ඝාතාපෙක්ඛං සාමිඅත්ථෙ භුම්මවචනං, තෙනාහ ‘‘තාදිසස්ස වචනස්ස ඝාතො’’ති. අත්ථො ධම්මදෙසනාය හෙතු උප්පජ්ජති එත්ථ, ධම්මදෙසනාදිකො වා අත්ථො උප්පජ්ජති එතායාති අට්ඨුප්පත්ති, පච්චුප්පන්නවත්ථු.

එකං ගහෙත්වාති ධම්මදෙසනාසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු ධම්මදෙසනාකාරණං ගහෙත්වා. රත්තිච්ඡෙදො වාති සත්තාහකරණීයවසෙන ගන්ත්වා බහි අරුණුට්ඨාපනවසෙන වුත්තො, න වස්සච්ඡෙදවසෙන තස්ස විසුං වුච්චමානත්තා. එතෙන ච වස්සච්ඡෙදපච්චයෙ සත්තාහකරණීයෙන ගමනං අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං. න කිස්මිඤ්චීති කිස්මිඤ්චි ගුණෙ සම්භාවනාවසෙන න මඤ්ඤන්ති. පච්ඡා සීලං අධිට්ඨහෙය්යාමාති ආජීවහෙතු සන්තගුණප්පකාසනෙන ආජීවවිපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. අතිමඤ්ඤිස්සතීති අවමඤ්ඤිස්සති.

17. ‘‘ආයස්මාති පියවචනමෙත’’න්ති උච්චනීචජනසාමඤ්ඤවසෙන වත්වා පුන උච්චජනාවෙණිකවසෙනෙව දස්සෙන්තො ‘‘ගරුගාරවසප්පතිස්සාධිවචන’’න්ති ආහ. තත්ථ සහ පතිස්සයෙන නිස්සයෙනාති සප්පතිස්සො, සනිස්සයො, තස්ස ගරුගුණයුත්තෙසු ගාරවවචනන්ති අත්ථො. ඉධ පන වචනමෙව අධිවචනං. පප්පටකොජන්ති ආදිකප්පෙ උදකූපරි පඨමං පථවීභාවෙන සඤ්ජාතං නවනීතපිණ්ඩසදිසං උදකෙපි උප්පිලනසභාවං අවිලීයනකං අතිසිනිද්ධමධුරං අනෙකයොජනසහස්සබහලං රසාතලසඞ්ඛාතං පථවොජං. යං ආදිකප්පිකෙහි මනුස්සෙහි රසතණ්හාය ගහෙත්වා භුඤ්ජමානං තෙසං කම්මබලෙන උපරිභාගෙ කක්ඛළභාවං ආපජ්ජිත්වා හෙට්ඨා පුරිමාකාරෙනෙව ඨිතං, යස්ස ච බලෙන අයං මහාපථවී සපබ්බතසමුද්දකානනා හෙට්ඨාඋදකෙ අනිමුජ්ජමානා අවිකිරියමානා කුල්ලුපරි විය නිච්චලා තිට්ඨති, තං පථවීසාරමණ්ඩන්ති අත්ථො, තෙනාහ පථවීමණ්ඩොතිආදි. සම්පන්නන්ති මධුරරසෙන උපෙතං, තෙනාහ ‘‘සාදුරස’’න්ති. උපපන්නඵලොති ¶ බහුඵලො. ‘‘නිම්මක්ඛික’’න්ති වත්වා පුන ‘‘නිම්මක්ඛිකණ්ඩ’’න්ති මක්ඛිකණ්ඩානම්පි අභාවං දස්සෙති. යෙ පථවීනිස්සිතා පාණා, තෙ තත්ථ සඞ්කාමෙස්සාමීති එත්ථ මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතිත්ථීනම්පි හත්ථසඞ්කාමනෙ කිං අනාමාසදොසො න හොතීති? න හොති, කස්මා? ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’ති (පාරා. 159) වචනතො, තෙනෙව භගවාපි අනාමාසදොසං අදස්සෙත්වා ‘‘විපල්ලාසම්පි සත්තා පටිලභෙය්යු’’න්ති ආහ, ඛුද්දකො ගාමො. මහන්තො සාපණො නිගමො. පදවීතිහාරෙනාති පදනික්ඛෙපෙන.

විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථාවණ්ණනා

18. විනයපඤ්ඤත්තියා ¶ මූලතො පභුතීති පාරාජිකාදිගරුකානං, තදඤ්ඤෙසඤ්ච සික්ඛාපදානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසක්කමෙන යෙභුය්යෙන අපඤ්ඤත්තතං සන්ධාය වුත්තං, න සබ්බෙන සබ්බං අපඤ්ඤත්තතාය. තෙනෙව ථෙරො භගවන්තං ‘‘සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය උද්දිසෙය්ය පාතිමොක්ඛ’’න්ති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙන සහ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිං යාචි. ඛන්ධකෙ හි ආනන්දත්ථෙරාදීනං පබ්බජ්ජතො පුරෙතරමෙව රාහුලභද්දස්ස පබ්බජ්ජාය ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනනුඤ්ඤාතො මාතාපිතූහි පුත්තො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 105) පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං දිස්සති. ඉධෙව අට්ඨකථායම්පි ‘‘සාමම්පි පචනං…පෙ… න වට්ටතී’’ති ච, ‘‘රත්තිච්ඡෙදො වස්සච්ඡෙදො වා න කතො’’ති ච වුත්තත්තා පුබ්බෙව සාමපාකාදිපටික්ඛෙපො අත්ථීති පඤ්ඤායති. එවං කතිපයසික්ඛාපදානං පඤ්ඤත්තිසබ්භාවෙපි අපඤ්ඤත්තපාරාජිකාදිකෙ සන්ධාය ‘‘න තාව, සාරිපුත්ත, සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතී’’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. පුථුත්තාරම්මණතො පටිනිවත්තිත්වා සම්මදෙව එකාරම්මණෙ චිත්තෙන ලීනො පටිසල්ලීනො නාමාති ආහ ‘‘එකීභාවං ගතස්සා’’ති, චිත්තවිවෙකං ගතස්සාති අත්ථො. චිරන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං.

සොළසවිධාය පඤ්ඤායාති මජ්ඣිමනිකායෙ අනුපදසුත්තන්තදෙසනායං ‘‘මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො’’ති ආගතා ඡ පඤ්ඤා ච නවානුපුබ්බවිහාරසමාපත්තිපඤ්ඤා ච අරහත්තමග්ගපඤ්ඤා චාති එවං සොළසවිධෙන ආගතාය පඤ්ඤාය. යෙසං බුද්ධානං සාවකා සුද්ධාවාසෙසු සන්දිස්සන්ති, තෙයෙව ¶ ලොකෙ පාකටාති විපස්සීආදයොව ඉධ උද්ධටා, න ඉතරෙ පුබ්බබුද්ධා. තෙනෙව ආටානාටියසුත්තෙ (දී. නි. 3.275 ආදයො) දෙවාපි අත්තනො පාකටානං තෙසඤ්ඤෙව ගහණං අකංසු, නාඤ්ඤෙසන්ති වෙදිතබ්බං.

19. කිලාසුනොති අප්පොස්සුක්කා පයොජනාභාවෙන නිරුස්සාහා අහෙසුං, න ආලසියෙන, තෙනාහ න ආලසියකිලාසුනොතිආදි. නිද්දොසතායාති කායවචීවීතික්කමසමුට්ඨාපකදොසාභාවා. පාණං න හනෙ න චාදින්නමාදියෙතිආදිනා (සු. නි. 402) ඔවාදසික්ඛාපදානං විජ්ජමානත්තා වුත්තං සත්තාපත්තික්ඛන්ධවසෙනාතිආදි. ඡන්නං ඡන්නං වස්සානං ඔසානදිවසං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘සකිං සකි’’න්ති වුත්තත්තා තදපෙක්ඛමෙත්ථ සාමිවචනං. සකලජම්බුදීපෙ සබ්බොපි භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථං අකාසීති සම්බන්ධො.

ඛන්තීපරමන්තිආදීසු තිතික්ඛාසඞ්ඛාතා ඛන්ති සත්තසඞ්ඛාරෙහි නිබ්බත්තානිට්ඨාඛමනකිලෙසතපනතො පරමං තපො නාම. වානසඞ්ඛාතාය තණ්හාය නික්ඛන්තත්තා නිබ්බානං සබ්බධම්මෙහි පරමං උත්තමන්ති බුද්ධා වදන්ති. යථාවුත්තඛන්තියා අභාවෙන පාණවධං වා ඡෙදනතාළනාදිං වා කරොන්තො පරූපඝාතී පරස්සහරණපරදාරාතික්කමනාදීහි මුසාපෙසුඤ්ඤඵරුසාදීහි ච පරං විහෙඨයන්තො ච බාහිතපාපතාය අභාවෙන පබ්බජිතො වා සමිතපාපතාය අභාවෙන සමණො වා න හොතීති අත්ථො. සීලසංවරෙන සබ්බපාපස්ස අනුප්පාදනං ලොකියසමාධිවිපස්සනාහි කුසලස්ස උපසම්පාදනං නිප්ඵාදනං සබ්බෙහි මග්ගඵලෙහි අත්තනො චිත්තස්ස පරිසොධනං පභස්සරභාවකරණං යං, තමෙතං බුද්ධානං සාසනං අනුසිට්ඨි. අනුපවාදොති වාචාය කස්සචි අනුපවදනං. අනුපඝාතොති කායෙන කස්සචි උපඝාතාකරණං වුත්තාවසෙසෙ ච පාතිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙ සීලෙ අත්තානං සංවරණං. භත්තස්මිං මත්තඤ්ඤුතාසඞ්ඛාතආජීවපාරිසුද්ධිපච්චයසන්නිස්සිතසීලසමායොගො තම්මුඛෙන ඉන්ද්රියසංවරො පන්තසෙනාසනසඞ්ඛාතං අරඤ්ඤවාසං තම්මුඛෙන පකාසිතෙ චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමතාසඞ්ඛාතමහාඅරියවංසෙ පතිට්ඨානඤ්ච අධිචිත්තසඞ්ඛාතෙ ලොකියලොකුත්තරසමාධිම්හි තදුප්පාදනවසෙන ආයොගො අනුයොගො ච යං, තමෙතං බුද්ධානං අනුසිට්ඨීති යොජනා.

‘‘යාව ¶ සාසනපරියන්තා’’ති ආණාපාතිමොක්ඛස්ස අභාවතො වුත්තං. පරිනිබ්බානතො පන උද්ධං ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසොපි නත්ථෙව, බුද්ධා එව හි තං උද්දිසන්ති, න සාවකා. පඨමබොධියන්ති බොධිතො වීසතිවස්සපරිච්ඡින්නෙ කාලෙ, ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන ‘‘පඤ්චචත්තාලීසාය වස්සෙසු ආදිතො පන්නරස වස්සානි පඨමබොධී’’ති වුත්තං, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකආලතො පන පභුති ආණාපාතිමොක්ඛමෙව උද්දිසන්තීති ඉදං පාතිමොක්ඛුද්දෙසක්කමෙනෙව පරිපුණ්ණං කත්වා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලං සන්ධාය වුත්තං. අට්ඨානං අනවකාසොති යථාක්කමං හෙතුපච්චයපටික්ඛෙපවසෙන කාරණපටික්ඛෙපො. යන්ති යෙන කාරණෙන. අපරිසුද්ධාය පරිසායාති අලජ්ජීපුග්ගලෙහි වොමිස්සතාය අසුද්ධාය පරිසාය, න කෙවලං බුද්ධානඤ්ඤෙව අපරිසුද්ධාය පරිසාය පාතිමොක්ඛුද්දෙසො අයුත්තො, අථ ඛො සාවකානම්පි. චොදනාසාරණාදිවසෙන පන සොධෙත්වා සංවාසකරණං සාවකානඤ්ඤෙව භාරො, බුද්ධා පන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙත්වා උපොසථාදිකරණවිධානං සික්ඛාපෙත්වා විස්සජ්ජෙන්ති, චොදනාසාරණාදීනි න කරොන්ති, තෙනෙව භගවා අසුද්ධාය පරිසාය පාතිමොක්ඛං අනුද්දිසිත්වා සකලරත්තිං තුණ්හීභූතො නිසීදි. භික්ඛූ ච භගවතො අධිප්පායං ඤත්වා අසුද්ධපුග්ගලං බහි නීහරිංසු. තස්මා සාවකානම්පි අසුද්ධාය පරිසාය ඤත්වා උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මකරණං බ්රහ්මචරියන්තරායකරණං විනා න වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

සම්මුඛසාවකානන්ති ¶ බුද්ධානං සම්මුඛෙ ධරමානකාලෙ පබ්බජිතානං සබ්බන්තිමානං සාවකානං. උළාරාතිසයජොතනත්ථං ‘‘උළාරුළාරභොගාදිකුලවසෙන වා’’ති පුන උළාරසද්දග්ගහණං කතං. ආදි-සද්දෙන උළාරමජ්ඣත්තඅනුළාරාදීනං ගහණං වෙදිතබ්බං. තෙ පච්ඡිමා සාවකා අන්තරධාපෙසුන්ති සම්බන්ධො.

අපඤ්ඤත්තෙපි සික්ඛාපදෙ යදි සාවකා සමානජාතිආදිකා සියුං, අත්තනො කුලානුගතගන්ථං විය භගවතො වචනං න නාසෙය්යුං. යස්මා පන සික්ඛාපදඤ්ච න පඤ්ඤත්තං, ඉමෙ ච භික්ඛූ න සමානජාතිආදිකා, තස්මා විනාසෙසුන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං යස්මා එකනාමා…පෙ… තස්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං විහෙඨෙන්තාතිආදි වුත්තං. චිරට්ඨිතිකවාරෙ පන සාවකානං නානාජච්චාදිභාවෙ සමානෙපි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා පරිපුණ්ණතාය සාසනස්ස චිරප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. යදි එවං කස්මා සබ්බෙපි බුද්ධා සික්ඛාපදානි න පඤ්ඤපෙන්තීති? යස්මා ¶ ච සාසනස්ස චිරප්පවත්තියා න කෙවලං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියෙව හෙතු, අථ ඛො ආයතිං ධම්මවිනයං ගහෙත්වා සාවකෙහි විනෙතබ්බපුග්ගලානං සම්භවොපි, තස්මා තෙසං සම්භවෙ සති බුද්ධා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්ති, නාසතීති පරිපුණ්ණාපඤ්ඤත්තියෙව වෙනෙය්යසම්භවස්සාපි සූචනතො සාසනස්ස චිරප්පවත්තියා හෙතු වුත්තාති වෙදිතබ්බා. පාළියං සහස්සං භික්ඛුසඞ්ඝං…පෙ… ඔවදතීති එත්ථ සහස්සසඞ්ඛ්යාපරිච්ඡින්නො සඞ්ඝො සහස්සො සහස්සිලොකධාතූතිආදීසු (දී. නි. 2.18) විය. තං සහස්සං භික්ඛුසඞ්ඝන්ති යොජනා. සහස්සසද්දස්ස එකවචනන්තතාය ‘‘භික්ඛුසහස්සස්සා’’ති වත්වා අවයවාපෙක්ඛාය ‘‘ඔවදියමානාන’’න්ති බහුවචනනිද්දෙසො කතොති දට්ඨබ්බො.

අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූති එත්ථ ආසවෙහීති කත්තුඅත්ථෙ කරණවචනං. චිත්තානීති පච්චත්තබහුවචනං. විමුච්චිංසූති කම්මසාධනං. තස්මා ආසවෙහි කත්තුභූතෙහි අනුපාදාය ආරම්මණකරණවසෙන අග්ගහෙත්වා චිත්තානි විමොචිතානීති එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ තෙසඤ්හි චිත්තානීතිආදි. යෙහි ආසවෙහීති එත්ථාපි කත්තුඅත්ථෙ එව කරණවචනං. විමුච්චිංසූති කම්මසාධනං. තෙති ආසවා. තානීති චිත්තානි, උපයොගබහුවචනඤ්චෙතං. විමුච්චිංසූති කත්තුසාධනං, විමොචෙසුන්ති අත්ථො. අග්ගහෙත්වා විමුච්චිංසූති ආරම්මණවසෙන තානි චිත්තානි අග්ගහෙත්වා ආසවා තෙහි චිත්තෙහි මුත්තවන්තො අහෙසුන්ති අත්ථො. අථ වා ආසවෙහීති නිස්සක්කවචනං, විමුච්චිංසූති කත්තුසාධනං. තස්මා කඤ්චි සඞ්ඛතධම්මං තණ්හාදිවසෙන අනුපාදියිත්වා චිත්තානි විමුත්තවන්තානි අහෙසුන්ති අත්ථො ගහෙතබ්බො. පුරිමවචනාපෙක්ඛන්ති අඤ්ඤතරස්මිං භිංසනකෙ වනසණ්ඩෙති වුත්තවචනස්ස අපෙක්ඛනං තස්මිං පුරිමවචනෙති එවං අපෙක්ඛනන්ති අත්ථො, තෙනාහ යං වුත්තන්තිආදි. භිංසනස්ස භයස්ස කතං කරණං ¶ කිරියා භිංසනකතං, තස්මිං භිංසනකිරියායාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භිංසනකිරියායා’’ති. භිංසයතීති භිංසනො, සොව භිංසනකො, තස්ස භාවො ‘‘භිංසනකත්ත’’න්ති වත්තබ්බෙ ත-කාරස්ස ලොපං කත්වා වුත්තන්ති පකාරන්තරෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. බහුතරානං සත්තානං වාති යෙභුය්යෙනාති පදස්ස අත්ථදස්සනං. තෙන ච යො කොචීති පදස්සාපි යො යො ¶ පවිසතීති විච්ඡාවසෙන නානත්ථෙන අත්ථො ගහෙතබ්බොති දස්සෙති, යො යො පවිසති, තෙසු බහුතරානන්ති අත්ථසම්භවතො.

නිගමනන්ති පකතෙ අත්ථෙ යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස උපසංහාරො. අයඤ්හෙත්ථ නිගමනක්කමො – යා හි, සාරිපුත්ත, විපස්සීආදීනං තිණ්ණං බුද්ධානං අත්තනො පරිනිබ්බානතො උපරි පරියත්තිවසෙන විනෙතබ්බානං පුග්ගලානං අභාවෙන තෙසං අත්ථාය විත්ථාරතො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියං කිලාසුතා අප්පොස්සුක්කතා, යා ච උපනිස්සයසම්පන්නානං වෙනෙය්යානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච භිංසනකවනසණ්ඩෙපි ගන්ත්වා ඔවදන්තානං තෙසං මග්ගඵලුප්පාදනත්ථාය ධම්මදෙසනාය එව අකිලාසුතා සඋස්සාහතා, න විත්ථාරතො ධම්මවිනයදෙසනාය, අයං ඛො, සාරිපුත්ත, හෙතු, අයං පච්චයො, යෙන විපස්සීආදීනං තිණ්ණං බුද්ධානං බ්රහ්මචරියං න චිරට්ඨිතිකං අහොසීති. පුරිසයුගවසෙනාති පුරිසානං යුගං පවත්තිකාලො, තස්ස වසෙන, පුරිසවසෙනාති අත්ථො. සබ්බපච්ඡිමකොති පරිනිබ්බානදිවසෙ පබ්බජිතො සුභද්දසදිසො. සතසහස්සං සට්ඨිමත්තානි ච වස්සසහස්සානීති ඉදං භගවතො ජාතිතො පට්ඨාය වුත්තං, බොධිතො පට්ඨාය පන ගණියමානං ඌනං හොතීති දට්ඨබ්බං. ද්වෙයෙවාති ධරමානෙ භගවති එකං, පරිනිබ්බුතෙ එකන්ති ද්වෙ එව පුරිසයුගානි.

20-1. අසම්භුණන්තෙනාති අපාපුණන්තෙන. කො අනුසන්ධීති පුරිමකථාය ඉමස්ස කො සම්බන්ධොති අත්ථො. යං වුත්තන්ති යං යාචිතන්ති අත්ථො. යෙසූති වීතික්කමධම්මෙසු. නෙසන්ති දිට්ඨධම්මිකාදිආසවානං. තෙති වීතික්කමධම්මා. ඤාතියෙව පිතාමහපිතුපුත්තාදිවසෙන පරිවට්ටනතො පරිවට්ටොති ඤාතිපරිවට්ටො. ලොකාමිසභූතන්ති ලොකපරියාපන්නං හුත්වා කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතො ලොකාමිසභූතං. පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපෙනෙවාති දසසික්ඛාපදදානාදිපබ්බජ්ජාමුඛෙන. එතන්ති මෙථුනාදීනං අකරණං. ථාමන්ති සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනසාමත්ථියං. සඤ්ඡවින්ති සුක්කච්ඡවිං පකතිච්ඡවිං, සුන්දරච්ඡවිං වා. සෙසන්ති සෙසපදයොජනදස්සනං. ඉදානි අත්ථයොජනං දස්සෙන්තො ආහ අයං වා හෙත්ථාතිආදි. තත්ථ වා-සද්දො අවධාරණෙ. හි-සද්දො පසිද්ධියං, අයමෙව හෙත්ථාති අත්ථො. අථ සත්ථාති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති ‘‘තදා සත්ථා’’ති. රොපෙත්වාති ඵාලිතට්ඨානෙ ¶ නින්නං මංසං සමං වඩ්ඪෙත්වා. සකෙ ආචරියකෙති අත්තනො ආචරියභාවෙ, ආචරියකම්මෙ වා.

විපුලභාවෙනාති ¶ බහුභාවෙන. අයොනිසො උම්මුජ්ජමානාති අනුපායෙන අභිනිවිසමානා, විපරීතතො ජානමානාති අත්ථො. රසෙන රසං සංසන්දිත්වාති අනවජ්ජසභාවෙන සාවජ්ජසභාවං සම්මිස්සෙත්වා. උද්ධම්මං උබ්බිනයන්ති උග්ගතධම්මං උග්ගතවිනයඤ්ච, යථා ධම්මො ච විනයො ච විනස්සිස්සති, එවං කත්වාති අත්ථො. ඉමස්මිං අත්ථෙති ඉමස්මිං සඞ්ඝාධිකාරෙ. පභස්සරොති පභාසනසීලො. එවංනාමො එවංගොත්තොති සොයමායස්මා සොතාපන්නොතිනාමගොත්තෙන සමන්නාගතො, අයං වුච්චති සොතාපන්නොති පකතෙන සම්බන්ධො. අවිනිපාතධම්මොති එත්ථ ධම්ම-සද්දො සභාවවාචී, සො ච අත්ථතො අපායෙසු ඛිපනකො දිට්ඨිආදිඅකුසලධම්මො එවාති ආහ ‘‘යෙ ධම්මා’’තිආදි. ඉදානි සභාවවසෙනෙව අත්ථං දස්සෙතුං විනිපතනං වාතිආදි වුත්තං. නියතොති සත්තභවබ්භන්තරෙ නියතක්ඛන්ධපරිනිබ්බානො. තස්ස කාරණමාහ ‘‘සම්බොධිපරායණො’’ති.

22. අනුධම්මතාති ලොකුත්තරධම්මානුගතො සභාවො. පවාරණාසඞ්ගහං දත්වාති ‘‘ආගාමිනියා පුණ්ණමියා පවාරෙස්සාමා’’ති අනුමතිදානවසෙන දත්වා, පවාරණං උක්කඩ්ඪිත්වාති අත්ථො, එතෙන නයෙන කෙනචි පච්චයෙන පවාරණුක්කඩ්ඪනං කාතුං වට්ටතීති දීපිතං හොති. මාගසිරස්ස පඨමදිවසෙති චන්දමාසවසෙන වුත්තං, අපරකත්තිකපුණ්ණමාය අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙති අත්ථො. ඵුස්සමාසස්ස පඨමදිවසෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉදඤ්ච නිදස්සනමත්තං වෙනෙය්යානං අපරිපාකං පටිච්ච ඵුස්සමාසතො පරඤ්ච එකද්විතිචතුමාසම්පි තත්ථෙව වසිත්වා සෙසමාසෙහි චාරිකාය පරියොසාපනතො. දසසහස්සචක්කවාළෙති ඉදං දෙවබ්රහ්මානං වසෙන වුත්තං. මනුස්සා පන ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ බොධනෙය්යා හොන්ති. ඉතරචක්කවාළෙසු පන මනුස්සානං ඉමස්මිං චක්කවාළෙ උප්පත්තියා ඡන්දුප්පාදනත්ථං අනන්තම්පි චක්කවාළං ඔලොකෙත්වා තදනුගුණානුසාසනී පාටිහාරියං කරොන්තියෙව.

ආයාමාති ¶ එත්ථ ආ-සද්දො ආගච්ඡාති ඉමිනා සමානත්ථොති ආහ ‘‘ආගච්ඡ යාමා’’ති, එහි ගච්ඡාමාති අත්ථො. සුවණ්ණරසපිඤ්ජරාහීති විලීනසුවණ්ණජලං විය පිඤ්ජරාහි සුවණ්ණවණ්ණාහීති අත්ථො. පාළියං නිමන්තිතම්හාතිආදීසු ‘‘නිමන්තිතා වස්සංවුත්ථා අම්හා’’ති ච, ‘‘නිමන්තිතා වස්සංවුත්ථා අත්ථා’’ති ච සම්බන්ධො.

යන්ති දෙය්යධම්මජාතං, යං කිඤ්චීති අත්ථො. නො නත්ථීති අම්හාකං නත්ථි, නොති වා එතස්ස විවරණං නත්ථීති. එත්ථාති ඝරාවාසෙ. තන්ති තං කාරණං, කිච්චං වා. කුතොති කතරහෙතුතො. යන්ති යෙන කාරණෙන, කිච්චෙන වා. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ එත්ථාති ඉමස්ස විවරණං ඉමස්මිං තෙමාසබ්භන්තරෙති. තන්ති තං දෙය්යධම්මං.

තත්ථ ¶ චාති කුසලෙ. තික්ඛවිසදභාවාපාදනෙන සමුත්තෙජෙත්වා. වස්සෙත්වාති ආයතිං වාසනාභාගියං ධම්මරතනවස්සං ඔතාරෙත්වා. යං දිවසන්ති යස්මිං දිවසෙ.

23. පත්තුණ්ණපත්තපටෙ චාති පත්තුණ්ණපටෙ චීනපටෙ ච. තුම්බානීති චම්මමයතෙලභාජනානි. අනුබන්ධිත්වාති අනුපගමනං කත්වා. අභිරන්ත-සද්දො ඉධ අභිරුචිපරියායොති ආහ ‘‘යථාජ්ඣාසය’’න්තිආදි. සොරෙය්යාදීනි මහාමණ්ඩලචාරිකාය මග්ගභූතානි සොරෙය්යනගරාදීනි. පයාගපතිට්ඨානන්ති ගඞ්ගාය එකස්ස තිත්ථවිසෙසස්සාපි, තංසමීපෙ ගාමස්සාපි නාමං. සමන්තපාසාදිකායාති සමන්තතො සබ්බසො පසාදං ජනෙතීති සමන්තපාසාදිකා, තස්සා.

යෙ පන පකාරෙ සන්ධාය ‘‘සමන්තතො’’ති වුච්චති, තෙ පකාරෙ විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං තත්රිදන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘සමන්තපාසාදිකා’’ති යා සංවණ්ණනා වුත්තා, තත්ර තස්සං සමන්තපාසාදිකායං සමන්තපසාදිකභාවෙ ඉදං වක්ඛමානගාථාවචනං හොතීති යොජනා. බාහිරනිදානඅබ්භන්තරනිදානසික්ඛාපදනිදානානං වසෙන නිදානප්පභෙදදීපනං වෙදිතබ්බං. ‘‘ථෙරවාදප්පකාසනං වත්ථුප්පභෙදදීපන’’න්තිපි වදන්ති. ‘‘සික්ඛාපදානං පච්චුප්පන්නවත්ථුප්පභෙදදීපන’’න්තිපි වත්තුං වට්ටති. සික්ඛාපදනිදානන්ති පන වෙසාලීආදි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා ¶ කාරණභූතදෙසවිසෙසො වෙදිතබ්බො. එත්ථාති සමන්තපාසාදිකාය. සම්පස්සතං විඤ්ඤූනන්ති සම්බන්ධො, තස්මා අයං සමන්තපාසාදිකාත්වෙව පවත්තාති යොජෙතබ්බා.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.