තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > විමතිවිනොදනී-ටීකා

මහාවග්ගෙ ¶ ¶ උභින්නං පාතිමොක්ඛානන්ති උභින්නං පාතිමොක්ඛවිභඞ්ගානං. යං ඛන්ධකං සඞ්ගායිංසූති සම්බන්ධො. ඛන්ධානං සමූහො, ඛන්ධානං වා පකාසනතො ඛන්ධකො. ඛන්ධාති චෙත්ථ පබ්බජ්ජාදිචාරිත්තවාරිත්තසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමූහො අධිප්පෙතො. පදභාජනීයෙ යෙසං පදානං අත්ථා යෙහි අට්ඨකථානයෙහි පකාසිතාති යොජනා. අථ වා යෙ අත්ථාති යොජෙතබ්බං. හි-සද්දො චෙත්ථ පදපූරණෙ දට්ඨබ්බො.

1. විසෙසකාරණන්ති ‘‘යෙන සමයෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො ¶ පරිවිතක්කො උදපාදි, තෙන සමයෙනා’’තිආදිනා වුත්තකාරණං විය විසෙසකාරණං භුම්මවචනනිවත්තනකකාරණන්ති අත්ථො. එතස්සාති අභිසම්බොධිතො පට්ඨාය සත්ථු චරියාවිභාවනස්ස විනයපඤ්ඤත්තියං කිං පයොජනං? යදි විසෙසකාරණං නත්ථීති අධිප්පායො. නිදානදස්සනං පයොජනන්ති යොජනා. නිදානන්තිචෙත්ථ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුභූතං වත්ථුපුග්ගලාදිකාරණං අධිප්පෙතං, න පඤ්ඤත්තිට්ඨානමෙව. තෙනාහ ‘‘යා හී’’තිආදි.

උරුවෙලායන්ති එත්ථ උරු-සද්දො මහන්තවාචී. වෙලා-සද්දො තීරපරියායො. උන්නතත්තාදිනා වෙලා විය වෙලා. උරු මහන්තී වෙලා උරුවෙලා, තස්සං. තෙනාහ ‘‘මහාවෙලාය’’න්තිආදි. මරියාදාති සීලාදිගුණසීමා. පත්තපුටෙනාති තාලාදීනං පණ්ණපුටෙන.

‘‘පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති අනුනාසිකලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පඨමං අභිසම්බුද්ධො’’ති. පඨමන්ති ච භාවනපුංසකනිද්දෙසො. තස්මා අභිසම්බුද්ධො ¶ හුත්වා සබ්බපඨමං බොධිරුක්ඛමූලෙ විහරතීති යොජනා දට්ඨබ්බා.

පාළියං අථ ඛොති එත්ථ අථාති එතස්මිං සමයෙති අත්ථො අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං. සත්තාහන්ති අච්චන්තසංයොගෙ එතං උපයොගවචනං. අථ ඛොති අධිකාරන්තරදස්සනෙ නිපාතො. තෙන විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදනං පහාය පටිච්චසමුප්පාදමනසිකාරෙ අධිකතභාවං දස්සෙති. පටිච්චාති පටිමුඛං ගන්ත්වා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අපෙක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතෙන කාරණබහුතා දස්සිතා. සහිතෙති කාරියබහුතා. අනුලොමන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො. ස්වෙවාති සො එව පච්චයාකාරො. පුරිමනයෙන වා වුත්තොති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො පච්චයාකාරො. පවත්තියාති සංසාරප්පවත්තියා.

පාළියං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’තිආදීසු දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජා. ලොකියකුසලාකුසලචෙතනා සඞ්ඛාරා. ලොකියවිපාකමෙව විඤ්ඤාණං. ලොකියවෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං නාමං, භූතුපාදායභෙදං රූපං. පසාදවිඤ්ඤාණභෙදං සළායතනං. විපාකභූතො සබ්බො ඵස්සො, වෙදනා ච. රාගො තණ්හා. බලවරාගො, තිවිධා ච දිට්ඨි උපාදානං. භවො පන දුවිධො කම්මභවො, උපපත්තිභවො ච. තත්ථ කම්මභවො සාසවකුසලාකුසලචෙතනාව, උපපත්තිභවො උපාදින්නකක්ඛන්ධා. තෙසං උපපත්ති ජාති. පාකො ජරා. භෙදො මරණං. තෙ එව නිස්සාය සොචනං සොකො. කන්දනං පරිදෙවො. දුක්ඛං කායිකං. දොමනස්සං චෙතසිකං. අතිවිය සොකො උපායාසො.

පච්චෙකඤ්ච ¶ සම්භවති-සද්දො යොජෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදි. ‘‘දුක්ඛරාසිස්සා’’ති ඉමිනා න සත්තස්ස. නාපි සුභසුඛාදීනන්ති දස්සෙති.

හවෙති බ්යත්තන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. ‘‘අනුලොමපච්චයාකාරපටිවෙධසාධකා බොධිපක්ඛියධම්මා’’ති ඉදං පඨමවාරෙ කිඤ්චාපි ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා’’තිආදිනා පටිලොමපච්චයාකාරොපි ආගතො, තථාපි ‘‘යතො පජානාති සහෙතුධම්ම’’න්ති අනුලොමපච්චයාකාරපටිවෙධස්සෙව කාරණත්තෙන වුත්තන්ති. යථා චෙත්ථ, එවං දුතියවාරෙපි ‘‘යතො ඛයං පච්චයානං අවෙදී’’ති ගාථාය වුත්තත්තා ‘‘පච්චයානං ඛයසඞ්ඛාත’’න්තිආදි ¶ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නො කල්ලො පඤ්හොති අයුත්තො න බ්යාකාතබ්බො, අවිජ්ජමානං අත්තානං සිද්ධං කත්වා ‘‘කො ඵුසතී’’ති තස්ස කිරියාය පුට්ඨත්තා ‘‘කො වඤ්ඣාපුත්තො ඵුසතී’’තිආදි වියාති අධිප්පායො. සොළස කඞ්ඛාති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානං, නනු ඛො අහොසිං, කිං නු ඛො අහොසිං, කථං නු ඛො අහොසිං, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානං, භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, නනු ඛො භවිස්සාමි, කිං නු ඛො භවිස්සාමි, කථං නු ඛො භවිස්සාමි, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) එවං ආගතා අතීතෙ පඤ්ච, අනාගතෙ පඤ්ච, පච්චුප්පන්නෙ ඡාති සොළසවිධා කඞ්ඛා.

තත්ථ කිං නු ඛොති මනුස්සදෙවාදීසු, ඛත්තියාදීසු වා අඤ්ඤතරං නිස්සාය කඞ්ඛති. කථං නු ඛොති පන සණ්ඨානාකාරාදීසු ඉස්සරාදිජනකං, කාරණං වා නිස්සාය. කිං හුත්වා කිං අහොසින්ති ච මනුස්සාදීසු පඨමං කිං හුත්වා පච්ඡා කිං අහොසින්ති කඞ්ඛති. අහං නු ඛොස්මීතිආදි ඉදානි අත්තනො විජ්ජමානාවිජ්ජමානතං, සරූපපකාරාදිකඤ්ච කඞ්ඛති. වපයන්තීති විඅපයන්ති බ්යපගච්ඡන්ති. තෙනාහ ‘‘අපගච්ඡන්ති නිරුජ්ඣන්තී’’ති.

3. තස්ස වසෙනාති තස්ස පච්චයාකාරපජානනස්ස, පච්චයක්ඛයාධිගමස්ස ච වසෙන. එකෙකමෙව කොට්ඨාසන්ති අනුලොමපටිලොමතො එකෙකමෙව කොට්ඨාසං. පාටිපදරත්තියා එවං මනසාකාසීති රත්තියා තීසුපි යාමෙසු එවං ඉධ ඛන්ධකපාළියා ආගතනයෙන අනුලොමපටිලොමංයෙව මනසාකාසි.

4. තස්ස ¶ සත්තාහස්ස අච්චයෙනාති පල්ලඞ්කසත්තාහස්ස අපගමනෙන. තම්හා සමාධිම්හාති අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාධිම්හා. අන්තරන්තරා එව හි පච්චයාකාරමනසිකාරො. අවසෙසකාලං පන සබ්බං භගවා ඵලසමාපත්තියාපි වීතිනාමෙසි. තං සන්ධාය ‘‘තම්හා සමාධිම්හා’’ති වුත්තං. රතනචඞ්කමෙති ¶ භගවතො චිරං ඨිතස්ස චඞ්කමනාධිප්පායං ඤත්වා දෙවතාහි මාපිතෙ රතනචඞ්කමෙ. රතනඝරන්ති භගවතො නිසීදනාධිප්පායං ඤත්වා දෙවතාහි මාපිතං රතනමයං ගෙහං.

තත්රාපීති න කෙවලං රතනඝරෙයෙව. තත්රාපි අජපාලනිග්රොධමූලෙපි අභිධම්මං විචිනන්තො එව අන්තරන්තරා විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තොති අත්ථො. තත්ථාපි හි අනන්තනයසමන්තපට්ඨානං සම්මසතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පීතිසමුට්ඨිතා ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො රතනඝරෙ විය නිච්ඡරිංසු එව. ‘‘හුංහු’’න්ති කරොන්තොති ‘‘සබ්බෙ හීනජාතිකා මං මා උපගච්ඡන්තූ’’ති මානවසෙන, සමීපං උපගතෙසු කොධවසෙන ච ‘‘අපෙථා’’ති අධිප්පායනිච්ඡාරිතං හුංහුංකාරං කරොන්තො.

බ්රහ්මඤ්ඤන්ති බ්රාහ්මණත්තං. අන්තන්ති නිබ්බානං. දෙවානං වා අන්තන්ති මග්ගඤාණානං වා අන්තභූතං අරහත්තඵලං.

5. මුචලින්දමූලෙති එත්ථ ච මුචලින්දො වුච්චති නීපරුක්ඛො, යො ‘‘නිචුලො’’තිපි වුච්චති. උප්පන්නමෙඝොති සකලචක්කවාළගබ්භං පූරෙත්වා උප්පන්නො මහාමෙඝො. වද්දලිකාති වුට්ඨියා එව ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන නාමං. යා ච සත්තාහං පවත්තත්තා සත්තාහවද්දලිකාති වුත්තාති ආහ ‘‘සත්තාහං අවිච්ඡින්නවුට්ඨිකා අහොසී’’ති. සීතවාතෙන දූසිතං දිනමෙතිස්සා වද්දලිකායාති සීතවාතදුද්දිනීති ආහ ‘‘උදකඵුසිතසම්මිස්සෙනා’’තිආදි. උබ්බිද්ධතා නාම දූරභාවෙන උපට්ඨානන්ති ආහ ‘‘මෙඝවිගමෙන දූරීභූත’’න්ති. ඉන්දනීලමණි විය දිබ්බති ජොතෙතීති දෙවො, ආකාසො.

එතමත්ථං විදිත්වාති විවෙකස්ස සුඛභාවං විදිත්වා. සබ්බසො අසන්තුට්ඨිසමුච්ඡෙදකත්තා මග්ගඤාණානං ‘‘චතුමග්ගඤාණසන්තොසෙනා’’ති වුත්තං. අකුප්පනභාවොති අකුජ්ඣනසභාවො.

6. පච්චග්ඝෙති ¶ අභිනවෙ. අයමෙව අත්ථො පසත්ථො, න පුරිමො. න හි බුද්ධා මහග්ඝං පත්තං පරිභුඤ්ජන්ති.

7. ආලීයන්ති ¶ සෙවීයන්තීති ආලයා. පඤ්ච කාමගුණාති ආහ ‘‘සත්තා…පෙ… වුච්චන්තී’’ති. සුට්ඨු මුදිතාති අතිවිය පමුදිතා. ඨානං සන්ධායාති ඨාන-සද්දං අපෙක්ඛිත්වා. ඉමෙසන්ති සඞ්ඛාරාදීනං ඵලානං. පාළියං සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදීනි නිබ්බානවෙවචනානි. අපිස්සූති සම්පිණ්ඩනත්ථෙ නිපාතො. න කෙවලං එතදහොසි, ඉමාපි ගාථා පටිභංසූති අත්ථො.

කිච්ඡෙන මෙ අධිගතන්ති පාරමිපූරණං සන්ධාය වුත්තං, න දුක්ඛාපටිපදං. බුද්ධානඤ්හි චත්තාරො මග්ගා සුඛාපටිපදාව හොන්ති. හ-ඉති බ්යත්තං, එකංසන්ති ද්වීසු අත්ථෙසු නිපාතො, බ්යත්තං, එකංසෙන වා අලන්ති වියොජෙන්ති. හලන්ති වා එකො නිපාතො.

8. පාළියං සහම්පතිස්සාති සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සහකො නාම ථෙරො පඨමජ්ඣානභූමියං බ්රහ්මපති හුත්වා නිබ්බත්තො, තෙන නං ‘‘සහම්පතී’’ති සඤ්ජානිංසු. අස්සවනතාති අස්සවනතාය, අස්සවනෙනාති අත්ථො. සවනමෙව හි සවනතා යථා දෙවතාති.

ධම්මො අසුද්ධොති මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මො. සමලෙහීති පූරණකස්සපාදීහි ඡහි සත්ථාරෙහි. අපාපුරාති දෙසනාහත්ථෙන විවර. ද්වාරන්ති අරියමග්ගං සන්ධාය වදති.

සෙලෙති ඝනසිලාමයෙ. තථූපමන්ති එත්ථ තථා-සද්දො තං-සද්දත්ථෙ දට්ඨබ්බො. තෙන සො සෙලපබ්බතො උපමා යස්ස. තං තථූපමන්ති අත්ථො. තෙන වා පබ්බතාදිනා පකාරෙන උපමා අස්සාතිපි අත්ථො. ධම්මමයන්ති ලොකුත්තරධම්මභූතං. උට්ඨාහීති ධම්මදෙසනත්ථාය චාරිකචරණත්ථං ඉමම්හා ආසනා කායෙන, අප්පොස්සුක්කභාවතො වා චිත්තෙන උට්ඨෙහි, අයමෙව වා පාඨො. තෙනෙව ‘‘විචර, දෙසස්සූ’’ති දුවිධෙපි කායචිත්තපයොගෙ නියොජෙසි. වීරාතිආදි චත්තාරි ථුතිවසෙන සම්බොධනානි.

9. බුද්ධචක්ඛුනාති ¶ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන, ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති නාමං. ස්වාකාරාති සද්ධින්ද්රියාදයොව ආකාරා ¶ සුන්දරා යෙසං, තෙ ස්වාකාරා, සුවිඤ්ඤාපයා, පරලොකඤ්ච වජ්ජඤ්ච භයතො දස්සනසීලා චාති දට්ඨබ්බං. උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනීති ගච්ඡලතාපි පොක්ඛරණීපි වුච්චති. ඉධ පන පොක්ඛරණී. එවමිතරෙසුපි. උදකානුග්ගතානීති උදකතො අනුග්ගතානි. අන්තො නිමුග්ගානෙව හුත්වා පුසන්ති වඩ්ඪන්ති, තානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි. අච්චුග්ගම්මාති උදකං අතික්කමනවසෙන උග්ගන්ත්වා.

අපාරුතාති විවටා. තෙසන්ති සඋපනිස්සයානං සත්තානං. ද්වාරාති අරියමග්ගද්වාරානි. ඉදඤ්ච අත්තනො සයම්භුඤාණෙන සඋපනිස්සයානං තෙසං මග්ගුප්පත්තිදිට්ඨතං සන්ධාය වදති. විහිංසසඤ්ඤීතිආදීසු එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – ‘‘අහඤ්හි අත්තනො පගුණං සුප්පවත්තිතම්පි ඉමං පණීතං ධම්මං අජානන්තෙසු මනුජෙසු දෙසනාය විහිංසා කායවාචාකිලමථො හොතී’’ති එවං විහිංසසඤ්ඤී හුත්වා න භාසිං භාසිතුං න ඉච්ඡිං. ඉදානි පන හෙතුසම්පන්නා අත්තනො සද්ධාභාජනං විවරන්තු, පූරෙස්සාමි නෙසං සඞ්කප්පන්ති.

10. ආළාරොති නාමං. කාලාමොති ගොත්තං. භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදීති කිං ඉදානෙව උදපාදි, නනු බොධිමූලෙ තෙකාලිකා, කාලවිනිමුත්තා ච සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරතො දිට්ඨාති? සච්චං දිට්ඨා, තථාපි නාමාදිවසෙන අවිකප්පිතා එකචිත්තක්ඛණිකත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස. න හි එකෙන චිත්තෙන සබ්බධම්මානං නාමජාතිආදිකං පච්චෙකං අනන්තං විභාගං විකප්පෙතුං සක්කා විකප්පානං විරුද්ධානං සහානුප්පත්තිතො, සබ්බවිකප්පාරහධම්මදස්සනමෙව පනානෙන සක්කා කාතුං. යථා දිට්ඨෙසු පන යථිච්ඡිතාකාරං ආරබ්භ විකප්පො උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨෙ චිත්තපටෙ විය. ඉධාපි ආළාරං නිස්සාය ආවජ්ජනානන්තරමෙව සබ්බාකාරඤාණං උදපාදි. න කෙවලඤ්ච තං, අථ ඛො පඤ්චවග්ගියා එව පඨමං ධම්මං ජානිස්සන්ති, තප්පමුඛා ච දෙවතා, ආළාරො කාලං කත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ, උදකො ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තොති එවමාදිකං සබ්බම්පි නිස්සාය ඤාණං උප්පජ්ජති එව. තං පන ඛණසම්පත්තියා දුල්ලභභාවං දස්සෙතුං කමෙන ඔලොකෙත්වා දෙවතාය වුත්තෙ ඤාණං විය කත්වා ¶ වුත්තං. සද්දගතියා හි බන්ධත්තා එකෙන ඤාණෙන ඤාතම්පි වුච්චමානං කමෙන ඤාතං විය පටිභාති, දෙවතාපි ච භගවතා ඤාතමෙවත්ථං ආරොචෙසි. තෙනෙව ‘‘භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවමඤ්ඤත්ථාපි ඊදිසෙසු ‘‘ලොකං වොලොකෙන්තො අසුකං අද්දස, තත්ථ ¶ මයි ගතෙ කිං භවිස්සතී’’ති එවමාදිනා සත්ථු හිතෙසිතාසන්දස්සනවසප්පවත්තෙසු. සබ්බත්ථ වචනගතියං කමවුත්තිතෙ පඤ්ඤායමානෙපි එකෙනෙව ඤාණෙන සකලාවබොධො වෙදිතබ්බො. බහුකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියාති උපකාරස්සාපි විජ්ජමානතං සන්ධාය වුත්තං, න පන ධම්මදෙසනාය කාරණත්තෙන අනුපකාරානම්පි දෙසනතො.

11. අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධින්ති ගයාය, බොධිස්ස ච අන්තරෙ තිගාවුතෙ ඨානෙ.

සබ්බාභිභූති සබ්බං තෙභූමකධම්මං අභිභවිත්වා ඨිතො. අනූපලිත්තොති කිලෙසලෙපෙන අලිත්තො. තතො එව සබ්බඤ්ජහො. තණ්හක්ඛයෙ විමුත්තොති තණ්හක්ඛයෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණකරණවසඑන විමුත්තො. එවං සයං සබ්බධම්මෙ අත්තනාව ජානිත්වා. කමුද්දිසෙය්යන්ති කං අඤ්ඤං ‘‘අයං මෙ ආචරියො’’ති උද්දිසෙය්යං.

කාසිනං පුරන්ති බාරාණසිං. ආහඤ්ඡන්ති ආහනිස්සාමි. අමතාධිගමාය උග්ඝොසනතො අමතදුන්දුභින්ති සත්ථු ධම්මදෙසනා වුත්තා, ‘‘අමතභෙරිං පහරිස්සාමී’’ති ගච්ඡාමීති අත්ථො.

අරහසි අනන්තජිනොති අනන්තජිනොපි භවිතුං යුත්තොති අත්ථො. අනන්තඤාණතාය අනන්තො ජිනො ච, අනන්තෙන වා ඤාණෙන, අනන්තං වා දොසං ජිතවා, උප්පාදවයන්තරහිතතාය වා අනන්තං නිබ්බානං අජිනි කිලෙසාරයො මද්දිත්වා ගණ්හීතිපි අනන්තජිනො.

හුපෙය්යාපීති එවම්පි භවෙය්ය, එවංවිධෙ රූපකායරතනෙ ඊදිසෙන ඤාණෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. එවං නාම කථනඤ්හිස්ස උපනිස්සයසම්පන්නස්ස අපරකාලෙ දුක්ඛප්පත්තස්ස භගවන්තං උපගම්ම පබ්බජිත්වා මග්ගඵලපටිවෙධාය පච්චයො ජාතො. තථාහෙස භගවා තෙන සමාගමත්ථං පදසාව මග්ගං පටිපජ්ජි.

12. බාහුල්ලිකොති ¶ පච්චයබාහුල්ලිකො. පධානවිබ්භන්තොති පධානතො දුක්කරචරණතො පරිහීනො. නත්ථි එත්ථ අගාරියං, අගාරස්ස හිතං කසිගොරක්ඛාදිකම්මන්ති අනගාරියා, පබ්බජ්ජා, තං අනගාරියං. පබ්බජන්තීති උපගච්ඡන්ති. තදනුත්තරන්ති තං අනුත්තරං. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානං, අරහත්තඵලන්ති අත්ථො. තස්ස හි අත්ථාය කුලපුත්තා පබ්බජන්ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිං පච්චක්ඛෙ අත්තභාවෙ. සයන්ති අපරප්පච්චයා ¶ . අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනොව ඤාණෙන පච්චක්ඛං කත්වා. උපසම්පජ්ජාති පාපුණිත්වා.

ඉරියායාති දුක්කරඉරියාය. උත්තරිමනුස්සධම්මාතිආදීසු මනුස්සධම්මතො ලොකියඤාණතො උපරි අරියං කාතුං අලං සමත්ථො අලමරියො. ඤාණදස්සනවිසෙසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පුබ්බභාගං අධිප්පෙතං. නොති නු. භාසිතමෙතන්ති එවරූපමෙතං වාක්යභෙදන්ති අත්ථො. තෙ ච ‘‘යදි එස පධානකාලෙ ‘අහං අරහා’ති වදෙය්ය, මයඤ්ච සද්දහාම, න චානෙන තදා වුත්තං. ඉදානි පන විජ්ජමානමෙව ගුණං වදතී’’ති එකපදෙන සතිං ලභිත්වා ‘‘බුද්ධො ජාතො’’ති උප්පන්නගාරවා ආවුසොවාදං පහාය ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති ආහංසු. අඤ්ඤා චිත්තන්ති අඤ්ඤාය අරහත්තප්පත්තියා චිත්තං.

13. අන්තාති කොට්ඨාසා ද්වෙ භාගා. කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමසුඛස්ස අනුභවො. කිලෙසකාමා එව වා ආමිසසුඛෙන අල්ලීයනතො කාමසුඛල්ලිකාති වුත්තාති දට්ඨබ්බා. ගම්මොති ගාමවාසීනං සන්තකො. අත්තකිලමථානුයොගොති අත්තනො කිලමථස්ස කණ්ටකසෙය්යාදිදුක්ඛස්ස අනුයොගො. උභො අන්තෙති යථාවුත්තෙ ලොභො වා සස්සතො වා එකො අන්තො, දොසො වා උච්ඡෙදො වා එකොති වෙදිතබ්බො.

චක්ඛුකරණීතිආදීසු අත්තනා සම්පයුත්තඤාණචක්ඛුං කරොතීති චක්ඛුකරණී. දුතියං තස්සෙව වෙවචනං. උපසමොති කිලෙසුපසමො. අභිඤ්ඤා, සම්බොධො ච චතුසච්චපටිවෙධොව. නිබ්බානං අසඞ්ඛතධාතු. එතෙසම්පි අත්ථාය සංවත්තතීති පටිපදං ථොමෙති. සම්මාදිට්ඨීති ඤාණං. සම්මාසඞ්කප්පොති විතක්කො. සෙසං ධම්මතො සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

14. එවං ¶ චත්තාරොපි මග්ගෙ එකතො දස්සෙත්වා ඉදානි තෙහි මග්ගෙහි පටිවිජ්ඣිතබ්බානි චත්තාරි අරියසච්චානි දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. ජාතිපි දුක්ඛාතිආදීසු තත්ථ තත්ථ භවෙ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං සබ්බපඨමං රූපාරූපධම්මප්පවත්ති ඉධ ජාති නාම, සා ච තත්ථ තත්ථ භවෙසු උපලබ්භමානානං දුක්ඛාදීනං වත්ථුභාවතො දුක්ඛා, එවං ජරාදීසු දුක්ඛවත්ථුකතාය දුක්ඛතා වෙදිතබ්බා. පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා පන දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛවසෙන දුක්ඛා එව. පොනොභවිකාති පුනබ්භවකරණං පුනබ්භවො උත්තරපදලොපෙන, පුනබ්භවො සීලමෙතිස්සාති පොනොභවිකා. නන්දිරාගසහගතාති එත්ථ රූපාදීසු නන්දති පියායතීති නන්දී, සා එව රාගොති නන්දිරාගොති භාවප්පධානොයං නිද්දෙසො, නන්දිරාගත්තන්ති ¶ අත්ථො. තෙන සහගතානි නන්දිරාගසහගතා. තත්ර තත්රාති තස්මිං තස්මිං භවෙ. රූපාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු කාමස්සාදනවසෙන පවත්තා කාමතණ්හා නාම. සස්සතදිට්ඨියා සහ පවත්තා භවතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨියා සහ පවත්තා විභවතණ්හා. අසෙසවිරාගනිරොධොතිආදිනා නිබ්බානමෙව වුච්චති. තත්ථ විරජ්ජනං විගමනං විරාගො. නිරුජ්ඣනං නිරොධො. උභයෙනාපි සුට්ඨු විගමොව වුච්චති. අසෙසායපි තණ්හාය විරාගො, නිරොධො ච යෙන හොති, සො අසෙසවිරාගනිරොධො, නිබ්බානමෙව. යස්මා ච තං ආගම්ම තණ්හං, වට්ටඤ්ච චජන්ති පටිනිස්සජ්ජන්ති විමුච්චන්ති න අල්ලීයන්ති, තස්මා චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයොති වුච්චති.

15. චක්ඛුන්තිආදීනි ඤාණවෙවචනානෙව.

16. යාවකීවඤ්චාති යත්තකං කාලං. තිපරිවට්ටන්ති සච්චඤාණ, කිච්චඤාණ, කතඤාණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං පරිවට්ටානං වසෙන තිපරිවට්ටං ඤාණදස්සනං. එත්ථ ච ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදය’’න්ති එවං චතූසු සච්චෙසු යථාභූතඤාණං සච්චඤාණං නාම. තෙසු එව ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං පහාතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං භාවෙතබ්බ’’න්ති එවං කත්තබ්බකිච්චජානනඤාණං කිච්චඤාණං නාම. ‘‘පරිඤ්ඤාතං පහීනං සච්ඡිකතං භාවිත’’න්ති තස්ස කිච්චස්ස කතභාවජානනඤාණං කතඤාණං නාම. ද්වාදසාකාරන්ති තෙසමෙව එකෙකස්මිං සච්චෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ආකාරානං වසෙන ද්වාදසාකාරං.

අභිසම්බුද්ධොති පච්චඤ්ඤාසින්ති අභිසම්බුද්ධො අරහත්තං පත්තොති එවං න පටිජානිං. යතො ච ඛොති යතො බොධිමූලෙ නිසින්නකාලතො පට්ඨාය ¶ . අථාහන්ති තතො පරං අහං. ඤාණඤ්ච පන මෙති පච්චවෙක්ඛණඤාණං සන්ධාය වදති. අකුප්පා මෙතිආදි තස්ස පවත්තිආකාරදස්සනං. තත්ථ අකුප්පා මෙ විමුත්තීති අරහත්තඵලං තස්ස මග්ගසඞ්ඛාතකාරණතො ච ආරම්මණතො ච අකුප්පතා වෙදිතබ්බා.

ඉමස්මිං පන වෙය්යාකරණස්මින්ති නිග්ගාථසුත්තෙ. භඤ්ඤමානෙති භණියමානෙ. ධම්මචක්ඛුන්ති ඉධ චතුසච්චධම්මෙසු චක්ඛුකිච්චකරණතො සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. යං කිඤ්චීතිආදි නිබ්බානාරම්මණත්තෙපි කිච්චවසෙන අසම්මොහතො පවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං.

17. ධම්මචක්කන්ති පටිවෙධඤාණධම්මඤ්චෙව දෙසනාඤාණධම්මඤ්ච පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං ¶ . ඔභාසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුභාවෙන පවත්තො චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා ඨිතො ඔභාසො.

18. දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. එස නයො සෙසෙසුපි. අත්තනො පච්චක්ඛතො අධිගතත්තා න පරං පච්චෙති, පරස්ස සද්ධාය එත්ථ න පවත්තතීති අපරප්පච්චයො. එහි භික්ඛූති එත්තකෙ වුත්තමත්තෙ පබ්බජ්ජා, උපසම්පදා ච සිජ්ඣති, තෙනෙව තත්ථ ඉති-සද්දෙන පරිච්ඡෙදො දස්සිතොති වදන්ති. කෙචි පන ‘‘සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායාති වචනපරියොසානෙ එව උපසම්පදා සිජ්ඣති, අට්ඨකථායං පන ‘එහි භික්ඛූති භගවතො වචනෙනා’ති ඉදං එහිභික්ඛුසද්දොපලක්ඛිතවචනං එහිභික්ඛුවචනන්තිආදිපදවසෙන වුත්තං මුසාවාදවග්ගොතිආදීසු වියා’’ති වදන්ති, තදෙතං පඨමපාරාජිකට්ඨකථායං ‘‘භගවා හි…පෙ… එහි භික්ඛු, චර බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45 භික්ඛූපදභාජනීයවණ්ණනා) ඉමිනා වචනෙන සමෙති. යත්තකඤ්හි භගවතා නියමෙන වුච්චති, තත්තකං සබ්බම්පි අඞ්ගමෙව. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානඤ්හි එතං පරිපුණ්ණං වුච්චති, අසෙක්ඛානං පන ‘‘චර බ්රහ්මචරිය’’න්ති පරියොසානන්ති දට්ඨබ්බං සික්ඛත්තයසමිද්ධිතො. ලොකියසම්පදාහි උපරිභූතා සෙට්ඨභූතා සම්පදාති උපසම්පදා.

19-21. නීහාරභත්තොති භික්ඛූහි ගාමතො නීහරිත්වා දින්නභත්තො. කල්ලං නූති යුත්තං නු. එතං මමාතිආදි යථාක්කමං තණ්හාමානදිට්ඨිගාහානං දස්සනං.

22-23. තස්මා ¶ තිහාති එත්ථ තිහාති නිපාතමත්තං, තස්මාති අත්ථො. නිබ්බින්දතීති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාවසෙන උක්කණ්ඨති. විරජ්ජතීති චතුන්නං මග්ගානං වසෙන න රජ්ජති. විමුච්චතීති ඵලවසෙන විමුච්චති. විමුත්තස්මින්තිආදි පච්චවෙක්ඛණඤාණදස්සනං. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. කරණීයං චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පච්චෙකං කත්තබ්බං පරිඤ්ඤාදිවසෙන සොළසවිධං කිච්චං. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවාය සොළසකිච්චභාවාය, කිලෙසක්ඛයාය වා අපරං පුන මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති පජානාති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානතො අපරං ඛන්ධසන්තානං මය්හං න භවිස්සතීති අත්ථො.

15. ආළම්බරන්ති පණවං. විකෙසිකන්ති විප්පකිණ්ණකෙසං. වික්ඛෙළිකන්ති විස්සන්දමානලාලං ¶ . සුසානං මඤ්ඤෙති සුසානං විය අද්දස සකං පරිජනන්ති සම්බන්ධො. උදානං උදානෙසීති සංවෙගවසප්පවත්තං වචනං නිච්ඡාරෙසි. උපස්සට්ඨන්ති දුක්ඛෙන සම්මිස්සං, දුක්ඛොතිණ්ණං සබ්බසත්තකායජාතන්ති අත්ථො.

26. ඉදං ඛො යසාති භගවා නිබ්බානං සන්ධායාහ. අනුපුබ්බිං කථන්ති අනුපටිපාටිකථං. ආදීනවන්ති දොසං. ඔකාරන්ති නිහීනතා නිහීනජනසෙවිතත්තා. සංකිලෙසන්ති තෙහි සත්තානං සංකිලෙසනං, සංකිලෙසවිසයන්ති වා අත්ථො. කල්ලචිත්තන්ති අරොගචිත්තං. සාමං අත්තනාව උක්කංසො උක්ඛිපනං එතිස්සන්ති සාමුක්කංසිකා, සච්චදෙසනා. තස්සා සරූපදස්සනං ‘‘දුක්ඛ’’න්තිආදි.

27. අස්සදූතෙති අස්සආරුළ්හෙ දූතෙ. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරන්ති ඉද්ධිකිරියං. අභිසඞ්ඛරෙසි අකාසි.

28. යථාදිට්ඨන්ති පඨමමග්ගෙන දිට්ඨං චතුස්සච්චභූමිං සෙසමග්ගත්තයෙන පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, පස්සන්තස්සාති අත්ථො. මාතු නො ජීවිතන්ති එත්ථ නොති නිපාතමත්තං, මාතු ජීවිතන්ති අත්ථො. යසස්ස ඛීණාසවත්තා ‘‘එහි භික්ඛු, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, චර බ්රහ්මචරිය’’න්ති එත්තකෙනෙව භගවා උපසම්පදං අදාසි. ඛීණාසවානඤ්හි එත්තකෙනෙව උපසම්පදා අනුඤ්ඤාතා පුබ්බෙව දුක්ඛස්ස පරික්ඛීණත්තා. චර බ්රහ්මචරියන්ති සාසනබ්රහ්මචරියසඞ්ඛාතං සික්ඛාපදපූරණං සන්ධාය වුත්තං, න මග්ගබ්රහ්මචරියං.

30. සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනන්ති ¶ සෙට්ඨිනො ච අනුසෙට්ඨිනො ච පවෙණීවසෙන ආගතා යෙසං කුලානං සන්ති, තෙසං සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනං කුලානං. ඔරකොති ලාමකො.

32-33. මා එකෙන ද්වෙති එකෙන මග්ගෙන ද්වෙ භික්ඛූ මා අගමිත්ථ. විසුද්ධෙ සත්තෙ, ගුණෙ වා මාරෙතීති මාරො. පාපෙ නියුත්තො පාපිමා.

සබ්බපාසෙහීති සබ්බකිලෙසපාසෙහි. යෙ දිබ්බා යෙ ච මානුසාති යෙ දිබ්බකාමගුණනිස්සිතා, මානුසකකාමගුණනිස්සිතා ච කිලෙසපාසා නාම අත්ථි, සබ්බෙහි තෙහි. ‘‘ත්වං බුද්ධො’’ති දෙවමනුස්සෙහි කරියමානසක්කාරසම්පටිච්ඡනං සන්ධාය වදති.

අන්තලික්ඛෙ ¶ චරන්තෙ පඤ්චාභිඤ්ඤෙපි බන්ධතීති අන්තලික්ඛචරො, රාගපාසො. මාරො පන පාසම්පි අන්තලික්ඛචරං මඤ්ඤති. මානසොති මනොසම්පයුත්තො.

ජානාති මන්ති සො කිර ‘‘මහානුභාවො අඤ්ඤො දෙවපුත්තො නිවාරෙතීති භීතො නිවත්තිස්සති නු ඛො’’තිසඤ්ඤාය වත්වා ‘‘නිහතො ත්වමසි අන්තකා’’ති වුත්තෙ ‘‘ජානාති ම’’න්ති දුම්මනො පලායි.

34. පරිවිතක්කො උදපාදීති යස්මා එහිභික්ඛුභාවාය උපනිස්සයරහිතානම්පි පබ්බජිතුකාමතා උප්පජ්ජිස්සති, බුද්ධා ච තෙ න පබ්බාජෙන්ති, තස්මා තෙසම්පි පබ්බජ්ජාවිධිං දස්සෙන්තො එවං පරිවිතක්කෙසීති දට්ඨබ්බං. උපනිස්සයසම්පන්නා පන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බජන්ති. යෙ පටික්ඛිත්තපුග්ගලාති සම්බන්ධො. සයං පබ්බාජෙතබ්බොති එත්ථ ‘‘කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා’’තිආදිවචනතො කෙසච්ඡෙදනකාසායච්ඡාදනසරණදානානි පබ්බජ්ජා නාම, තෙසු පච්ඡිමද්වයං භික්ඛූහි එව කාතබ්බං, කාරෙතබ්බං වා. ‘‘පබ්බාජෙහී’’ති ඉදං තිවිධම්පි සන්ධාය වුත්තං. ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං. භික්ඛූනඤ්හි අනාරොචෙත්වා එකසීමාය ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙතුම්පි න වට්ටති. පබ්බාජෙත්වාති කෙසාදිච්ඡෙදනමෙව සන්ධාය වුත්තං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා’’ති විසුං වුත්තත්තා. පබ්බාජෙතුං න ලභතීති සරණදානං සන්ධාය වුත්තං, අනුපසම්පන්නෙන භික්ඛුආණත්තියා දින්නම්පි සරණං න රුහති.

යසස්සීති පරිවාරසම්පන්නො. නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවන්ති ‘‘කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො ¶ නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූ’’තිආදිනයං සඞ්ගණ්හාති, සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.311) ආගතනයෙන ගහෙතබ්බං. පුබ්බෙති පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු. මද්දිතසඞ්ඛාරොති විපස්සනාවසෙන වුත්තං. භාවිතභාවනොති සමථවසෙනාපි.

කාසායානි තික්ඛත්තුං වා…පෙ… පටිග්ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ ‘‘සබ්බදුක්ඛනිස්සරණත්ථාය ඉමං කාසාවං ගහෙත්වා’’ති වා ‘‘තං කාසාවං දත්වා’’ති වා වත්වා ‘‘පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ, අනුකම්පං උපාදායා’’ති එවං යාචනපුබ්බකං චීවරං පටිච්ඡාපෙති. අථාපීතිආදි තික්ඛත්තුං පටිග්ගාහාපනතො පරං කත්තබ්බවිධිදස්සනං. අථාපීති තතො පරම්පීති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘චීවරං අප්පටිග්ගාහාපෙත්වා පබ්බජනප්පකාරභෙදදස්සනත්ථං ‘‘අථාපී’’ති වුත්තං, අථාපීති ච අථ වාති අත්ථො’’ති වදන්ති. ‘‘අදින්නං න වට්ටතී’’ති ඉමිනා පබ්බජ්ජා න රුහතීති දස්සෙති.

පාදෙ ¶ වන්දාපෙත්වාති පාදාභිමුඛං නමාපෙත්වා. දූරෙ වන්දන්තොපි හි පාදෙ වන්දතීති වුච්චති. උපජ්ඣායෙන වාති එත්ථ යස්ස සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හාති, අයං උපජ්ඣායො. ආභිසමාචාරිකෙසු විනයනත්ථං යං ආචරියං කත්වා නිය්යාතෙන්ති, අයං ආචරියො. සචෙ පන උපජ්ඣායො සයමෙව සබ්බං සික්ඛාපෙති, අඤ්ඤස්මිං න නිය්යාතෙති, උපජ්ඣායොවස්ස ආචරියොපි හොති, යථා උපසම්පදාකාලෙ සයමෙව කම්මවාචං වාචෙන්තො උපජ්ඣායොව කම්මවාචාචරියොපි හොති.

අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ අන්තරා විච්ඡෙදො න කාතබ්බොති ආහ ‘‘එකසම්බන්ධානී’’ති.

‘‘ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බො’’ති ඉමිනා සෙඛියවත්තඛන්ධකවත්තෙසු, අඤ්ඤෙසු

ච සුක්කවිස්සට්ඨිආදිලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙසු සාමණෙරෙහි වත්තිතබ්බං, තත්ථ අවත්තමානො අලජ්ජී, දණ්ඩකම්මාරහො ච හොතීති දස්සෙති.

35. පාළියං ¶ අනුත්තරං විමුත්තිං අනුපාපුණාථාති ‘‘ඛීණාසවා මයං, කිං අම්හාකං පධානෙනා’’ති වාසනාදොසෙන වොසානං අනාපජ්ජිත්වා පන්තෙසු සෙනාසනෙසු ඵලසමාපත්තියාව වීතිනාමනත්ථං, තං දිස්වා අඤ්ඤෙසම්පි දිට්ඨානුගතිසමාපජ්ජනත්ථඤ්ච ඔවදතීති වෙදිතබ්බං.

36. ඉදං නෙසං පුබ්බකම්මන්ති තෙසං තිංසජනානං එකතො අභිසමයස්ස පුබ්බකම්මං. අඤ්ඤම්පි තෙසං පච්චෙකං පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු සද්ධම්මස්සවනසරණගමනදානසීලසමාධිවිපස්සනාසමායොගවසෙන බහුං විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං අත්ථෙවාති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා හි තදහෙව පටිවෙධො, එහිභික්ඛුභාවාදිවිසෙසො ච න සම්පජ්ජෙය්ය.

භද්දවග්ගියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

37-38. පාළියං ¶ අගරූති භාරියං න සියාති අත්ථො. උභින්නං සජොතිභූතානන්ති උභොසු සජොතිභූතෙසු. පත්තෙ පක්ඛිපීති තං නාගං නිහතතෙජං ධම්මදෙසනාය සන්තප්පෙත්වා සරණසීලානි දත්වා සකලරත්තිං භගවන්තං පයිරුපාසිත්වා ඨිතං ජටිලානං දස්සනත්ථං පත්තෙ පක්ඛිපි, න අහිතුණ්ඩිකො විය බලක්කාරෙනාති වෙදිතබ්බං. යත්ර හි නාමාති යො නාම.

39. අජ්ජණ්හොති අජ්ජ එකදිවසං. අග්ගිසාලම්හීති අග්යාගාරෙ. සුමනානං බුද්ධානං මනසා සදිසො මනො අස්සාති සුමනමනසො. අධිචිත්තොති මහාකරුණාදීහි අධිචිත්තො. උදිච්ඡරෙති උල්ලොකෙසුං, පරිවාරෙසුන්ති අත්ථො. අනෙකවණ්ණා අච්චියොති ඡබ්බණ්ණරංසියො වුත්තා. අහං තෙ ධුවභත්තෙන පටිමානනං කරිස්සාමීති සෙසො.

40. අභික්කන්තාය ¶ රත්තියාති පරික්ඛීණාය රත්තියා, මජ්ඣරත්තිසමයෙති අත්ථො. අභික්කන්තවණ්ණාති අභිරූපච්ඡවිවණ්ණා. කෙවලකප්පන්ති එත්ථ කෙවල-සද්දස්ස අනවසෙසත්ථො, කප්ප-සද්දස්ස සමන්තභාවො, තස්මා අනවසෙසං සමන්තතො වනසණ්ඩන්ති අත්ථො. චතුද්දිසාති චතූසු දිසාසු. යත්ර හි නාමාති යං නාම.

43. අඞ්ගමගධාති අඞ්ගමගධරට්ඨවාසිනො. ඉද්ධිපාටිහාරියන්ති අභිඤ්ඤිද්ධියෙව පටිපක්ඛානං තිත්ථියානං, වෙනෙය්යසත්තගතදොසානඤ්ච හරණතො අපනයනතො පාටිහාරියං, තං තං වා සත්තහිතං පටිච්ච හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, තදෙව පාටිහාරියං. ඉද්ධි එව පාටිහාරියං ඉද්ධිපාටිහාරියං.

44. පංසුකූලං උප්පන්නං හොතීති පුණ්ණාය දාසියා සරීරං පරික්ඛිපිත්වා ඡඩ්ඩිතං සාණමයං කිමිකුලාකුලං පරියෙසනවසෙන උප්පන්නං හොති, යං භගවා භූමිං කම්පෙන්තො පාරුපිත්වා පච්ඡා මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අදාසි, තං සන්ධායෙතං වුත්තන්ති වදන්ති. කත්ථ නු ඛොතිආදිපරිවිතක්කො ජටිලානං විවිධපාටිහාරියදස්සනත්ථං කතො. පාණිනා ඛණන්තො විය ඉද්ධියා මත්තිකං අපනෙත්වා දින්නත්තා වුත්තං ‘‘පාණිනා පොක්ඛරණිං ඛණිත්වා’’ති.

46. ඵාලියන්තු, කස්සප, කට්ඨානීති උරුවෙලකස්සපෙන නිවෙදිතෙ එවමවොචාති දට්ඨබ්බං. එවං සෙසෙසුපි.

49. අන්තරට්ඨකාසු ¶ හිමපාතසමයෙති එත්ථ මාඝමාසස්ස අවසානෙ චතස්සො, ඵග්ගුණමාසස්ස ආදිම්හි චතස්සොති එවං උභින්නං මාසානං අන්තරෙ අට්ඨරත්තියො අන්තරට්ඨකා නාම. තාසු අන්තරට්ඨකාසු රත්තීසු හිමපාතකාලෙ. උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනම්පි සහසා තදුභයකරණවසෙන වුත්තං.

50. උදකවාහකොති උදකොඝො. රෙණුහතායාති රජොකිණ්ණාය, අතින්තායාති අත්ථො. නාවායාති කුල්ලෙන. ඉදං නු ත්වං මහාසමණාති ඉධ නු ත්වං. ධ-කාරස්ස ද-කාරං, අනුසාරඤ්ච කත්වා ‘‘ඉදං නූ’’ති වුත්තං ‘‘එකමිදාහ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.165, 265) විය. ‘‘ඉමස්මිං පදෙසෙ ත්වං නු ඛො ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. අයමහමස්මීති අයමහං ඉධ ඨිතොස්මීති අත්ථො.

51. චිරපටිකාති ¶ චිරකාලතො පට්ඨාය. කෙසමිස්සං සබ්බං පරික්ඛාරං උදකෙ පවාහෙත්වාතිපි යොජෙතබ්බං. අරණිකමණ්ඩලුආදිකා තාපසපරික්ඛාරා ඛාරී නාම, තංහරණකකාජං ඛාරිකාජං නාම. අග්ගිහුතමිස්සන්ති අග්ගිපූජොපකරණසහිතං.

52-3. උපසග්ගොති උපද්දවො. ‘‘අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානී’’ති ඉදං නාගදමනාදීනි පන්නරස පාටිහාරියානි වජ්ජෙත්වා වුත්තං අප්පකමධිකං ගණනූපගං න හොතීති.

54. ගයායන්ති ගයානාමිකාය නදියා අදූරභවත්තා ගාමො ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ගයා නාම ජාතො, තස්සං. ගයාසීසෙති එවංනාමකෙ පිට්ඨිපාසාණෙ.

‘‘යමිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා…පෙ… සුඛං වා’’තිආදිනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිචිත්තෙසු සොමනස්සදොමනස්සඋපෙක්ඛාවෙදනාමුඛෙන සෙසාරූපක්ඛන්ධානම්පි ආදිත්තතං දස්සෙති. එස නයො සෙසෙසුපි. මනොති භවඞ්ගචිත්තං මනොද්වාරස්ස අධිප්පෙතත්තා. මනොවිඤ්ඤාණන්ති මනොද්වාරවීථිපඅයාපන්නමෙව ගහිතං.

උරුවෙලපාටිහාරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55. යඤ්ඤා ¶ අභිවදන්තීති යාගහෙතු ඉජ්ඣන්තීති වදන්ති. උපධීසූති එත්ථ දුක්ඛසුඛාදීනං අධිට්ඨානට්ඨෙන චත්තාරො උපධී කාමඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරූපධීනං වසෙන. තෙසු ඛන්ධූපධි ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛන්ධූපධීසු මලන්ති ඤත්වා’’ති. යඤ්ඤාති යඤ්ඤහෙතු. යිට්ඨෙති මහායාගෙ. හුතෙති දිවසෙ දිවසෙ කත්තබ්බෙ අග්ගිපරිචරණෙ. කිං වක්ඛාමීති කථං වක්ඛාමි.

57-8. ආසීසනාති මනොරථා. සිඞ්ගීසුවණ්ණනික්ඛෙනාති සිඞ්ගීසුවණ්ණස්ස රාසිනා. සුවණ්ණෙසු හි යුත්තිකතං හීනං. තතො රසවිද්ධං සෙට්ඨං, තතො ආකරුප්පන්නං සෙට්ඨං, තතො යංකිඤ්චි දිබ්බසුවණ්ණං සෙට්ඨං ¶ , තත්රාපි චාමීකරං, තතො සාතකුම්භං, තතො ජම්බුනදං, තතොපි සිඞ්ගීසුවණ්ණං සෙට්ඨං. තස්ස නික්ඛං නාම පඤ්චසුවණ්ණපරිමාණං. අට්ඨසුවණ්ණාදිභෙදං අනෙකවිධම්පි වදන්ති. දසසු අරියවාසෙසූති –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පණුන්නපච්චෙකසච්චො සමවයසට්ඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤො’’ති (දී. නි. 3.348, 360; අ. නි. 10.19) –

එවමාගතෙසු දසසු අරියවාසෙසු. තත්ථ පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනොති පඤ්චනීවරණෙහි විප්පයුත්තතා වුත්තා. ඡළඞ්ගසමන්නාගතොති ඉට්ඨාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු සොමනස්සිතාදිපටිපක්ඛා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා වුත්තා. එකාරක්ඛොති උපට්ඨිතසතිතා. සඞ්ඛායසෙවනා අධිවාසනා පරිවජ්ජනා විනොදනාසඞ්ඛාතානි චත්තාරි අපස්සෙනා නිස්සයා එතස්සාති චතුරාපස්සෙනො, එතෙන ච තෙ නිස්සයා දස්සිතා. පණුන්නානි අපනීතානි දිට්ඨිගතිකෙහි පච්චෙකං ගහිතානි දිට්ඨිසච්චානි යස්ස, සො පණුන්නපච්චෙකසච්චො, තෙන ලොකියඤාණෙන දිට්ඨිප්පහානං වුත්තං. කාමෙසනා භවෙසනාබ්රහ්මචරියෙසනාසඞ්ඛාතා එසනා සම්මදෙව අවයා අනූනා සට්ඨා නිසට්ඨා අනෙනාති සමවයසට්ඨෙසනො. එතෙන තිණ්ණං එසනානං අභාවො වුත්තො. ‘‘අනාවිලසඞ්කප්පො’’ති ඉමිනා කාමවිතක්කාදීහි අනාවිලචිත්තතා. ‘‘පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො’’ති ඉමිනා චතුත්ථජ්ඣානසමායොගෙන විගතදරථතා වුත්තා. ‘‘සුවිමුත්තචිත්තො’’ති ඉමිනා මග්ගො. ‘‘සුවිමුත්තපඤ්ඤො’’ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණමුඛෙන ඵලඤාණං වුත්තං. එතෙ හි අරියා වසන්ති එත්ථාති අරියවාසාති වුච්චන්ති ¶ . තෙ පන වාසා වුත්ථා වසිතා සම්පාදිතා යෙන, සො වුත්ථවාසො, භගවා. දසබලොති දසහි කායබලෙහි, ඤාණබලෙහි ච උපෙතො. යානි හෙතානි –

‘‘කාළාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.148; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.22; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.21; විභ. අට්ඨ. 760; උදා. අට්ඨ. 75; බු. ව. අට්ඨ. 1.39; චූළනි. අට්ඨ. 81; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.44) –

එවං ¶ වුත්තානි දසහත්ථිකුලානි පුරිමපුරිමතො දසබලගුණොපෙතානි, තෙසු සබ්බජෙට්ඨානං දසන්නං ඡද්දන්තානං බලානි භගවතො කායස්ස දසබලානි නාම. තඤ්ච කාළාවකසඞ්ඛාතානං පකතිහත්ථීනං කොටිසහස්සස්ස, මජ්ඣිමපුරිසානං පන දසන්නං කොටිසහස්සානඤ්ච බලං හොති, තං ‘‘නාරායනසඞ්ඝාතබල’’න්තිපි වුච්චති.

යානි පනෙතානි පාළියං ‘‘ඉධ, සාරිපුත්ත, තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.148; අ. නි. 10.21; විභ. 760; පටි. ම. 2.44) වුත්තානි ඨානාඨානඤාණබලං, කම්මවිපාකඤාණබලං, සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණබලං, අනෙකධාතුනානාධාතුලොකඤාණබලං, සත්තානං නානාධිමුත්තිකතාඤාණබලං, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණබලං, ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානඤාණබලං, පුබ්බෙනිවාසඤාණබලං, දිබ්බචක්ඛුඤාණබලං, ආසවක්ඛයඤාණබලන්ති දසබලඤාණානි, ඉමානි භගවතො දසබලානි නාම. දසහි අසෙක්ඛෙහි අඞ්ගෙහීති අරහත්තඵලසම්පයුත්තෙහි පාළියං ‘‘අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අසෙක්ඛො සම්මාසමාධි, අසෙක්ඛං සම්මාඤාණං, අසෙක්ඛා සම්මාවිමුත්තී’’ති (දී. නි. 3.348, 360) එවං වුත්තෙහි දසහි අසෙක්ඛධම්මෙහි සමන්නාගතො. එත්ථ ච දස්සනට්ඨෙන වුත්තා සම්මාදිට්ඨි එව ජානනට්ඨෙන සම්මාඤාණන්තිපි වුත්තා, වුත්තාවසෙසා පන ඵලචිත්තසම්පයුත්තා සබ්බෙ ඵස්සාදිධම්මා සම්මාවිමුත්තීති වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

බිම්බිසාරසමාගමකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා

60. සාරීබ්රාහ්මණියා ¶ පුත්තො සාරිපුත්තො. මොග්ගලීබ්රාහ්මණියා පුත්තො මොග්ගල්ලානො. ඡන්නපරිබ්බාජකස්සාති සෙතවත්ථෙන හිරිකොපීනං ඡාදෙත්වා විචරණකපරිබ්බාජකස්ස, තෙන ‘‘නායං නග්ගපරිබ්බාජකො’’ති දස්සෙති. ‘‘උපඤ්ඤාත’’න්ති ඉමස්ස විවරණං ඤාතො චෙවාති. ‘‘මග්ග’’න්ති ඉමස්ස විවරණං උපගතො ච මග්ගොති. තෙන ච උපඤ්ඤාතන්ති එත්ථ ඤාත-සද්දො ඤාණපරියායො. මග්ගන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන මග්ගොව වුත්තො. උපසද්දො ච උපගමනත්ථො මග්ගසද්දෙනපි සම්බන්ධිතබ්බොති දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා ¶ පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධනං නාම අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං උපගතඤාණඤ්චෙව හොති, තෙහි උපගතො පටිපන්නො මග්ගො ච, තස්මා යංනූනාහං අනුබන්ධෙය්යන්ති. උපඤ්ඤාතං නිබ්බානන්ති උපපත්තියා අනුමානෙන ඤාතං නිබ්බානං. ‘‘මග්ග’’න්ති ඉමස්ස විවරණං මග්ගන්තොති, අනුමානෙන ඤාතං පච්චක්ඛතො දස්සනත්ථාය ගවෙසන්තොති අත්ථො.

නිරොධො ච නිරොධූපායො ච එකසෙසෙන නිරොධොති වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. පටිපාදෙන්තොති නිගමෙන්තො.

ඉතො උත්තරීති ඉතො මයා ලද්ධසොතාපත්තිතො උත්තරි ඉතරමග්ගත්තයං යදිපි නත්ථි, තථාපි එසො එව මයා ගවෙසිතො නිබ්බානධම්මොති අත්ථො.

62-3. තදාරම්මණායාති නිබ්බානාරම්මණාය සොතාපත්තිඵලවිමුත්තියා. තෙසං ආයස්මන්තානන්ති සපරිසානං තෙසං ද්වින්නං පරිසානං තස්මිංයෙව ඛණෙ භගවතො ධම්මං සුත්වා අරහත්තං පාපුණි, අග්ගසාවකා පන අත්තනො ඤාණකිච්චස්ස මහන්තතාය කතිපාහච්චයෙන. තෙනාහ ‘‘එව’’න්තිආදි. උසූයනකිරියාය කම්මභාවං සන්ධාය ‘‘උපයොගත්ථෙවා’’ති වුත්තං.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

64. වජ්ජාවජ්ජන්ති ඛුද්දකං, මහන්තඤ්ච වජ්ජං. උත්තිට්ඨපත්තන්ති එත්ථ උත්තිට්ඨං නාම පිණ්ඩාය චරණං වුච්චති ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 168) විය. උත්තිට්ඨත්ථාය ¶ ගහිතං පත්තං උත්තිට්ඨපත්තං, තෙනාහ ‘‘පිණ්ඩාය චරණකපත්ත’’න්ති. තස්ස උපනාමෙ කො දොසොති ආහ ‘‘තස්මිං හී’’තිආදි. තස්මාති යස්මා මනුස්සා එතස්මිංයෙව එතෙ භුඤ්ජන්තීති උත්තිට්ඨපත්තෙ උච්ඡිට්ඨසඤ්ඤිනො, තස්මා උත්තිට්ඨපත්තන්ති වුත්තං උත්තිට්ඨ-සද්දෙනෙව මනුස්සානං සඤ්ඤාය උච්ඡිට්ඨතාපි ගම්මතීති. කෙචි පන ‘‘උච්ඡිට්ඨසද්දෙන සමානත්ථො උත්තිට්ඨසද්දො’’ති වදන්ති. ‘‘උත්තිට්ඨා’’ති ත්වාපච්චයන්තොපි හොතීති ආහ ‘‘උට්ඨහිත්වා’’ති. උපජ්ඣායං ගහෙතුන්ති උපජ්ඣායත්තං ¶ මනසා ගහෙතුං, යාචනවචනෙන තස්ස අනුමතිං ගහෙතුන්ති වා අත්ථො.

65. පතිස්සයනං පතිස්සො, ගරුං නිස්සාය වත්තනභාවො, යංකිඤ්චි ගාරවන්ති අත්ථො. සහ පතිස්සෙන සප්පතිස්සො, පරං ජෙට්ඨං කත්වා තස්සොවාදෙ වත්තනතාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ජෙට්ඨකභාවඤ්ච උපට්ඨපෙත්වා’’ති. සාහූති සාධු සුන්දරං. ලහූති අගරු, සුභරතාති අත්ථො. ඔපායිකන්ති උපායපටිසංයුත්තං, එවං පටිපජ්ජනං නිත්ථරණූපායොති අත්ථො. පතිරූපන්ති සාමීචිකම්මමිදන්ති අත්ථො. පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන කායවචීපයොගෙන සම්පාදෙහීති අත්ථො. කායෙනාති එතදත්ථවිඤ්ඤාපකං හත්ථමුද්දාදිං දස්සෙන්තො කායෙන විඤ්ඤාපෙති. සාධූති සම්පටිච්ඡනං සන්ධායාති උපජ්ඣායෙන ‘‘සාහූ’’තිආදීසු වුත්තෙසු සද්ධිවිහාරිකස්ස ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡනං වචනං සන්ධාය ‘‘කායෙන විඤ්ඤාපෙතී’’තිආදි වුත්තන්ති අධිප්පායො. ආයාචනදානමත්තෙනාති සද්ධිවිහාරිකස්ස පඨමං ආයාචනමත්තෙන, තතො උපජ්ඣායස්ස ච ‘‘සාහූ’’තිආදිනා වචනමත්තෙනාති අත්ථො.

66. අස්සාති සද්ධිවිහාරිකස්ස. ද්වෙ චීවරානීති උත්තරාසඞ්ගං, සඞ්ඝාටිඤ්ච සන්ධාය වදති. ඉතො පට්ඨායාති ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්සා’’ති එත්ථ න-කාරතො පට්ඨාය, තෙන ‘‘නාතිදූරෙ’’තිආදීසු න-කාරපටිසිද්ධෙසු ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති. සබ්බත්ථ දුක්කටාපත්තීති ආපදාඋම්මත්තඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටතාදීහි විනා පණ්ණත්තිං අජානිත්වාපි වදන්තස්ස ගිලානස්සපි දුක්කටමෙව. ආපදාසු හි අන්තරන්තරා කථා වත්තුං වට්ටති. එවමඤ්ඤෙසුපි න-කාරපටිසිද්ධෙසු ඊදිසෙසු, ඉතරෙසු පන ගිලානොපි න මුච්චති. පාළියං ‘‘හෙට්ඨාපීඨං වා පරාමසිත්වා’’ති ඉදං පුබ්බෙ තත්ථ ඨපිතපත්තාදිනා අසඞ්ඝට්ටනත්ථාය වුත්තං, චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වාපි අඤ්ඤෙසං අභාවං ඤත්වාපි ඨපෙතුං වට්ටති එව. ආපත්තියා ආසන්නන්ති ආපත්තිකරණමෙව.

ගාමෙති අන්තොගාමෙ තාදිසෙ මණ්ඩපාදිම්හි. අන්තරඝරෙති අන්තොගෙහෙ. පටික්කමනෙති ආසනසාලායං. ධොතවාලිකායාති උදකෙන ගතට්ඨානෙ නිරජාය පරිසුද්ධවාලිකාය. නිද්ධූමෙති ජන්තාඝරෙ ජලියමානඅග්ගිධූමරහිතෙ. ජන්තාඝරඤ්හි නාම හිමපාතබහුලෙසු දෙසෙසු තප්පච්චයරොගපීළාදිනිවාරණත්ථං ¶ ¶ සරීරසෙදාපනට්ඨානං. තත්ථ කිර අන්ධකාරපටිච්ඡන්නතාය බහූපි එකතො පවිසිත්වා චීවරං නික්ඛිපිත්වා අග්ගිතාපපරිහාරාය මත්තිකාය මුඛං ලිම්පිත්වා සරීරං යාවදත්ථං සෙදෙත්වා චුණ්ණාදීහි උබ්බට්ටෙත්වා නහායන්ති. තෙනෙව පාළියං ‘‘චුණ්ණං සන්නෙතබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං. උල්ලොකන්ති උද්ධං ඔලොකනට්ඨානං. උපරිභාගන්ති අත්ථො.

අඤ්ඤත්ථ නෙතබ්බොති යත්ථ විහරතො සාසනෙ අනභිරති උප්පන්නා, තතො අඤ්ඤත්ථ කල්යාණමිත්තාදිසම්පත්තියුත්තට්ඨානෙ නෙතබ්බො. විසභාගපුග්ගලානන්ති ලජ්ජිනො වා අලජ්ජිනො වා උපජ්ඣායස්ස අවඩ්ඪිකාමෙ සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පන උපජ්ඣායො අලජ්ජී ඔවාදම්පි න ගණ්හාති, ලජ්ජිනො ච එතස්ස විසභාගා හොන්ති, තත්ථ උපජ්ඣායං විහාය ලජ්ජීහෙව සද්ධිං ආමිසාදිපරිභොගො කාතබ්බො. උපජ්ඣායාදිභාවො හෙත්ථ න පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. පරිවෙණං ගන්ත්වාති උපජ්ඣායස්ස පරිවෙණං ගන්ත්වා. ‘‘න සුසාන’’න්ති ඉදං උපලක්ඛණං, උපචාරසීමතො බහි ගන්තුකාමෙන අනාපුච්ඡා ගන්තුං න වට්ටති.

උපජ්ඣායවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

67. සද්ධිවිහාරිකවත්තකථායං සඞ්ගහෙතබ්බො අනුග්ගහෙතබ්බොතිආදීසු අනාදරියං පටිච්ච ධම්මාමිසෙහි අසඞ්ගණ්හන්තානං ආචරියුපජ්ඣායානං දුක්කටං වත්තභෙදත්තා. තෙනෙව පරිවාරෙපි ‘‘නදෙන්තො ආපජ්ජතී’’ති (පරි. 322) වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සද්ධිවිහාරිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

68. නසම්මාවත්තනාදිකථායං වත්තං න පූරෙය්යාති ‘‘වත්තකරණකාලො’’ති වත්ථුවිජානනවසෙන ඤත්වා මානකොසජ්ජාදිවසෙන වා උපජ්ඣායාදීසු ¶ අනාදරෙන වා ‘‘අකාතුං න වට්ටතී’’ති අජානනතාය වා න කරෙය්ය, දුක්කටමෙව. අසඤ්චිච්ච අසතියාතිආදීහි ච අකරොන්තස්ස පන අනාපත්ති. සබ්බානි හි වත්තානි සෙඛියානෙව, තස්මා සෙඛියෙසු වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ සබ්බොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. ගෙහස්සිතපෙමන්ති මෙත්තාපෙමං.

සාදියනං ¶ වා අසාදියනං වා න ජානාතීති ‘‘මයි සාදියන්තෙ අකරොන්තානං ආපත්ති හොති, පටික්ඛිපිත්වා අසාදියන්තෙ ආපත්ති න හොතී’’ති එවං න ජානාතීති අත්ථො. ‘‘තෙසු එකො වත්තසම්පන්නො භික්ඛු…පෙ… තෙසං අනාපත්තී’’ති වචනතො සචෙ කොචි ‘‘තුම්හාකං සද්ධිවිහාරිකෙ, අන්තෙවාසිකෙ වා ගිලානෙ උපට්ඨහිස්සාමි, ඔවාදානුසාසනිආදිකං සබ්බං කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති වදති, තෙ වා සද්ධිවිහාරිකාදයො ‘‘අප්පොස්සුක්කා හොථා’’ති වදන්ති, වත්තං වා න සාදියන්ති, ආචරියුපජ්ඣායානම්පි අනාපත්ති.

නසම්මාවත්තනාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

69. රාධබ්රාහ්මණවත්ථුස්මිං පාළියං උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතොති සකලසරීරෙ සඤ්ජාතපණ්ඩුවණ්ණො. පණ්ඩුවණ්ණස්ස සකලසරීරෙ බ්යාපිතභාවදස්සනත්ථඤ්හි විච්ඡාවචනං කතං. අධිකාරන්ති උපකාරං. කතවෙදිනොති අත්තනො කතං උපකාරං පටිකිරියාය ඤාපකා. උපසම්පදාකම්මවාචාය යං වත්තබ්බං, තං පරියොසානෙ වක්ඛාම. පරිමණ්ඩලෙහීති පරිපුණ්ණෙහි.

71-73. පණ්ණත්තිවීතික්කමන්ති සික්ඛාපදවීතික්කමං. පාළියං පිණ්ඩියාලොපභොජනන්ති ජඞ්ඝපිණ්ඩිමංසබලෙන චරිත්වා ආලොපාලොපවසෙන පරියිට්ඨභොජනං. අතිරෙකලාභොති භික්ඛාහාරතො අධිකලාභො. සඞ්ඝභත්තාදීනං විභාගො සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ආවි භවිස්සති. විහාරොති තිණකුටිකාදිසහිතො පාකාරපරිච්ඡින්නො සකලො සඞ්ඝාරාමො. අඩ්ඪයොගොති එකසාලො දීඝපාසාදො. හත්ථිපිට්ඨිගරුළසණ්ඨානො දීඝපාසාදොතිපි වදන්ති. පාසාදොති චතුරස්සො උච්චො ¶ අනෙකභූමකපාසාදො. හම්මියන්ති මුණ්ඩච්ඡදනො චන්දිකඞ්ගණයුත්තො නාතිඋච්චො පාසාදො. ගුහාති පබ්බතගුහා. පූතිමුත්තන්ති ගොමුත්තං.

රාධබ්රාහ්මණවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

76. සහධම්මිකං වුච්චමානොති ‘‘එවං නිවාසෙතබ්බ’’න්තිආදිනා සික්ඛාපදෙන ඔවදියමානො. වාදං ආරොපෙත්වාති ‘‘ඔලම්බිත්වා නිවාසනාදීසු කො දොසො? යදි දොසො භවෙය්ය ¶ , පරිමණ්ඩලනිවාසනාදීසුපි දොසො සියා’’තිආදිනා නිග්ගහං ආරොපෙත්වා. තංයෙව තිත්ථායතනන්ති දිට්ඨිසඞ්ඛාතතිත්ථමෙව ආයතනං දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානන්ති තිත්ථායතනං. ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමීති ආයස්මන්තං නිස්සාය වසිස්සාමීති අත්ථො.

ආචරියවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

80. යං පුබ්බෙ ලක්ඛණං වුත්තං, තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති න වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධයොජනා දට්ඨබ්බා. පොත්ථකෙසු පන ‘‘න තෙනෙව ලක්ඛණෙනා’’ති එත්ථ න-කාරං ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති වෙදිතබ්බා’’ති ලිඛන්ති, තං පමාදලිඛිතං. තථා හි තෙනෙව ලක්ඛණෙන ආපත්තිභාවෙ ගය්හමානෙ නිස්සයමුත්තකස්සාපි අමුත්තකස්සාපි ආපත්ති එවාති වුත්තලක්ඛණෙන ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. තථා ච ‘‘නිස්සයන්තෙවාසිකෙන හි යාව ආචරියං නිස්සාය වසති, තාව සබ්බං ආචරියවත්තං කාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අනන්තරවචනෙන විරොධො සියා. විසුද්ධිමග්ගෙපි ච –

‘‘නිස්සයාචරිය, උද්දෙසාචරිය, නිස්සයන්තෙවාසික, උද්දෙසන්තෙවාසික, සමානාචරියකා පන යාව නිස්සයඋද්දෙසා අනුපච්ඡින්නා. තාව පටිජග්ගිතබ්බා’’ති (විසුද්ධි. 1.41) –

වුත්තං ¶ . තස්මා වුත්තනයෙන ඉධ පරිගළිතං න-කාරං ආනෙත්වා තෙනෙව සද්ධිවිහාරිකස්ස වුත්තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති න වෙදිතබ්බාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො.

පණාමනාඛමාපනාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා

83. නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථායං ‘‘යො වා එකසම්භොගපරිභොගො, තස්ස සන්තිකෙ නිස්සයො ගහෙතබ්බො’’ති ඉමිනා ලජ්ජීසු එව නිස්සයග්ගහණං නියොජෙති අලජ්ජීසු පටික්ඛිත්තත්තා. එත්ථ ච පරිභොගසද්දෙන එකකම්මාදිකො සංවාසො ගහිතො පච්චයපරිභොගස්ස සම්භොග-සද්දෙන ගහිතත්තා, එතෙන ¶ ච සම්භොගසංවාසානං අලජ්ජීහි සද්ධිං න කත්තබ්බතං දස්සෙති. පරිහාරො නත්ථීති ආපත්තිපරිහාරො නත්ථි. තාදිසොති යත්ථ නිස්සයො ගහිතපුබ්බො, යො ච එකසම්භොගපරිභොගො, තාදිසො. තථා වුත්තන්ති ‘‘ලහුං ආගමිස්සාමී’’ති වුත්තඤ්චෙති අත්ථො. ‘‘චත්තාරි පඤ්ච දිවසානී’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං. යදි එකාහද්වීහෙන සභාගතා පඤ්ඤායති, ඤාතදිවසෙන ගහෙතබ්බොව. අථාපි චතුපඤ්චාහෙනාපි න පඤ්ඤායති, යත්තකෙහි දිවසෙහි පඤ්ඤායති, තත්තකානි අතික්කමෙතබ්බානි. සභාගතං ඔලොකෙමීති පන ලෙසො න කාතබ්බො.

දහරා සුණන්තීති එත්ථ අසුත්වාපි ආගමිස්සති, කෙනචි අන්තරායෙන චිරායතීති සඤ්ඤාය සති ලබ්භතෙව පරිහාරො. තෙනාහ ‘‘ඉධෙවාහං වසිස්සාමීති පහිණති, පරිහාරො නත්ථී’’ති.

එකදිවසම්පි පරිහාරො නත්ථීති ගමනෙ නිරුස්සාහං සන්ධාය වුත්තං. සඋස්සාහස්ස පන සෙනාසනපටිසාමනාදිවසෙන කතිපාහෙ ගතෙපි න දොසො.

තත්රෙව වසිතබ්බන්ති තත්ර සභාගට්ඨානෙ එව නිස්සයං ගහෙත්වා වසිතබ්බං. ‘‘තංයෙව විහාරං…පෙ… වසිතුං වට්ටතී’’ති ඉමිනා උපජ්ඣායෙ සඞ්ගණ්හන්තෙයෙව තංසමොධානෙ නිස්සයපටිප්පස්සද්ධි වුත්තා, තස්මිං පන කොධෙන ¶ වා ගණනිරපෙක්ඛතාය වා අසඞ්ගණ්හන්තෙ අඤ්ඤෙසු ගහිතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති දස්සෙති.

ආචරියම්හා නිස්සයපටිප්පස්සද්ධියං වුත්තො ‘‘කොචි ආචරියො’’තිආදිකො නයො උපජ්ඣායපක්කමනාදීසුපි නෙත්වා තත්ථ ච වුත්තො ඉධාපි නෙත්වා යථාරහං යොජෙතබ්බො.

ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසන්තීති උපචාරසීමතො බහි අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ අන්තෙවාසිකානං වසනට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම වසන්ති. තෙන බහිඋපචාරෙපි අන්තෙවාසිකාදීනං වසනට්ඨානතො ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තරෙ ආසන්නපදෙසෙ වසති, නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති දස්සෙති. අන්තොඋපචාරසීමායං පන ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා වසතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතෙව.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා

84. උපජ්ඣාචරියලක්ඛණකථායං ¶ න සාමණෙරො උපට්ඨාපෙතබ්බොති උපජ්ඣායෙන හුත්වා න පබ්බාජෙතබ්බො. අසෙක්ඛස්ස අයන්ති අසෙක්ඛො, ලොකියලොකුත්තරො සීලක්ඛන්ධො.

අන්තග්ගාහිකායාති සස්සතුච්ඡෙදකොට්ඨාසග්ගාහිකාය. පච්ඡිමානි ද්වෙති අප්පස්සුතො හොති, දුප්පඤ්ඤො හොතීති ඉමානි ද්වෙ අඞ්ගානි. පච්ඡිමානි තීණීති න පටිබලො උප්පන්නං කුක්කුච්චං ධම්මතො විනොදෙතුං, ආපත්තිං න ජානාති, ආපත්තියා වුට්ඨානං න ජානාතීති ඉමානි තීණි. කුක්කුච්චස්ස හි පාළිඅට්ඨකථානයසඞ්ඛාතධම්මතො විනොදෙතුං අපටිබලතා නාම අබ්යත්තතා එව හොතීති සාපි ආපත්තිඅඞ්ගමෙව වුත්තා.

අභිවිසිට්ඨො උත්තමො සමාචාරො ආභිසමාචාරො, වත්තපටිවත්තසීලං. තං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තා ඛන්ධකසික්ඛාපදසඞ්ඛාතා සික්ඛා ආභිසමාචාරිකා. සික්ඛාපදම්පි හි තං තත්ථ පටිපූරණත්ථිකෙහි උග්ගහණාදිවසෙන සික්ඛිතබ්බතො ‘‘සික්ඛා’’ති වුච්චති. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතා කාරණභූතාති ආදිබ්රහ්මචරියකා සික්ඛා, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛාපදං. තෙනෙව ¶ විසුද්ධිමග්ගෙපි ‘‘උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛාපදං ආදිබ්රහ්මචරියකං, ඛන්ධකවත්තපඅයාපන්නං ආභිසමාචාරික’’න්ති (විසුද්ධි. 1.11) වුත්තං. තස්මා සෙක්ඛපණ්ණත්තිය’’න්ති එත්ථ සික්ඛිතබ්බතො සෙක්ඛා, භගවතා පඤ්ඤත්තත්තා පණ්ණත්ති. සබ්බාපි උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නා සික්ඛාපදපණ්ණත්ති ‘‘සෙක්ඛපණ්ණත්තී’’ති වුත්තාති ගහෙතබ්බා. නාමරූපපරිච්ඡෙදෙති එත්ථ කුසලත්තිකාදීහි වුත්තං ජාතිභූමිපුග්ගලසම්පයොගවත්ථාරම්මණකම්මද්වාරලක්ඛණරසාදිභෙදෙහි වෙදනාක්ඛන්ධාදිචතුබ්බිධං සනිබ්බානං නාමං, භූතුපාදායභෙදං රූපඤ්ච පරිච්ඡින්දිත්වා ජානනපඤ්ඤා, තප්පකාසකො ච ගන්ථො නාමරූපපරිච්ඡෙදො නාම. ඉමිනා අභිධම්මත්ථකුසලෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙති. සික්ඛාපෙතුන්ති උග්ගණ්හාපෙතුං.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා

86. තිත්ථියපරිවාසකථායං ආජීවකස්ස වාතිආදීසු අකිරියවාදී ආජීවකො නාම, කිරියවාදිනො පන නිගණ්ඨාපි අඤ්ඤෙපි නග්ගතිත්ථිකා අචෙලකපදෙ සඞ්ගහිතා. සබ්බථා නග්ගස්සෙව ¶ තිත්ථියපරිවාසො විහිතො. සො ච තෙනෙව නග්ගවෙසෙන භික්ඛූනං සන්තිකං ආගතස්ස, න පටිච්ඡාදෙත්වා ආගතස්සාති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ සොපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සොපීති ආජීවකො.

ආමිසකිඤ්චික්ඛසම්පදානං නාම අප්පමත්තකස්ස දෙය්යධම්මස්ස අනුප්පදානං. රූපූපජීවිකාති අත්තනො රූපමෙව නිස්සාය ජීවන්තියො. වෙසියා ගොචරො බහුලං පවත්තිට්ඨානං අස්සාති වෙසියාගොචරො. එස නයො සබ්බත්ථ. යොබ්බන්නාතීතාති අනිවිද්ධා එව මහල්ලිකභාවං පත්තා ථුල්ලකුමාරී එවාති වුත්තං. ආදායස්සාති ආදානස්ස ගහණස්ස.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

88-9. පඤ්චාබාධාදිවත්ථූසු ¶ පාළියං සොම්හි අරොගො, විබ්භමිස්සාමීති සො අහං අරොගො, විබ්භමිස්සාමීති අත්ථො. නඛපිට්ඨිප්පමාණන්ති කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛපිට්ඨි අධිප්පෙතා. ‘‘පටිච්ඡන්නෙ ඨානෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං හොති, වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා අප්පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ තාදිසම්පි න වට්ටති, පටිච්ඡන්නට්ඨානෙපි ච වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතොපි න වට්ටතීති සිද්ධමෙව හොති. පාකටට්ඨානෙපි පන නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඌනතරං අවඩ්ඪනකං වට්ටතීති යෙ ගණ්හෙය්යුං, තෙසං තං ගහණං පටිසෙධෙතුං ‘‘මුඛෙ පනා’’තිආදි වුත්තං.

කොලට්ඨිමත්තකොපීති බදරට්ඨිප්පමාණොපි. අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතොපි න වට්ටතීති එත්ථ පි-සද්දෙන කොලට්ඨිමත්තතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සච්ඡවිං කාරෙත්වා’’ති, විජ්ජමානච්ඡවිං කත්වාති අත්ථො. ‘‘සඤ්ඡවි’’න්ති වා පාඨො, සඤ්ජාතච්ඡවින්ති අත්ථො. ගණ්ඩාදීසු වූපසන්තෙසුපි ගණ්ඩානං විවණ්ණම්පි හොති, තං වට්ටති.

පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණන්ති රත්තපදුමසෙතපදුමපුප්ඵදලවණ්ණං. කුට්ඨෙ වුත්තනයෙනෙවාති පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ අවඩ්ඪනකං වට්ටති, අඤ්ඤත්ථ න කිඤ්චිපි වට්ටතීති වුත්තනයං දස්සෙති. සොසබ්යාධීති ඛයරොගො. යක්ඛුම්මාරොති කදාචි කදාචි ආගන්ත්වා භූමියං පාතෙත්වා හත්ථමුඛාදිකං අවයවං භූමියං ඝංසනකො යක්ඛොව රොගො.

පඤ්චාබාධවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

90. න ¶ දානාහං දෙවස්ස භටොති ආපුච්ඡතීති රඤ්ඤා එව දින්නට්ඨානන්තරං සන්ධාය වුත්තං. යො පන රාජකම්මිකෙහි අමච්චාදීහි ඨපිතො, අමච්චාදීනං එව වා භටො හොති, තෙන තං තං අමච්චාදිම්පි ආපුච්ඡිතුං වට්ටති.

රාජභටවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

91. තස්මාති ¶ භගවා සයං යස්මා ධම්මස්සාමී, තස්මා අඞ්ගුලිමාලං එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බාජෙසි, භික්ඛූනං පන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තො එවමාහාති අධිප්පායො. එවං ජානන්තීති සීලවා ජාතොති ජානන්ති.

92. උපරමන්ති විරමන්ති. භින්දිත්වාති අන්දුබන්ධනං භින්දිත්වා. ඡින්දිත්වාති සඞ්ඛලිකං ඡින්දිත්වා. මුඤ්චිත්වාති රජ්ජුබන්ධනං මුඤ්චිත්වා. විවරිත්වාති ගාමබන්ධනාදීසු ගාමද්වාරාදීනං විවරිත්වා. අපස්සමානානන්ති පුරිසගුත්තියං ගොපකානං අපස්සන්තානං.

95. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘කසාහතො කතදණ්ඩකම්මො’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව.

96. පලාතොපීති ඉණසාමිකානං ආගමනං ඤත්වා භයෙන පලාතො. ගීවා හොතීති ඉණායිකභාවං ඤත්වා අනාදරෙන ඉණමුත්තකෙ භික්ඛුභාවෙ පවෙසිතත්තා. උපඩ්ඪුපඩ්ඪන්ති ථොකථොකං. දාතබ්බමෙවාති ඉණායිකෙන ධනං සම්පටිච්ඡතු වා මා වා, දානෙ සඋස්සාහෙනෙව භවිතබ්බං. අඤ්ඤෙහි ච භික්ඛූහි ‘‘මා ධුරං නික්ඛිපාහී’’ති වත්වා සහායකෙහි භවිතබ්බන්ති දස්සෙති. ධුරනික්ඛෙපෙන හිස්ස භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බතා සියාති.

ඉණායිකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

97. ‘‘දාසචාරිත්තං ¶ ආරොපෙත්වා කීතො’’ති ඉමිනා දාසභාවපරිමොචනත්ථාය කීතකං නිවත්තෙති. තාදිසො හි ධනක්කීතොපි අදාසො එව. තත්ථ තත්ථ චාරිත්තවසෙනාති තස්මිං තස්මිං ජනපදෙ දාසපණ්ණජ්ඣාපනාදිනා ¶ අදාසකරණනියාමෙන. අභිසෙකාදීසු සබ්බබන්ධනානි මොචාපෙන්ති, තං සන්ධාය ‘‘සබ්බසාධාරණෙනා’’ති වුත්තං.

සයමෙව පණ්ණං ආරොපෙන්ති, න වට්ටතීති තා භුජිස්සිත්ථියො ‘‘මයම්පි වණ්ණදාසියො හොමා’’ති අත්තනො රක්ඛණත්ථාය සයමෙව රාජූනං දාසිපණ්ණෙ අත්තනො නාමං ලිඛාපෙන්ති, තාසං පුත්තාපි රාජදාසාව හොන්ති, තස්මා තෙ පබ්බාජෙතුං න වට්ටති. තෙහි අදින්නා න පබ්බාජෙතබ්බාති යත්තකා තෙසං සාමිනො, තෙසු එකෙන අදින්නෙපි න පබ්බාජෙතබ්බා.

භුජිස්සෙ පන කත්වා පබ්බාජෙතුං වට්ටතීති යස්ස විහාරස්ස තෙ ආරාමිකා දින්නා, තස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝං ඤාපෙත්වා ඵාතිකම්මෙන ධනානි දත්වා භුජිස්සෙ කත්වා පබ්බාජෙතුං වට්ටති. තක්කං සීසෙ ආසිත්තකසදිසාව හොන්තීති කෙසුචි ජනපදෙසු අදාසෙ කරොන්තා තක්කං සීසෙ ආසිඤ්චන්ති, තෙන කිර තෙ අදාසා හොන්ති, එවමිදම්පි ආරාමිකවචනෙන දානම්පීති අධිප්පායො. තථා දින්නෙපි සඞ්ඝස්ස ආරාමිකදාසො එවාති ‘‘නෙව පබ්බාජෙතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘තාවකාලිකො නාමා’’ති වුත්තත්තා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා වා පච්ඡාපි ගහෙතුකාමතාය වා දින්නං සබ්බං තාවකාලිකමෙවාති ගහෙතබ්බං. නිස්සාමිකදාසො නාම යස්ස සාමිකුලං අඤ්ඤාතිකං මරණෙන පරික්ඛීණං, න කොචි තස්ස දායාදො, සො පන සමානජාතිකෙහි වා නිවාසගාමවාසීහි වා ඉස්සරෙහි වා භුජිස්සො කතොව පබ්බාජෙතබ්බො. දෙවදාසාපි දාසා එව. තෙ හි කත්ථචි දෙසෙ රාජදාසා හොන්ති, කත්ථචි විහාරදාසා, තස්මා පබ්බාජෙතුං න වට්ටති. දාසම්පි පබ්බාජෙත්වා සාමිකෙ දිස්වා පටිච්ඡාදනත්ථං අපනෙන්තො පදවාරෙන අදින්නාදානාපත්තියා කාරෙතබ්බො, දාසස්ස පන පලායතො අනාපත්ති.

කම්මාරභණ්ඩුවත්ථාදිකථාවණ්ණනා

98. භණ්ඩුකම්මාපුච්ඡානාදිකථායං කම්මාරභණ්ඩූති දහරතාය අමොළිබන්ධො මුණ්ඩිකසීසො කම්මාරදාරකො ¶ එව වුත්තො. තුලාධාරමුණ්ඩකොති එත්ථ තුලාධාරාති තම්බසුවණ්ණාදීනං තුලං හත්ථෙන ධාරෙතීති ¶ කම්මාරා ‘‘තුලාධාරා’’ති වුත්තා, තෙසු එකො මුණ්ඩිකසීසො දහරොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පඤ්චසිඛො තරුණදාරකො’’ති. එකාව සිඛා පඤ්ච වෙණියො කත්වා බන්ධනෙන පඤ්චසිඛාති වුච්චති, සා එතස්ස අත්ථීති පඤ්චසිඛො, තස්ස සිඛං ඡින්දන්තා කඤ්චි භික්ඛුං අජානාපෙත්වාව පබ්බාජෙසුං. තෙන භණ්ඩුකම්මාපලොකනං අනුඤ්ඤාතං. සීමාපරියාපන්නෙති බද්ධසීමාය සති තදන්තොගධෙ, අසති උපචාරසීමන්තොගධෙති අත්ථො. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝං අපලොකෙතුං භණ්ඩුකම්මායා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, න පන අනපලොකෙන්තස්ස ආපත්ති වුත්තා, තථාපි අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බෙ ආපුච්ඡිතා අම්හෙහීතිසඤ්ඤිනො…පෙ… පබ්බාජෙන්තස්සපි අනාපත්තී’’ති වුත්තත්තා සඤ්චිච්ච අනාපුච්ඡා කෙසෙ ඔහාරෙන්තස්ස දුක්කටමෙවාති දට්ඨබ්බං. කෙසොරොපනම්පි සමණපබ්බජනවොහාරං ලභතීති ආහ ‘‘ඉමස්ස සමණකරණ’’න්තිආදි. එකසිඛාමත්තධරොති එත්ථ එකෙන කෙසෙන සිඛා එකසිඛාති වදන්ති, අප්පකෙසාව සිඛා එවං වුත්තාති ගහෙතබ්බා. එකකෙසම්පි පන අනාපුච්ඡා ඡින්දිතුං න වට්ටතියෙව.

100. වාමහත්ථෙනාති දක්ඛිණහත්ථෙන භුඤ්ජනතො වුත්තං.

103-4. නිස්සයමුච්චනකස්ස වත්තෙසු පඤ්චකඡක්කෙසු පන ‘‘උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානි…පෙ… අනුබ්යඤ්ජනසො’’ති එත්ථ සබ්බොපි චායං පභෙදො මාතිකාට්ඨකථායං ඤාතායං ඤාතො හොති. ‘‘ආපත්තිං ජානාති, අනාපත්තිං ජානාතී’’ති ඉදඤ්ච අත්තනා ඤාතට්ඨානෙසු ආපත්තාදිං සන්ධාය වුත්තන්ති න ගහෙතබ්බං.

කම්මාරභණ්ඩුවත්ථාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

105. පොක්ඛරවස්සන්ති පොක්ඛරෙ පදුමගච්ඡෙ විය අතෙමිතුකාමානං සරීරතො පවට්ටනකවස්සං. තස්මිං කිර වස්සන්තෙ තෙමිතුකාමාව තෙමෙන්ති, න ඉතරෙ. ‘‘භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වත්වා ගතො නාම නත්ථීති අත්තනො සන්තකෙ රජ්ජෙ සබ්බම්පි සාපතෙය්යං සයමෙව පරිභුඤ්ජිස්සතීති ගාරවෙන ¶ සුද්ධොදනමහාරාජාපි න නිමන්තෙසි, ගන්ත්වා පන ගෙහෙ සකලරත්තිං මහාදානඤ්චෙව බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස ආසනපඤ්ඤත්තිට්ඨානාලඞ්කාරඤ්ච සංවිදහන්තොව වීතිනාමෙසි.

න ¶ කොචි…පෙ… පත්තං වා අග්ගහෙසීති භගවා අත්තනො පිතු නිවෙසනමෙව ගමිස්සතීතිසඤ්ඤාය නග්ගහෙසි. කුලනගරෙති ඤාතිකුලන්තකෙ නගරෙ. පිණ්ඩචාරියවත්තන්ති අත්තනො ඤාතිගාමෙසුපි සපදානචාරිකවත්තං. භික්ඛාය චාරො චරණං එතස්සාති භික්ඛාචාරො, ඛත්තියො.

උත්තිට්ඨෙති උත්තිට්ඨිත්වා පරෙසං ඝරද්වාරෙ උද්දිස්ස ඨත්වා ගහෙතබ්බපිණ්ඩෙ. නප්පමජ්ජෙය්යාති නිමන්තනාදිවසෙන ලබ්භමානපණීතභොජනං පටික්ඛිපිත්වා පිණ්ඩාය චරණවසෙන තත්ථ නප්පමජ්ජෙය්ය. ධම්මන්ති අනෙසනං පහාය සපදානං චරන්තො තමෙව භික්ඛාචරියධම්මං සුචරිතං චරෙය්ය. සුඛං සෙතීති චතූහි ඉරියාපථෙහි සුඛං විහරතීති අත්ථො.

දුතියගාථායං න නං දුච්චරිතන්ති වෙසියාදිභෙදෙ අගොචරෙ චරණවසෙන තං යථාවුත්තං ධම්මං දුච්චරිතං න ච චරෙ. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉමං පන ගාථං සුත්වාති නිවෙසනෙ නිසින්නෙන භගවතා ඤාතිසමාගමෙ අත්තනො පිණ්ඩාය චරණං නිස්සාය පවත්තාය ගාථාය වුත්තං ඉමං දුතියගාථං සුත්වා.

ධම්මපාලජාතකන්තිආදීසු පන තතො පරකාලෙසුපි රඤ්ඤො පවත්ති පරිනිබ්බානං පාපෙත්වා යථාපසඞ්ගවසෙන දස්සෙතුං වුත්තා. තෙනාහ ‘‘සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකත්වා’’තිආදි. සිරිගබ්භං ගන්ත්වාති එත්ථ යදි හි භගවා තදහෙව ගන්ත්වා න පස්සෙය්ය, සා හදයෙන ඵලිතෙන මරෙය්යාති අගමාසීති දට්ඨබ්බං.

තං දිවසමෙවාති තස්මිං රාහුලමාතුදස්සනදිවසෙයෙව. ධම්මපදට්ඨකථායං පන ‘‘සත්ථා කපිලපුරං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසී’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 1.12 නන්දත්ථෙරවත්ථු) වුත්තං. කෙසවිස්සජ්ජනන්ති රාජමොළිබන්ධනත්ථං කුමාරකාලෙ බන්ධිතසිඛාවෙණිමොචනං, තං කිර කරොන්තා මඞ්ගලං කරොන්ති. සාරත්ථදීපනියං පන ‘‘කෙසවිස්සජ්ජනන්ති කුලමරියාදවසෙන කෙසොරොපන’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.105) වුත්තං. පට්ටබන්ධොති ‘‘අසුකරාජා’’ති නළාටෙ සුවණ්ණපට්ටබන්ධනං. අභිනවපාසාදප්පවෙසමඞ්ගලං ඝරමඞ්ගලං. ඡත්තුස්සාපනෙ මඞ්ගලං ඡත්තමඞ්ගලං. ජනපදකල්යාණීති ¶ ජනපදම්හි කල්යාණී පරෙහි අසාධාරණෙහි පඤ්චකල්යාණාදීහි සහිතත්තා සා එවං වුත්තා. තුවටන්ති සීඝං. අනිච්ඡමානන්ති මනසා අරොචෙන්තං, වාචාය පන භගවතා ‘‘පබ්බජිස්සසි නන්දා’’ති වුත්තෙ ගාරවෙන පටික්ඛිපිතුං අවිසහන්තො ‘‘ආමා’’ති අවොච. භගවා ච එතෙන ලෙසෙන පබ්බාජෙසි.

බ්රහ්මරූපවණ්ණන්ති ¶ බ්රහ්මරූපසමානරූපං. ත්යස්සාති තෙ අස්ස. නිවත්තෙතුං න විසහීති ‘‘මා නං නිවත්තයිත්ථා’’ති භගවතා වුත්තත්තා නාසක්ඛි. සත්තවිධං අරියධනන්ති –

‘‘සද්ධාධනං සීලධනං, හිරිඔත්තප්පියං ධනං;

සුතධනඤ්ච චාගො ච, පඤ්ඤා වෙ සත්තමං ධන’’න්ති. (අ. නි. 7.5, 6) –

එවං වුත්තං සත්තවිධං අරියධනං. අධිමත්තං රාහුලෙති රාහුලෙ පබ්බජිතෙ නන්දපබ්බජ්ජාය උප්පන්නදුක්ඛතොපි අධිකතරං දුක්ඛං අහොසීති අත්ථො. ඉතො පච්ඡාති ඉතො වුත්තසොකුප්පත්තිතො අපරදිවසෙසු අනාගාමීනං ඤාතිසිනෙහපටිඝචිත්තුප්පාදාභාවා. පාළියං පුත්තපෙමන්තිආදි රඤ්ඤා පුත්තසිනෙහස්ස තිබ්බභාවං දස්සෙතුං වුත්තං. පුත්තසිනෙහො හි අත්තනා සහජාතපීතිවෙගසමුට්ඨිතානං රූපධම්මානං සකලසරීරං ඛොභෙත්වා පවත්තනවසෙන ‘‘ඡවිං…පෙ… අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති වුත්තො. අත්තනො පියතරාති භගවන්තං සන්ධාය වදති. පුත්තෙති රාහුලං. සද්දහන්තෙනාති තස්ස වචනෙන අවෙමතිකෙනාති අත්ථො. විමතියා සති ආපත්ති එව.

රාහුලවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා

106. සාමණෙරසික්ඛාපදාදීසු පාළියං සික්ඛාපදානීති සික්ඛාකොට්ඨාසා. අධිසීලසික්ඛානං වා අධිගමූපායා. පාණොති පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්ස අතිපාතනං පබන්ධවසෙන පවත්තිතුං අදත්වා සත්ථාදීහි අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පාතනං පාණාතිපාතො. පාණවධොති අත්ථො. සො ¶ පන අත්ථතො පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනාව. තස්මා පාණාතිපාතා වෙරමණි, වෙරහෙතුතාය වෙරසඞ්ඛාතං පාණාතිපාතාදිපාපධම්මං මණති නීහරතීති විරති ‘‘වෙරමණී’’ති වුච්චති, විරමති එතායාති වා ‘‘විරමණී’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘වෙරමණී’’ති සමාදානවිරති වුත්තා. එස නයො සෙසෙසුපි.

අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, ථෙය්යචෙතනාව. අබ්රහ්මචරියන්ති අසෙට්ඨචරියං, මග්ගෙන මග්ගපටිපත්තිසමුට්ඨාපිකා මෙථුනචෙතනා. මුසාති අභූතවත්ථු, තස්ස වාදො අභූතතං ඤත්වාව භූතතො ¶ විඤ්ඤාපනචෙතනා මුසාවාදො. පිට්ඨපූවාදිනිබ්බත්තසුරා චෙව පුප්ඵාසවාදිභෙදං මෙරයඤ්ච සුරාමෙරයං. තදෙව මදනීයට්ඨෙන මජ්ජඤ්චෙව පමාදකාරණට්ඨෙන පමාදට්ඨානඤ්ච, තං යාය චෙතනාය පිවති, තස්ස එතං අධිවචනං.

අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා අයං අරියානං භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන භොජනන්ති ඉධ සබ්බං යාවකාලිකං වුච්චති, තස්ස අජ්ඣොහරණං ඉධ උත්තරපදලොපෙන ‘‘භොජන’’න්ති අධිප්පෙතං. විකාලෙ භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනං, විකාලෙ වා යාවකාලිකස්ස භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනන්තිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො, අත්ථතො විකාලෙ යාවකාලිකඅජ්ඣොහරණචෙතනාව.

සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනං විසූකදස්සනං, නච්චගීතාදිදස්සනසවනානඤ්චෙව වට්ටකයුද්ධජූතකීළාදිසබ්බකීළානඤ්ච නාමං. දස්සනන්ති චෙත්ථ පඤ්චන්නම්පි විඤ්ඤාණානං යථාසකං විසයස්ස ආලොචනසභාවතාය දස්සන-සද්දෙන සඞ්ගහෙතබ්බත්තා සවනම්පි සඞ්ගහිතං. නච්චගීතවාදිත-සද්දෙහි චෙත්ථ අත්තනො නච්චනගායනාදීනිපි සඞ්ගහිතානීති දට්ඨබ්බං.

මාලාති බද්ධමබද්ධං වා අන්තමසො සුත්තාදිමයම්පි අලඞ්කාරත්ථාය පිළන්ධියමානං ‘‘මාලා’’ත්වෙව වුච්චති. ගන්ධන්ති වාසචුණ්ණාදිවිලෙපනතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති පිසිත්වා ගහිතං ඡවිරාගකරණඤ්චෙව ගන්ධජාතඤ්ච. ධාරණං නාම පිළන්ධනං. මණ්ඩනං නාම ඌනට්ඨානපූරණං. ගන්ධවසෙන, ඡවිරාගවසෙන ච සාදියනං විභූසනං නාම. මාලාදීසු වා ධාරණාදීනි යථාක්කමං ¶ යොජෙතබ්බානි. තෙසං ධාරණාදීනං ඨානං කාරණං වීතික්කමචෙතනා.

උච්චාති උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථො නිපාතො, උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං ආසන්දාදි. මහාසයනං අකප්පියත්ථරණෙහි අත්ථතං, සලොහිතවිතානඤ්ච. එතෙසු හි ආසනං, සයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයන-සද්දෙහි ගහිතානි උත්තරපදලොපෙන. ජාතරූපරජතපටිග්ගහණාති එත්ථ රජත-සද්දෙන දාරුමාසකාදි සබ්බං රූපියං සඞ්ගහිතං, මුත්තාමණිආදයොපෙත්ථ ධඤ්ඤඛෙත්තවත්ථාදයො ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. පටිග්ගහණ-සද්දෙන පටිග්ගාහාපනසාදියනානි සඞ්ගහිතානි. නාසනවත්ථූති පාරාජිකට්ඨානතාය ලිඞ්ගනාසනාය කාරණං.

107. පාළියං සබ්බං සඞ්ඝාරාමං ආවරණං කරොන්තීති සබ්බසඞ්ඝාරාමෙ පවෙසනිවාරණං කරොන්ති. සඞ්ඝාරාමො ආවරණං කාතබ්බොති සඞ්ඝාරාමො ආවරණො කාතබ්බො, සඞ්ඝාරාමෙ වා ආවරණං ¶ කාතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනෙව ‘‘තත්ථ ආවරණං කාතු’’න්ති භුම්මවසෙන වුත්තං. ආහාරං ආවරණන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘යත්ථ වා වසතී’’ති ඉමිනා සාමණෙරස්ස වස්සග්ගෙන ලද්ධං වා සකසන්තකමෙව වා නිබද්ධවසනකසෙනාසනං වුත්තං. යත්ථ වා පටික්කමතීති ආචරියුපජ්ඣායානං වසනට්ඨානං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘අත්තනො’’තිආදි. අත්තනොති හි සයං, ආචරියස්ස, උපජ්ඣායස්ස වාති අත්ථො. දණ්ඩෙන්ති විනෙන්ති එතෙනාති දණ්ඩො, සො එව කත්තබ්බත්තා කම්මන්ති දණ්ඩකම්මං, ආවරණාදි. උදකං වා පවෙසෙතුන්ති පොක්ඛරණීආදිඋදකෙ පවෙසෙතුං.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා

108. සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකානම්පීති උපසම්පන්නෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙසුපි හි ආචරියුපජ්ඣායෙසු යථා ඔරමන්ති, තථා තෙසං නිග්ගහං අකරොන්තෙසු අඤ්ඤෙහි ආවරණාදිනිග්ගහකම්මං කාතබ්බමෙව. සඞ්ගණ්හන්තීති ‘‘පරපරිසතො භින්දිත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති දානාදිචතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි (දී. නි. 3.210; අ. නි. 4.32, 256) උපලාළනවසෙන ¶ සඞ්ගණ්හන්ති. සො භිජ්ජතු වා මා වා, සඞ්ගණ්හන්තස්ස පයොගෙ ආපත්ති එව. භින්දිත්වා ගණ්හිතුං න වට්ටතීති භින්දිතුම්පි න වට්ටති, ගණ්හිතුම්පි න වට්ටතීති අත්ථො. ආදීනවං පන වත්තුං වට්ටතීති සාසනගාරවෙන වා පරානුද්දයතාය වා වත්තුං වට්ටති, න පරිසලොලතාය.

‘‘සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භතී’’ති ඉමිනා වස්සච්ඡෙදං දස්සෙති. උපසම්පන්නානම්පි පාරාජිකසමාපත්තියා සරණගමනාදිසාමණෙරභාවස්සාපි විනස්සනතො සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භති, සඞ්ඝලාභම්පි තෙ න ලභන්තීති වෙදිතබ්බං. පුරිමිකාය පුන සරණානි ගහිතානීති සරණග්ගහණෙන සහ තදහෙවස්ස වස්සූපගමනම්පි දස්සෙති. පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකන්ති වස්සාවාසිකලාභග්ගහණදස්සනමත්තමෙවෙතං, තතො පුරෙපි, පච්ඡාපි වා වස්සාවාසිකඤ්ච චීවරමාසෙසු සඞ්ඝෙ උප්පන්නං කාලචීවරඤ්ච පුරිමිකාය උපගන්ත්වා අවිපන්නසීලො සාමණෙරො ලභති එව. සචෙ පච්ඡිමිකාය ගහිතානීති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනඤ්ච ඡින්නවස්සතඤ්ච දස්සෙති. තස්ස හි කාලචීවරෙ භාගො න පාපුණාති. තස්මා ‘‘අපලොකෙත්වා ලාභො දාතබ්බො’’ති වුත්තං.

වස්සාවාසිකලාභො ¶ පන යදි සෙනාසනසාමිකා දායකා සෙනාසනගුත්තත්ථාය පච්ඡිමිකාය උපගන්ත්වා වත්තං කත්වා අත්තනො සෙනාසනෙ වසන්තස්සපි වස්සාවාසිකං දාතබ්බන්ති වදන්ති, අනපලොකෙත්වාපි දාතබ්බොව. යං පන සාරත්ථදීපනියං ‘‘පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකං ලච්ඡතීති පච්ඡිමිකාය පුන වස්සං උපගතත්තා ලච්ඡතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.108) වුත්තං, තම්පි වස්සාවාසිකෙ දායකානං ඉමං අධිප්පායං නිස්සාය වුත්තඤ්චෙ, සුන්දරං. සඞ්ඝිකං, කාලචීවරම්පි සන්ධාය වුත්තඤ්චෙ, න යුජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

න අජානිත්වාති ‘‘සුරා’’ති අජානිත්වා පිවතො පාණාතිපාතවෙරමණිආදිසබ්බසීලභෙදං, සරණභෙදඤ්ච න ආපජ්ජති, අකුසලං පන සුරාපානවෙරමණිසීලභෙදො ච හොති මාලාදිධාරණාදීසු වියාති දට්ඨබ්බං. ඉතරානීති විකාලභොජනවෙරමණිආදීනි. තානිපි හි සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තස්ස තං තං භිජ්ජති එව, ඉතරීතරෙසං පන අභිජ්ජමානෙන නාසනඞ්ගානි න හොන්ති. තෙනෙව ‘‘තෙසු භින්නෙසූ’’ති භෙදවචනං වුත්තං.

අච්චයං ¶ දෙසාපෙතබ්බොති ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චගමා’’තිආදිනා සඞ්ඝමජ්ඣෙ දෙසාපෙත්වා සරණසීලං දාතබ්බන්ති අධිප්පායො පාරාජිකත්තා තෙසං. තෙනාහ ‘‘ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො’’ති. අයමෙව හි නාසනා ඉධ අධිප්පෙතාති ලිඞ්ගනාසනාකාරණෙහි පාණාතිපාතාදීහි අවණ්ණභාසනාදීනං සහ පතිතත්තා වුත්තං.

නනු ච කණ්ටකසාමණෙරොපි මිච්ඡාදිට්ඨිකො එව, තස්ස ච හෙට්ඨා දණ්ඩකම්මනාසනාව වුත්තා. ඉධ පන මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස ලිඞ්ගනාසනා වුච්චති, කො ඉමෙසං භෙදොති චොදනං මනසි නිධායාහ ‘‘සස්සතුච්ඡෙදානඤ්හි අඤ්ඤතරදිට්ඨිකො’’ති. එත්ථ චායමධිප්පායො – යො හි ‘‘අත්තා ඉස්සරො වා නිච්චො ධුවො’’තිආදිනා වා ‘‘අත්තා උච්ඡිජ්ජිස්සති විනස්සිස්සතී’’තිආදිනා වා තිත්ථියපරිකප්පිතං යං කිඤ්චි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිං දළ්හං ගහෙත්වා වොහරති, තස්ස සා පාරාජිකට්ඨානං හොති. සො ච ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො. යො පන ඊදිසං දිට්ඨිං අග්ගහෙත්වා සාසනිකොව හුත්වා කෙවලං බුද්ධවචනාධිප්පායං විපරීතතො ගහෙත්වා භික්ඛූහි ඔවදියමානොපි අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා වොහරති, තස්ස සා දිට්ඨි පාරාජිකං න හොති, සො පන කණ්ටකනාසනාය එව නාසෙතබ්බොති.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

109. පණ්ඩකවත්ථුස්මිං ¶ ආසිත්තඋසූයපක්ඛපණ්ඩකා තයොපි පුරිසභාවලිඞ්ගාදියුත්තා අහෙතුකපටිසන්ධිකා, තෙ ච කිලෙසපරියුට්ඨානස්ස බලවතාය නපුංසකපණ්ඩකසදිසත්තා ‘‘පණ්ඩකා’’ති වුත්තා. තෙසු ආසිත්තඋසූයපණ්ඩකානං ද්වින්නං කිලෙසපරියුට්ඨානං යොනිසොමනසිකාරාදීහි වීතික්කමතො නිවාරෙතුම්පි සක්කා, තෙන තෙ පබ්බාජෙතබ්බා වුත්තා. පක්ඛපණ්ඩකස්ස පන කාළපක්ඛෙසු උම්මාදො විය කිලෙසපරිළාහො අවත්ථරන්තො ආගච්ඡති, වීතික්කමං පත්වා එව ච නිවත්තති. තස්මා සො තස්මිං පක්ඛෙ න පබ්බාජෙතබ්බොති වුත්තො. තදෙතං විභාගං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස පරෙස’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසිත්තස්සාති මුඛෙ ආසිත්තස්ස අත්තනොපි අසුචිමුච්චනෙන ¶ පරිළාහො වූපසම්මති. උසූයාය උප්පන්නායාති උසූයාය වසෙන අත්තනො සෙවෙතුකාමතාරාගෙ උප්පන්නෙ අසුචිමුත්තියා පරිළාහො වූපසම්මති.

‘‘බීජානි අපනීතානී’’ති වුත්තත්තා බීජෙසු ඨිතෙසු නිමිත්තමත්තෙ අපනීතෙ පණ්ඩකො න හොති. භික්ඛුනොපි අනාබාධපච්චයා තදපනයනෙ ථුල්ලච්චයමෙව, න පන පණ්ඩකත්තං, බීජෙසු පන අපනීතෙසු අඞ්ගජාතම්පි රාගෙන කම්මනියං න හොති, පුමභාවො විගච්ඡති, මස්සුආදිපුරිසලිඞ්ගම්පි උපසම්පදාපි විගච්ඡති, කිලෙසපරිළාහොපි දුන්නිවාරවීතික්කමො හොති නපුංසකපණ්ඩකස්ස විය. තස්මා ඊදිසො උපසම්පන්නොපි නාසෙතබ්බොති වදන්ති. යදි එවං කස්මා බීජුද්ධරණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තන්ති? එත්ථ තාව කෙචි වදන්ති ‘‘පඤ්ඤත්තමෙවෙතං භගවතා ‘පණ්ඩකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තත්තා’’ති. කෙචි පන ‘‘යස්මා බීජුද්ධරණක්ඛණෙ පණ්ඩකො න හොති, තස්මා තස්මිං ඛණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තං. යස්මා පන සො උද්ධටබීජො භික්ඛු අපරෙන සමයෙන වුත්තනයෙන පණ්ඩකත්තං ආපජ්ජති, අභාවකො හොති, උපසම්පදාය අවත්ථු, තතො එව චස්ස උපසම්පදා විගච්ඡති, තස්මා එස පණ්ඩකත්තුපගමනකාලතො පට්ඨාය ජාතියා නපුංසකපණ්ඩකෙන සද්ධිං යොජෙත්වා ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති අභබ්බොති වුත්තො, න තතො පුබ්බෙ. අයඤ්ච කිඤ්චාපි සහෙතුකො, භාවක්ඛයෙන පනස්ස අහෙතුකසදිසතාය මග්ගොපි න උප්පජ්ජතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන පණ්ඩකභාවමාපන්නං සන්ධාය ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තං, උපසම්පන්නස්ස පන පච්ඡා උපක්කමෙන උපසම්පදාපි න විගච්ඡතී’’ති, තං න යුත්තං. යදග්ගෙන හි පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන අභබ්බො හොති, තදග්ගෙන පච්ඡාපි හොතීති වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

ඉත්ථත්තාදි ¶ භාවො නත්ථි එතස්සාති අභාවකො. පබ්බජ්ජා න වාරිතාති එත්ථ පබ්බජ්ජාගහණෙනෙව උපසම්පදාපි ගහිතා. තෙනාහ ‘‘යස්ස චෙත්ථ පබ්බජ්ජා වාරිතා’’තිආදි. තස්මිංයෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති එත්ථ පන අපණ්ඩකපක්ඛෙපි පබ්බජ්ජාමත්තමෙව ලභති, උපසම්පදා පන තදාපි න වට්ටති, පණ්ඩකපක්ඛෙ පන ආගතෙ ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බොති වෙදිතබ්බං.

පණ්ඩකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. ථෙය්යසංවාසකවත්ථුම්හි ¶ කොලඤ්ඤාති කුලෙ ජාතා, තත්ථ වා විදිතා ඤාතා පසිද්ධා, තං වා ජානන්ති කොලඤ්ඤාති ඤාතකානං නාමං. ථෙය්යාය ලිඞ්ගග්ගහණමත්තම්පි ඉධ සංවාසො එවාති ආහ ‘‘තයො ථෙය්යසංවාසකා’’ති. න යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති භික්ඛූනං, සාමණෙරානං වා වන්දනං න සාදියති.

යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති අත්තනා මුසාවාදෙන දස්සිතවස්සක්කමෙන භික්ඛූනං වන්දනං සාදියති, දහරසාමණෙරො පන වුඩ්ඪසාමණෙරානං, දහරභික්ඛු ච වුඩ්ඪානං වන්දනං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති. ඉමස්මිං අත්ථෙති සංවාසත්ථෙනකත්ථෙ.

‘‘භික්ඛුවස්සානී’’ති ඉදං සංවාසත්ථෙනකෙ වුත්තපාඨවසෙන වුත්තං, සයමෙව පන පබ්බජිත්වා සාමණෙරවස්සානි ගණෙන්තොපි උභයත්ථෙනකො එව. න කෙවලඤ්ච පුරිසොව, ඉත්ථීපි භික්ඛුනීසු එවං පටිපජ්ජති, ථෙය්යසංවාසිකාව. ආදිකම්මිකාපි චෙත්ථ න මුච්චන්ති, උපසම්පන්නෙසු එව පඤ්ඤත්තාපත්තිං පටිච්ච ආදිකම්මිකා වුත්තා, තෙනෙවෙත්ථ ආදිකම්මිකොපි න මුත්තො.

රාජ…පෙ… භයෙනාති එත්ථ භය-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. යාව සො සුද්ධමානසොති ‘‘ඉමිනා ලිඞ්ගෙන භික්ඛූ වඤ්චෙත්වා තෙහි සංවසිස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තාභාවෙන සුද්ධචිත්තො. තෙන හි අසුද්ධචිත්තෙන ලිඞ්ගෙ ගහිතමත්තෙ පච්ඡා භික්ඛූහි සහ සංවසතු වා මා වා, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. පච්ඡා සංවසන්තොපි අභබ්බො හුත්වා සංවසති. තස්මා උභයත්ථෙනකොපි ලිඞ්ගත්ථෙනකෙ එව පවිසතීති වෙදිතබ්බං. යො පන රාජාදිභයෙන සුද්ධචිත්තොව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා විචරන්තො පච්ඡා ‘‘භික්ඛුවස්සානි ගණෙත්වා ජීවිස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තං උප්පාදෙති, සො චිත්තුප්පාදමත්තෙන ථෙය්යසංවාසකොපි න හොති සුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා. සචෙ පන සො භික්ඛූනං සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා සාමණෙරවස්සගණනාදිං කරොති, තදා සංවාසත්ථෙනකො, උභයත්ථෙනකො වා හොතීති දට්ඨබ්බං. යං පන පරතො සහ ධුරනික්ඛෙපෙන ‘‘අයම්පි ථෙය්යසංවාසකො, වා’’ති වුත්තං, තං භික්ඛූහි සඞ්ගම්ම සංවාසාධිවාසනවසෙන ධුරනික්ඛෙපං සන්ධාය වුත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘සංවාසං නාධිවාසෙති යාවා’’ති. තස්ස තාව ථෙය්යසංවාසකො නාම න වුච්චතීති සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච චොරාදිභයං ¶ විනාපි කීළාධිප්පායෙන ලිඞ්ගං ගහෙත්වා භික්ඛූනං සන්තිකෙ පබ්බජිතාලයං දස්සෙත්වා වන්දනාදිං අසාදියන්තොපි ‘‘සොභති නු ඛො මෙ පබ්බජිතලිඞ්ග’’න්තිආදිනා සුද්ධචිත්තෙන ගණ්හන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දට්ඨබ්බං.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බසාමයිකානං සාධාරණං කත්වා පඤ්ඤත්තභත්තානි, ඉදඤ්ච භික්ඛූනඤ්ඤෙව නියමිතභත්තගහණෙ සංවාසොපි සම්භවෙය්යාති සබ්බසාධාරණභත්තං වුත්තං. සංවාසං පන අසාදියිත්වා අභික්ඛුකවිහාරාදීසු විහාරභත්තාදීනි භුඤ්ජන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති එව. කම්මන්තානුට්ඨානෙනාති කසිආදිකම්මකරණෙන. පත්තචීවරං ආදායාති භික්ඛුලිඞ්ගවෙසෙන සරීරෙන ධාරෙත්වා.

‘‘යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතී’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං, ‘‘ථෙය්යසංවාසකො’’ති පන නාමං අජානන්තොපි ‘‘එවං කාතුං න වට්ටතී’’ති වා ‘‘එවං කරොන්තො සමණො නාම න හොතී’’ති වා ‘‘යදි ආරොචෙස්සාමි, ඡඩ්ඩෙස්සන්ති ම’’න්ති වා ‘‘යෙන කෙනචි පබ්බජ්ජා මෙ න රුහතී’’ති ජානාති, ථෙය්යසංවාසකො හොති. යො පන පඨමං ‘‘පබ්බජ්ජා එවං මෙ ගහිතා’’තිසඤ්ඤී කෙවලං අන්තරා අත්තනො සෙතවත්ථනිවාසනාදිවිප්පකාරං පකාසෙතුං ලජ්ජන්තො න කථෙති, සො ථෙය්යසංවාසකො න හොති. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති එත්ථ අවධාරණෙන උපසම්පන්නකාලෙ ථෙය්යසංවාසකලක්ඛණං ඤත්වා වඤ්චනායපි නාරොචෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දීපෙති. සො පරිසුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති, ලද්ධූපසම්පදත්තා තදනුගුණස්සෙව සංවාසස්ස සාදිතත්තා සංවාසත්ථෙනකොපි න හොති. අනුපසම්පන්නො පන ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති, සංවාසාරහස්ස ලිඞ්ගස්ස ගහිතත්තා සංවාසසාදියනමත්තෙන සංවාසත්ථෙනකො හොති.

සලිඞ්ගෙ ඨිතොති සලිඞ්ගභාවෙ ඨිතො. ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති, භික්ඛුපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොතීති. යං පන මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා න සංවාසත්ථෙනකො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) කාරණං වුත්තං, තම්පි ඉදමෙව කාරණං සන්ධාය වුත්තං. ඉතරථා ¶ ¶ සාමණෙරස්සපි භික්ඛුවස්සගණනාදීසු ලිඞ්ගානුරූපසංවාසො එව සාදිතොති සංවාසත්ථෙනකතා න සියා භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස උභින්නම්පි සාධාරණත්තා. යථා චෙත්ථ භික්ඛු, එවං සාමණෙරොපි පාරාජිකං සමාපන්නො සාමණෙරපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොතීති වෙදිතබ්බො. සොභතීති සම්පටිච්ඡිත්වාති කාසාවධාරණෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා ගිහිභාවං සම්පටිච්ඡිත්වා.

යො කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතොති සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. මහාපෙළාදීසූති විලීවාදිමයෙසු ඝරද්වාරෙසු ඨපිතභත්තභාජනවිසෙසෙසු, එතෙන විහාරෙ භික්ඛූහි සද්ධිං වස්සගණනාදීනං අකරණං දස්සෙති.

ථෙය්යසංවාසකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිත්ථියපක්කන්තකාදිකථාසු තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙති වීමංසාදිඅධිප්පායං විනා ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ කායෙන ධාරිතමත්තෙ. සයමෙවාති තිත්ථියානං සන්තිකං අගන්ත්වා සයමෙව සඞ්ඝාරාමෙපි කුසචීරාදීනි නිවාසෙති. ආජීවකො භවිස්සාමි…පෙ… ගච්ඡතීති ආජීවකානං සන්තිකෙ තෙසං පබ්බජනවිධිනා ‘‘ආජීවකො භවිස්සාමී’’ති ගච්ඡති. තස්ස හි තිත්ථියභාවූපගමනං පති සන්නිට්ඨානෙ විජ්ජමානෙපි ‘‘ගන්ත්වා භවිස්සාමී’’ති පරිකප්පිතත්තා පදවාරෙ දුක්කටමෙව වුත්තං. දුක්කටන්ති පාළියා අවුත්තෙපි මෙථුනාදීසු වුත්තපුබ්බපයොගදුක්කටානුලොමතො වුත්තං. එතෙන ච සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ සම්පටිච්ඡිතෙ පාරාජිකං, තතො පුරිමපයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච වත්තබ්බමෙව, ථුල්ලච්චයක්ඛණෙ නිවත්තන්තොපි ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා මුච්චති එවාති දට්ඨබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං සඞ්ඝභෙදෙපි ලොහිතුප්පාදෙපි භික්ඛූනං පුබ්බපයොගාදීසු දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාහි මුච්චනසීමා ච වෙදිතබ්බා. සාසනවිරුද්ධතායෙත්ථ ආදිකම්මිකානම්පි අනාපත්ති න වුත්තා. පබ්බජ්ජායපි අභබ්බතාදස්සනත්ථං පනෙතෙ, අඤ්ඤෙ ච පාරාජිකකණ්ඩෙ විසුං සික්ඛාපදෙන පාරාජිකාදිං අදස්සෙත්වා ඉධ අභබ්බෙසු එව වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

තං ¶ ලද්ධින්ති තිත්ථියවෙසෙ සෙට්ඨභාවග්ගහණමෙව සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි තිත්ථියානං සස්සතාදිග්ගාහං ගණ්හන්තොපි ලිඞ්ගෙ අසම්පටිච්ඡිතෙ තිත්ථියපක්කන්තකො න හොති, තං ලද්ධිං අග්ගහෙත්වාපි ‘‘එතෙසං වතචරියා සුන්දරා’’ති ලිඞ්ගං සම්පටිච්ඡන්තො තිත්ථියපක්කන්තකො හොති එව ¶ . ලද්ධියා අභාවෙනාති භික්ඛුභාවෙ සාලයතාය තිත්ථියභාවූපගමනලද්ධියා අභාවෙන, එතෙන ච ආපදාසු කුසචීරාදිං පාරුපන්තස්සාපි නග්ගස්ස විය අනාපත්තිං දස්සෙති.

උපසම්පන්නභික්ඛුනා කථිතොති එත්ථ සඞ්ඝභෙදකොපි උපසම්පන්නභික්ඛුනාව කථිතො, මාතුඝාතකාදයො පන අනුපසම්පන්නෙනාපීති දට්ඨබ්බං.

තිත්ථියපක්කන්තකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

111. උදකසඤ්චාරිකං මණ්ඩූකභක්ඛං නාගසරීරන්ති සම්බන්ධිතබ්බං. විස්සරභයෙනාති නාගස්ස සරීරං දිස්වා භික්ඛුනො විරවනභයෙන. කපිමිද්ධාදීසු නාගසරීරං නුප්පජ්ජතීති තදුප්පත්තිසීමං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විස්සට්ඨො’’තිආදි.

තිරච්ඡානවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

112. අපවාහනන්ති සොධනං. තිරච්ඡානාදිඅමනුස්සජාතිතො මනුස්සජාතිකානඤ්ඤෙව පුත්තෙසු මෙත්තාදයොපි තික්ඛවිසදා හොන්ති ලොකුත්තරගුණා වියාති ආහ ‘‘මනුස්සිත්ථිභූතා ජනිකා මාතා’’ති. යථා මනුස්සානඤ්ඤෙව කුසලප්පවත්ති තික්ඛවිසදා, එවං අකුසලප්පවත්තිපීති ආහ ‘‘සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙවා’’තිආදි. ආනන්තරියෙනාති එත්ථ චුතිඅනන්තරං නිරයෙ පටිසන්ධිඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ ජනකත්තෙන නියුත්තං ආනන්තරියං, තෙන. වෙසියා පුත්තොති උපලක්ඛණමත්තං, කුලිත්ථියා අතිචාරිනියා පුත්තොපි අත්තනො පිතරං අජානිත්වා ඝාතෙන්තො පිතුඝාතකොව හොති.

114. අවසෙසන්ති ¶ අනාගාමිආදිකං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකෙ වුත්තමෙව.

115. අයං සඞ්ඝභෙදකොති පකතත්තං භික්ඛුං සන්ධාය වුත්තං. පුබ්බෙ එව පාරාජිකං සමාපන්නො ¶ වා වත්ථාදිදොසෙන විපන්නොපසම්පදො වා සඞ්ඝං භින්දන්තොපි අනන්තරියං න ඵුසති, සඞ්ඝො පන භින්නොව හොති, පබ්බජ්ජා චස්ස න වාරිතාති දට්ඨබ්බං.

‘‘දුට්ඨචිත්තෙනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති. ලොහිතං උප්පාදෙතීති තථාගතස්ස වෙරීහි අභෙජ්ජකායතාය කෙනචි බලක්කාරෙන චම්මාදිඡෙදං කත්වා බහි ලොහිතං පග්ඝරාපෙතුං න සක්කා, ආවුධාදිපහාරෙන පන ලොහිතං ඨානතො චලිත්වා කුප්පමානං එකත්ථ සඤ්චිතං හොති, එත්තකෙන පන පහාරදායකො ලොහිතුප්පාදකො නාම හොති දෙවදත්තො විය. චෙතියං පන බොධිං වා පටිමාදිං වා භින්දතො ආනන්තරියං න හොති, ආනන්තරියසදිසං මහාසාවජ්ජං හොති. බොධිරුක්ඛස්ස පන ඔජොහරණසාඛා චෙව සධාතුකං චෙතියං බාධයමානා ච ඡින්දිතබ්බා, පුඤ්ඤමෙවෙත්ථ හොති.

මාතුඝාතකාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉත්ථින්ද්රියයුත්තො, ඉතරො පන පුරිසින්ද්රියයුත්තො. එකස්ස හි භාවද්වයං සහ නුප්පජ්ජති යමකෙ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) පටික්ඛිත්තත්තා. දුතියබ්යඤ්ජනං පන කම්මසහායෙන අකුසලචිත්තෙනෙව භාවවිරහිතං උප්පජ්ජති. පකතිත්ථිපුරිසානම්පි කම්මමෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං කාරණං, න භාවො තස්ස කෙනචි පච්චයෙන පච්චයත්තස්ස පට්ඨානෙ අවුත්තත්තා. කෙවලං භාවසහිතානංයෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං පවත්තිදස්සනත්ථං අට්ඨකථාසු ‘‘ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනී’’තිආදිනා (ධ. ස. අට්ඨ. 632) ඉන්ද්රියං බ්යඤ්ජනකආරණත්තෙන වුත්තං, ඉධ පන අකුසලබලෙන ඉන්ද්රියං විනාපි බ්යඤ්ජනං උප්පජ්ජතීති වුත්තං. උභින්නම්පි චෙසං උභතොබ්යඤ්ජනකානං යදා ඉත්ථියා රාගො උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නං. යදා පුරිසෙ රාගො උප්පජ්ජති, තදා ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං ¶ පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නං. තත්ථ විචාරණක්කමොති පටිසන්ධික්ඛණෙ එව ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගානම්පි පාතුභාවප්පකාසකෙ කුරුන්දිවචනෙ අයුත්තතාපකාසනත්ථං අත්ථවිචාරණක්කමො. අට්ඨසාලිනියඤ්හි ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි පන ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච පවත්තෙ සමුට්ඨිතානී’’තිආදි (ධ. ස. අට්ඨ. 632) වුත්තං. නෙවස්ස පබ්බජ්ජා අත්ථීති යොජනා. යො ච පටික්ඛිත්තෙ අභබ්බෙ, භබ්බෙ ච පුග්ගලෙ ඤත්වා පබ්බාජෙති, උපසම්පාදෙති වා, දුක්කටං. අජානන්තස්ස සබ්බත්ථ අනාපත්තීති වෙදිතබ්බං.

උභතොබ්යඤ්ජනකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

117. අනුපජ්ඣායාදිවත්ථූසු ¶ සික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තන්ති ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපජ්ඣායකො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති ඉධෙව පඤ්ඤාපියමානසික්ඛාපදං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘කම්මං පන න කුප්පතී’’ති ඉදං උපජ්ඣායාභාවෙපි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො, ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති මතස්ස වා විබ්භමන්තස්ස වා පුරාණඋපජ්ඣායස්ස, අඤ්ඤස්ස වා යස්ස කස්සචි අවිජ්ජමානස්සාපි නාමෙන සබ්බත්ථ උපජ්ඣායකිත්තනස්ස කතත්තා වුත්තං. යදි හි උපජ්ඣායකිත්තනං න කරෙය්ය, ‘‘පුග්ගලං න පරාමසතී’’ති වුත්තකම්මවිපත්ති එව සියා. තෙනෙව පාළියං ‘‘අනුපජ්ඣායක’’න්ති වුත්තං. අට්ඨකථායම්පිස්ස ‘‘උපජ්ඣායං අකිත්තෙත්වා’’ති අවත්වා ‘‘උපජ්ඣායං අගාහාපෙත්වා සබ්බෙන සබ්බං උපජ්ඣායවිරහිතං’’ඉච්චෙව අත්ථොති වුත්තො. පාළියං සඞ්ඝෙන උපජ්ඣායෙනාති ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො, ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචති සඞ්ඝෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති එවං කම්මවාචාය සඞ්ඝමෙව උපජ්ඣායං කිත්තෙත්වාති අත්ථො. එවං ගණෙන උපජ්ඣායෙනාති එත්ථාපි ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො ගණස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා, එවං වුත්තෙපි කම්මං න කුප්පති එව දුක්කටස්සෙව වුත්තත්තා. අඤ්ඤථා ‘‘සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’ති වදෙය්ය. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඝෙනා’’තිආදි. තත්ථ පණ්ඩකාදීහි උපජ්ඣායෙහි කරියමානෙසු කම්මෙසු පණ්ඩකාදිකෙ විනාව යදි පඤ්චවග්ගාදිගණො පූරති, කම්මං න කුප්පති, ඉතරථා කුප්පතීති වෙදිතබ්බං.

අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

118. අපත්තචීවරවත්ථූසුපි ¶ පත්තචීවරානං අභාවෙපි ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති කම්මවාචාය සාවිතත්තා කම්මකොපං අවත්වා දුක්කටමෙව වුත්තං. ඉතරථා සාවනාය හාපනතො කම්මකොපො එව සියා. කෙචි පන ‘‘පඨමං අනුඤ්ඤාතකම්මවාචාය උපසම්පන්නා විය ඉදානිපි ‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’න්ති අවත්වා කම්මවාචාය උපසම්පන්නාපි සූපසම්පන්නාඑවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. අනුඤ්ඤාතකාලතො පට්ඨාය හි අපරාමසනං සාවනාය හාපනවිපත්ති එව හොති ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති පදස්ස හාපනෙ විය. තම්පි හි පච්ඡා අනුඤ්ඤාතං, ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, උපසම්පදං යාචාමී’’තිආදිවාක්යෙන අයාචෙත්වා තම්පි උපසම්පාදෙන්තො ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වත්වාව යදි කම්මවාචං කරොති, කම්මං සුකතමෙව හොති ¶ , නො චෙ විපන්නං. සබ්බපච්ඡා හි අනුඤ්ඤාතකම්මවාචතො කිඤ්චිපි පරිහාපෙතුං න වට්ටති, සාවනාය හාපනමෙව හොති. අඤ්ඤෙ වා භික්ඛූ දාතුකාමා හොන්තීති සම්බන්ධො.

අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතන්ති භික්ඛූහි ලද්ධභික්ඛතො අග්ගහිතග්ගං පිණ්ඩපාතං. සාමණෙරභාගසමකොති එත්ථ කිඤ්චාපි සාමණෙරානම්පි ආමිසභාගස්ස සමකමෙව දිය්යමානත්තා විසුං සාමණෙරභාගො නාම නත්ථි, පත්තචීවරපරිකම්මමත්තපටිබද්ධපබ්බජ්ජතාය පන සාමණෙරසදිසා එතෙ පණ්ඩුපලාසාති දස්සනත්ථං එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නියතාසන්නපබ්බජ්ජස්සෙව චායං භාගො දීයති. තෙනෙව ‘‘යාව පත්තො පච්චතී’’තිආදි වුත්තං. ආමිසභාගොති විහාරෙ දින්නං සඞ්ඝභත්තං, තත්රුප්පාදඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, න දායකානං ගෙහෙසු තෙහි දිය්යමානං. තෙනෙව සලාකභත්තාදි පටික්ඛිත්තං, දායකා විප්පටිසාරිනො හොන්තීති. භෙසජ්ජන්තිආදිනා පන ගිහීනං භෙසජ්ජකරණාදිදොසො එත්ථ න හොතීති දස්සෙති.

අපත්තකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

119. හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථූසු ¶ කණ්ණමූලෙති සකලස්ස කණ්ණස්ස ඡෙදං සන්ධාය වුත්තං. කණ්ණසක්ඛලිකායාති කණ්ණචූළිකාය. යස්ස පන කණ්ණාවිද්ධෙති හෙට්ඨා කුණ්ඩලාදිඨපනච්ඡිද්දං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි සඞ්ඝටනක්ඛමං. අජපදකෙති අජපදනාසිකට්ඨිකොටියං. තතො හි උද්ධං න විච්ඡින්දති. සක්කා හොති සන්ධෙතුන්ති අවිරූපසණ්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, විරූපං පන පරිසදූසකතං ආපාදෙති.

ඛුජ්ජසරීරොති වඞ්කසරීරො. බ්රහ්මුනො විය උජුකං ගත්තං සරීරං යස්ස, සො බ්රහ්මුජ්ජුගත්තො, භගවා.

පරිවටුමොති සමන්තතො වට්ටකායො, එතෙන එවරූපා එව වාමනකා න වට්ටන්තීති දස්සෙති.

කූටකූටසීසොති අනෙකෙසු ඨානෙසු පිණ්ඩිකමංසතං දස්සෙතුං ආමෙඩිතං කතං. තෙනාහ ‘‘තාලඵලපිණ්ඩිසදිසෙනා’’ති, තාලඵලානං මඤ්ජරී පිණ්ඩි නාම. අනුපුබ්බතනුකෙන සීසෙනාති චෙතියථූපිකා ¶ විය කමෙන කිසෙන සීසෙන, ථූලවෙළුපබ්බං විය ආදිතො පට්ඨාය යාවපරියොසානං සමථූලෙන උච්චෙන සීසෙන සමන්නාගතො නාළිසීසො නාම. කප්පසීසොති ගජමත්ථකං විය ද්විධා භින්නසීසො. ‘‘කණ්ණිකකෙසො වා’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පාණකෙහී’’තිආදි. මක්කටස්සෙව නළාටෙපි කෙසානං උට්ඨිතභාවං සන්ධායාහ ‘‘සීසලොමෙහී’’තිආදි.

මක්කටභමුකොති නළාටලොමෙහි අවිභත්තලොමභමුකො. අක්ඛිචක්කලෙහීති කණ්හමණ්ඩලෙහි. කෙකරොති තිරියං පස්සනකො. උදකතාරකාති ඔලොකෙන්තානං උදකෙ පටිබිම්බිකච්ඡායා, උදකපුබ්බුළන්ති කෙචි. අක්ඛිතාරකාති අභිමුඛෙ ඨිතානං ඡායා, අක්ඛිගණ්ඩකාතිපි වදන්ති. අතිපිඞ්ගලක්ඛීති මජ්ජාරක්ඛි. මධුපිඞ්ගලන්ති මධුවණ්ණපිඞ්ගලං. නිප්පඛුමක්ඛීති එත්ථ පඛුම-සද්දො අක්ඛිදලලොමෙසු නිරූළ්හො, තදභාවා නිප්පඛුමක්ඛි. අක්ඛිපාකෙනාති අක්ඛිදල පරියන්තෙසු පූතිභාවාපජ්ජනරොගෙන.

චිපිටනාසිකොති ¶ අනුන්නතනාසිකො. පටඞ්ගමණ්ඩූකො නාම මහාමුඛමණ්ඩූකො. භින්නමුඛොති උපක්කමුඛපරියොසානො, සබ්බදා විවටමුඛො වා. වඞ්කමුඛොති එකපස්සෙ අපක්කම්ම ඨිතහෙට්ඨිමහනුකට්ඨිකො. ඔට්ඨච්ඡින්නකොති උභොසු ඔට්ඨෙසු යත්ථ කත්ථචි ජාතියා වා පච්ඡා වා සත්ථාදිනා අපනීතමංසෙන ඔට්ඨෙන සමන්නාගතො. එළමුඛොති නිච්චපග්ඝරිතලාලාමුඛො.

භින්නගලොති අවනතගතො. භින්නඋරොති අතිනින්නඋරමජ්ඣො. එවං භින්නපිට්ඨිපි. සබ්බඤ්චෙතන්ති ‘‘කච්ඡුගත්තො’’තිආදිං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච විනිච්ඡයො කුට්ඨාදීසු වුත්තො එවාති ආහ ‘‘විනිච්ඡයො’’තිආදි.

වාතණ්ඩිකොති අණ්ඩවාතරොගෙන උද්ධුතබීජණ්ඩකොසෙන සමන්නාගතො, යස්ස නිවාසනෙන පටිච්ඡන්නම්පි උන්නතං පකාසති, සොව න පබ්බාජෙතබ්බො. විකටොති තිරියංගමනපාදො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා බහි නිගච්ඡන්ති. පණ්හොති පච්ඡතො පරිවත්තනකපාදො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා අන්තො පවිසන්ති. මහාජඞ්ඝොති ථූලජඞ්ඝො. මහාපාදොති මහන්තෙන පාදතලෙන යුත්තො. පාදවෙමජ්ඣෙති පිට්ඨිපාදවෙමජ්ඣෙ, එතෙන අග්ගපාදො ච පණ්හි ච සදිසොති දස්සෙති.

මජ්ඣෙ සඞ්කුටිතපාදත්තාති කුණ්ඩපාදතාය කාරණවිභාවනං. අග්ගෙ සඞ්කුටිතපාදත්තාති කුණ්ඩපාදතාය සකුණපාදස්සෙව ගමනවිභාවනං. පිට්ඨිපාදග්ගෙන චඞ්කමන්තොති ‘‘පාදස්ස බාහිරන්තෙනාති ¶ ච අබ්භන්තරන්තෙනා’’ති ච ඉදං පාදතලස්ස උභොහි පරියන්තෙහි චඞ්කමනං සන්ධාය වුත්තං.

මම්මනන්ති ඨානකරණවිසුද්ධියා අභාවෙන අයුත්තක්ඛරවචනං. වචනානුකරණෙන හි සො මම්මනො වුත්තො. යො ච කරණසම්පන්නොපි එකමෙවක්ඛරං හික්කාරබහුසො වදති, සොපි ඉධෙව සඞ්ගය්හති. යො වා පන හික්කං නිග්ගහෙත්වාපි අනාමෙඩිතක්ඛරමෙව සිලිට්ඨවචනං වත්තුං සමත්ථො, සො පබ්බාජෙතබ්බො.

ආපත්තිතො න මුච්චතීති ඤත්වා කරොන්තොව න මුච්චති. ජීවිතන්තරායාදිආපදාසු අරුචියා කායසාමග්ගිං දෙන්තස්ස අනාපත්ති. අප්පත්තො ඔසාරණන්ති ඔසාරණාය අනරහොති අත්ථො.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. නිස්සයපටිසංයුත්තවත්ථූසු ¶ භික්ඛූහි සමානො භාගො දිට්ඨිසීලාදිගුණකොට්ඨාසො අස්සාති භික්ඛුසභාගො, තස්ස භාවො භික්ඛුසභාගතා.

අලජ්ජිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ගමිකාදිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා

121. නිස්සයකරණීයොති එත්ථ නිස්සයග්ගහණං නිස්සයො, සො කරණීයො යස්සාති විසෙසනස්ස පරනිපාතො දට්ඨබ්බො. විස්සමෙන්තො වා…පෙ… අනාපත්තීති ගමනසඋස්සාහතාය තථා වසන්තොපි අද්ධිකො එව, තත්ථ නිස්සයදායකෙ අසති අනාපත්තීති අධිප්පායො. එතෙන ච පරිස්සමාදිඅභාවෙ සෙනාසනාදිසම්පදං පටිච්ච වසතො ආපත්තීති දස්සෙති. තඤ්ච අගමනපච්චයා දිවසෙ දිවසෙ ආපජ්ජතීති වදන්ති. චීවරරජනාදිකිච්චත්ථාය ගරූහි පෙසිතස්සාපි කිච්චපරියොසානමෙව වසිතබ්බං, න තතො පරං. ගරූහිපි තාවකාලිකකිච්චත්ථමෙව පෙසලදහරා පෙසිතබ්බා, න නිච්චකාලකිච්චත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘නාවාය ගච්ඡන්තස්ස…පෙ… අනාපත්තී’’ති ¶ වුත්තත්තා එවරූපං අවිධෙය්යතං විනා නිස්සයදායකරහිතට්ඨානෙ වස්සං උපගන්තුං න වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

තස්ස නිස්සායාති තං නිස්සාය. ආසාළ්හීමාසෙ…පෙ… තත්ථ ගන්තබ්බන්ති එත්ථ පන සචෙපි ‘‘අසුකො ථෙරො එත්ථ ආගමිස්සති ආගමිස්සතී’’ති ආගමෙන්තස්සෙව වස්සූපනායිකදිවසො හොති. හොතු, වසිතට්ඨානෙ වස්සං අනුපගම්ම යත්ථ නිස්සයො ලබ්භති, දූරෙපි තත්ථ ගන්ත්වා පච්ඡිමිකාය උපගන්තබ්බං.

122. ගොත්තෙනපීති ‘‘ආයස්මතො පිප්පලිස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං නාමං අවත්වා ගොත්තනාමෙනපීති අත්ථො, තෙන ‘‘කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො’’ති පුට්ඨෙන ගොත්තනාමෙන ‘‘ආයස්මා කස්සපො’’ති වත්තබ්බන්ති සිද්ධං හොති. තස්මා අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි තස්ස නාමං පසිද්ධං, තස්මිං වා ඛණෙ සුඛග්ගහණත්ථං නාමං පඤ්ඤාපිතං, තං සබ්බං ගහෙත්වාපි අනුස්සාවනා කාතබ්බා. යථා ¶ උපජ්ඣායස්ස, එවං උපසම්පදාපෙක්ඛස්සපි ගොත්තාදිනාමෙන, තඞ්ඛණිකනාමෙන ච අනුස්සාවනං කාතුං වට්ටති. තස්මිම්පි ඛණෙ ‘‘අයං තිස්සො’’ති වා ‘‘නාගො’’ති වා නාමං කරොන්තෙහි අනුසාසකසම්මුතිතො පඨමමෙව කාතබ්බං, එවං කත්වාපි අන්තරායිකධම්මානුසාසනපුච්ඡනකාලෙසු ‘‘කින්නාමොසි, අහං භන්තෙ නාගො නාම, කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො, උපජ්ඣායො මෙ භන්තෙ තිස්සො නාමා’’තිආදිනා විඤ්ඤාපෙන්තෙන උභින්නම්පි චිත්තෙ ‘‘මමෙදං නාම’’න්ති යථා සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, එවං විඤ්ඤාපෙතබ්බං. සචෙ පන තස්මිං ඛණෙ පකතිනාමෙන වත්වා පච්ඡා තිස්ස-නාමාදිඅපුබ්බනාමෙන අනුස්සාවෙති, න වට්ටති.

තත්ථ ච කිඤ්චාපි උපජ්ඣායස්සෙව නාමං අග්ගහෙත්වා යෙන කෙනචි නාමෙන ‘‘තිස්සස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනාපි පුග්ගලෙ පරාමට්ඨෙ කම්මං සුකතමෙව හොති අනුපජ්ඣායකාදීනං උපසම්පදාකම්මං විය උපජ්ඣායස්ස අභාවෙපි අභබ්බත්තෙපි කම්මවාචාය පුග්ගලෙ පරාමට්ඨෙ කම්මස්ස සිජ්ඣනතො. උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පන යථාසකං නාමං විනා අඤ්ඤෙන නාමෙන අනුස්සාවිතෙ කම්මං කුප්පති, සො අනුපසම්පන්නොව හොති. තත්ථ ඨිතො අඤ්ඤො අනුපසම්පන්නො විය ගහිතනාමස්ස වත්ථුපුග්ගලස්ස තත්ථ අභාවා, එතස්ස ච නාමස්ස අනුස්සාවනාය අවුත්තත්තා. තස්මා උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පකතිනාමං පරිවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන නාගාදිනාමෙන අනුස්සාවෙතුකාමෙන පටිකච්චෙව ‘‘ත්වං නාගො’’තිආදිනා විඤ්ඤාපෙත්වා අනුසාසනඅන්තරායිකධම්මපුච්ඡනක්ඛණෙසුපි තස්ස ච සඞ්ඝස්ස ච යථා පාකටං හොති, තථා පකාසෙත්වාව නාගාදිනාමෙන අනුස්සාවෙතබ්බං. එකස්ස බහූනි නාමානි හොන්ති, තෙසු එකං ගහෙතුං වට්ටති.

යං ¶ පන උපසම්පදාපෙක්ඛඋපජ්ඣායානං එකත්ථ ගහිතං නාමං, තදෙව ඤත්තියා, සබ්බත්ථ අනුස්සාවනාසු ච ගහෙතබ්බං. ගහිතතො හි අඤ්ඤස්මිං ගහිතෙ බ්යඤ්ජනං භින්නං නාම හොති, කම්මං විපජ්ජති. අත්ථතො, හි බ්යඤ්ජනතො ච අභින්නා එව ඤත්ති, අනුස්සාවනා ච වට්ටන්ති, උපජ්ඣායනාමස්ස පන පුරතො ‘‘ආයස්මතො තිස්සස්සා’’තිආදිනා ආයස්මන්ත-පදං සබ්බත්ථ යොජෙත්වාපි අනුස්සාවෙති, තථා අයොජිතෙපි දොසො නත්ථි.

පාළියං පන කිඤ්චාපි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති පච්ඡතො ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං වුත්තං, තථාපි ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො අත්ථකුසලො’’තිආදිනා ¶ නාමස්ස පුරතො ආයස්මන්ත-පදයොගස්ස දස්සනතො පුරතොව පයොගො යුත්තතරො. තඤ්ච එකත්ථ යොජෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අයොජිතෙපි එකත්ථ පුරතො යොජෙත්වා අඤ්ඤත්ථ පච්ඡතො යොජනෙපි සාවනාය හාපනං නාම න හොති නාමස්ස අහාපිතත්තා. තෙනෙව පාළියම්පි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති එකත්ථ යොජෙත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’තිආදීසු ‘‘ආයස්මතො’’ති න යොජිතන්ති වදන්ති. තඤ්ච කිඤ්චාපි එවං, තථාපි සබ්බට්ඨානෙපි එකෙනෙව පකාරෙන යොජෙත්වා එව වා අයොජෙත්වා වා අනුස්සාවනං පසත්ථතරන්ති ගහෙතබ්බං.

ගමිකාදිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ද්වෙඋපසම්පදාපෙක්ඛාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

123. එකතො සහෙව එකස්මිං ඛණෙ අනුස්සාවනං එතෙසන්ති එකානුස්සාවනා, උපසම්පදාපෙක්ඛා, එතෙ එකානුස්සාවනෙ කාතුං. තෙනාහ ‘‘එකානුස්සාවනෙ කාතු’’න්ති, ඉදඤ්ච එකං පදං විභත්තිඅලොපෙන දට්ඨබ්බං. එකෙන වාති ද්වින්නම්පි එකස්මිං ඛණෙ එකාය එව කම්මවාචාය අනුස්සාවනෙ එකෙනාචරියෙනාති අත්ථො. ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ච අයං ධම්මරක්ඛිතො ච ආයස්මතො සඞ්ඝරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනා නයෙන එකෙන ආචරියෙන ද්වින්නං එකස්මිං ඛණෙ අනුස්සාවනනයො දට්ඨබ්බො. ඉමිනාව නයෙන තිණ්ණම්පි එකෙන ආචරියෙන එකක්ඛණෙ අනුස්සාවනං දට්ඨබ්බං.

පුරිමනයෙනෙව එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුන්ති ‘‘එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන ඉතරස්සා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ද්වින්නං ද්වීහි වා, තිණ්ණං තීහි වා ආචරියෙහි, එකකෙන වා ආචරියෙන තයොපි එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුන්ති අත්ථො, තඤ්ච ඛො එකෙන උපජ්ඣායෙන. ‘‘න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙනා’’ති ඉදං එකෙන ආචරියෙන ද්වීහි වා තීහි වා උපජ්ඣායෙහි ¶ ද්වෙ වා තයො වා උපසම්පදාපෙක්ඛෙ එකක්ඛණෙ එකාය අනුස්සාවනාය එකානුස්සාවනෙ කාතුං න වට්ටතීති පටික්ඛෙපපදං. න පන නානාචරියෙහි නානුපජ්ඣායෙහි තයො එකානුස්සාවනෙ කාතුං න වට්ටතීති ආහ ‘‘සචෙ පන නානාචරියා නානුපජ්ඣායා…පෙ… වට්ටතී’’ති. යඤ්චෙත්ථ ¶ ‘‘තිස්සත්ථෙරො සුමනත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං, සුමනත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරික’’න්ති එවං උපජ්ඣායෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සද්ධිවිහාරිකානං අනුස්සාවනකරණං වුත්තං, තං උපලක්ඛණමත්තං. තස්මා සචෙ තිස්සත්ථෙරො සුමනත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං, සුමනත්ථෙරො නන්දත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං අනුස්සාවෙති, අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ගණපූරකා හොන්ති, වට්ටති එව. සචෙ පන උපජ්ඣායො සයමෙව අත්තනො සද්ධිවිහාරිකං අනුස්සාවෙතීති එත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, කම්මං සුකතමෙව හොති. අනුපජ්ඣායකස්සපි යෙන කෙනචි අනුස්සාවිතෙ උපසම්පදා හොති, කිමඞ්ගං පන සඋපජ්ඣායකස්ස උපජ්ඣායෙනෙව අනුස්සාවනෙති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව නවට්ටනපක්ඛං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිමාහ.

ද්වෙඋපසම්පදාපෙක්ඛාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

126. උපජ්ඣාති උපජ්ඣාය-සද්දසමානත්ථො ආකාරන්තො උපජ්ඣාසද්දොති දස්සෙති. උපජ්ඣාය-සද්දො එව වා උපජ්ඣා උපයොගපච්චත්තවචනෙසු ය-කාරලොපං කත්වා එවං වුත්තො කරණවචනාදීසු උපජ්ඣා-සද්දස්ස පයොගාභාවාති දට්ඨබ්බං. පාළියං අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නිතබ්බන්ති අත්තනාව කත්තුභූතෙන කරණභූතෙන අත්තානමෙව කම්මභූතං පති සම්මනනකිච්චං කාතබ්බං. අත්තානන්ති වා පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, අත්තනාව අත්තා සම්මන්නිතබ්බොති අත්ථො. න කෙවලඤ්ච එත්ථෙව, අඤ්ඤත්රාපි තෙරසසම්මුතිආදීසු ඉමිනාව ලක්ඛණෙන අත්තනාව අත්තා සම්මන්නිතබ්බොව. අපිච සයං කම්මාරහත්තා අත්තානං මුඤ්චිත්වා චතුවග්ගාදිකො ගණො සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බො.

සච්චකාලොති ‘‘නිගූහිස්සාමී’’ති වඤ්චනං පහාය සච්චස්සෙව තෙ ඉච්ඡිතබ්බකාලො. භූතකාලොති වඤ්චනාය අභාවෙපි මනුස්සත්තාදිවත්ථුනො භූතතාය අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බකාලො, ඉතරථා කම්මකොපාදිඅන්තරායො හොතීති අධිප්පායො. මඞ්කූති අධොමුඛො. උද්ධරතූති අනුපසම්පන්නභාවතො උපසම්පත්තියං පතිට්ඨපෙතූති අත්ථො.

සබ්බකම්මවාචාසු ¶ අත්ථකොසල්ලත්ථං පනෙත්ථ උපසම්පදාකම්මවාචාය එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – සුණාතූති සවනාණත්තියං පඨමපුරිසෙකවචනං. තඤ්ච ¶ කිඤ්චාපි යො සඞ්ඝො සවනකිරියාය නියොජීයති, තස්ස සම්මුඛත්තා ‘‘සුණාහී’’ති මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනෙන වත්තබ්බං, තථාපි යස්මා සඞ්ඝ-සද්දසන්නිධානෙ පඨමපුරිසපයොගොව සද්දවිධූහි සමාචිණ්ණො භගවන්තආයස්මන්තාදිසද්දසන්නිධානෙසු විය ‘‘අධිවාසෙතු මෙ භවං ගොතමො (පාරා. 22). එතස්ස සුගත කාලො, යං භගවා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය (පාරා. 21). පක්කමතායස්මා (පාරා. 436). සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තො’’තිආදීසු විය. තස්මා ඉධ පඨමපුරිසපයොගො කතො. අථ වා ගාරවවසෙනෙවෙතං වුත්තං. ගරුට්ඨානීයෙසු හි ගාරවවසෙන මජ්ඣිමපුරිසපයොගුප්පත්තියම්පි පඨමපුරිසපයොගං පයුජ්ජන්ති ‘‘දෙසෙතු සුගතො ධම්ම’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.66; ම. නි. 2.338; සං. නි. 1.172; මහාව. 8) වියාති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘භන්තෙ, ආවුසොති සද්දෙ අපෙක්ඛිත්වා ඉධ පඨමපුරිසපයොගො’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං ‘‘ආචරියො මෙ භන්තෙ හොහි, (මහාව. 77) ඉඞ්ඝාවුසො උපාලි, ඉමං පබ්බජිතං අනුයුඤ්ජාහී’’තිආදීසු (පාරා. 517) තප්පයොගෙපි මජ්ඣිමපුරිසපයොගස්සෙව දස්සනතො.

මෙති යො සාවෙති, තස්ස අත්තනිද්දෙසෙ සාමිවචනං. භන්තෙති ආලපනත්ථෙ වුඩ්ඪෙසු සගාරවවචනං. ‘‘ආවුසො’’ති පදං පන නවකෙසු. තදුභයම්පි නිපාතො ‘‘තුම්හෙ භන්තෙ, තුම්හෙ ආවුසො’’ති බහූසුපි සමානරූපත්තා. සඞ්ඝොති අවිසෙසතො චතුවග්ගාදිකෙ පකතත්තපුග්ගලසමූහෙ වත්තති. ඉධ පන පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු පඤ්චවග්ගතො පට්ඨාය, මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු දසවග්ගතො පට්ඨාය සඞ්ඝොති ගහෙතබ්බො. තත්රායං පිණ්ඩත්ථො – භන්තෙ, සඞ්ඝො මම වචනං සුණාතූති. ඉදඤ්ච නවකතරෙන වත්තබ්බවචනං. සචෙ පන අනුස්සාවකො සබ්බෙහි භික්ඛූහි වුඩ්ඪතරො හොති, ‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො, සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බං. සොපි චෙ ‘‘භන්තෙ’’ති වදෙය්ය, නවකතරො වා ‘‘ආවුසො’’ති, කම්මකොපො නත්ථි. කෙචි පන ‘‘එකත්ථ ‘ආවුසො’ති වත්වා අඤ්ඤත්ථ ‘භන්තෙ’ති වුත්තෙපි නත්ථි දොසො උභයෙනාපි ආලපනස්ස සිජ්ඣනතො’’ති වදන්ති.

ඉදානි යමත්ථං ඤාපෙතුකාමො ‘‘සුණාතූ’’ති සඞ්ඝං සවනෙ නියොජෙති, තං ඤාපෙන්තො ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අයන්ති ¶ උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස හත්ථපාසෙ සන්නිහිතභාවදස්සනං. තෙන ච හත්ථපාසෙ ඨිතස්සෙව උපසම්පදා රුහතීති සිජ්ඣති හත්ථපාසතො බහි ඨිතස්ස ‘‘අය’’න්ති න වත්තබ්බතො. තෙනෙව අනුසාසකසම්මුතියං සො හත්ථපාසතො බහි ඨිතත්තා ‘‘අය’’න්ති න වුත්තො. තස්මා උපසම්පදාපෙක්ඛො අනුපසම්පන්නො හත්ථපාසෙ ඨපෙතබ්බො. අයං ඉත්ථන්නාමොති අයං-සද්දො ච අවස්සං පයුජ්ජිතබ්බො. සො ච ඉමස්මිං පඨමනාමපයොගෙ එවාති ගහෙතබ්බං ¶ . ‘‘ඉත්ථන්නාමො’’ති ඉදං අනියමතො තස්ස නාමදස්සනං. උභයෙනපි අයං බුද්ධරක්ඛිතොතිආදිනාමං දස්සෙති. ‘‘උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති භින්නාධිකරණවිසයෙ බහුබ්බීහිසමආසො, උපසම්පදං මෙ සඞ්ඝො අපෙක්ඛමානොති අත්ථො. තස්ස ච උපජ්ඣායතං සමඞ්ගිභාවෙන දස්සෙතුං ‘‘ඉත්ථන්නමස්ස ආයස්මතො’’ති වුත්තං. එතෙන ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්ස සද්ධිවිහාරිකභූතො උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවමාදිනා නයෙන නාමයොජනාය සහ අත්ථො දස්සිතොති. එත්ථ ච ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං අවත්වාපි ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ධම්මරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තුං වට්ටති. තෙනෙව පාළියං ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති එත්ථ ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං න වුත්තං. යඤ්චෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

නනු චෙත්ථ උපජ්ඣායොපි උපසම්පදාපෙක්ඛො විය හත්ථපාසෙ ඨිතො එව ඉච්ඡිතබ්බො, අථ කස්මා ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො ඉමස්ස ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං උපජ්ඣායපරාමසනෙපි ඉම-සද්දස්ස පයොගො න කතොති? නායං විරොධො උපජ්ඣායස්ස අභාවෙපි කම්මකොපාභාවතො. කෙවලඤ්හි කම්මනිප්ඵත්තියා සන්තපදවසෙන අවිජ්ජමානස්සපි උපජ්ඣායස්ස නාමකිත්තනං අනුපජ්ඣායස්ස උපසම්පදාදීසුපි කරීයති. තස්මා උපජ්ඣායස්ස අසන්නිහිතතායපි තප්පරාමසනමත්තෙනෙව කම්මසිද්ධිතො ‘‘ඉමස්සා’’ති නිද්දිසිතුං න වට්ටති.

පරිසුද්ධො අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහීති අභබ්බතාදිකෙහි උපසම්පදාය අවත්ථුකරෙහි චෙව පඤ්චාබාධහත්ථච්ඡින්නාදීහි ච ආපත්තිමත්තකරෙහි අන්තරායිකෙහි සභාවෙහි පරිමුත්තො. එවං වුත්තො එව ච ආපත්තිමත්තකරෙහි පඤ්චාබාධාදීහි අපරිමුත්තස්සපි උපසම්පදා රුහති, නාඤ්ඤථා. පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවරන්ති පරිපුණ්ණමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පත්තචීවරං. එවං වුත්තෙ එව අපත්තචීවරස්සාපි උපසම්පදා රුහති, නාඤ්ඤථා. උපසම්පදං යාචතීති ¶ ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, උපසම්පදං යාචාමී’’තිආදිනා (මහාව. 71, 126) යාචිතභාවං සන්ධාය වුත්තං. එවං තෙන සඞ්ඝෙ අයාචිතෙපි ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වුත්තෙ එව කම්මං අවිපන්නං හොති, නාඤ්ඤථා. උපජ්ඣායෙනාති උපජ්ඣායෙන කරණභූතෙන ඉත්ථන්නාමං උපජ්ඣායං කත්වා කම්මභූතං උපසම්පදං දාතුං නිප්ඵාදෙතුං කත්තුභූතං සඞ්ඝං යාචතීති අත්ථො. යාචධාතුනො පන ද්විකම්මකත්තා ‘‘සඞ්ඝං, උපසම්පද’’න්ති ද්වෙ කම්මපදානි වුත්තානි.

යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලන්ති එත්ථ පත්තො කාලො ඉමස්සාති පත්තකාලං, අපලොකනාදිචතුබ්බිධසඞ්ඝකම්මං, තදෙව සකත්ථෙ ය-පච්චයෙන ‘‘පත්තකල්ල’’න්ති වුච්චති. ඉධ පන ඤත්තිචතුත්ථඋපසම්පදාකම්මං අධිප්පෙතං, තං කාතුං සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං ජාතං. යදීති අනුමතිගහණවසෙන කම්මස්ස ¶ පත්තකල්ලතං ඤාපෙති. යො හි කොචි තත්ථ අපත්තකල්ලතං මඤ්ඤිස්සති, සො වක්ඛති. ඉමමෙව හි අත්ථං සන්ධාය අනුස්සාවනාසු ‘‘යස්සායස්මතො ඛමති…පෙ… සො භාසෙය්යා’’ති (මහාව. 127) වුත්තං. තං පනෙතං පත්තකල්ලං වත්ථුසම්පදා, අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහි චස්ස පරිසුද්ධතා, සීමාසම්පදා, පරිසසම්පදා, පුබ්බකිච්චනිට්ඨාපනන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතං.

තත්ථ වත්ථුසම්පදා නාම යථාවුත්තෙහි එකාදසහි අභබ්බපුග්ගලෙහි චෙව අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නෙහි ච අඤ්ඤො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො අනුපසම්පන්නභූතො මනුස්සපුරිසො, එතස්මිං පුග්ගලෙ සති එව ඉදං සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාකම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. කතඤ්ච කුප්පමෙව හොති.

අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහි චස්ස පරිසුද්ධතා නාම යථාවුත්තස්සෙව උපසම්පදාවත්ථුභූතස්ස පුග්ගලස්ස යෙ ඉමෙ භගවතා පටික්ඛිත්තා පඤ්චාබාධඵුට්ඨතාදයො මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතතාපරියොසානා චෙව හත්ථච්ඡින්නතාදයො ච දොසධම්මා කාරකසඞ්ඝස්ස ආපත්තාදිඅන්තරායහෙතුතාය ‘‘අන්තරායිකා’’ති වුච්චන්ති තෙහි අන්තරායිකෙහි දොසධම්මෙහි පරිමුත්තත්තා, ඉමිස්සා ච සති එව ඉදං කම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. කතං පන කම්මං සුකතමෙව හොති ඨපෙත්වා ඌනවීසතිවස්සපුග්ගලං.

සීමාසම්පදා ¶ පන උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 147-148) වක්ඛමානනයෙන සබ්බදොසවිරහිතාය බද්ධාබද්ධවසෙන දුවිධාය සීමාය වසෙනෙව වෙදිතබ්බා. තාදිසාය හි සීමාය සති එව ඉදං කම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. කතඤ්ච කම්මං විපජ්ජති.

පරිසසම්පදා පන යෙ ඉමෙ උපසම්පදාකම්මස්ස සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන කම්මප්පත්තා දසහි වා පඤ්චහි වා අනූනා පාරාජිකං අනාපන්නා, අනුක්ඛිත්තා ච සමානසංවාසකා භික්ඛූ, තෙසං එකසීමායං හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨානං, ඡන්දාරහානඤ්ච ඡන්දස්ස ආනයනං, සම්මුඛීභූතානඤ්ච අප්පටික්කොසනං, උපසම්පදාපෙක්ඛරහිතානං උපොසථක්ඛන්ධකෙ පටික්ඛිත්තානං ගහට්ඨාදිඅනඋපසම්පන්නානඤ්චෙව පාරාජිකුක්ඛිත්තකනානාසංවාසකභික්ඛුනීනඤ්ච වජ්ජනීයපුග්ගලානං සඞ්ඝස්ස හත්ථපාසෙ අභාවො චාති ඉමෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතා. එවරූපාය ච පරිසසම්පදාය සති එව ඉදං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. තත්ථ පුරිමානං තිණ්ණං අඞ්ගානං අඤ්ඤතරස්සපි අභාවෙ කතං කම්මං විපජ්ජති, න පච්ඡිමස්ස.

පුබ්බකිච්චනිට්ඨාපනං ¶ නාම යානිමානි ‘‘පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො’’තිආදිනා පාළියං වුත්තානි ‘‘උපජ්ඣං ගාහාපනං, පත්තචීවරාචික්ඛනං, තතො තං හත්ථපාසතො බහි ඨපෙත්වා අනුසාසකසම්මුතිකම්මකරණං, සම්මතෙන ච ගන්ත්වා අනුසාසනං, තෙන ච පඨමතරං ආගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ඤාපෙත්වා උපසම්පදාපෙක්ඛං ‘ආගච්ඡාහී’ති හත්ථපාසෙ එව අබ්භානං, තෙන ච භික්ඛූනං පාදෙ වන්දාපෙත්වා උපසම්පදායාචාපනං, තතො අන්තරායිකධම්මපුච්ඡකසම්මුතිකරණං, සම්මතෙන ච පුච්ඡන’’න්ති ඉමානි අට්ඨ පුබ්බකිච්චානි, තෙසං සබ්බෙසං යාථාවතො කරණෙන නිට්ඨාපනං. එතස්මිඤ්ච පුබ්බකම්මනිට්ඨාපනෙ සති එව ඉදං සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාකම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. එතෙසු පන පුබ්බකම්මෙසු අකතෙසුපි කතං කම්මං යථාවුත්තවත්ථුසම්පත්තිආදීසු විජ්ජමානෙසු අකුප්පමෙව හොති. තදෙවමෙත්ථ පත්තකල්ලං ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනාව නයෙන හෙට්ඨා වුත්තෙසු, වක්ඛමානෙසු ච සබ්බෙසු කම්මෙසු පත්තකල්ලතා යථාරහං යොජෙත්වා ඤාතබ්බා.

ඉත්ථන්නාමං ¶ උපසම්පාදෙය්යාති උපසම්පදානිප්ඵාදනෙන තංසමඞ්ගිං කරෙය්ය කරොතූති පත්ථනායං, විධිම්හි වා ඉදං දට්ඨබ්බං. යථා හි ‘‘දෙවදත්තං සුඛාපෙය්යා’’ති වුත්තෙ සුඛමස්ස නිප්ඵාදෙත්වා තං සුඛසමඞ්ගිනං කරෙය්යාති අත්ථො හොති, එවමිධාපි උපසම්පදමස්ස නිප්ඵාදෙත්වා තං උපසම්පදාසමඞ්ගිනං කරෙය්යාති අත්ථො. පයොජකබ්යාපාරෙ චෙතං යථා සුඛයන්තං කඤ්චි සුද්ධකත්තාරං කොචි හෙතුකත්තා සුඛහෙතුනිප්ඵාදනෙන සුඛාපෙය්යාති වුච්චති, එවමිධාපි උපසම්පජ්ජන්තං සුද්ධකත්තාරං පුග්ගලං හෙතුකත්තුභූතො සඞ්ඝො උපසම්පදාහෙතුනිප්ඵාදනෙන උපසම්පාදෙය්යාති වුත්තො. එතෙන ච සුඛං විය සුඛදායකෙන සඞ්ඝෙන පුග්ගලස්ස දිය්යමානා තථාපවත්තපරමත්ථධම්මෙ උපාදාය අරියජනපඤ්ඤත්තා උපසම්පදා නාම සම්මුතිසච්චතා අත්ථීති සමත්ථිතං හොති. එත්ථ ච ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වුත්තත්තා පරිවාසාදීසු විය යාචනානුගුණං ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදං දදෙය්යා’’ති අවත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමං උපසම්පාදෙය්යා’’ති වුත්තත්තා ඉදං උපසම්පදාකම්මං දානෙ අසඞ්ගහෙත්වා කම්මලක්ඛණෙ එව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන ‘‘ඉත්ථන්නාමං උපසම්පාදෙති, උපසම්පන්නො සඞ්ඝෙනා’’ති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි තත්ථ වත්තමානකාලඅතීතකාලවසෙන, ඉධ පන අනාමට්ඨකාලවසෙනාති එත්තකමෙව විසෙසො.

එසා ඤත්තීති ‘‘සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො’’ති වුත්තඤාපනා එසා. ඉදඤ්ච අනුස්සාවනානම්පි සබ්භාවසූචනත්ථං වුච්චති. අවස්සඤ්චෙතං වත්තබ්බමෙව, ඤත්තිකම්මෙ එව තං න වත්තබ්බං. තත්ථ පන ය්ය-කාරෙ වුත්තමත්තෙ එව ඤත්තිකම්මං නිට්ඨිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. ඛමතීති රුච්චති. උපසම්පදාති සඞ්ඝෙන දිය්යමානා නිප්ඵාදියමානා උපසම්පදා යස්ස ඛමති. සො තුණ්හස්සාති යොජනා. තුණ්හීති ¶ ච අකථනත්ථෙ නිපාතො, අකථනකො අස්ස භවෙය්යාති අත්ථො. ඛමති සඞ්ඝස්ස ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාති පකතෙන සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘තස්මා තුණ්හී’’ති. තත්ථ ‘‘ආසී’’ති සෙසො. යස්මා ‘‘යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්යා’’ති තික්ඛත්තුං වුච්චමානොපි සඞ්ඝො තුණ්හී නිරවො අහොසි, තස්මා ඛමති සඞ්ඝස්සාති අත්ථො. එවන්ති ඉමිනා පකාරෙන. තුණ්හීභාවෙනෙවෙතං සඞ්ඝස්ස රුච්චනභාවං ධාරයාමි බුජ්ඣාමි පජානාමීති අත්ථො. ඉති-සද්දො පරිසමාපනත්ථෙ කතො, සො ච කම්මවාචාය අනඞ්ගං. තස්මා අනුස්සාවකෙන ‘‘ධාරයාමී’’ති එත්ථ මි-කාරපරියොසානමෙව ¶ වත්වා නිට්ඨාපෙතබ්බං, ඉති-සද්දො න පයුජ්ජිතබ්බොති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ කම්මවාචානමත්ථො වෙදිතබ්බො.

උපසම්පදාවිධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

128. එකපොරිසා වාතිආදි සත්තානං සරීරච්ඡායං පාදෙහි මිනිත්වා ජානනප්පකාරදස්සනං. ඡසත්තපදපරමතා හි ඡායා ‘‘පොරිසා’’ති වුච්චති. ඉදඤ්ච උතුප්පමාණාචික්ඛනාදි ච ආගන්තුකෙහි සද්ධිං වීමංසිත්වා වුඩ්ඪනවභාවං ඤත්වා වන්දනවන්දාපනාදිකරණත්ථං වුත්තං. එති ආගච්ඡති, ගච්ඡති චාති උතු, සොව පමියතෙ අනෙන සංවච්ඡරන්ති පමාණන්ති ආහ ‘‘උතුයෙව උතුප්පමාණ’’න්ති. අපරිපුණ්ණාති උපසම්පදාදිවසෙන අපරිපුණ්ණා. යදි උතුවෙමජ්ඣෙ උපසම්පාදිතො, තදා තස්මිං උතුම්හි අවසිට්ඨදිවසාචික්ඛනං ‘‘දිවසභාගාචික්ඛන’’න්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘යත්තකෙහි දිවසෙහි යස්ස යො උතු අපරිපුණ්ණො, තෙ දිවසෙ’’ති. තත්ථ යස්ස තං ඛණං ලද්ධූපසම්පදස්ස පුග්ගලස්ස සම්බන්ධී යො උතු යත්තකෙහි දිවසෙහි අපරිපුණ්ණො, තෙ දිවසෙති යොජනා.

ඡායාදිකමෙව සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා ගායිතබ්බතො කථෙතබ්බතො සඞ්ගීතීති ආහ ‘‘ඉදමෙවා’’තිආදි. තත්ථ එකතො කත්වා ආචික්ඛිතබ්බං. ත්වං කිං ලභසීති ත්වං උපසම්පාදනකාලෙ කතරවස්සං, කතරඋතුඤ්ච ලභසි, කතරස්මිං තෙ උපසම්පදා ලද්ධාති අත්ථො. වස්සන්ති වස්සානඋතු. ඉදඤ්ච සංවච්ඡරාචික්ඛනං විනා වුත්තම්පි න ඤායතීති ඉමිනා උතුආචික්ඛනෙනෙව සාසනවස්සෙසු වා කලියුගවස්සාදීසු වා සහස්සිමෙ වා සතිමෙ වා අසුකං උතුං ලභාමීති දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘ඡායා’’ති ඉදං පාළියං ආගතපටිපාටිං සන්ධාය වුත්තං. වත්තබ්බකමතො පන කලියුගවස්සාදීසු සබ්බදෙසපසිද්ධෙසු අසුකවස්සෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ ¶ අසුකෙ කණ්හෙ වා සුක්කෙ වා පක්ඛෙ අසුකතිථිවාරවිසෙසයුත්තෙ නක්ඛත්තෙ පුබ්බණ්හාදිදිවසභාගෙ එත්තකෙ ඡායාපමාණෙ, නාඩිකාපමාණෙ වා මයා උපසම්පදා ලද්ධාති වදෙය්යාසීති එවං ආචික්ඛිතබ්බං. ‘‘ඉදං සුට්ඨු උග්ගහෙත්වා ආගන්තුකෙහි ¶ වුඩ්ඪපටිපාටිං ඤත්වා පටිපජ්ජාහී’’ති වත්තබ්බං. පාළියං කිස්ස ත්වන්ති කිං ත්වං එත්තකං කාලං අකාසීති අත්ථො.

130. උපසම්පදං යාචීති පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච යාචීති අත්ථො. පස්සිස්සාමීති එත්ථ වදතීති සෙසො, එවං උපරිපි. ‘‘ඔසාරෙතබ්බො’’ති ඉමිනා පුරිමො උක්ඛිත්තභාවො විබ්භමිත්වා පුන ලද්ධූපසම්පදම්පි න මුඤ්චති. තෙන ච සම්භුඤ්ජනාදීසුපි භික්ඛූනං පාචිත්තියමෙවාති දස්සෙති. අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙති එත්ථ සහසෙය්යාපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ චායමධිප්පායො – යස්මා අයං ඔසාරිතත්තා පකතත්තො, තස්මා උක්ඛිත්තසම්භොගාදිපච්චයෙන පාචිත්තියෙනෙත්ථ අනාපත්තීති. යො පන ආපත්තිට්ඨානෙ අනාපත්තිදිට්ඨිතාය ආපත්තිං න පස්සති, තෙනෙව පටිකම්මම්පි න කරොති, සො යස්මා එත්තාවතා අලජ්ජී නාම න හොති. පණ්ණත්තිං ඤත්වා වීතික්කමං කරොන්තො එව හි අලජ්ජී නාම හොති. ‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදි (පරි. 359) හි වුත්තං. තස්මා එත්ථ අලජ්ජිසම්භොගාදිපච්චයා දුක්කටාපත්තිනියමො නත්ථි. තෙන සාපෙත්ථ ආපත්ති න වුත්තාති දට්ඨබ්බං. යො පනෙත්ථ ඉමං අධිප්පායං අසල්ලක්ඛෙන්තෙන කෙනචි ‘‘අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙ’’ති ඉමිනා පාචිත්තියෙන අනාපත්ති වුත්තා, අලජ්ජිසම්භොගපච්චයා දුක්කටං පන ආපජ්ජති එවාති ආපත්තිනියමො වුත්තො, සො අලජ්ජිත්තෙ සති එව වුත්තො, නාසතීති දට්ඨබ්බං.

131. විනයම්හීතිආදිගාථාසු නිග්ගහානන්ති නිග්ගහකරණෙසු. පාපිච්ඡෙති පාපපුග්ගලානං නිග්ගහකරණෙසු, ලජ්ජීනං පග්ගහෙසු ච පෙසලානං සුඛාවහෙ මහන්තෙ විනයම්හි යථා අත්ථකාරී අත්ථානුගුණං කරොන්තොව යස්මා යොනිසො පටිපජ්ජති නාම හොති, තස්මා උද්දානං පවක්ඛාමීති සම්බන්ධයොජනා දට්ඨබ්බා. සෙසං සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චත්තාරොනිස්සයාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං