තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > විමතිවිනොදනී-ටීකා

24. වික්කායිකභණ්ඩස්ස ¶ ¶ වික්කිණනං ඉණදානඤ්ච භණ්ඩප්පයොජනං නාම. එවං පයොජිතස්ස මූලස්ස සහ වඩ්ඪියා ගහණවායාමො උද්ධාරො නාම. අසුකදිවසෙ දින්නන්තිආදිනා පමුට්ඨස්ස සතුප්පාදනාදි සාරණං නාම. චතුබ්බිධායාති ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිසමණානං වසෙන, භික්ඛුආදීනං වා වසෙන චතුබ්බිධාය. දිස්වානස්ස එතදහොසීති හෙතුඅත්ථෙ අයං දිස්වාන-සද්දො අසමානකත්තුකත්තා, යථා ඝතං පිවිත්වා බලං හොතීති, එවමඤ්ඤත්ථාපි එවරූපෙසු. භබ්බකුලපුත්තොති උපනිස්සයමත්තසභාවෙන වුත්තං, න පච්ඡිමභවිකතාය. තෙනෙවස්ස මාතාදිඅකල්යාණමිත්තසමායොගෙන කතවීතික්කමනං නිස්සාය උප්පන්නවිප්පටිසාරෙන අධිගමන්තරායො ජාතො. පච්ඡිමභවිකානං පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු ලද්ධබ්යාකරණානං න සක්කා කෙනචි අන්තරායං කාතුං. තෙනෙව අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරාදයො අකුසලං කත්වාපි අධිගමසම්පන්නා එව අහෙසුන්ති. චරිමකචිත්තන්ති චුතිචිත්තං. සඞ්ඛං විය ලිඛිතං ඝංසිත්වා ධොවිතං සඞ්ඛලිඛිතන්ති ආහ ධොතඉච්චාදි. අජ්ඣාවසතාති අධි-සද්දයොගෙන අගාරන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අගාරමජ්ඣෙ’’ති. කසායරසරත්තානි කාසායානීති ආහ ‘‘කසායරසපීතතායා’’ති. කසායතො නිබ්බත්තතාය ච හි රසොපි ‘‘කසායරසො’’ති වුච්චති.

26. යදා ජානාති-සද්දො බොධනත්ථො න හොති, තදා තස්ස පයොගෙ සප්පිනො ජානාති මධුනො ජානාතීතිආදීසු විය කරණත්ථෙ සාමිවචනං සද්දසත්ථවිදූ ඉච්ඡන්තීති ආහ ‘‘කිඤ්චි දුක්ඛෙන නානුභොසී’’ති. කෙනචි දුක්ඛෙන නානුභොසීති අත්ථො, කිඤ්චීති එත්ථාපි හි කරණත්ථෙ සාමිවචනස්ස ලොපො කතො, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘විකප්පද්වයෙපි පුරිමපදස්ස උත්තරපදෙන සමානවිභත්තිලොපො ¶ දට්ඨබ්බො’’ති. යදා පන ජානාති-සද්දො සරණත්ථො හොති, තදා මාතු සරතීතිආදීසු විය උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං ¶ සද්දසත්ථවිදූ වදන්තීති ආහ ‘‘අථ වා කිඤ්චි දුක්ඛං නස්සරතීති අත්ථො’’ති, කස්සචි දුක්ඛස්ස අනනුභූතතාය නස්සරතීති අත්ථො. විකප්පද්වයෙපීති අනුභවනසරණත්ථවසෙන වුත්තෙ දුතියතතියවිකප්පද්වයෙ. පුරිමපදස්සාති කිඤ්චීති පදස්ස. උත්තරපදෙනාති දුක්ඛස්සාතිපදෙන. සමානාය සාමිවචනභූතාය විභත්තියා ‘‘කස්සචි දුක්ඛස්සා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කිඤ්චි දුක්ඛස්සා’’ති ලොපොති දට්ඨබ්බො. මරණෙනපි මයං තෙති එත්ථ තෙති පදස්ස සහත්ථෙ කරණවසෙනපි අත්ථං දස්සෙතුං තයා වියොගං වා පාපුණිස්සාමාති අත්ථන්තරං වුත්තං.

28. ගන්ධබ්බා නාම ගායනකා. නටා නාම රඞ්ගනටා. නාටකා ලඞ්ඝනකාදයො. සුඛූපකරණෙහි අත්තනො පරිචරණං කරොන්තො යස්මා ලළන්තො කීළන්තො නාම හොති, තස්මා දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ ලළාතිආදි වුත්තං. දානප්පදානාදීනීති එත්ථ නිච්චදානං දානං නාම, විසෙසදානං පදානං නාම, ආදි-සද්දෙන සීලාදීනි සඞ්ගණ්හාති.

30. චුද්දස භත්තානීති සඞ්ඝභත්තං උද්දෙසභත්තං නිමන්තනං සලාකං පක්ඛිකං උපොසථිකං පාටිපදිකං ආගන්තුකං ගමිකං ගිලානං ගිලානුපට්ඨාකං විහාර-ධුර-වාරභත්තන්ති ඉමානි චුද්දස භත්තානි. එත්ථ ච සෙනාසනාදිපච්චයත්තයනිස්සිතෙසු ආරඤ්ඤකඞ්ගාදිපධානඞ්ගානං ගහණවසෙන සෙසධුතඞ්ගානිපි ගහිතානෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බං. වජ්ජීනන්ති වජ්ජීරාජූනං. වජ්ජීසූති ජනපදාපෙක්ඛං බහුවචනං, වජ්ජීනාමකෙ ජනපදෙති අත්ථො. පඤ්චකාමගුණායෙව උපභුඤ්ජිතබ්බතො පරිභුඤ්ජිතබ්බතො ච උපභොගපරිභොගා, ඉත්ථිවත්ථාදීනි ච තදුපකරණානීති ආහ ‘‘යෙහි තෙස’’න්තිආදි. උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකත්තාති සෙසධුතඞ්ගපරිවාරිතෙන උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගෙන සමන්නාගතත්තා, තෙනාහ ‘‘සපදානචාරං චරිතුකාමො’’ති.

31. දොසාති රත්ති. තත්ථ අභිවුත්ථං පරිවුසිතං ආභිදොසිකං, අභිදොසං වා පච්චූසකාලං ගතො පත්තො අතික්කන්තො ආභිදොසිකො, තෙනාහ එකරත්තාතික්කන්තස්ස වාතිආදි.

32. උදකකඤ්ජියන්ති පානීයපරිභොජනීයඋදකඤ්ච යාගු ච. තථාති සමුච්චයත්ථෙ.අනොකප්පනං අසද්දහනං, අමරිසනං අසහනං.

34. තද්ධිතලොපන්ති ¶ පිතාමහතො ආගතං ‘‘පෙතාමහ’’න්ති වත්තබ්බෙ තද්ධිතපච්චයනිමිත්තස්ස ¶ එ-කාරස්ස ලොපං කත්වාති අත්ථො. යෙසං සන්තකං ධනං ගහිතං, තෙ ඉණායිකා. පලිබුද්ධොති ‘මා ගච්ඡ මා භුඤ්ජා’තිආදිනා කතාවරණො, පීළිතොති අත්ථො.

35. අත්තනාති සයං. සපතිනො ධනසාමිනො ඉදං සාපතෙය්යං, ධනං. තදෙව විභවො.

36. භිජ්ජන්තීති අගහිතපුබ්බා එව භිජ්ජන්ති. දින්නාපි පටිසන්ධීති පිතරා දින්නං සුක්කං නිස්සාය උප්පන්නස්ස සත්තස්ස පටිසන්ධිපි තෙන දින්නා නාම හොතීති වුත්තං. සුක්කමෙව වා ඉධ පටිසන්ධිනිස්සයත්තා ‘‘පටිසන්ධී’’ති වුත්තං, තෙනාහ ‘‘ඛිප්පං පතිට්ඨාතී’’ති. න හි පිතු සංයොගක්ඛණෙයෙව සත්තස්ස උප්පත්තිනියමො අත්ථි සුක්කමෙව තථා පතිට්ඨානනියමතො. සුක්කෙ පන පතිට්ඨිතෙ යාව සත්ත දිවසානි, අඩ්ඪමාසමත්තං වා, තං ගබ්භසණ්ඨානස්ස ඛෙත්තමෙව හොති මාතු මංසස්ස ලොහිතලෙසස්ස සබ්බදාපි විජ්ජමානත්තා. පුබ්බෙපි පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදානං සබ්භාවතො අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙති ඉමස්ස පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදෙ අට්ඨපිතෙති අත්ථො වුත්තො. එවරූපන්ති එවං ගරුකසභාවං, පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසවත්ථුභූතන්ති අත්ථො, තෙනාහ ‘‘අවසෙසෙ පඤ්චඛුද්දකාපත්තික්ඛන්ධෙ එව පඤ්ඤපෙසී’’ති. යං ආදීනවන්ති සම්බන්ධො. කායවිඤ්ඤත්තිචොපනතොති කායවිඤ්ඤත්තියා නිබ්බත්තචලනතො.

තෙනෙවාති අවධාරණෙන යානි ගබ්භග්ගහණකාරණානි නිවත්තිතානි, තානිපි දස්සෙතුං කිං පනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ උභයෙසං ඡන්දරාගවසෙන කායසංසග්ගො වුත්තො. ඉත්ථියා එව ඡන්දරාගවසෙන නාභිපරාමසනං විසුං වුත්තං. සාමපණ්ඩිතස්ස හි මාතා පුත්තුප්පත්තියා සඤ්ජාතාදරා නාභිපරාමසනකාලෙ කාමරාගසමාකුලචිත්තා අහොසි, ඉතරථා පුත්තුප්පත්තියා එව අසම්භවතො. ‘‘සක්කො චස්සා කාමරාගසමුප්පත්තිනිමිත්තානි අකාසී’’තිපි වදන්ති, වත්ථුවසෙන වා එතං නාභිපරාමසනං කායසංසග්ගතො විසුං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. මාතඞ්ගපණ්ඩිතස්ස දිට්ඨමඞ්ගලිකාය නාභිපරාමසනෙන මණ්ඩබ්යස්ස නිබ්බත්ති අහොසි. චණ්ඩපජ්ජොතමාතු නාභියං විච්ඡිකා ඵරිත්වා ¶ ගතා, තෙන චණ්ඩපජ්ජොතස්ස නිබ්බත්ති අහොසීති ආහ එතෙනෙව නයෙනාතිආදි.

අයන්ති සුදින්නස්ස පුරාණදුතියිකා. යං සන්ධායාති යං අජ්ඣාචාරං සන්ධාය. මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්තීති ඉමිනා සුක්කස්ස සම්භවං දීපෙති, මාතා ච උතුනී හොතීති ඉමිනා සොණිතස්ස. ගන්ධබ්බොති තත්රුපගො සත්තො අධිප්පෙතො, ගන්තබ්බොති වුත්තං හොති, ත-කාරස්ස චෙත්ථ ධ-කාරො කතො. අථ වා ගන්ධබ්බා නාම රඞ්ගනටා, තෙ විය තත්ර තත්ර භවෙසු නානාවෙසග්ගහණතො අයම්පි ‘‘ගන්ධබ්බො’’ති වුත්තො, සො මාතාපිතූනං සන්නිපාතක්ඛණතො පච්ඡාපි සත්තාහබ්භන්තරෙ ¶ තත්ර උපපන්නො ‘‘පච්චුපට්ඨිතො’’ති වුත්තො. ගබ්භස්සාති කලලරූපසහිතස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස. තඤ්හි ඉධ ‘‘ගබ්භො’’ති අධිප්පෙතං සා තෙන ගබ්භං ගණ්හීතිආදීසු (පාරා. 36) විය. අස්ස තං අජ්ඣාචාරන්ති සම්බන්ධො. පාළියං නිරබ්බුදො වත භො භික්ඛුසඞ්ඝො නිරාදීනවොති ඉමස්ස අනන්තරං තස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙති අජ්ඣාහරිත්වා සුදින්නෙන…පෙ… ආදීනවො උප්පාදිතොති යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉතිහාති නිපාතසමුදායස්ස එවන්ති ඉදං අත්ථභවනං. මුහුත්තෙනාති ඉදං ඛණෙනාති පදස්ස වෙවචනං. යාව බ්රහ්මලොකා අබ්භුග්ගතොපි දෙවානං තාවමහන්තො සද්දො තෙසං රූපං විය මනුස්සානං ගොචරො න හොති. තස්මා පච්ඡා සුදින්නෙන වුත්තෙ එව ජානිංසූති දට්ඨබ්බං.

37. මග්ගබ්රහ්මචරියන්ති මග්ගපදට්ඨානං සික්ඛත්තයමෙව උපචාරතො වුත්තං තස්සෙව යාවජීවං චරිතබ්බත්තා. අවිප්ඵාරිකොති උද්දෙසාදීසු අබ්යාවටො. වහච්ඡින්නොති ඡින්නපාදො, ඡින්නඛන්ධො වා. චින්තයීති ඉමිනා පජ්ඣායීති පදස්ස කිරියාපදත්තං දස්සෙති. තෙන ‘‘කිසො අහොසි…පෙ… පජ්ඣායි චා’’ති ච-කාරං ආනෙත්වා පාළියොජනා කාතබ්බා.

38. ගණෙ ජනසමාගමෙ සන්නිපාතනං ගණසඞ්ගණිකා, සාව පපඤ්චා, තෙන ගණසඞ්ගණිකාපපඤ්චෙන. යස්සාති යෙ අස්ස. කථාඵාසුකාති විස්සාසිකභාවෙන ඵාසුකකථා, සුඛසම්භාසාති අත්ථො. උපාදාරූපං භූතරූපමුඛෙනෙව මන්දනං පීනනඤ්ච හොතීති ආහ පසාදඉච්චාදි. දානීති නිපාතො ඉධ පන-සද්දත්ථෙ වත්තති තක්කාලවාචිනො එතරහි-පදස්ස විසුං වුච්චමානත්තාති ආහ ‘‘සො පන ත්ව’’න්ති. නො-සද්දොපි නු-සද්දො විය ¶ පුච්ඡනත්ථොති ආහ ‘‘කච්චි නු ත්ව’’න්ති. තමෙවාති ගිහිභාවපත්ථනාලක්ඛණමෙව. අනභිරතිමෙවාති එව-කාරෙන නිවත්තිතාය පන තදඤ්ඤාය අනභිරතියා විජ්ජමානත්තං දස්සෙතුං අධිකුසලානන්තිආදි වුත්තං, සමථවිපස්සනා අධිකුසලා නාම. ඉදං පනාතිආදි උපරි වත්තබ්බවිසෙසදස්සනං. පරියායවචනමත්තන්ති සද්දත්ථකථනමත්තං.

තස්මින්ති ධම්මෙ, එවං විරාගාය දෙසිතෙ සතීති අත්ථො. නාමාති ගරහායං. ලොකුත්තරනිබ්බානන්ති විරාගායාතිආදිනා වුත්තකිලෙසක්ඛයනිබ්බානතො විසෙසෙති. ජාතිං නිස්සාය උප්පජ්ජනකමානො එව මදජනනට්ඨෙන මදොති මානමදො. ‘‘අහං පුරිසො’’ති පවත්තො මානො පුරිසමදො. ‘‘අසද්ධම්මසෙවනාසමත්ථතං නිස්සාය මානො, රාගො එව වා පුරිසමදො’’ති කෙචි. ආදි-සද්දෙන බලමදාදිං සඞ්ගණ්හාති. තෙභූමකවට්ටන්ති තීසු භූමීසු කම්මකිලෙසවිපාකා පවත්තනට්ඨෙන ¶ වට්ටං. විරජ්ජතීති විගච්ඡති. යොනියොති අණ්ඩජාදයො, තා පන යවන්ති තාහි සත්තා අමිස්සිතාපි සමානජාතිතාය මිස්සිතා හොන්තීති ‘‘යොනියො’’ති වුත්තා.

ඤාතතීරණපහානවසෙනාති එත්ථ ලක්ඛණාදිවසෙන සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහො ඤාතපරිඤ්ඤා නාම. කලාපසම්මසනාදිවසෙන පවත්තා ලොකියවිපස්සනා තීරණපරිඤ්ඤා නාම. අරියමග්ගො පහානපරිඤ්ඤා නාම. ඉධ පන ඤාතතීරණකිච්චානම්පි අසම්මොහතො මග්ගක්ඛණෙ සිජ්ඣනතො අරියමග්ගමෙව සන්ධාය තිවිධාපි පරිඤ්ඤා වුත්තා, තෙනෙව ‘‘ලොකුත්තරමග්ගොව කථිතො’’ති වුත්තං. කාමෙසු පාතබ්යතානන්ති වත්ථුකාමෙසු පාතබ්යතාසඞ්ඛාතානං සුභාදිආකාරානං තදාකාරගාහිකානං තණ්හානන්ති අත්ථො. විසයමුඛෙන හෙත්ථ විසයිනො ගහිතා. තීසු ඨානෙසූති ‘‘විරාගාය ධම්මො දෙසිතො…පෙ… නො සඋපාදානායා’’ති එවං වුත්තෙසු.

39. කලිසාසනාරොපනත්ථායාති දොසාරොපනත්ථාය. කලීති කොධස්ස නාමං, තස්ස සාසනං කලිසාසනං, කොධවසෙන වුච්චමානා ගරහා. අජ්ඣාචාරොව වීතික්කමො. සමණකරණානං ධම්මානන්ති සමණභාවකරානං හිරොත්තප්පාදිධම්මානං. පාළියං කථං-සද්දයොගෙන න සක්ඛිස්සසීති අනාගතවචනං කතං, ‘‘නාම-සද්දයොගෙනා’’තිපි වදන්ති. අතිවිය දුක්ඛවිපාකන්ති ¶ ගහට්ඨානං නාතිසාවජ්ජම්පි කම්මං පබ්බජිතානං භගවතො ආණාවීතික්කමතො චෙව සමාදින්නසික්ඛත්තයවිනාසනතො ච මහාසාවජ්ජං හොතීති වුත්තං. උදකෙ භවං ඔදකං, ධොවනකිච්චන්ති ආහ උදකකිච්චන්තිආදි. සමාපජ්ජිස්සසීති අනාගතවචනං නාම-සද්දයොගෙන කතන්ති ආහ ‘‘නාම-සද්දෙන යොජෙතබ්බ’’න්ති. දුබ්භරතාදීනං හෙතුභූතො අසංවරො ඉධ දුබ්භරතාදි-සද්දෙන වුත්තො කාරණෙ කාරියොපචාරෙනාති ආහ ‘‘දුබ්භරතාදීනං වත්ථුභූතස්ස අසංවරස්සා’’ති. අත්තාති අත්තභාවො. දුබ්භරතන්ති අත්තනා උපට්ඨාකෙහි ච දුක්ඛෙන භරිතබ්බතං. සත්තෙහි කිලෙසෙහි ච සඞ්ගණනං සමොධානං සඞ්ගණිකාති ආහ ගණසඞ්ගණිකායාතිආදි. අට්ඨකුසීතවත්ථුපාරිපූරියාති එත්ථ කම්මං කාතබ්බන්ති එකං, තථා අකාසින්ති, මග්ගො ගන්තබ්බොති අගමාසින්ති, නාලත්ථං භොජනස්ස පාරිපූරින්ති, අලත්ථන්ති, උප්පන්නො මෙ ආබාධොති, අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤාති එකන්ති ඉමානි අට්ඨ කුසීතවත්ථූනි නාම. එත්ථ ච කොසජ්ජං කුසීත-සද්දෙන වුත්තං. විනාපි හි භාවජොතනපච්චයං භාවත්ථො විඤ්ඤායති යථා පටස්ස සුක්කන්ති. සබ්බකිලෙසාපචයභූතාය විවට්ටායාති රාගාදිසබ්බකිලෙසානං අපචයහෙතුභූතාය නිබ්බානාය, නිබ්බානත්ථන්ති අත්ථො. සංවරප්පහානපටිසංයුත්තන්ති සීලසංවරාදීහි පඤ්චහි සංවරෙහි චෙව තදඞ්ගප්පහානාදීහි පඤ්චහි පහානෙහි ච උපෙතං. අසුත්තන්ත විනිබද්ධන්ති තීසු පිටකෙසු පාළිසඞ්ඛාතසුත්තන්තවසෙන අරචිතං, සඞ්ගීතිකාරෙහි ච අනාරොපිතං, තෙනාහ ‘‘පාළිවිනිමුත්ත’’න්ති. තෙන ච අට්ඨකථාසු යථානුරූපං සඞ්ගහිතන්ති ¶ දස්සෙති. එවරූපා හි පකිණ්ණකදෙසනා අට්ඨකථාය මූලං. ඔක්කන්තිකධම්මදෙසනා නාම තස්මිං තස්මිං පසඞ්ගෙ ඔතාරෙත්වා ඔතාරෙත්වා නානානයෙහි කථියමානා ධම්මදෙසනා, තෙනාහ භගවා කිරාතිආදි. පටික්ඛිපනාධිප්පායාති පඤ්ඤත්තම්පි සික්ඛාපදං ‘‘කිමෙතෙනා’’ති මද්දනචිත්තා.

වුත්තත්ථවසෙනාති පතිට්ඨාඅධිගමුපායවසෙන. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ යා තස්මිං සමයෙ කාමෙසුමිච්ඡාචාරා ආරති විරතීතිආදිනා (විභ. 706) නිද්දිට්ඨවිරතියො චෙව, යා තස්මිං සමයෙ චෙතනා සඤ්චෙතනාතිආදිනා (විභ. 704) නිද්දිට්ඨචෙතනා ච, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා විරමන්තස්ස ඵස්සො…පෙ… අවික්ඛෙපොතිආදිනා (විභ. 705) නිද්දිට්ඨඵස්සාදිධම්මා ච සික්ඛාපදන්ති දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්ච අත්ථො ¶ සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘යො තත්ථ නාමකායො පදකායොති ඉදං මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වදන්ති. නාමකායොති නාමසමූහො නාමපඤ්ඤත්තියෙව, සෙසානිපි තස්සෙව වෙවචනානි. සික්ඛාකොට්ඨාසොති විරතිආදයො වුත්තා තප්පකාසකඤ්ච වචනං.

අත්ථවසෙති හිතවිසෙසෙ ආනිසංසවිසෙසෙ, තෙ ච සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හෙතූති ආහ ‘‘කාරණවසෙ’’ති. සුඛවිහාරාභාවෙ සහජීවනස්ස අභාවතො සහජීවිතාති සුඛවිහාරොව වුත්තො. දුස්සීලපුග්ගලාති නිස්සීලා දූසිතසීලා ච. පාරාජිකසික්ඛාපදප්පසඞ්ගෙ හි නිස්සීලා අධිප්පෙතා, සෙසසික්ඛාපදපසඞ්ගෙ තෙහි තෙහි වීතික්කමෙහි ඛණ්ඩඡිද්දාදිභාවප්පත්තියා දූසිතසීලා අධිප්පෙතා. උභයෙනපි අලජ්ජිනොව ඉධ ‘‘දුස්සීලා’’ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සබ්බසික්ඛාපදානම්පි දස අත්ථවසෙ පටිච්චෙව පඤ්ඤත්තත්තා උපරි දුස්සීලපුග්ගලෙ නිස්සායාති එත්ථාපි එසෙව නයො, තෙනෙව ‘‘යෙ මඞ්කුතං…පෙ… නිග්ගහෙස්සතී’’ති සබ්බසික්ඛාපදසාධාරණවසෙන අත්ථො වුත්තො. තත්ථ මඞ්කුතන්ති නිත්තෙජතං අධොමුඛතං. ධම්මෙනාතිආදීසු ධම්මොති භූතං වත්ථු. විනයොති චොදනා චෙව සාරණා ච. සත්ථුසාසනන්ති ඤත්තිසම්පදා චෙව අනුසාවනසම්පදා ච. සන්දිට්ඨමානාති සංසයං ආපජ්ජමානා. උබ්බාළ්හාති පීළිතා. දුස්සීලපුග්ගලෙ නිස්සාය හි උපොසථො න තිට්ඨති, පවාරණා න තිට්ඨති, සඞ්ඝකම්මානි නප්පවත්තන්ති, සාමග්ගී න හොතීති ඉමිනා අලජ්ජීහි සද්ධිං උපොසථාදිසකලසඞ්ඝකම්මං කාතුං න වට්ටති ධම්මපරිභොගත්තාති දස්සෙති. උපොසථපවාරණානං නියතකාලිකතාය ච අවස්සං කත්තබ්බත්තා සඞ්ඝකම්මතො විසුං ගහණං වෙදිතබ්බං. අකිත්ති ගරහා. අයසො පරිවාරහානි.

චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි නාම වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 356 ආදයො) වුත්තානි ආගන්තුකවත්තං ¶ ආවාසිකගමිකඅනුමොදනභත්තග්ගපිණ්ඩචාරිකආරඤ්ඤකසෙනාසනජන්තාඝරවච්චකුටිඋපජ්ඣායසද්ධිවිහාරිකආචරියඅන්තෙවාසිකවත්තන්ති ඉමානි චුද්දස වත්තානි, එතානි ච සබ්බෙසං භික්ඛූනං සබ්බදා ච යථාරහං චරිතබ්බානි. ද්වෙ අසීති මහාවත්තානි පන තජ්ජනීයකම්මකතාදිකාලෙයෙව චරිතබ්බානි, න සබ්බදා. තස්මා විසුං ගණිතානි. තානි පන ‘‘පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං වත්තං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති (චූළව. 75) ආරභිත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං…පෙ… න ඡමාය චඞ්කමන්තෙ ¶ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති වුත්තාවසානානි ඡසට්ඨි, තතො පරං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පාරිවාසිකෙන වුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා සද්ධිං, මූලායපටිකස්සනාරහෙන, මානත්තචාරිකෙන, මානත්තාරහෙන, අබ්භානාරහෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදිනා (චූළව. 82) වුත්තවත්තානි පකතත්තෙන චරිතබ්බෙහි අනඤ්ඤත්තා විසුං අගණෙත්වා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරාදීසු පුග්ගලන්තරෙසු චරිතබ්බත්තා තෙසං වසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා එකෙකං කත්වා ගණිතානි පඤ්චාති එකසත්තතිවත්තානි ච උක්ඛෙපනීයකම්මකතවත්තෙසු ච වුත්තං ‘‘න පකතත්තස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං පච්චුට්ඨානං…පෙ… නහානෙ පිට්ඨිපරිකම්මං සාදිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 86) ඉදං අභිවාදනාදීනං අසාදියනං එකං, ‘‘න පකතත්තො භික්ඛු සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසෙතබ්බො’’තිආදීනි (චූළව. 51) ච දසාති එවං ද්වාසීති වත්තානි හොන්ති, එතෙස්වෙව පන කානිචි තජ්ජනීයකම්මාදිවත්තානි කානිචි පාරිවාසිකාදිවත්තානීති අග්ගහිතග්ගහණෙන ද්වාසීතියෙව. අඤ්ඤත්ථ පන අට්ඨකථාපදෙසෙ අප්පකං ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති අසීතිඛන්ධකවත්තානීති ආගතං. අථ වා පුරිමෙහි චුද්දසවත්තෙහි අසඞ්ගහිතානි විනයාගතානි සබ්බානි වත්තානි යථා ද්වාසීති වත්තානි, අසීති වත්තානි එව වා හොන්ති, තථා සඞ්ගහෙත්වා ඤාතබ්බානි.

සංවරවිනයොති සීලසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරොති පඤ්චවිධොපි සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං විනෙතබ්බානඤ්ච කායදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො සංවරො, විනයනතො විනයොති වුච්චති. පහානවිනයොති තදඞ්ගප්පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නිස්සරණප්පහානන්ති පඤ්චවිධම්පි පහානං, යස්මා චාගට්ඨෙන පහානං, විනයනට්ඨෙන විනයො, තස්මා ‘‘පහානවිනයො’’ති වුච්චති. සමථවිනයොති සත්ත අධිකරණසමථා. පඤ්ඤත්තිවිනයොති සික්ඛාපදමෙව. තම්පි හි භගවතො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාව අනුග්ගහිතං හොති තබ්භාවෙ එව භාවතො. සඞ්ඛලිකනයං කත්වා දසක්ඛත්තුං යොජනඤ්ච කත්වා යං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ පුරිමපුරිමපදස්ස අනන්තරපදෙනෙව යොජිතත්තා අයොසඞ්ඛලිකසදිසන්ති ‘‘සඞ්ඛලිකනය’’න්ති වුත්තං. දසසු පදෙසු එකමෙකං පදං තදවසෙසෙහි නවනවපදෙහි යොජිතත්තා ‘‘එකෙකපදමූලික’’න්ති වුත්තං.

අත්ථසතං ¶ ¶ ධම්මසතන්ති එත්ථ යො හි සො පරිවාරෙ (පරි. 334) යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසූති ආදිංකත්වා යං සද්ධම්මට්ඨිතියා, තං විනයානුග්ගහායාති පරියොසානං ඛණ්ඩචක්කවසෙනෙව සඞ්ඛලිකනයො වුත්තො, තස්මිං එකමූලකනයෙ ආගතබද්ධචක්කනයෙන යං විනයානුග්ගහාය, තං සඞ්ඝසුට්ඨූති ඉදම්පි යොජෙත්වා බද්ධචක්කෙ කතෙ පුරිමපුරිමානි දස ධම්මපදානි, පච්ඡිමපච්ඡිමානි දස අත්ථපදානි චාති වීසති පදානි හොන්ති. එකමූලකනයෙ පන එකස්මිං වාරෙ නවෙව අත්ථපදානි ලබ්භන්ති. එවං දසහි වාරෙහි නවුති අත්ථපදානි නවුති ධම්මපදානි ච හොන්ති, තානි සඞ්ඛලිකනයෙ වුත්තෙහි දසහි අත්ථපදෙහි දසහි ධම්මපදෙහි ච සද්ධිං යොජිතානි යථාවුත්තං අත්ථසතං ධම්මසතඤ්ච හොන්තීති වෙදිතබ්බං. යං පනෙත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.39) සඞ්ඛලිකනයෙපි එකමූලකනයෙපි පච්චෙකං අත්ථසතස්ස ධම්මසතස්ස යොජනාමුඛං වුත්තං, තං තථා සිද්ධෙපි අත්ථසතං ධම්මසතන්ති (පරි. 334) ගාථාය න සමෙති ද්වෙ අත්ථසතානි ද්වෙ ධම්මසතානි චත්තාරි නිරුත්තිසතානි අට්ඨ ඤාණසතානීති වත්තබ්බතො. තස්මා ඉධ වුත්තනයෙනෙව අත්ථසතං ධම්මසතන්ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ද්වෙ ච නිරුත්තිසතානීති අත්ථජොතිකානං නිරුත්තීනං වසෙන නිරුත්තිසතං, ධම්මභූතානං නිරුත්තීනඤ්ච වසෙන නිරුත්තිසතන්ති ද්වෙ නිරුත්තිසතානි. චත්තාරි ච ඤාණසතානීති අත්ථසතෙ ඤාණසතං, ධම්මසතෙ ඤාණසතං, ද්වීසු නිරුත්තිසතෙසු ද්වෙ ඤාණසතානීති චත්තාරි ඤාණසතානි. අතිරෙකානයනත්ථොති අවුත්තසමුච්චයත්ථො.

පඨමපඤ්ඤත්තිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

සුදින්නභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

40. පචුරත්ථෙ හි වත්තමානවචනන්ති එකදා පටිසෙවිත්වා පච්ඡා අනොරමිත්වා දිවසෙ දිවසෙ සෙවනිච්ඡාය වත්තමානත්තා සෙවනාය අභාවක්ඛණෙපි ඉහ මල්ලා යුජ්ඣන්තීතිආදීසු විය අබ්බොච්ඡින්නතං බාහුල්ලවුත්තිතඤ්ච උපාදාය පටිසෙවතීති වත්තමානවචනං කතන්ති අත්ථො. ආහිණ්ඩන්තාති විචරන්තා.

41. සහොඩ්ඪග්ගහිතොති ¶ සභණ්ඩග්ගහිතො, අයමෙව වා පාඨො. තං සික්ඛාපදං තථෙව හොතීති මනුස්සාමනුස්සාදිපුග්ගලවිසෙසං කිඤ්චි අනුපාදියිත්වා සාමඤ්ඤතො ‘‘යො පන භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති (පාරා. 39) වුත්තත්තා මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතානං ඉත්ථිපුරිසපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනානං ¶ තිංසවිධෙපි මග්ගෙ මෙථුනං සෙවන්තස්ස තං සික්ඛාපදං මූලච්ඡෙජ්ජකරං හොති එවාති අධිප්පායො. එතෙන යං අනුපඤ්ඤත්තිමූලපඤ්ඤත්තියා එව අධිප්පායප්පකාසනවසෙන සුබොධත්ථාය වත්ථුවසෙන පවත්තානං විසෙසත්ථජොතකවසෙනාති දස්සිතං හොති. ආමසනං ආමට්ඨමත්තං. තතො දළ්හතරං ඵුසනං. ඝට්ටනං පන තතො දළ්හතරං කත්වා සරීරෙන සරීරස්ස සඞ්ඝට්ටනං. තං සබ්බම්පීති අනුරාගෙන පවත්තිතං දස්සනාදිසබ්බම්පි.

42. පාණාතිපාතාදිසචිත්තකසික්ඛාපදානං සුරාපානාදිඅචිත්තකසික්ඛාපදානඤ්ච (පාචි. 326 ආදයො) එකෙනෙව ලක්ඛණවචනෙන ලොකවජ්ජතං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජං නාමා’’ති වුත්තං. තත්ථ සචිත්තකපක්ඛෙති ඉදං කිඤ්චාපි අචිත්තකසික්ඛාපදං සන්ධායෙව වත්තුං යුත්තං තස්සෙව සචිත්තකපක්ඛසම්භවතො, තථාපි සචිත්තකසික්ඛාපදානම්පි අසඤ්චිච්ච චඞ්කමනාදීසු ලොකෙ පාණඝාතවොහාරසම්භවෙන අචිත්තකපක්ඛං පරිකප්පෙත්වා උභින්නම්පි සචිත්තකාචිත්තකසික්ඛාපදානං සාධාරණවසෙන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති වුත්තං. ඉතරථා සචිත්තකසික්ඛාපදානං ඉමස්මිං වාක්යෙ ලොකවජ්ජතාලක්ඛණං න වුත්තං සියා. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවා’’ති වුත්තෙ පන සචිත්තකසික්ඛාපදානං චිත්තං අකුසලමෙව, ඉතරෙසං සචිත්තකපක්ඛෙයෙව අකුසලනියමො, න අචිත්තකපක්ඛෙ. තත්ථ පන යථාසම්භවං කුසලං වා සියා, අකුසලං වා, අබ්යාකතං වාති අයමත්ථො සාමත්ථියතො සිජ්ඣතීති වෙදිතබ්බං. සචිත්තකපක්ඛෙති වත්ථුවීතික්කමවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙති ගහෙතබ්බං, න පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙන තථා සති සබ්බසික්ඛාපදානම්පි ලොකවජ්ජතාපසඞ්ගතො. ‘‘පටික්ඛිත්තමිදං කාතුං න වට්ටතී’’ති ජානන්තස්ස හි පණ්ණත්තිවජ්ජෙපි අනාදරියවසෙන පටිඝචිත්තමෙව උප්පජ්ජති, තස්මා ඉදං වාක්යං නිරත්ථකමෙව සියා සබ්බසික්ඛාපදානිපි ලොකවජ්ජානීති එත්තකමත්තස්සෙව වත්තබ්බතාපසඞ්ගතො.

එත්ථ ¶ ච සචිත්තකපක්ඛෙයෙව චිත්තං අකුසලන්ති නියමස්ස අකතත්තා සුරාපානාදීසු අචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලං න හොතෙවාති න සක්කා නියමෙතුං, කෙවලං පන සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව, න කුසලාදීති එවමෙත්ථ නියමො සිජ්ඣති, එවඤ්ච සුරාති අජානිත්වා පිවන්තානම්පි අකුසලචිත්තෙනෙව පානං ගන්ධවණ්ණකාදිභාවං අජානිත්වා ලිම්පන්තීනං භික්ඛුනීනං විනාපි අකුසලචිත්තෙන ලිම්පනඤ්ච, උභයත්ථාපි ආපත්තිසම්භවො ච සමත්ථිතො හොති. යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවාති වචනතො අචිත්තකස්ස වත්ථුඅජානනවසෙන අචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවාති අයං නියමො නත්ථීති විඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං, තං න යුත්තං ¶ . අචිත්තකෙසු හි තෙරසසු ලොකවජ්ජෙසු සුරාපානස්සෙව අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තනියමො, න ඉතරෙසං ද්වාදසන්නං අකුසලාදිචිත්තෙනාපි ආපජ්ජිතබ්බතො. යං පන එවං කෙනචි අනිච්ඡමානං සද්දතොපි අපතීයමානමිමං නියමං පරාධිප්පායං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘යදි හි අචිත්තකස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි චිත්තං අකුසලමෙව සියා, සචිත්තකපක්ඛෙති ඉදං විසෙසනං නිරත්ථකං සියා’’තිආදි වුත්තං, තං නිරත්ථකමෙව එවං නියමස්ස කෙනචි අනධිප්පෙතත්තා. න හි කොචි සද්දසත්ථවිදූ නියමං ඉච්ඡති, යෙන සචිත්තකපක්ඛෙති ඉදං විසෙසනං නිරත්ථකං සියාතිආදි වුත්තං භවෙය්ය, කින්තු සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව, අචිත්තකපක්ඛෙ පන චිත්තං අනියතං අකුසලමෙව වා සියා, කුසලාදීසු වා අඤ්ඤතරන්ති එවමෙව ඉච්ඡති. තෙන සචිත්තකපක්ඛෙති විසෙසනම්පි සාත්ථකං සියා. අචිත්තකසික්ඛාපදානං සචිත්තකපක්ඛෙසු අකුසලනියමෙන ලොකවජ්ජතා ච සිජ්ඣති. තෙසු ච සුරාපානස්සෙව අචිත්තකපක්ඛෙපි ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච, ඉතරෙසං පන සචිත්තකපක්ඛෙ එවාති වාදොපි න විරුජ්ඣතීති න කිඤ්චෙත්ථ අනුපපන්නං නාම.

යං පනෙත්ථ ‘‘සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස…පෙ… විනාපි අකුසලචිත්තෙන ආපත්තිසම්භවතො…පෙ… සුරාපානාදිඅචිත්තකසික්ඛාපදානං ලොකවජ්ජතා න සියා’’තිආදි වුත්තං. යඤ්ච තමත්ථං සාධෙතුං ගණ්ඨිපදෙසු ආගතවචනං දස්සෙත්වා බහුං පපඤ්චිතං, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං අට්ඨකථාහි විරුද්ධත්තා. තථා හි ‘‘වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථ අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තං. යඤ්චෙතස්ස ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ ¶ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතො ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තං අට්ඨකථාවචනං, තං න සුන්දරං. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවා’’ති සබ්බෙසං ලොකවජ්ජානං ඉධෙව පාරාජිකට්ඨකථාය සාමඤ්ඤතො වත්වා සුරාපානසික්ඛාපදට්ඨකථායං ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති එවං අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තතාය විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා. න හි ‘‘සාමඤ්ඤතො ඉධ වුත්තොව අත්ථො පුන සුරාපානට්ඨකථායම්පි වුත්තො’’ති සක්කා වත්තුං වුත්තස්සෙව පුන වචනෙ පයොජනාභාවා, තදඤ්ඤෙසුපි අචිත්තකලොකවජ්ජෙසු වත්තබ්බතාපසඞ්ගතො ච, නාපි එකත්ථ වුත්තො නයො තදඤ්ඤෙසුපි එකලක්ඛණතාය වුත්තො එව හොතීති ‘‘සුරාපානසික්ඛාපදෙයෙව (පාචි. 326 ආදයො) වුත්තො’’ති සක්කා වත්තුං අචිත්තකලොකවජ්ජානං සබ්බපඨමෙ උය්යුත්තසික්ඛාපදෙයෙව (පාචි. 311 ආදයො) වත්තබ්බතො, සුරාපානසික්ඛාපදෙයෙව වා වත්වා එසෙව නයො සෙසෙසු අචිත්තකලොකවජ්ජෙසුපීති අතිදිසිතබ්බතො ච.

අපිච වුත්තමෙවත්ථං වදන්තෙන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති පුබ්බෙ වුත්තක්කමෙනෙව ¶ වත්තබ්බං සන්දෙහාදිවිගමත්ථත්තා පුන වචනස්ස. සික්ඛාපදවිසයෙ ච විසෙසිතබ්බං විසෙසෙත්වාව වුච්චති, ඉතරථා ආපත්තානාපත්තාදිභෙදස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. තථා හි භික්ඛුනීවිභඞ්ගට්ඨකථායං ‘‘විනාපි චිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා අචිත්තකානි, චිත්තෙ පන සති අකුසලෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා ලොකවජ්ජානි චෙව අකුසලචිත්තානි චා’’ති ගිරග්ගසමජ්ජාදීනං සචිත්තකපක්ඛෙ එව ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච විසෙසෙත්වා වුත්තා, න එවං සුරාපානස්ස. තස්ස පන පක්ඛද්වයස්සාපි සාධාරණවසෙන ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති වුත්තං, න පන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති විසෙසෙත්වා. තස්මා ඉදං සුරාපානං සචිත්තකාචිත්තකපක්ඛද්වයෙපි ලොකවජ්ජං අකුසලචිත්තඤ්චාති දස්සෙතුමෙව ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති විසුං වුත්තන්ති සුට්ඨු සිජ්ඣති. එතෙනෙව යං සාරත්ථදීපනියං ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තස්ස ඉමස්සෙව අධිප්පායස්ස පටිපාදකමෙතන්ති සඤ්ඤාය ඉමිනා එව හි අධිප්පායෙන අඤ්ඤෙසුපි ලොකවජ්ජෙසු අචිත්තකසික්ඛාපදෙසු අකුසලචිත්තතා එව වුත්තා, න පන තිචිත්තතා. තෙනෙව භික්ඛුනීවිභඞ්ගට්ඨකථායං ¶ වුත්තං ‘‘ගිරග්ගසමජ්ජං චිත්තාගාරසික්ඛාපදං සඞ්ඝාණි ඉත්ථාලඞ්කාරො ගන්ධවණ්ණකො වාසිතකපිඤ්ඤාකො භික්ඛුනීආදීහි උම්මද්දනපරිමද්දනානීති ඉමානි දස සික්ඛාපදානි අචිත්තකානි අකුසලචිත්තානි, අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො විනාපි චිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා අචිත්තකානි, චිත්තෙ පන සති අකුසලෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා ලොකවජ්ජානි චෙව අකුසලචිත්තානි චා’’ති වුත්තං, තම්පි පටිසිද්ධං හොති තබ්බිපරීතස්සෙව අත්ථස්ස යථාවුත්තනයෙන සාධනතො. තස්මා සුරාපානස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි චිත්තං අකුසලමෙවාති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුමෙව ඉදං වචනං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථාති එත්ථ ච-කාරො විසෙසත්ථජොතකො අපිචාති ඉමිනා සමානත්ථො. තස්මා යදිදං අඤ්ඤෙසු අචිත්තකලොකවජ්ජෙසු විනාපි චිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා අචිත්තකානි, චිත්තෙ පන සති අකුසලෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා ලොකවජ්ජානි චෙව අකුසලචිත්තානි චාති ලොකවජ්ජතාය අකුසලචිත්තතාය ච ලක්ඛණං වුච්චති, තං එත්ථ සුරාපානසික්ඛාපදෙ නාගච්ඡති, ඉධ පන විසෙසො අත්ථීති වුත්තං හොති. සො කතරොති චෙ? වත්ථුඅජානනතාය එව වත්ථුජානනචිත්තෙන විනාපි ආපජ්ජිතබ්බතාය එව අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා, නත්ථෙත්ථ අචිත්තකතාය විසෙසො. කින්තු වත්ථුඅජානනසඞ්ඛාතඅචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තෙනෙව සුරාමෙරයස්ස අජ්ඣොහරිතබ්බතායාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස සචිත්තකපක්ඛෙපි අචිත්තකපක්ඛෙපි ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ විසෙසො. ඉධ හි ‘‘චිත්තෙ පන සතී’’ති අවිසෙසෙත්වා ‘‘අකුසලෙනෙවා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා උභයපක්ඛෙපි ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච සිද්ධාති වෙදිතබ්බා. තෙනෙව පරමත්ථජොතිකාය (ඛු. පා. අට්ඨ. 2.පච්ඡිමපඤ්චසික්ඛාපදවණ්ණනා) ඛුද්දකට්ඨකථාය සික්ඛාපදවණ්ණනාය ‘‘සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානං ¶ කායතො ච කායචිත්තතො චාති ද්විසමුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. සුරාති ජානනචිත්තාභාවෙනෙව හෙත්ථ චිත්තඞ්ගවිරහිතො කෙවලොපි කායො එකසමුට්ඨානං වුත්තො, තස්මිඤ්ච එකසමුට්ඨානක්ඛණෙපි යාය චෙතනාය පිවති, සා එකන්තඅකුසලා එව හොති. තෙනෙව තත්ථෙව අට්ඨකථායං ‘‘පඨමා චෙත්ථ පඤ්ච එකන්තඅකුසලචිත්තසමුට්ඨානත්තා පාණාතිපාතාදීනං පකතිවජ්ජතො වෙරමණියො, සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජතො’’ති එවං පඤ්චන්නම්පි සාමඤ්ඤතො අකුසලචිත්තතා ලොකවජ්ජතාසඞ්ඛාතා පකතිවජ්ජතා ච වුත්තා. අඞ්ගෙසු ච ජානනඞ්ගං න වුත්තං. තථා හි ‘‘සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානස්ස ¶ පන සුරාදීනං අඤ්ඤතරං හොති මදනීයං, පාතුකාමතාචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, තජ්ජඤ්ච වායාමං ආපජ්ජති, පීතෙ ච පවිසතීති ඉමානි චත්තාරි අඞ්ගානී’’ති වුත්තං, න පන සුරාති ජානනඞ්ගෙන සද්ධිං පඤ්චාති. යදි හි සුරාති ජානනම්පි අඞ්ගං සියා, අවස්සමෙව තං වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තං. යථා චෙත්ථ, එවං අඤ්ඤාසුපි සුත්තපිටකාදිඅට්ඨකථාසු කත්ථචි ජානනඞ්ගං න වුත්තං. තස්මා ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති ඉමස්ස අට්ඨකථාපාඨස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති එවමෙව අත්ථොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

අපිච යං ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘එතං සත්තං මාරෙස්සාමීති තස්මිංයෙව පදෙසෙ නිපන්නං අඤ්ඤං මාරෙන්තස්ස පාණසාමඤ්ඤස්ස අත්ථිතාය යථා පාණාතිපාතො හොති, එවං එතං මජ්ජං පිවිස්සාමීති අඤ්ඤං මජ්ජං පිවන්තස්ස මජ්ජසාමඤ්ඤස්ස අත්ථිතාය අකුසලමෙව හොති, යථා පන කට්ඨසඤ්ඤාය සප්පං ඝාතෙන්තස්ස පාණාතිපාතො න හොති, එවං නාළිකෙරපානසඤ්ඤාය මජ්ජං පිවන්තස්ස අකුසලං න හොතී’’ති පාණාතිපාතෙන සද්ධිං සබ්බථා සමානත්තෙන උපමෙත්වා වුත්තං, තං අතිවිය අයුත්තං සබ්බෙසං සික්ඛාපදානං පාණාතිපාතාදිඅකුසලානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානතාය නියමාභාවා. පාණාතිපාතො හි පරියායෙනාපි සිජ්ඣති, න තථා අදින්නාදානං. තං පන ආණත්තියාපි සිජ්ඣති, න ච මෙථුනාදීසු. තස්මා පයොගඞ්ගාදීහිපි භින්නානමෙව සංසට්ඨං සබ්බථා සමීකරණං අයුත්තමෙව. ‘‘පාණාතිපාතො විය අදින්නාදානමෙථුනාදීනිපි පරියායකථාදීහි සිජ්ඣන්තී’’ති කෙනචි වුත්තෙ තං කින්ති න ගය්හති තථා වචනාභාවාති චෙ? ඉධාපි ‘‘තථා පාණාතිපාතසදිසං සුරාපාන’’න්ති වචනාභාවා ඉදම්පි න ගහෙතබ්බමෙව. කිඤ්චි අට්ඨකථාවචනෙනෙව සිද්ධමෙවත්ථං පටිබාහන්තෙන විනයඤ්ඤුනා සුත්තසුත්තානුලොමාදීහි තස්ස විරොධං දස්සෙත්වා පටිබාහෙතබ්බං, න පන පයොගඞ්ගාදීහි අච්චන්තවිභින්නෙන සික්ඛාපදන්තරෙන සහ සමීකරණමත්තෙන. න හි ‘‘සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්සාපි අකුසලමෙවා’’ති එත්ථ සුත්තාදිවිරොධො අත්ථි, විනයපිටකෙ තාව එතස්ස අත්ථස්ස විරුද්ධං සුත්තාදිකං න දිස්සති, නාපි සුත්තපිටකාදීසු.

යං ¶ පනෙත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති (ධ. ප. 1, 2) වුත්තත්තා සබ්බානි අකුසලානි පුබ්බෙ වීතික්කමවත්ථුං ජානන්තස්සෙව හොන්තී’’ති. තං තෙසං සුත්තාධිප්පායානභිඤ්ඤාතමෙව ¶ පකාසෙති. න හි ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති ඉදං වචනං පුබ්බෙ වීතික්කමවත්ථුං ජානන්තස්සෙව අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්තීති ඉමමත්ථං දීපෙති, අථ ඛො කුසලාකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජමානා උප්පාදපච්චයට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමභූතං සහජාතචිත්තං නිස්සායෙව උප්පජ්ජන්ති, න විනා චිත්තෙනාති ඉමමත්ථං දීපෙති. න හෙත්ථ ‘‘සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස අකුසලමෙවා’’ති වුත්තෙ සහජාතචිත්තං විනාපි ලොභාදිඅකුසලචෙතසිකා ධම්මා උප්පජ්ජන්තීති අයමත්ථො ආපජ්ජති. යෙන තං නිසෙධාය ඉදං සුත්තං ආහරණීයං සියා, අභිධම්මවිරොධොපෙත්ථ නත්ථි පුබ්බෙ නාමජාතිආදිවසෙන අජානන්තස්සෙව පඤ්චවිඤ්ඤාණවීථියං කුසලාකුසලජවනුප්පත්තිවචනතො.

අපිච බාලපුථුජ්ජනානං ඡසු ද්වාරෙසු උප්පජ්ජමානානි ජවනානි යෙභුය්යෙන අකුසලානෙව උප්පජ්ජන්ති. කුසලානි පන තෙසං කල්යාණමිත්තාදිඋපනිස්සයබලෙන අප්පකානෙව උප්පජ්ජන්ති, තුණ්හීභූතානම්පි නිද්දායිත්වා සුපිනං පස්සන්තානම්පි උද්ධච්චාදිඅකුසලජවනස්සෙව යෙභුය්යප්පවත්තිතො කුසලාකුසලවිරහිතස්ස ජවනස්ස තෙසං අභාවා. අකුසලා හි විසයානුගුණං වාසනානුගුණඤ්ච යථාපච්චයං සමුප්පජ්ජන්ති, තත්ථ කිං පුබ්බෙ ජානනාජානනනිබද්ධෙන. යෙ පන ජානනාදිඅඞ්ගසම්පන්නා පාණාතිපාතාදයො, යෙ ච ජානනාදිං විනාපි සිජ්ඣමානා සුරාපානමිච්ඡාදිට්ඨිආදයො, තෙ තෙ තථා තථා යාථාවතො ඤත්වා සම්මාසම්බුද්ධෙන නිද්දිට්ඨා, තෙසඤ්ච යථානිද්දිට්ඨවසෙන ගහණෙ කො නාම අභිධම්මවිරොධො. එවං සුත්තාදිවිරොධාභාවතො, අට්ඨකථාය ච වුත්තත්තා යථාවුත්තවසෙනෙවෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. යදි එවං කස්මා ‘‘සාමණෙරො ජානිත්වා පිවන්තො සීලභෙදං ආපජ්ජති, න අජානිත්වා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තන්ති? නායං දොසො සීලභෙදස්ස භගවතො ආණායත්තත්තා උක්ඛිත්තානුවත්තිකාදීනං සීලභෙදො විය. න හි තාසං අකුසලුප්පත්තියා එව සීලභෙදො හොති සඞ්ඝායත්තසමනුභාසනානන්තරෙයෙව විහිතත්තා. එවමිධාපි ජානිත්වා පිවනෙ එව විහිතො, න අජානිත්වා පිවනෙ. අඤ්ඤො හි සික්ඛාපදවිසයො, අඤ්ඤො අකුසලවිසයො. තෙනෙව සාමණෙරානං පුරිමෙසු පඤ්චසු සික්ඛාපදෙසු එකස්මිං භින්නෙ සබ්බානිපි සික්ඛාපදානි භිජ්ජන්ති. අකුසලං පන යං භින්නං, තෙන එකෙනෙව හොති, නාඤ්ඤෙහි. තස්මා සාමණෙරස්ස ¶ අජානිත්වා පිවන්තස්ස සීලභෙදාභාවෙපි කම්මපථප්පත්තං අකුසලමෙවාති ගහෙතබ්බං.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) ‘‘සාමණෙරස්ස සුරාති අජානිත්වා ¶ පිවන්තස්ස පාරාජිකං නත්ථි, අකුසලං පන හොතී’’ති කෙහිචි වුත්තවචනං ‘‘තං තෙසං මතිමත්ත’’න්ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘භික්ඛුනො අජානිත්වාපි බීජතො පට්ඨාය මජ්ජං පිවන්තස්ස පාචිත්තියං. සාමණෙරො ජානිත්වා පිවන්තො සීලභෙදං ආපජ්ජති, න අජානිත්වාති එත්තකමෙව හි අට්ඨකථායං වුත්තං, අකුසලං පන හොතීති න වුත්ත’’න්ති තත්ථ කාරණං වුත්තං, තං අකාරණං. න හි අට්ඨකථායං සාමණෙරානං ජානිත්වා පිවනෙ එව සීලභෙදො, න අජානිත්වාති සීලභෙදකථනට්ඨානෙ අකුසලං පන හොතීති අවචනං අජානනපක්ඛෙ අකුසලාභාවස්ස කාරණං හොති, තත්ථ පසඞ්ගාභාවා, වත්තබ්බට්ඨානෙ එව ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තත්තා ච. න ච තෙ ‘‘අකුසලං පන හොතී’’ති වදන්තා ආචරියා ඉමං සාමණෙරානං සීලභෙදප්පකාසකං ඛන්ධකට්ඨකථාපාඨමෙව ගහෙත්වා අවොචුං, යෙන ‘‘එත්තකමෙව අට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වත්තබ්බං සියා, අථ ඛො සුරාපානට්ඨකථාගතං සුත්තපිටකට්ඨකථාගතඤ්ච අනෙකවිධං වචනං, මහාවිහාරවාසීනං පරම්පරොපදෙසඤ්ච ගහෙත්වා අවොචුං. භින්නලද්ධිකානං අභයගිරිකාදීනං මතඤ්හෙතං, යදිදං ජානිත්වා පිවන්තස්සෙව අකුසලන්ති ගහණං. තස්මා යං වුත්තං කෙහිචි ‘‘සාමණෙරස්ස සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස පාරාජිකං නත්ථි, අකුසලං පන හොතී’’ති, තං සුවුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

යඤ්ච සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) ‘‘අජානිත්වා පිවන්තස්සාපි සොතාපන්නස්ස මුඛං සුරා න පවිසති කම්මපථප්පත්තඅකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතො’’ති කෙහිචි වුත්තවචනං ‘‘න සුන්දර’’න්ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ බොධිසත්තමාතු සීලං විය හි ඉදම්පි අරියසාවකානං ධම්මතාසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වත්වා ධම්මතාසිද්ධත්තංයෙව සමත්ථෙතුං ‘‘භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො ජීවිතහෙතුපි නෙව පාණං හනති, න සුරං පිවති. සචෙ පිස්ස සුරඤ්ච ඛීරඤ්ච මිස්සෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපන්ති, ඛීරමෙව පවිසති, න සුරා. යථා කිං? යථා කොඤ්චසකුණානං ඛීරමිස්සකෙ උදකෙ ඛීරමෙව පවිසති, න උදකං. ඉදං යොනිසිද්ධන්ති චෙ, ඉදම්පි ධම්මතාසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉදං අට්ඨකථාවචනං දස්සිතං, තම්පි න යුත්තමෙව. යථා හි බොධිසත්තමාතු සීලං විය අරියසාවකානං ධම්මතාසිද්ධන්ති එත්ථ ¶ බොධිසත්තමාතු ධම්මතා නාම බොධිසත්තස්ස ච අත්තනො ච පාරමිතානුභාවෙන අකුසලානුප්පත්තිනියමො එව. තථා අරියසාවකානම්පි භවන්තරෙ පාණාතිපාතාදීනං දසන්නං කම්මපථානං අඤ්ඤෙසඤ්ච අපායහෙතුකානං අකුසලානං අච්චන්තප්පහායකස්ස මග්ගස්ස ආනුභාවෙන තංතංසීලවීතික්කමහෙතුකස්ස අකුසලස්ස අනුප්පත්තිනියමො එව ධම්මතා. න හි සභාවවාදීනං ධම්මතා විය අහෙතුකතා ඉධ ධම්මතා නාම. යථා වා එවංධම්මතානයෙ කාරණස්ස භාවෙ අභාවෙ ච කාරියස්ස භාවො අභාවො ච ධම්මතා, න අහෙතුඅප්පච්චයාභාවාභාවො, එවමිධාපි පාණාතිපාතාදිකම්මපථානං හෙතුභූතස්ස කිලෙසස්ස අච්චන්තාභාවෙන තෙසං අභාවො, තදවසෙසානං අකුසලානං හෙතුනො භාවෙන භාවො ච ධම්මතා ¶ , න අහෙතුකතා. තස්මා අපායහෙතුනො රාගස්ස අභාවෙනෙව අරියානං අජානිත්වාපි සුරාය අනජ්ඣොහරණන්ති සුවුත්තමෙවිදං කෙහිචි ‘‘අජානිත්වා පිවන්තස්සාපි සොතාපන්නස්ස මුඛං සුරා න පවිසති කම්මපථප්පත්තඅකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතො’’ති, තං කෙන හෙතුනා න සුන්දරං ජාතන්ති න ඤායති, ධම්මතාසිද්ධන්ති වා කථනෙන කථං තං පටික්ඛිත්තන්ති.

යම්පි දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.352) ‘‘සුරඤ්ච ඛීරඤ්ච මිස්සෙත්වා…පෙ… ඉදං ධම්මතාසිද්ධ’’න්ති වචනං, තම්පි සුරාපානස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තඤ්ඤෙව සාධෙති. තථා හි ‘‘භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො ජීවිතහෙතුපි පාණං න හනති, නාදින්නං ආදියති…පෙ… න සුරං පිවතී’’ති වුත්තෙ ‘‘පුරිමානං තාව චතුන්නං කම්මපථානං සචිත්තකත්තා විරමණං සුකරං, පච්ඡිමස්ස පන සුරාපානස්ස අචිත්තකත්තා කථං විරමණං භවෙය්යා’’ති චොදනාසම්භවං මනසිකත්වා වත්ථුඅජානනවසෙන අචිත්තකත්තෙපි යස්මා කම්මපථප්පත්තඅකුසලෙනෙව සුරා අජ්ඣොහරිතබ්බා, තාදිසී ච අකුසලප්පවත්ති අරියසාවකස්ස මග්ගෙනෙව හතා, තස්මාස්ස පරගලං සුරාය පවිසනං නත්ථීති අත්ථතො ගම්යමානත්ථං පරිහාරවචනං වදතා ‘‘සචෙ පිස්ස සුරඤ්ච ඛීරඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛීරමෙව පවිසති, න සුරාති ඉදං සුරාය සබ්බථාපි පරගලප්පවෙසාභාවදස්සනපරං, න පන සුරාමිස්සඛීරස්ස සුරාය වියොජනසාමත්ථියදස්සනපරං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යදි හි සුරාමිස්සෙ ඛීරෙ කිඤ්චි පවිසෙය්ය, ඛීරමෙව පවිසෙය්ය, න සුරා. ඛීරෙ පන සුරාය අවියුත්තෙ න කිඤ්චි පවිසතීති ¶ . ඉදං යොනිසිද්ධන්ති උදකස්ස මුඛෙ අප්පවිසනං යොනිසිද්ධං. යොනීති චෙත්ථ ජාති අධිප්පෙතා. තස්මා කොඤ්චජාතිකානං මුඛතුණ්ඩසඞ්ඛාතානං රූපධම්මානං ඛීරමිස්සඋදකජ්ඣොහරණහෙතුත්තාභාවෙන තං අප්පවිසනං සිද්ධන්ති අත්ථො. ඉදම්පි හි ඛීරමිස්සාය සුරාය ඛීරෙ පවිසන්තෙපි පරගලාපවිසනන්ති. ධම්මතාසිද්ධන්ති අරියසාවකස්ස අරූපධම්මානං සුරාපිවනහෙතුභූතකිලෙසසහිතත්තාභාවසඞ්ඛාතාය ධම්මතාය සිද්ධං. එවමෙත්ථ අචිත්තකපක්ඛෙපි සුරාය අකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතො අරියසාවකානං අපිවනං සමත්ථිතන්ති වෙදිතබ්බං. අථාපි සියා අජානනපක්ඛෙ අකුසලචිත්තෙන විනාව පාතබ්බත්තෙපි සුරාය අපිවනං අරියානං ධම්මතාති ¶ සමත්ථනපරමෙතන්ති, තං න, අට්ඨකථාවචනන්තරෙහි විරුජ්ඣනතො. යථා හි වචනන්තරෙහි න විරුජ්ඣති, තථායෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො.

අපිච පාණාතිපාතාදීනං පඤ්චන්නං කම්මපථානං භවන්තරෙපි අකරණං අරියානං ධම්මතාසීලමෙව, තෙසඤ්ච යදි සචිත්තකතං සමානං. සුරාපානං විය ඉතරානිපි චත්තාරි අජානන්තෙනාපි අරියසාවකෙන න කත්තබ්බානි සියුං, තථා ච අජානන්තානං අරියානං කුසලාබ්යාකතචිත්තෙහිපි විරමණපරමාරණපරසන්තකගහණාදීසු කායවචීපවත්ති න සම්පජ්ජෙය්ය, නො චෙ සම්පජ්ජති, චක්ඛුපාලත්ථෙරස්ස චඞ්කමනෙන පාණවියොගස්ස, උප්පලවණ්ණත්ථෙරියා බලක්කාරෙන මග්ගෙනමග්ගඵුසනස්ස ච පවත්තත්තා. තස්මා සුරාපානස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය සුරා අරියානං පරගලං න පවිසතීති විසෙසෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

නනු වත්ථුං ජානන්තස්සෙව සබ්බෙ කම්මපථා වුත්තාති? න, මිච්ඡාදිට්ඨියා විපරීතග්ගහණෙනෙව පවත්තත්තා. කථඤ්හි නාම අසබ්බඤ්ඤුං සබ්බඤ්ඤුතො, අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො ච ගහණන්තී දිට්ඨි වත්ථුං විජානාති. යදි හි ජානෙය්ය, මිච්ඡාදිට්ඨියෙව න සියා. සා ච කම්මපථෙසු ගණිතාති කුතො ජානන්තස්සෙව කම්මපථප්පවත්තිනියමො. අථ සබ්බඤ්ඤුං සබ්බඤ්ඤූති ගණ්හන්තීපි ‘‘අයං සත්තො’’ති තස්ස සරූපග්ගහණතො දිට්ඨිපි වත්ථුං විජානාතීති චෙ? න, සුරාපානස්සපි ‘‘අයං න සුරා’’ති සරූපග්ගහණස්ස සමානත්තා. ‘‘අය’’න්ති ච වත්ථුපරාමසනෙපි ‘‘සුරා’’ති විසෙසවිජානනාභාවා න ජානාතීති චෙ? ‘‘අය’’න්ති පුග්ගලත්තං ජානන්තීපි ‘‘අසබ්බඤ්ඤූ’’තිපි විසෙසජානනාභාවා දිට්ඨිපි වත්ථුං න ජානාතීති සමානමෙව. එවඤ්හි තෙසං ¶ බුද්ධාති අහිතොති අහිතං වා පූරණකස්සපාදිං හිතො පටිඝස්ස වා අනුනයස්ස වා උප්පාදනෙපි එසෙව නයො. විපල්ලාසපුබ්බකඤ්හි සබ්බං අකුසලං.

අපිච සුරාය පීයමානාය නියමෙන අකුසලුප්පාදනං සභාවො පීතාය විය. ඛීරාදිසඤ්ඤාය පීතසුරස්ස පුග්ගලස්ස මාතුභගිනිආදීසුපි රාගදොසාදිඅකුසලප්පබන්ධො වත්ථුසභාවෙනෙව උප්පජ්ජති, එවං පීයමානක්ඛණෙපි තිඛිණො රාගො උප්පජ්ජතෙව, තෙනෙව සාගතත්ථෙරස්ස අජානිත්වා පිවනකාලෙ පඤ්චාභිඤ්ඤාදිඣානපරිහානි, පච්ඡා ච බුද්ධාදීසු අගාරවාදිඅකුසලප්පබන්ධො යාව සුරාවිගමා පවත්තිත්ථ. තෙනෙව භගවාපි තස්ස අගාරවාදිඅකඋසලප්පවත්තිදස්සනමුඛෙන සුරාදොසං පකාසෙත්වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි. න හි පඤ්චනීවරණුප්පත්තිං විනා ඣානපරිහානි හොති. තස්මා අජානන්තස්සාපි සුරා පීයමානා පීතා ච අත්තනො සභාවෙනෙව අකුසලුප්පාදිකාති අයමත්ථො සාගතත්ථෙරස්ස ඣානපරිහානියා අන්වයතොපි, අරියානං කිලෙසාභාවෙන මුඛෙන සුරාය අප්පවෙසසඞ්ඛාතබ්යතිරෙකතොපි සිජ්ඣතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං, එවං ගහණමෙව හි විභජ්ජවාදීමතානුසාරං.

යං පන ‘‘ජානිත්වා පිවන්තස්සෙව අකුසල’’න්ති ගහණං, තං භින්නලද්ධිකානං අභයගිරිකාදීනමෙව ¶ මතං, තං පන ගණ්ඨිපදකාරකාදීහි ‘‘පරවාදො’’ති අජානන්තෙහි අත්තනො මතියා සංසන්දිත්වා ලිඛිතං විභජ්ජවාදීමණ්ඩලම්පි පවිසිත්වා යාවජ්ජතනා සාසනං දූසෙති, පුරාපි කිර ඉමස්මිම්පි දමිළරට්ඨෙ කොචි භින්නලද්ධිකො නාගසෙනො නාම ථෙරො කුණ්ඩලකෙසීවත්ථුං පරවාදමථනනයදස්සනත්ථං දමිළකබ්බරූපෙන කාරෙන්තො ‘‘ඉමං සුරාපානස්ස ජානිත්වාව පිවනෙ අකුසලනයං, අඤ්ඤඤ්ච දෙසකාලාදිභෙදෙන අනන්තම්පි ඤෙය්යං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සලක්ඛණවසෙනෙව ඤාතුං න සක්කොති ඤාණෙන පරිච්ඡින්නත්තෙන ඤෙය්යස්ස අනන්තත්තහානිප්පසඞ්ගතො. අනිච්චාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙනෙව පන ඤාතුං සක්කොතී’’ති ච, ‘‘පරමත්ථධම්මෙසු නාමරූපන්තිආදිභෙදො විය පුග්ගලාදිසම්මුතිපි විසුං වත්ථුභෙදො එවා’’ති ච එවමාදිකං බහුං විපරීතත්ථනයං කබ්බාකාරස්ස කවිනො උපදිසිත්වා තස්මිං පබන්ධෙ කාරණාභාසෙහි සතිං සම්මොහෙත්වා පබන්ධාපෙසි, තඤ්ච කබ්බං නිස්සාය ඉමං භින්නලද්ධිකමතං ඉධ විභජ්ජවාදීමතෙ ¶ සම්මිස්සං චිරං පවත්තිත්ථ. තං පන පච්ඡා ආචරියබුද්ධප්පියමහාථෙරෙන බාහිරබ්භරිකං දිට්ඨිජාලං විඝාටෙත්වා ඉධ පරිසුද්ධං සාසනං පතිට්ඨාපෙන්තෙන සොධිතම්පි සාරත්ථදීපනියා (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) විනයටීකාය සුරාපානස්ස සචිත්තකපක්ඛෙයෙව චිත්තං අකුසලන්ති සමත්ථනවචනං නිස්සාය කෙහිචි විපල්ලත්තචිත්තෙහි පුන උක්ඛිත්තසිරං ජාතං, තඤ්ච මහාථෙරෙහි විනිච්ඡිනිත්වා ගාරය්හවාදං කත්වා මද්දිත්වා ලද්ධිගාහකෙ ච භික්ඛූ වියොජෙත්වා ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන චිරෙනෙව වූපසමිතං. තෙනෙවෙත්ථ මයං එවං විත්ථාරතො ඉදං පටික්ඛිපිම්හ ‘‘මා අඤ්ඤෙපි විභජ්ජවාදිනො අයං ලද්ධි දූසෙසී’’ති. තස්මා ඉධ වුත්තානි අවුත්තානි ච කාරණානි සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙත්වා යථා ආගමවිරොධො න හොති, තථා අත්ථො ගහෙතබ්බො.

සෙසන්ති යස්ස වත්ථුවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙපි චිත්තං අකුසලමෙවාති නියමො නත්ථි, තං සබ්බන්ති අත්ථො. රුන්ධන්තීති ‘‘තිරච්ඡානගතිත්ථියා දොසො නත්ථී’’තිආදිනා අනාපත්තියා ලෙසග්ගහණං නිවාරෙන්තී. ද්වාරං පිදහන්තීති ‘‘තඤ්ච ඛො මනුස්සිත්ථියා’’තිආදිනා (පාරා. 41) ලෙසග්ගහණස්ස කාරණසඞ්ඛාතං ද්වාරං පිදහන්තී. සොතං පච්ඡින්දමානාති තදුභයලෙසග්ගහණද්වාරානං වසෙන අවිච්ඡින්නං වීතික්කමසොතං පච්ඡින්දමානා. ගාළ්හතරං කරොන්තීති යථාවුත්තෙහි කාරණෙහි පඨමපඤ්ඤත්තිසිද්ධං ආපත්තිඤ්ඤෙව දළ්හං කරොන්තී, අනාපත්තියා ඔකාසං අදදමානාති අත්ථො. සා ච යස්මා වීතික්කමාභාවෙ, අවිසයතාය අබ්බොහාරිකෙ වීතික්කමෙ ච ලොකවජ්ජෙපි සිථිලං කරොන්තී උප්පජ්ජති, තස්මා තථා උප්පත්තිං උප්පත්තිකාරණඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ අඤ්ඤත්ර අධිමානාතිආදි. අඤ්ඤත්ර අධිමානාති ඉමිස්සා අනුපඤ්ඤත්තියා ‘‘වීතික්කමාභාවා’’ති කාරණං වුත්තං. අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තාති ඉමිස්සා ‘‘අබ්බොහාරිකත්තා’’ති කාරණං වුත්තං. තත්ථ වීතික්කමාභාවාති පාපිච්ඡාය අවිජ්ජමානස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස විජ්ජමානතො ¶ පකාසනවසප්පවත්තවිසංවාදනාධිප්පායසඞ්ඛාතස්ස වීතික්කමස්ස අභාවතො. අධිමානිකස්ස හි අනධිගතෙ අධිගතසඤ්ඤිතාය යථාවුත්තවීතික්කමො නත්ථි. අබ්බොහාරිකත්තාති ‘‘අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, චෙතනා, සා ච ඛො අබ්බොහාරිකා’’ති (පාරා. 235) වචනතො මොචනස්සාදචෙතනාය උපක්කමනස්ස ච විජ්ජමානත්තෙපි ථිනමිද්ධෙන අභිභූතතාය ¶ අවසත්තෙන අබ්බොහාරිකත්තා, ආපත්තිකාරණවොහාරාභාවාති අත්ථො. වා-සද්දො චෙත්ථ සමුච්චයත්ථො දට්ඨබ්බො, ‘‘අබ්බොහාරිකත්තා චා’’ති වා පාඨො. වුත්තාති දුවිධාපි චෙසා අනුපඤ්ඤත්ති අනාපත්තිකරා වුත්තාති අධිප්පායො.

අකතෙ වීතික්කමෙති ආපදාසුපි භික්ඛූහි සික්ඛාපදවීතික්කමෙ අකතෙ, කුක්කුච්චා න භුඤ්ජිංසූතිආදීසු විය වීතික්කමං අකත්වා භික්ඛූහි අත්තනො දුක්ඛුප්පත්තියා ආරොචිතායාති අත්ථො. සිථිලං කරොන්තීති පඨමං සාමඤ්ඤතො බද්ධසික්ඛාපදං මොචෙත්වා අත්තනො විසයෙ අනාපත්තිකරණවසෙන සිථිලං කරොන්තී. ද්වාරං දදමානාති අනාපත්තියා ද්වාරං දදමානා. අපරාපරම්පි අනාපත්තිං කුරුමානාති දින්නෙන තෙන ද්වාරෙන උපරූපරි අනාපත්තිභාවං දීපෙන්තී. පඤ්ඤත්තෙපි සික්ඛාපදෙ උදායිනා ‘‘මුහුත්තිකාය වෙසියා න දොසො’’ති ලෙසෙන වීතික්කමිත්වා සඤ්චරිත්තාපජ්ජනවත්ථුස්මිං (පාරා. 296 ආදයො) පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘කතෙ වීතික්කමෙ’’ති වුත්තං. පඤ්ඤත්තිගතිකාති අත්ථතො මූලපඤ්ඤත්තියෙවාති අධිප්පායො.

මක්කටීවත්ථුකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

43-44. වජ්ජිපුත්තකවත්ථුකථාය පාළියං ‘‘වෙසාලිකා…පෙ… මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිංසූ’’ති එත්ථ තෙ ඤාතිකුලං ගන්ත්වා ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ‘‘ගිහිභූතා මය’’න්ති සඤ්ඤාය මෙථුනං පටිසෙවිංසූති ගහෙතබ්බං, තෙනාහ ඤාතිබ්යසනෙනපි ඵුට්ඨාතිආදි. ඤාතීනං විනාසො රාජදණ්ඩාදිකාරණෙන හොතීති ආහ රාජදණ්ඩඉච්චාදි. ධඤ්ඤහිරඤ්ඤදාසිදාසගොමහිංසාදිධනානි භොගා නාම, තෙසම්පි රාජදණ්ඩාදිනාව විනාසොති ආහ ‘‘එස නයො දුතියපදෙපී’’ති. න සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොතිආදිනා ¶ තීසු වත්ථූසු අප්පසන්නාව සාසනෙ අභබ්බාති සඤ්ඤාය අත්තනො භබ්බතං පකාසෙන්තා න මයන්තිආදිමාහංසූති වෙදිතබ්බං. ‘‘අට්ඨතිංසාරම්මණෙසූ’’ති පාළියං අනාගතෙ ආලොකාකාසකසිණෙ වජ්ජෙත්වා වුත්තං, තෙහි පන ¶ සද්ධිං චත්තාලීස හොන්ති. විභත්තා කුසලා ධම්මාති ‘‘ඉමස්මිං ආරම්මණෙ ඉදං හොතී’’ති විභාගසො දස්සිතා සඋපචාරජ්ඣානා මහග්ගතකුසලා ධම්මා. ගිහිපලිබොධන්ති සහසොකිතාදිවසෙන ගිහීසු බ්යාවටතං. ආවාසපලිබොධන්ති සෙනාසනෙසු නවකම්මාදිවසෙන නිච්චබ්යාවටතං. දුප්පරිච්චාගානං ඉමෙසං ද්වින්නං පලිබොධානං වසෙන සබ්බෙපි පලිබොධා සඞ්ගහිතා එවාති වෙදිතබ්බං.

යෙනාති කාරණෙන. අසංවාසොති ඉදං තස්මිං අත්තභාවෙ කෙනචිපි පරියායෙන භික්ඛු හුත්වා භික්ඛූහි සද්ධිං සංවාසං නාරහතීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘අසංවාසො’’ති. පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යාති ‘‘සො ආගතො න පබ්බාජෙතබ්බො’’ති අවත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති එත්තකස්සෙව වුත්තත්තා පාරාජිකස්ස සාමණෙරභූමි අනුඤ්ඤාතාති විඤ්ඤායති, තෙනාහ සාමණෙරභූමියං පන ඨිතොතිආදි. ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති වුත්තත්තා (පාරා. 39) පච්චක්ඛාතසික්ඛො යස්මා භික්ඛු න හොති, මෙථුනසෙවනෙ ච පාරාජිකං නාපජ්ජති, තස්මාස්ස ‘‘ආගතො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති උපසම්පදං අනුජානන්තො පාරාජිකං න සමූහනති නාම, තෙනාහ ‘‘භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අවිපන්නසීලතායා’’ති. උත්තමත්ථං අරහත්තං, නිබ්බානමෙව වා.

45. නීහරිත්වාති පාළිතො උද්ධරිත්වා, තථා හි ‘‘පඤ්චහුපාලි, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා නානුයුඤ්ජිතබ්බං. කතමෙහි පඤ්චහි? සුත්තං න ජානාති, සුත්තානුලොමං න ජානාතී’’තිආදිපාළිතො සුත්තං සුත්තානුලොමඤ්ච නීහරිංසු. ‘‘අනාපත්ති එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො පරිපුච්ඡාති භණතී’’ති එවමාදිතො ආචරියවාදං. ‘‘ආයස්මා උපාලි එවමාහ – ‘අනාපත්ති, ආවුසො, සුපිනන්තෙනා’ති’’ එවමාදිතො අත්තනො මතිං නීහරිංසු, සා ච ථෙරස්ස අත්තනොමති සුත්තෙන සඞ්ගහිතත්තා සුත්තං ජාතං, එවමඤ්ඤාපි සුත්තාදීහි සඞ්ගහිතාව ගහෙතබ්බා, නෙතරාති වෙදිතබ්බං. අථ වා නීහරිත්වාති විභජිත්වා සාට්ඨකථං සකලං විනයපිටකං සුත්තාදීසු චතූසු පදෙසෙසු පක්ඛිපිත්වා චතුධා විභජිත්වා විනයං පකාසෙසුං ¶ තබ්බිනිමුත්තස්ස අභාවාති අධිප්පායො. වුත්තන්ති නාගසෙනත්ථෙරෙන මිලින්දපඤ්හෙ වුත්තං. කණ්ඨාදිවණ්ණුප්පත්තිට්ඨානකරණාදීහි ආහරිත්වා අත්තනො වචීවිඤ්ඤත්තියාව භාසිතවචනං ආහච්චපදං. රසොති සාරො ‘‘පත්තරසො’’තිආදීසු (ධ. ස. 628-630) විය, පටික්ඛිත්තඅනුඤ්ඤාතසුත්තසාරොති ¶ අත්ථො, රසොති වා ලක්ඛණං පටිවත්ථුකං අනුද්ධරිත්වා ලක්ඛණානුලොමෙන වුත්තත්තා. ධම්මසඞ්ගාහකාදිආචරියවංසෙන ආභතා අට්ඨකථා ආචරියවංසොති ආහ ‘‘ආචරියවංසොති ආචරියවාදො’’ති.

විනයපිටකෙ පාළීති ඉධ අධිකාරවසෙන වුත්තං. සෙසපිටකෙසුපි සුත්තාදිචතුනයා යථානුරූපං ලබ්භන්තෙව. මහාපදෙසාති මහාඔකාසා මහාවිසයා, තෙ අත්ථතො ‘‘යං, භික්ඛවෙ’’තිආදිපාළිවසෙන අකප්පියානුලොමතො කප්පියානුලොමතො ච පුග්ගලෙහි නයතො තථා තථා ගය්හමානා අත්ථනයා එව. තෙ හි භගවතා සරූපතො අවුත්තෙසුපි පටික්ඛිත්තානුලොමෙසු, අනුඤ්ඤාතානුලොමෙසු ච සෙසෙසු කිච්චෙසු නිවත්තිපවත්තිහෙතුතාය මහාගොචරාති ‘‘මහාපදෙසා’’ති වුත්තා, න පන ‘‘යං, භික්ඛවෙ, මයා ඉදං න කප්පතී’’තිආදිනා වුත්තා සාධිප්පායා පාළියෙව තස්සා සුත්තෙ පවිට්ඨත්තා. ‘‘සුත්තානුලොමම්පි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බං…පෙ… සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) හි වුත්තං, න හෙසා සාධිප්පායා පාළි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බා, න ගහෙතබ්බා වා හොති, යෙනායං සුත්තානුලොමං සියා. තස්මා ඉමං පාළිඅධිප්පායං නිස්සාය පුග්ගලෙහි ගහිතා යථාවුත්තඅත්ථාව සුත්තානුලොමං. තප්පකාසකත්තා පන අයං පාළිපි සුත්තානුලොමන්ති ගහෙතබ්බං, තෙනාහ යෙ භගවතා එවං වුත්තාතිආදි. යං භික්ඛවෙතිආදිපාළිනයෙන හි පුග්ගලෙහි ගහෙතබ්බා යෙ අකප්පියානුලොමාදයො අත්ථා වුත්තා, තෙ මහාපදෙසාති අත්ථො.

භගවතො පකිණ්ණකදෙසනාභූතා ච සුත්තානුලොමභූතා ච අට්ඨකථා. යස්මා ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි පාළිවණ්ණනාක්කමෙන සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා, තස්මා ‘‘ආචරියවාදො’’ති වුත්තා, එතෙන ච අට්ඨකථා සුත්තසුත්තානුලොමෙසු අත්ථතො සඞ්ගය්හතීති වෙදිතබ්බා. යථා ච එසා, එවං අත්තනොමතිපි පමාණභූතා. න හි භගවතො වචනං වචනානුලොමඤ්ච අනිස්සාය අග්ගසාවකාදයොපි අත්තනො ඤාණබලෙන සුත්තාභිධම්මවිනයෙසු ¶ කඤ්චි සම්මුතිපරමත්ථභෙදං අත්ථං වත්තුං සක්කොන්ති, තස්මා සබ්බම්පි වචනං සුත්තෙ සුත්තානුලොමෙ ච සඞ්ගය්හති. විසුං පන අට්ඨකථාදීනං සඞ්ගහිතත්තා තදවසෙසං සුත්තසුත්තානුලොමතො ගහෙත්වා චතුධා විනයො නිද්දිට්ඨො. සුත්තාදයො නිස්සායෙව පවත්තාපි අත්තනොමති තෙසු සරූපෙන අනාගතත්තා වුත්තං ‘‘සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා’’ති, තෙනාහ ‘‘අනුබුද්ධියා නයග්ගාහෙනා’’ති. තත්ථ සුත්තාදීනි අනුගතාය එව බුද්ධියා තෙහි ලද්ධනයග්ගාහෙන චාති අත්ථො.

ථෙරවාදොති මහාසුමත්ථෙරාදීනං ගාහො. සුත්තාදිං නිස්සායෙව විපරීතතොපි අත්තනොමති උප්පජ්ජතීති ¶ ආහ තං පනාතිආදි. අත්ථෙනාති අත්තනා නයග්ගහිතෙන අත්ථෙන. පාළින්ති අත්තනො ගාහස්ස නිස්සයභූතං සාට්ඨකථං පාළිං. පාළියාති තප්පටික්ඛෙපත්ථං පරෙනාහටාය සාට්ඨකථාය පාළියා, අත්තනා ගහිතං අත්ථං නිස්සාය පාළිඤ්ච සංසන්දිත්වාති අත්ථො. ආචරියවාදෙති අත්තනා පරෙන ච සමුද්ධටඅට්ඨකථාය. ඔතරති චෙව සමෙති චාති අත්තනා උද්ධටෙහි සංසන්දනවසෙන ඔතරති, පරෙන උද්ධටෙන සමෙති. සබ්බදුබ්බලාති අසබ්බඤ්ඤුපුග්ගලස්ස දොසවාසනාය යාථාවතො අත්ථසම්පටිපත්තිඅභාවතො වුත්තං. පමාදපාඨවසෙන ආචරියවාදස්ස සුත්තානුලොමෙන අසංසන්දනාපි සියාති ආහ ‘‘ඉතරො න ගහෙතබ්බො’’ති.

සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යෙ සුත්තෙන සංසන්දන්ති, එවරූපාව අත්ථා මහාපදෙසතො උද්ධරිතබ්බාති දස්සෙති තථා තථා උද්ධටඅත්ථානමෙව සුත්තානුලොමත්තා, තෙනාහ ‘‘සුත්තානුලොමතො හි සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති. අප්පටිවත්තියන්ති අප්පටිබාහියං. කාරකසඞ්ඝසදිසන්ති පමාණත්තා සඞ්ගීතිකාරකසඞ්ඝසදිසං. බුද්ධානං ඨිතකාලසදිසන්ති ධරමානකබුද්ධසදිසන්ති අත්ථො. සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙතීතිආදීසු යො යථාභූතමත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සො සකවාදී. සුත්තන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං පාළිවචනං. පරවාදීති මහාවිහාරවාසී වා හොතු අඤ්ඤනිකායවාසී වා, යො විපරීතතො අත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සොව ඉධ ‘‘පරවාදී’’ති වුත්තො. සුත්තානුලොමන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං වා අනාරුළ්හං වා යංකිඤ්චි විපල්ලාසතො වා වඤ්චනාය වා ‘‘සඞ්ගීතිත්තයාගතමිද’’න්ති දස්සියමානං සුත්තානුලොමං. කෙචි ‘‘අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තානුලොම’’න්ති ¶ වදන්ති, තං න යුත්තං සකවාදීපරවාදීනං උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හසුත්තාදීනං එව ගහෙතබ්බතො. තථා හි වක්ඛති ‘‘තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පාළිආගතං පඤ්ඤායති, ගහෙතබ්බ’’න්තිආදි. න හි සකවාදී අඤ්ඤනිකායසුත්තාදිං පමාණතො ගණ්හාති, යෙන තෙසු සුත්තාදීසු දස්සිතෙසු තත්ථ ඨාතබ්බං භවෙය්ය, වක්ඛති ච ‘‘පරො තස්ස අකප්පියභාවසාධකං සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙති…පෙ… ‘සාධූ’ති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45). තස්මා පරවාදිනාපි සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාරුළ්හම්පි අනාරුළ්හමිච්චෙව දස්සීයති, කෙවලං තස්ස තස්ස සුත්තාදිනො සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාගතස්ස කූටතා, ආගතස්ස ච බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අඤ්ඤථා අධිප්පායයොජනා ච විසෙසො. තත්ථ ච යං කූටං, තං අපනීයති. යං අඤ්ඤථා යොජිතං, තස්ස විපරීතතාසන්දස්සනත්ථං තදඤ්ඤෙන සුත්තාදිනා සංසන්දනා කරීයති. යො පන පරවාදිනා ගහිතො අධිප්පායො සුත්තන්තාදිනා සංසන්දති, සො සකවාදිනාපි අත්තනො ගාහං විස්සජ්ජෙත්වා ගහෙතබ්බොති උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව සුත්තාදිපමාණන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව කථාවත්ථුප්පකරණෙ සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) ¶ සුත්තසහස්සම්පි අධිප්පායග්ගහණනානත්තෙන සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව ගහිතං, න නිකායන්තරෙ කිඤ්චීති.

ඛෙපන්ති ‘‘කිං ඉමිනා’’ති පටික්ඛෙපං ඡඩ්ඩනං. ගරහන්ති ‘‘කිමෙස බාලො ජානාතී’’ති නින්දනං. සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බන්ති යස්ස සුත්තස්ස අනුලොමනතො ඉදං සුත්තානුලොමං අකාසි, තස්මිං, තදනුරූපෙ වා අඤ්ඤතරස්මිං සුත්තෙ අත්තනා ගහිතං සුත්තානුලොමං අත්ථතො සංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං, ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන ඉමස්මිං සුත්තෙ සංසන්දතී’’ති සංසන්දිත්වා දස්සෙතබ්බන්ති අත්ථො. අයන්ති සකවාදී. පරොති පරවාදී. ආචරියවාදො සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බොති යස්ස සුත්තස්ස වණ්ණනාවසෙන අයං ආචරියවාදො පවත්තො, තස්මිං, තාදිසෙ ච අඤ්ඤතරස්මිං සුත්තෙ පුබ්බාපරඅත්ථසංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං. ගාරය්හාචරියවාදොති පමාදලිඛිතො, භින්නලද්ධිකෙහි වා ඨපිතො, එස නයො සබ්බත්ථ.

යං කිඤ්චි කූටසුත්තං බාහිරකසුත්තාදිවචනං න ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං සුත්තං සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බන්තිආදි වුත්තං. ගුළ්හවෙස්සන්තරාදීනි මහාසඞ්ඝිකාදිභින්නලද්ධිකානං පකරණානි. ආදි-සද්දෙන ගුළ්හඋම්මග්ගාදීනං ගහණං ¶ . සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙති, පරවාදීපි සුත්තන්තිආදිනා අඤ්ඤෙපි වාදාලම්බනා වුත්තනයෙන සක්කා ඤාතුන්ති ඉධ න වුත්තා.

එවං සුත්තසුත්තානුලොමාදිමුඛෙන සාමඤ්ඤතො විවාදං දස්සෙත්වා ඉදානි විසෙසතො විවාදවත්ථුං තබ්බිනිච්ඡයමුඛෙන සුත්තාදීනඤ්ච දස්සෙතුං අථ පනායං කප්පියන්තිආදි වුත්තං. සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ චාති එත්ථ ච-කාරො විකප්පත්ථො, තෙන ආචරියවාදාදීනම්පි සඞ්ගහො, තෙනාහ ‘‘කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙතී’’ති. තත්ථ කාරණන්ති සුත්තාදිනයං නිස්සාය අත්තනොමතියා උද්ධටං හෙතුං. විනිච්ඡයන්ති අට්ඨකථාවිනිච්ඡයං. කාරණච්ඡායාති සුත්තාදීසු ‘‘කප්පිය’’න්ති ගාහස්ස, ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගාහස්ස ච නිමිත්තභූතං කිච්ඡෙන පටිපාදනීයං අවිභූතකාරණං කාරණච්ඡායා, කාරණපතිරූපකන්ති අත්ථො. විනයඤ්හි පත්වාති ඉමස්ස විවරණං කප්පියාකප්පියවිචාරණමාගම්මාති. රුන්ධිතබ්බන්ති කප්පියසඤ්ඤාය වීතික්කමකරණං රුන්ධිතබ්බං, තංනිවාරණචිත්තං දළ්හතරං කාතබ්බං. සොතං පච්ඡින්දිතබ්බන්ති තත්ථ වීතික්කමප්පවත්ති පච්ඡින්දිතබ්බා. ගරුකභාවෙති අකප්පියභාවෙ. සුත්තවිනිච්ඡයකාරණෙහීති සුත්තෙන අට්ඨකථාවිනිච්ඡයෙන ච ලද්ධකාරණෙහි. එවන්තිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස නිගමනවචනං. අතිරෙකකාරණන්ති සුත්තාදීසු පුරිමං පුරිමං අතිරෙකකාරණං නාම, බහුකාරණං වා.

වාචුග්ගතන්ති ¶ වාචාය උග්ගතං, තත්ථ නිරන්තරං ඨිතන්ති අත්ථො. ‘‘සුත්තං නාම සකලං විනයපිටක’’න්ති වුත්තත්තා පුන සුත්තතොති තදත්ථපටිපාදකං සුත්තාභිධම්මපාළිවචනං අධිප්පෙතං. අනුබ්යඤ්ජනතොති ඉමස්ස විවරණං පරිපුච්ඡතො ච අට්ඨකථාතො චාති. තත්ථ පරිපුච්ඡාති ආචරියස්ස සන්තිකා පාළියා අත්ථසවනං. අට්ඨකථාති පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයො. තදුභයම්පි හි පාළිං අනුගන්ත්වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං. විනයෙති විනයාචාරෙ, තෙනෙව වක්ඛති විනයං අවිජහන්තො අවොක්කමන්තොතිආදි. තත්ථ පතිට්ඨානං නාම සඤ්චිච්ච ආපත්තියා අනාපජ්ජනාදි හොතීති ආහ ‘‘ලජ්ජීභාවෙන පතිට්ඨිතො’’ති, තෙන ලජ්ජී හොතීති වුත්තං හොති. විනයධරස්ස ලක්ඛණෙ වත්තබ්බෙ කිං ඉමිනා ලජ්ජීභාවෙනාති ආහ අලජ්ජී හීතිආදි. තත්ථ බහුස්සුතොපීති ඉමිනා පඨමලක්ඛණසමන්නාගමං දස්සෙති. ලාභගරුතායාතිආදිනා විනයෙ ඨිතතාය අභාවෙ පඨමලක්ඛණයොගො කිච්චකරො න හොති, අථ ¶ ඛො අකිච්චකරො අනත්ථකරො එවාති දස්සෙති. සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගො කලහො සඞ්ඝරාජි.

විත්ථුනතීති විත්ථම්භති, නිත්ථුනති වා සන්තිට්ඨිතුං න සක්කොති, තෙනාහ යං යන්තිආදි. ආචරියපරම්පරාති ආචරියානං විනිච්ඡයපරම්පරා, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අත්තනො මතිං පහාය…පෙ… යථා ආචරියො ච ආචරියාචරියො ච පාළිඤ්ච පරිපුච්ඡඤ්ච වදන්ති, තථා ඤාතුං වට්ටතී’’ති. න හි ආචරියානං නාමමත්තතො පරම්පරාජානනෙ පයොජනමත්ථි. පුබ්බාපරානුසන්ධිතොති පුබ්බවචනස්ස අපරවචනෙන සහ අත්ථසම්බන්ධජානනතො. අත්ථතොති පදත්ථපිණ්ඩත්ථඅධිප්පෙතත්ථාදිතො. කාරණතොති තදත්ථුපපත්තිතො. ථෙරවාදඞ්ගන්ති ථෙරවාදපටිපාටිං, තෙසං විනිච්ඡයපටිපාටින්ති අත්ථො.

ඉමෙහි ච පන තීහි ලක්ඛණෙහීති එත්ථ පඨමෙන ලක්ඛණෙන විනයස්ස සුට්ඨු උග්ගහිතභාවො වුත්තො. දුතියෙනස්ස ලජ්ජීභාවෙන චෙව අචලතාය ච පතිට්ඨිතතා. තතියෙන පාළිඅට්ඨකථාසු අනුරූපෙන අනාගතම්පි තදනුලොමතො ආචරියෙහි දින්නනයතො විනිච්ඡිනිතුං සමත්ථතා. ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මින්ති චොදනාවසෙන වීතික්කමවත්ථුස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ඔතිණ්ණෙ. චොදකෙන චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙති එවං ඔතිණ්ණෙ වත්ථුං නිස්සාය චොදකෙන ‘‘දිට්ඨං සුත’’න්තිආදිනා චුදිතකෙන ‘‘අත්ථි නත්ථී’’තිආදිනා ච යං වත්තබ්බං, තස්මිං වත්තබ්බෙ වුත්තෙති අත්ථො. ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතානං මාතිකාය අනාගතත්තා ‘‘පඤ්චන්නං ආපත්තීන’’න්ති වුත්තං. තිකදුක්කටන්ති ‘‘අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී උජ්ඣායති වා ඛීයති වා ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා (පාචි. 106 ථොකං විසදිසං) ආගතං තිකදුක්කටං. අඤ්ඤතරං වා ආපත්තින්ති ‘‘කාලෙ විකාලසඤ්ඤී ආපත්ති දුක්කටස්ස, කාලෙ වෙමතිකො ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිකං (පාචි. 250) දුකදුක්කටං ¶ සන්ධාය වුත්තං. අන්තරාපත්තින්ති තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ආගතවත්ථුවීතික්කමං විනා අඤ්ඤස්මිං වත්ථුවීතික්කමෙ නිදානතො පභුති විනීතවත්ථුපරියොසානා අන්තරන්තරා වුත්තං ආපත්තිං. ඉධ පන ‘‘වත්ථුං ඔලොකෙතී’’ති විසුං ගහිතත්තා තදවසෙසා අන්තරාපත්තීති ගහිතා. පටිලාතං උක්ඛිපතීති ඉදං විසිබ්බනසික්ඛාපදෙ (පාචි. 350-351) ආගතං. තත්ථ ඩය්හමානං අලාතං අග්ගිකපාලාදිතො බහි පතිතං අවිජ්ඣාතමෙව පටිඋක්ඛිපති ¶ , පුන යථාඨානෙ ඨපෙතීති අත්ථො. විජ්ඣාතං පන පක්ඛිපන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. අනාපත්තින්ති එත්ථ අන්තරන්තරා වුත්තා අනාපත්තිපි අත්ථි, ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’තිආදි (පාරා. 159) විය සාපි සඞ්ගය්හති.

පාරාජිකාපත්තීති න තාව වත්තබ්බන්ති ඉදං ආපන්නපුග්ගලෙන ලජ්ජීධම්මෙ ඨත්වා යථාභූතං ආවිකරණෙපි දුබ්බිනිච්ඡයං අදින්නාදානාදිං සන්ධාය වුත්තං. යං පන මෙථුනාදීසු විජානනං, තං වත්තබ්බමෙව, තෙනාහ මෙථුනධම්මවීතික්කමො හීතිආදි. යො පන අලජ්ජිතාය පටිඤ්ඤං අදත්වා වික්ඛෙපං කරොති, තස්ස ආපත්ති න සක්කා ඔළාරිකාපි විනිච්ඡිනිතුං, යාව සො යථාභූතං නාවි කරොති, සඞ්ඝස්ස ච ආපත්තිසන්දෙහො න විගච්ඡති, තාව නාසිතකොව භවිස්සති. සුඛුමාති චිත්තපරිවත්තියා සුඛුමතාය සුඛුමා. තෙනාහ ‘‘චිත්තලහුකා’’ති, චිත්තං තස්ස ලහුකන්ති අත්ථො. තෙති වීතික්කමෙ. තංවත්ථුකන්ති අදින්නාදානාදිමූලකං. යං ආචරියො භණති, තං කරොහීතිආදි සබ්බං ලජ්ජීපෙසලං කුක්කුච්චකමෙව සන්ධාය වුත්තං. යො යාථාවතො පකාසෙත්වා සුද්ධිමෙව ගවෙසති, තෙනාපි, පාරාජිකොසීති න වත්තබ්බොති අනාපත්තිකොටියාපි සඞ්කියමානත්තා වුත්තං, තෙනෙව ‘‘පාරාජිකච්ඡායා’’ති වුත්තං. සීලානි සොධෙත්වාති යස්මිං වීතික්කමෙ පාරාජිකාසඞ්කා වත්තති, තත්ථ පාරාජිකාභාවපක්ඛං ගහෙත්වා දෙසනාවුට්ඨානගාමිනීනං ආපත්තීනං සොධනවසෙන සීලානි සොධෙත්වා. ද්වත්තිංසාකාරන්ති පාකටභාවතො උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං, යං කිඤ්චි අභිරුචිතං මනසිකාතුං වට්ටතෙව. කම්මට්ඨානං ඝටියතීති විප්පටිසාරමූලකෙන වික්ඛෙපෙන අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා පබන්ධවසෙන චිත්තෙන සඞ්ඝටියති. සඞ්ඛාරාති විපස්සනාකම්මට්ඨානවසෙන වුත්තං. සාපත්තිකස්ස හි පගුණම්පි කම්මට්ඨානං න සුට්ඨු උපට්ඨාති, පගෙව පාරාජිකස්ස. තස්ස හි විප්පටිසාරනින්නතාය චිත්තං එකග්ගං න හොති. එකස්ස පන විතක්කවික්ඛෙපාදිබහුලස්ස සුද්ධසීලස්සපි චිත්තං න සමාධියති, තං ඉධ පාරාජිකමූලකන්ති න ගහෙතබ්බං. කතපාපමූලකෙන විප්පටිසාරෙනෙවෙත්ථ චිත්තස්ස අසමාධියනං සන්ධාය ‘‘කම්මට්ඨානං න ඝටියතී’’ති වුත්තං, තෙනාහ විප්පටිසාරග්ගිනාතිආදි. අත්තනාති චිත්තෙන කරණභූතෙන පුග්ගලො කත්තා ජානාති, පච්චත්තෙ වා කරණවචනං, අත්තා සයං පජානාතීති අත්ථො.

චතුබ්බිධවිනයාදිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

යො ¶ ¶ විය දිස්සතීති යාදිසො, යං-සද්දත්ථෙ යථා-සද්දො වත්තතීති ආහ ‘‘යෙන වා තෙන වා යුත්තො’’ති. යෙන තෙනාති හි පදද්වයෙන අනියමතො යං-සද්දත්ථොව දස්සිතො. වාසධුරයුත්තොති විපස්සනාධුරයුත්තො. යා ජාති අස්සාති යංජාති, පුග්ගලො, සොව යංජච්චො සකත්ථෙ යපච්චයං කත්වා. ගොත්තවසෙන යෙන වා තෙන වා ගොත්තෙන යථාගොත්තො වා තථාගොත්තො වා හොතූති සම්බන්ධො. සීලෙසූති පකතීසු. අථ ඛොති ඉදං කින්තූති ඉමස්මිං අත්ථෙ. කිං වුත්තං හොතීති අත්ථො. ඉමස්මිං අත්ථෙති ඉමස්මිං පාරාජිකවිසයෙ. එසොති යථාවුත්තෙහි පකාරෙහි යුත්තො. අරියායාති ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියානං යාචනා’’ති එවං වුත්තාය, න, ‘‘දෙහි මෙ’’ති කපණාය. ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනාති ‘‘භික්ඛං චරිස්සාමී’’ති චිත්තාභාවෙපි භික්ඛාහාරනිස්සිතපබ්බජ්ජාලිඞ්ගස්ස සම්පටිච්ඡනෙන. කාජභත්තන්ති කාජෙහි ආනීතභත්තං. අධම්මිකායාති අධිසීලසික්ඛාදිභික්ඛුගුණාභාවතො වුත්තං, තෙනාහ ‘‘අභූතායා’’ති. ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති වදන්තා පටිඤ්ඤාමත්තෙනෙව භික්ඛූ, න අත්ථතොති අත්ථො. ඉදඤ්ච ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති පටිජානනස්සාපි සම්භවතො වුත්තං. ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති අප්පටිජානන්තාපි හි භික්ඛුවොහාරනිමිත්තස්ස ලිඞ්ගස්ස ගහණෙන චෙව භික්ඛූනං දින්නපච්චයභාගග්ගහණාදිනා ච භික්ඛුපටිඤ්ඤා එව නාම හොන්ති. තථා හි වුත්තං පුග්ගලපඤ්ඤත්තිඅට්ඨකථායං –

‘‘‘අබ්රහ්මචාරී බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො’ති අඤ්ඤෙ බ්රහ්මචාරිනො සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ සුම්භකපත්තධරෙ ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තෙ දිස්වා සයම්පි තාදිසෙන ආකාරෙන තථා පටිපජ්ජනතො ‘අහං බ්රහ්මචාරී’ති පටිඤ්ඤං දෙන්තො විය හොති. ‘අහං භික්ඛූ’ති වත්වා උපොසථග්ගාදීනි පවිසන්තො පන බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො හොතියෙව, තථා සඞ්ඝිකං ලාභං ගණ්හන්තො’’ති (පු. ප. අට්ඨ. 91).

තස්මා එවරූපෙහි පටිඤ්ඤාය භික්ඛූහි ගොත්රභුපරියොසානෙහි සද්ධිං සම්භොගපරිභොගො න වට්ටති, අලජ්ජීපරිභොගොව හොති. සඤ්චිච්ච ආපත්තිආපජ්ජනාදිඅලජ්ජීලක්ඛණං පන උක්කට්ඨානං භික්ඛූනං වසෙන වුත්තං සාමණෙරාදීනම්පි ¶ අලජ්ජීවොහාරදස්සනතො. ‘‘අලජ්ජීසාමණෙරෙහි හත්ථකම්මම්පි න කාරෙතබ්බ’’න්ති හි වුත්තං. යථාවිහිතපටිපත්තියං අතිට්ඨනඤ්හි සබ්බසාධාරණං අලජ්ජීලක්ඛණං. දුස්සීලා ලිඞ්ගග්ගහණතො පට්ඨාය යථාවිහිතපටිපත්තියා අභාවතො එකන්තා ලජ්ජිනොව මහාසඞ්ඝිකාදිනිකායන්තරිකා විය, ලිඞ්ගත්ථෙනකාදයො විය, ච. යාව 11 ච තෙසං භික්ඛුපටිඤ්ඤා අනුවත්තති, තාව භික්ඛු එව, තෙහි ච පරිභොගො අලජ්ජිපඅභොගොව, තෙසඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝසඤ්ඤාය දින්නං සඞ්ඝෙ දින්නං නාම හොති. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද, අනාගතමද්ධානං ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා, තෙසු දුස්සීලෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති, තදාපාහං, ආනන්ද, සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.380).

භගවතො සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නත්තා දක්ඛිණා අසඞ්ඛ්යෙය්යා අප්පමෙය්යා ජාතා. දුස්සීලානං දින්නත්තා නාති චෙ? න, තෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්සාති ගොත්රභූනං පටිග්ගාහකත්තෙන පරාමට්ඨත්තා, ඉතරථා ‘‘යෙසු කෙසුචි ගහට්ඨෙසු වා පබ්බජිතෙසු වා සඞ්ඝං උද්දිස්සා’’ති වත්තබ්බතාපසඞ්ගතො, තථා ච ‘‘තදාපාහං, ආනන්දා’’ති හෙට්ඨිමකොටිදස්සනස්ස පයොජනං න සියා. තස්මා ගොත්රභූනම්පි අභාවෙ සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං නත්ථි, හෙට්ඨිමකොටියා තෙසුපි දින්නා සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා අසඞ්ඛ්යෙය්යා, න තතො පරං සිජ්ඣතීති තෙපි පටිඤ්ඤාය භික්ඛු එවාති ගහෙතබ්බං.

බ්රහ්මඝොසන්ති උත්තමඝොසං, බ්රහ්මුනො ඝොසසදිසං වා ඝොසං. එහි භික්ඛූති ‘‘භික්ඛූ’’තිසම්බොධනං. සංසාරෙ භයඉක්ඛක තස්ස භයස්ස සබ්බසො විනාසනත්ථං තිසරණං, සාසනං වා එහි මනසා ‘‘තාණං ලෙණ’’න්ති පවිස උපගච්ඡ. උපගන්ත්වාපි චර බ්රහ්මචරියන්ති සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච චරස්සු. භණ්ඩූති මුණ්ඩිතකෙසො. වාසීති දන්තකට්ඨාදිච්ඡෙදනවාසි. බන්ධනන්ති කායබන්ධනං. යුත්තො යොගො සමාධිපඤ්ඤාවසෙන සො යුත්තයොගො, තස්ස අට්ඨෙතෙ පරික්ඛාරාති සෙසො. සරීරෙ පටිමුක්කෙහියෙව උපලක්ඛිතොති සෙසො. ‘‘තීණි සතානී’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘තීණි සත’’න්ති වුත්තං.

තස්මාති ¶ භගවා හෙට්ඨා වුත්තං පරාමසති. හෙට්ඨා හි ‘‘අහං ඛො පන, කස්සප, ජානඤ්ඤෙව වදාමි ‘ජානාමී’ති, පස්සඤ්ඤෙව වදාමි ‘පස්සාමී’’’ති (සං. නි. 2.154) වුත්තං, තං පරාමසති, යස්මා අහං ජානං වදාමි, තස්මාති අත්ථො. ඉහාති ඉමස්මිං සාසනෙ. තිබ්බන්ති මහන්තං. පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සතීති ථෙරාදිඋපසඞ්කමනතො පුරෙතරමෙව තෙසු යංනූන මෙ හිරොත්තප්පං උපට්ඨිතං භවිස්සතීති අත්ථො. කුසලූපසංහිතන්ති අනවජ්ජධම්මනිස්සිතං. අට්ඨිං කත්වාති අත්තානං තෙන ධම්මෙන අට්ඨිකං කත්වා, තං වා ධම්මං ‘‘එස මෙ අත්ථො’’ති අත්ථං කත්වා. ඔහිතසොතොති ධම්මෙ නිහිතසොතො. එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බන්ති ඤාණසොතඤ්ච පසාදසොතඤ්ච ඔදහිත්වා ‘‘ධම්මං සක්කච්චමෙව සුණිස්සාමී’’ති එවමෙව තයා සික්ඛිතබ්බං. සාතසහගතා ච මෙ කායගතාසතීති ¶ අසුභෙසු චෙව ආනාපානෙ ච පඨමජ්ඣානවසෙන සුඛසම්පයුත්තකායගතාසති. යං පනෙතස්ස ඔවාදස්ස සක්කච්චපටිග්ගහණං, අයමෙව ථෙරස්ස පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච අහොසි (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.154).

උද්ධුමාතකපටිභාගාරම්මණං ඣානං උද්ධුමාතකසඤ්ඤා. කසිණාරම්මණං රූපාවචරජ්ඣානං රූපසඤ්ඤා. ඉමෙති සඤ්ඤාසීසෙන නිද්දිට්ඨා ඉමෙ ද්වෙ ඣානධම්මා. සොපාකො ච භගවතා පුට්ඨො ‘‘රූපාවචරභාවෙන එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති ආහ. ආරද්ධචිත්තොති ආරාධිතචිත්තො. ගරුධම්මපටිග්ගහණාදිඋපසම්පදා උපරි සයමෙව ආවි භවිස්සති.

සබ්බන්තිමෙන පරියායෙනාති සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන. ඤත්තිචතුත්ථා කම්මවාචා උපසම්පදාකම්මස්ස කාරණත්තා ඨානං, තස්ස ඨානස්ස අරහං අනුච්ඡවිකන්ති වත්ථුදොසාදිවිනිමුත්තකම්මං ‘‘ඨානාරහ’’න්ති වුත්තං වත්ථාදිදොසයුත්තස්ස කම්මස්ස සභාවතො කම්මවාචාරහත්තාභාවා. අථ වා ඨානන්ති නිබ්බානප්පත්තිහෙතුතො සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනං වුච්චති, තස්ස අනුච්ඡවිකං කම්මං ඨානාරහං. යථාවිහිතලක්ඛණෙන හි කම්මෙන උපසම්පන්නොව සකලං සාසනං සමාදාය පරිපූරෙතුමරහති. තස්මා පරිසුද්ධකම්මවාචාපරියොසානං සබ්බං සඞ්ඝකිච්චං ඨානාරහං නාම, තෙනාහ ‘‘සත්ථුසාසනාරහෙනා’’ති, සීලාදිසකලසාසනපරිපුණ්ණස්ස අනුච්ඡවිකෙනාති අත්ථො. අයං ඉමස්මිං අත්ථෙති ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන උපසම්පන්නස්සෙව සබ්බසික්ඛාපදෙසු වුත්තත්තා කිඤ්චාපි එහිභික්ඛූපසම්පදාදීහි උපසම්පන්නානං සුද්ධසත්තානං පණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදවීතික්කමෙපි අභබ්බතා වා දොසාභාවො වා ¶ සද්දතො පඤ්ඤායති, තථාපි අත්ථතො තෙසම්පි පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු, ලොකවජ්ජෙසුපි වා සුරාපානාදිලහුකෙසු මග්ගුප්පත්තිතො පුබ්බෙ අසඤ්චිච්චාදිනා ආපත්තිආපජ්ජනං සිජ්ඣතියෙව. තථා හි ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා අභබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච. ද්වෙ පුග්ගලා භබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො චා’’ති (පරි. 322) වුත්තං. ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන උපසම්පන්නොති ඉදං පන සබ්බසික්ඛාපදවීතික්කමාරහෙ සබ්බකාලිකෙ ච භික්ඛූ ගහෙත්වා යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. නිරුත්තිවසෙනාති නිබ්බචනවසෙන. අභිලාපවසෙනාති වොහාරවසෙන. ගුණවසෙනාති භික්ඛුවොහාරනිමිත්තානං ගුණානං වසෙන.

විවට්ටූපනිස්සයා සීලාදයො ලොකියෙහි අභිවිසිට්ඨත්තා අධිසීලාදිවොහාරෙන වුත්තාති දස්සෙතුං ¶ කතමං පනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීලන්ති අබුද්ධුප්පාදකාලෙ සීලං සන්ධාය වුත්තං තස්ස විවට්ටූපනිස්සයත්තාභාවා. යං පන බුද්ධුප්පාදෙ රතනත්තයගුණං තථතො ඤත්වා සාසනෙ සුනිවිට්ඨසද්ධාහි උපාසකොපාසිකාහි චෙව සාමණෙරසික්ඛමානාහි ච රක්ඛියමානං පඤ්චඞ්ගඅට්ඨඞ්ගදසඞ්ගසීලං, තම්පි අධිසීලමෙව මග්ගුප්පත්තිහෙතුතො. විපස්සනාමග්ගුප්පත්තිනිමිත්තතාය හි පාතිමොක්ඛසංවරසීලං ලොකියානං සීලෙහි අධිසීලං ජාතං අධිචිත්තං විය. න හි විපස්සනාමග්ගනිමිත්තතං මුඤ්චිත්වා ලොකියචිත්තතො අධිචිත්තස්ස අඤ්ඤො කොචි විසෙසො උපලබ්භති, තදුභයඤ්ච අනාදිමතො සංසාරවට්ටස්ස අත්තාදිසාරවිරහිතතාය තිලක්ඛණබ්භාහතත්තං, ‘‘අහං මමා’’ති ආකාරෙන පවත්තඅවිජ්ජාතණ්හාදිදොසමූලකත්තඤ්ච, තංදොසමූලවිද්ධංසනසමත්ථාය සීලචිත්තබලොපත්ථද්ධාය විපස්සනාය උක්කංසෙනෙව තස්ස සංසාරවට්ටස්ස විගමඤ්ච, තදුපදෙසකස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සබ්බඤ්ඤුතාදිඅපරිමිතගුණගණයොගෙන අවිපරීතසද්ධම්මදෙසකත්තඤ්ච යාථාවතො ඤත්වා පටිපන්නෙන සමාදාය සික්ඛිතබ්බතාය විවට්ටූපනිස්සයං ජාතං, න අඤ්ඤෙන කාරණෙන, තඤ්ච විවට්ටූපනිස්සයත්තං යදි සාසනෙ පඤ්චසීලාදිස්සාපි සමානං, කිමිදං අධිසීලං න සියා. පඤ්චසීලාදිමත්තෙ ඨිතානඤ්හි අනාථපිණ්ඩිකාදීනං ගහට්ඨානම්පි මග්ගො උප්පජ්ජති. න හි අධිසීලාධිචිත්තං විනා මග්ගුප්පත්ති හොති, තඤ්ච කිඤ්චාපි කෙසඤ්චි ¶ අනුපනිස්සයතාය තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගුප්පත්තියා හෙතු න හොති, තථාපි භවන්තරෙ අවස්සං හොතෙවාති අධිසීලමෙව කාලං කරොන්තානං කල්යාණපුථුජ්ජනානං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං විය, තෙනාහ බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච පවත්තතීතිආදි. විවට්ටං පත්ථෙත්වා රක්ඛියමානම්පි පඤ්චසීලාදි බුද්ධුප්පාදෙයෙව පවත්තති. න හි තං පඤ්ඤත්තින්තිආදි පන උක්කට්ඨවසෙන සබ්බං පාතිමොක්ඛං සන්ධාය වුත්තං. තදෙකදෙසභූතම්පි හි පාණාතිපාතාදින්නාදානාදිගහට්ඨසීලම්පි. බුද්ධායෙව විනයෙ පාරාජිකසුත්තවිභඞ්ගාදීසු ආගතවසෙන සබ්බසො කායවචීද්වාරෙසු මග්ගුප්පත්තියා විබන්ධකඅජ්ඣාචාරසොතං විච්ඡින්දිත්වා මග්ගුප්පත්තියා පදට්ඨානභාවෙන පඤ්ඤපෙතුං සක්කොන්ති, න අඤ්ඤෙ. මග්ගුප්පත්තිං සන්ධාය හිස්ස අධිසීලතා වුත්තා. තෙනාහ ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරතොපි ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීල’’න්ති. තස්සෙව හි අධිසීලන්ති අබ්යවධානෙන මග්ගාධිට්ඨානාති. ඉධ අනධිප්පෙතන්ති ඉමස්මිං පඨමපාරාජිකවිසයෙ ‘‘සික්ඛා’’ති අනධිප්පෙතං.

ලොකියඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තානීති සාසනසභාවං අජානන්තෙහි ලොකියජනෙහි සමාපජ්ජිතබ්බානි අට්ඨ රූපාරූපජ්ඣානසම්පයුත්තචිත්තානි සන්ධාය වුත්තං. න හි මහග්ගතෙසු ලොකියලොකුත්තරභෙදො අත්ථි, යෙන ලොකියවිසෙසනං ලොකුත්තරනිවත්තනං සියා. තස්මා සාසනිකෙහි සමාපජ්ජිතබ්බමහග්ගතජ්ඣානනිවත්තනමෙව ලොකියවිසෙසනං කතං. යථා චෙත්ථ, එවං කාමාවචරානි පන අට්ඨ කුසලචිත්තානීති එත්ථාපි ලොකියවිසෙසනං කාතබ්බමෙව. අයමෙව හි අධිචිත්තතො ¶ චිත්තස්ස භෙදො, යං සාසනං අජානන්තස්ස පුග්ගලස්ස සමුප්පජ්ජනං. එවඤ්ච අබුද්ධුප්පාදෙපි සාසනසභාවං ජානන්තානං පච්චෙකබුද්ධාදීනම්පි සීලචිත්තානං අධිසීලාධිචිත්තතා සමත්ථිතා හොති. න විනා බුද්ධුප්පාදාති ඉදං පන අඤ්ඤෙසං අභිසමයහෙතුභාවෙන පච්චෙකබුද්ධබොධිසත්තාදීනං දෙසනාසාමත්ථියාභාවතො වුත්තං. ආයතිං වාසනාහෙතුං පන සීලචිත්තං තෙපි දෙසෙන්තියෙව, තඤ්ච මග්ගහෙතුතාය අධිසීලාධිචිත්තම්පි හොන්තං අප්පකතාය විප්ඵාරිකතාබාහුජඤ්ඤත්තාභාවෙන අබ්බොහාරිකන්ති ‘‘බුද්ධුප්පාදෙයෙවා’’ති අවධාරණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. න හි තංසමාපන්නොතිආදිඅට්ඨකථාවචනෙහි ඉධ අධිචිත්තනිද්දෙසෙ, උපරි අධිපඤ්ඤානිද්දෙසෙ ච මග්ගඵලසම්පයුත්තඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤානමෙව පටික්ඛෙපතො ලොකියාධිචිත්තාධිපඤ්ඤානං ¶ ඉධ අධිප්පෙතතා, තං ද්වයං සමාපන්නස්සාපි මෙථුනධම්මසමාපජ්ජනසභාවො ච විඤ්ඤායති, පාළියං පන ‘‘යායං අධිසීලසික්ඛා, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා සික්ඛා’’ති වුත්තත්තා ලොකියාපි අධිචිත්තාධිපඤ්ඤා අනධිප්පෙතාති විඤ්ඤායති. තස්මා පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච එවමධිප්පායො වෙදිතබ්බො – ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ ලොකියං අධිචිත්තං අධිපඤ්ඤා ච පරිහායති, අධිසීලං පන චිත්තුප්පාදමත්තෙන න පරිහායතීති පාළියං අධිසීලසික්ඛාව වුත්තා. අට්ඨකථායං පන පටිලද්ධලොකුත්තරමග්ගස්ස භික්ඛුනො ‘‘මෙථුනං පටිසෙවිස්සාමී’’ති චිත්තම්පි න උප්පජ්ජති සබ්බසො අකුප්පධම්මත්තා, පුථුජ්ජනානං සමාපත්තිලාභීනම්පි කෙනචි කාරණෙන උප්පජ්ජති කුප්පධම්මත්තාති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘න හි තංසමාපන්නො’’ති ලොකුත්තරාව පටික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බං.

අත්ථි දින්නන්ති එත්ථ දින්නන්ති දානචෙතනා අධිප්පෙතා, තස්ස දින්නස්ස ඵලං අත්ථීති අත්ථො. එස නයො අත්ථි යිට්ඨන්ති එත්ථාපි. ආදි-සද්දෙන හුතාදීනං සඞ්ගහො. තත්ථ යිට්ඨන්ති මහායාගො සබ්බසාධාරණං මහාදානමෙව. හුතන්ති පහොනකසක්කාරො, අත්තනො වා හොතු, පරෙසං වා දස අකුසලකම්මපථා, සබ්බෙපි වා අකුසලා ධම්මා අනත්ථුප්පාදනතො න සකං කම්මං නාම, තබ්බිපරීතා කුසලා ධම්මා සකං නාම, තදුභයම්පි වා කුසලාකුසලං කම්මස්සකොම්හීතිආදිවචනතො සති සංසාරප්පවත්තියං අධිමුච්චනට්ඨෙන සත්තානං සකන්ති එවං කම්මස්සකතාය සකභාවෙ අත්තනො සන්තකතාය උප්පජ්ජනකඤාණං කම්මස්සකතඤ්ඤාණං, උපලක්ඛණමත්තඤ්චෙතං. සාසනනිස්සිතා පන සබ්බාපි වට්ටගාමිනිකුසලපඤ්ඤා කම්මස්සකතඤ්ඤාණෙ පවිට්ඨා. සාසනනිස්සිතා හි විවට්ටගාමිනී සබ්බාපි පඤ්ඤා ‘‘සච්චානුලොමිකඤාණ’’න්ති වුච්චති. සා එව ච අධිපඤ්ඤා තදවසෙසං සබ්බං කම්මස්සකතඤ්ඤාණන්ති වෙදිතබ්බං, තෙනෙව භගවා ‘‘කම්මස්සකතඤ්ඤාණං සච්චානුලොමිකඤාණං මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණ’’න්ති සබ්බම්පි ඤාණචතුක්කෙයෙව සඞ්ගහෙසි. තිලක්ඛණාකාරපරිච්ඡෙදකං පන විපස්සනාඤාණන්ති ඉදං පන මග්ගස්ස ¶ ආසන්නපච්චයතාය උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං. තදිතරාසඤ්හි රතනත්තයානුස්සරණාදිපඤ්ඤානම්පි මග්ගහෙතුතාය අධිපඤ්ඤතා සමානාවාති ගහෙතබ්බං.

සාජීවපදභාජනීයවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

දුබ්බල්යෙ ¶ ආවිකතෙති යංනූනාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යන්තිආදිනා දුබ්බලභාවෙ පකාසිතෙ. මුඛාරුළ්හතාති ලොකජනානං සත්තට්ඨාතිආදීසු මුඛාරුළ්හඤායෙනාති අධිප්පායො. දිරත්තතිරත්තන්ති (පාචි. 52) එත්ථ යථා අන්තරන්තරා සහසෙය්යාවසෙන තිරත්තං අග්ගහෙත්වා නිරන්තරමෙව තිස්සො රත්තියො අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං සහසෙය්යාය අරුණුට්ඨාපනවසෙන තිරත්තග්ගහණත්ථං ‘‘දිරත්තතිරත්ත’’න්ති අබ්යවධානෙන වුත්තන්ති දිරත්තග්ගහණස්ස පයොජනම්පි සක්කා ගහෙතුං, එවමිධාපි දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති ඉමස්සාපි ගහණස්ස පයොජනමත්ථෙවාති දස්සෙතුං යස්මා වා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්සාතිආදි වුත්තං.

ඉදානි දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති ඉමස්ස පුරිමපදස්සෙව විවරණභාවං විනාපි විසුං අත්ථසබ්භාවං දස්සෙතුං අපිචාතිආදි වුත්තං. විසෙසාවිසෙසන්ති එත්ථ යෙන වාක්යෙන දුබ්බල්යාවිකම්මමෙව හොති, න සික්ඛාපච්චක්ඛානං, තත්ථ සික්ඛාපච්චක්ඛානදුබ්බල්යාවිකම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසො හොති. යෙන පන වචනෙන තදුභයම්පි හොති, තත්ථ නෙවත්ථි විසෙසො අවිසෙසොපි, තං විසෙසාවිසෙසං. ‘‘කඨ කිච්ඡජීවනෙ’’ති ධාතූසු පඨිතත්තා වුත්තං ‘‘කිච්ඡජීවිකප්පත්තො’’ති. උක්කණ්ඨනඤ්හි උක්කණ්ඨා, තං ඉතො ගතොති උක්කණ්ඨිතො, කිච්ඡජීවිකං පත්තොති අත්ථො. උද්ධං ගතො කණ්ඨො එතිස්සාති උක්කණ්ඨා, අනභිරතියා වජෙ නිරුද්ධගොගණො විය ගමනමග්ගං ගවෙසන්තො පුග්ගලො උක්කණ්ඨො හොති, තං උක්කණ්ඨං. අනභිරතිං ඉතොතිපි උක්කණ්ඨිතොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘උද්ධං කණ්ඨං කත්වා විහරමානො’’ති. සා ච උක්කණ්ඨතා වික්ඛෙපෙනෙවාති වික්ඛිත්තොතිආදි වුත්තං.

සමණභාවතොති උපසම්පදතො. භාවවිකප්පාකාරෙනාති භික්ඛුභාවතො චවිත්වා යං යං ගිහිආදිභාවං පත්තුකාමො ‘‘අහං අස්ස’’න්ති අත්තනො භවනං විකප්පෙති, තෙන තෙන ගිහිආදිආකාරෙන, අත්තනො භවනස්ස විකප්පනාකාරෙනාති අධිප්පායො.

46. පාළියං ¶ යදි පනාහන්ති අහං යදි බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යං, සාධු වතස්සාති අත්ථො. අපාහං, හන්දාහන්ති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘හොති මෙ බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති මම චිත්තං උප්පජ්ජතීති වදති.

50. න ¶ රමාමීති පබ්බජ්ජාය දුක්ඛබහුලතාය සුඛාභාවං දස්සෙති. නාභිරමාමීති පබ්බජ්ජාය විජ්ජමානෙපි අනවජ්ජසුඛෙ අත්තනො අභිරතිඅභාවං දස්සෙති.

51. තෙනෙව වචීභෙදෙනාති වචීභෙදං කත්වාපි අඤ්ඤෙන කායප්පයොගෙන විඤ්ඤාපනං නිවත්තෙති. අයං සාසනං ජහිතුකාමොතිආදිනා භාසාකොසල්ලාභාවෙන සබ්බසො පදත්ථාවබොධාභාවෙපි ‘‘අයං අත්තනො පබ්බජිතභාවං ජහිතුකාමො ඉමං වාක්යභෙදං කරොතී’’ති එත්තකං අධිප්පෙතත්ථමත්තං චෙපි සො තාව ජානාති, පච්චක්ඛානමෙව හොතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘එත්තකමත්තම්පි ජානාතී’’ති. පදපච්ඡාභට්ඨන්ති පදපරාවත්ති, මාගධභාසතො අවසිට්ඨා සබ්බාපි භාසා ‘‘මිලක්ඛභාසා’’ති වෙදිතබ්බා. ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණන්ති සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස රුහනට්ඨානභූතං ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණං.

දූතන්ති මුඛසාසනං. සාසනන්ති පණ්ණසාසනං, භිත්තිථම්භාදීසු අක්ඛරං වා ඡින්දිත්වා දස්සෙති. පච්චක්ඛාතුකාමතාචිත්තෙ ධරන්තෙයෙව වචීභෙදසමුප්පත්තිං සන්ධාය ‘‘චිත්තසම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තං, චිත්තසමුට්ඨානන්ති අත්ථො. නියමිතානියමිතවසෙන විජානනභෙදං දස්සෙතුමාහ යදි අයමෙව ජානාතූතිආදි. අයඤ්ච විභාගො වදති විඤ්ඤාපෙතීති එත්ථ යස්ස වදති, තස්සෙව විජානනං අධිප්පෙතන්ති ඉමිනා වුත්තනයෙන ලද්ධොති දට්ඨබ්බං, න හෙත්ථ එකස්ස වදති අඤ්ඤස්ස විඤ්ඤාපෙතීති අයමත්ථො සම්භවති. ‘‘තෙසු එකස්මිං ජානන්තෙපී’’ති වුත්තත්තා ‘‘ද්වෙයෙව ජානන්තු එකො මා ජානාතූ’’ති එවං ද්වින්නම්පි ජනානං නියමෙත්වා ආරොචිතෙපි තෙසු එකස්මිම්පි ජානන්තෙ පච්චක්ඛානං හොතියෙවාති ගහෙතබ්බං. පරිසඞ්කමානොති ‘‘වාරෙස්සන්තී’’ති ආසඞ්කමානො. සමයඤ්ඤූති සාසනසඞ්කෙතඤ්ඤූ, ඉධ පන අධිප්පායමත්තජානනෙනාපි සමයඤ්ඤූ නාම හොති, තෙනාහ උක්කණ්ඨිතොතිආදි. තස්මා බුද්ධං පච්චක්ඛාමීතිආදිඛෙත්තපදානං සබ්බසො අත්ථං ඤත්වාපි සචෙ ‘‘භික්ඛුභාවතො චවිතුකාමතාය එස වදතී’’ති අධිප්පායං න ජානාති, අප්පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අත්ථං පන අජානිත්වාපි ‘‘උක්කණ්ඨිතො වදතී’’ති තං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. සොතවිඤ්ඤාණවීථියා සද්දමත්තග්ගහණමෙව, අත්ථග්ගහණං පන මනොවිඤ්ඤාණවීථිපරම්පරායාති ආහ තඞ්ඛණඤ්ඤෙවාතිආදි.

53. වණ්ණපට්ඨානන්ති ¶ ¶ සත්ථුගුණවණ්ණප්පකාසකං පකරණං. උපාලිගාථාසූති උපාලිසුත්තෙ උපාලිගහපතිනා ධීරස්ස විගතමොහස්සාතිආදිනා වුත්තගාථාසු. යථාරුතන්ති පාළියං වුත්තමෙවාති අත්ථො. අනන්තබුද්ධීතිආදීනි වණ්ණපට්ඨානෙ ආගතනාමානි. ධීරන්තිආදීනි (ම. නි. 2.76) පන උපාලිගාථාසු. තත්ථ බොධි වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, සා ජානනහෙතුත්තා පඤ්ඤාණං එතස්සාති බොධිපඤ්ඤාණො. ස්වාක්ඛාතං ධම්මන්තිආදීසු ධම්ම-සද්දො ස්වාක්ඛාතාදිපදානං ධම්මවෙවචනභාවං දස්සෙතුං වුත්තො. තස්මා ස්වාක්ඛාතං පච්චක්ඛාමීතිආදිනා වුත්තෙයෙව වෙවචනෙන පච්චක්ඛානං නාම හොති. ධම්ම-සද්දෙන සහ යොජෙත්වා වුත්තෙ පන යථාරුතවසෙන පච්චක්ඛානන්ති වෙදිතබ්බං. සුප්පටිපන්නං සඞ්ඝන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. කුසලං ධම්මන්තිආදීනිපි කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මාතිආදිධම්මමෙව (ධ. ස. තිකමාතිකා 1) සන්ධාය වුත්තනාමානි, ඉතරථා අකුසලධම්මපච්චක්ඛානෙ දොසාභාවප්පසඞ්ගතොති, තෙනාහ චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසූතිආදි. පඨමපාරාජිකන්තිආදිනා සික්ඛාපදානංයෙව ගහණං වෙදිතබ්බං, න ආපත්තීනං.

යස්ස මූලෙනාති යස්ස සන්තිකෙ. ආචරියවෙවචනෙසු යො උපජ්ඣං අදත්වා ආචරියොව හුත්වා පබ්බාජෙසි, තං සන්ධාය ‘‘යො මං පබ්බාජෙසී’’ති වුත්තං. තස්ස මූලෙනාති තස්ස සන්තිකෙ. ඔකල්ලකොති ඛුප්පිපාසාදිදුක්ඛාතුරානං කිසලූඛසරීරවෙසානං ගහට්ඨමනුස්සානං අධිවචනං. මොළිබද්ධොති බද්ධකෙසකලාපො ගහට්ඨො. කුමාරකොති කුමාරාවත්ථො අතිවිය දහරො සාමණෙරො. චෙල්ලකොති තතො කිඤ්චි මහන්තො. චෙටකොති මජ්ඣිමො. මොළිගල්ලොති මහාසාමණෙරො. සමණුද්දෙසොති අවිසෙසතො සාමණෙරාධිවචනං. අසුචිසඞ්කස්සරසමාචාරොති අසුචි හුත්වා ‘‘මයා කතං පරෙ ජානන්ති නු ඛො, න නු ඛො’’ති අත්තනා, ‘‘අසුකෙන නු ඛො ඉදං කත’’න්ති පරෙහි ච සඞ්කාය සරිතබ්බෙන අනුස්සරිතබ්බෙන සමාචාරෙන යුත්තො. සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා කසම්බුජාතො. කොණ්ඨොති දුස්සීලාධිවචනමෙතං.

54. තිහෙතුකපටිසන්ධිකාති අතිඛිප්පං ජානනසමත්ථෙ සන්ධාය වුත්තං, න දුහෙතුකානං තත්ථ අසම්භවතො. සභාගස්සාති පුරිසස්ස. විසභාගස්සාති මාතුගාමස්ස. පොත්ථකරූපසදිසස්සාති මත්තිකාදීහි කතරූපසදිසස්ස ¶ . ගරුමෙධස්සාති ආරම්මණෙසු ලහුප්පවත්තියා අභාවතො දන්ධගතිකතාය ගරුපඤ්ඤස්ස, මන්දපඤ්ඤස්සාති වුත්තං හොති.

ඉදානෙත්ථ සික්ඛාපච්චක්ඛානවාරස්ස පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තනයානං සම්පිණ්ඩනත්ථවසෙන එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො – තත්ථ හි සාමඤ්ඤා චවිතුකාමොතිආදීහි පදෙහි චිත්තනියමං දස්සෙති. බුද්ධන්තිආදීහි පදෙහි ඛෙත්තනියමං, පච්චක්ඛාමි ධාරෙතීති එතෙන කාලනියමං, වදතීති ¶ ඉමිනා පයොගනියමං, අලං මෙ බුද්ධෙන, කිං නු මෙ, න මමත්ථො, සුමුත්තාහන්තිආදීහි අනාමට්ඨකාලවසෙනපි පච්චක්ඛානං හොතීති දස්සෙති, විඤ්ඤාපෙතීති ඉමිනා විජානනනියමං, උම්මත්තකො සික්ඛං පච්චක්ඛාති උම්මත්තකස්ස සන්තිකෙතිආදීහි පුග්ගලනියමං, සො ච නප්පටිවිජානාතීතිආදීහි විජානනනියමාභාවෙන පච්චක්ඛානාභාවං දස්සෙති, දවායාතිආදීහි චිත්තනියමාභාවෙන, සාවෙතුකාමො න සාවෙතීති ඉමිනා පයොගනියමාභාවෙන, අවිඤ්ඤුස්ස සාවෙති විඤ්ඤුස්ස න සාවෙතීති එතෙහි යං පුග්ගලං උද්දිස්ස සාවෙති, තස්සෙව සවනෙ සීසං එති, නාඤ්ඤස්සාති. සබ්බසො වා පන න සාවෙති අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛාති ඉදං පන චිත්තාදිනියමෙනෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සනත්ථං වුත්තං. තස්මා චිත්තඛෙත්තකාලපයොගපුග්ගලවිජානනවසෙන සික්ඛාය පච්චක්ඛානං ඤත්වා තදභාවෙන අප්පච්චක්ඛානං වෙදිතබ්බං.

කථං? උපසම්පන්නභාවතො චවිතුකාමතාචිත්තෙනෙව හි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න දවා වා රවා වා භණන්තස්ස. එවං චිත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. තථා බුද්ධං පච්චක්ඛාමීතිආදිනා වුත්තානං බුද්ධාදීනං සබ්රහ්මචාරිපරියොසානානං චතුද්දසන්නඤ්චෙව ගිහීති මං ධාරෙහීතිආදිනා වුත්තානං ගිහිආදීනං අසක්යපුත්තියපරියොසානානං අට්ඨන්නඤ්චාති ඉමෙසං ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදානං යස්ස කස්සචි සවෙවචනස්ස වසෙන තෙසු යං කිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යං කිඤ්චි වදතොපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. එවං ඛෙත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. තත්ථ යදෙතං ‘‘පච්චක්ඛාමීති ච මං ධාරෙහීති චා’’ති වුත්තං වත්තමානකාලවචනං, යානි ච ‘‘අලං මෙ බුද්ධෙන, කිං නු මෙ බුද්ධෙන, න මමත්ථො බුද්ධෙන, සුමුත්තාහං බුද්ධෙනා’’තිආදිනා නයෙන ආඛ්යාතවසෙන කාලං අනාමසිත්වා පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වුත්තානි අලං මෙතිආදීනි චත්තාරි පදානි, තෙසංයෙව ච සවෙවචනානං වසෙන ¶ පච්චක්ඛානං හොති, න පන ‘‘පච්චක්ඛාසි’’න්ති වා, ‘‘පච්චක්ඛිස්ස’’න්ති වා, ‘‘මං ධාරෙසී’’ති වා, ‘‘මං ධාරෙස්සසී’’ති වා, ‘‘යංනූන පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති වාතිආදීනි අතීතානාගතපරිකප්පවචනානි භණන්තස්ස. එවං වත්තමානකාලවසෙන චෙව අනාමට්ඨකාලවසෙන ච පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. පයොගො පන දුවිධො කායිකො වාචසිකො, තත්ථ බුද්ධං පච්චක්ඛාමීතිආදිනා නයෙන යාය කායචි භාසාය වචීභෙදං කත්වා වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න අක්ඛරලිඛනං වා හත්ථමුද්දාදිදස්සනං වා කායපයොගං කරොන්තස්ස. එවං වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පුග්ගලො ¶ පන දුවිධො යො ච පච්චක්ඛාති, යස්ස ච පච්චක්ඛාති, තත්ථ යො පච්චක්ඛාති, සො සචෙ උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටානං අඤ්ඤතරො න හොති, යස්ස පන පච්චක්ඛාති, සො සචෙ මනුස්සජාතිකො හොති, න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො සම්මුඛීභූතො ච, සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. න හි අසම්මුඛීභූතස්ස දූතෙන වා පණ්ණෙන වා ආරොචනං රුහති. එවං යථාවුත්තපුග්ගලවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. විජානනම්පි නියමිතානියමිතවසෙන දුවිධං. තත්ථ යස්ස යෙසං වා නියමෙත්වා ඉමස්ස ඉමෙසං වා ආරොචෙමීති වදති, සචෙ තෙ යථා පකතියා ලොකෙ මනුස්සා වචනං සුත්වා ආවජ්ජනසමයෙ ජානන්ති, එවං තස්ස වචනානන්තරමෙව ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා, ‘‘ගිහිභාවං පත්ථයතී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අථ අපරභාගෙ ‘‘කිං ඉමිනා වුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා ජානන්ති, අඤ්ඤෙ වා ජානන්ති, අප්පච්චක්ඛාතාව හොති. අනියමෙත්වා ආරොචෙන්තස්ස පන සචෙ වුත්තනයෙන යො කොචි මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා, එවං ජානනවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. ඉති ඉමෙසං වුත්තප්පකාරානං චිත්තාදීනං වසෙනෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න අඤ්ඤථාති දට්ඨබ්බං.

සික්ඛාපච්චක්ඛානවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

55. ඉතො ¶ පට්ඨායාති දුට්ඨුල්ලපදතො පට්ඨාය. මෙථුනධම්මො යථා සරූපෙනෙව දුට්ඨුල්ලං, එවං දස්සනාදිදුට්ඨුල්ලධම්මපරිවාරත්තාපි දුට්ඨුල්ලන්ති දස්සෙතුං යස්මාතිආදි වුත්තං. අවස්සුතානන්ති මෙථුනරාගෙන තින්තානං. පරියුට්ඨිතානන්ති මෙථුනරාගෙන අභිභූතචිත්තානං. මෙථුන-සද්දස්ස සදිසසද්දපඅයායත්තා වුත්තං ‘‘සදිසාන’’න්ති, රත්තතාදීහි සදිසානන්ති අත්ථො. ඉදඤ්ච යෙභුය්යතො වුත්තං උභොසු අඤ්ඤතරස්ස රාගාභාවෙපි ඉතරස්ස මෙථුනසෙවනසංසිද්ධිතො. මෙථුන-සද්දො වා උභයසද්දපඅයායො, මෙථුනං යුගළං යමකං උභයන්ති හි අත්ථතො එකං, තෙනාහ ‘‘උභින්නං රත්තාන’’න්ති. ‘‘ද්වයංද්වයසමාපත්තී’’ති හි පාළියම්පි වුත්තං. නිමිත්තෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං, ඉත්ථිනිමිත්තෙ අත්තනො නිමිත්තං පවෙසෙතීති අත්ථො. නිමිත්තං අඞ්ගජාතන්ති අත්ථතො එකං. තිලඵලන්ති සාසපමත්තං තිලබීජං අධිප්පෙතං, න කොසසහිතං ඵලන්ති ආහ ‘‘තිලබීජමත්තම්පී’’ති. අල්ලොකාසෙති සභාවෙන පිහිතස්ස නිමිත්තස්ස පකතිවාතෙන අසම්ඵුට්ඨෙ තින්තප්පදෙසෙ. තාදිසො පදෙසො ¶ සචෙපි කෙනචි වාතාදිවිකාරෙන සුක්ඛති, තථාපි අනල්ලොකාසොති උපක්කමතො පාරාජිකමෙව.

වෙමජ්ඣන්ති යථා චත්තාරි පස්සානි අඵුසන්තො පවෙසෙති, එවං කතවිවරස්ස ඉත්ථිනිමිත්තස්ස අබ්භන්තරතලං වුච්චති. පුරිසනිමිත්තෙ පන මජ්ඣන්ති අග්ගකොටිං සන්ධාය වදති. උපරීති මජ්ඣිමපබ්බෙන සමිඤ්ජිත්වා පවෙසියමානස්ස අඞ්ගජාතස්ස සමිඤ්ජිතඞ්ගුලියා මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨිසදිසඅග්ගකොටියෙව. හෙට්ඨා පවෙසෙන්තොති ඉත්ථිනිමිත්තස්ස හෙට්ඨාභාගෙන ඡුපියමානං පවෙසෙන්තො, යථා ඉත්ථිනිමිත්තස්ස අල්ලොකාසං හෙට්ඨිමතලං තිලබීජමත්තම්පි අත්තනො නිමිත්තෙන ඡුපති, එවං පවෙසෙන්තොති අත්ථො. ඡුපනමෙව හෙත්ථ පවෙසනං, එවං සෙසෙසුපි. මජ්ඣෙන පවෙසෙන්තොති අබ්භන්තරතලෙන ඡුපියමානං පවෙසෙන්තො, යථා අබ්භන්තරතලං ඡුපති, එවං පවෙසෙන්තොති අත්ථො. කත්ථචි අච්ඡුපන්තං පවෙසෙත්වා ආකාසගතමෙව නීහරන්තස්ස නත්ථි පාරාජිකං, දුක්කටං පන හොති ඡින්නසීසවත්ථුස්මිං (පාරා. 73) විය. මජ්ඣෙනෙව ඡුපන්තං පවෙසෙන්තොති අග්ගකොටියා ඡුපන්තං පවෙසෙන්තො. මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා සඞ්කොචෙත්වාති නිමිත්තං අත්තනො මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා ¶ සමිඤ්ජිත්වා උපරිභාගෙන ඡුපන්තං පවෙසෙන්තොපි. කිං විය? සමිඤ්ජිතඞ්ගුලි වියාති යොජනා. අථ වා මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා සමිඤ්ජිතඞ්ගුලි වියාති සම්බන්ධො, සමිඤ්ජිතඞ්ගුලිං වා මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා පවෙසෙන්තො වියාතිපි යොජෙතබ්බං. උපරිභාගෙනාති සඞ්කොචිතස්ස නිමිත්තස්ස උපරිකොටියා.

ඉදානි පුරිසනිමිත්තස්ස හෙට්ඨා වුත්තෙසු ඡසු ‘‘උපරී’’ති වුත්තස්ස ඡට්ඨස්ස ඨානස්ස වසෙන විසුං චත්තාරි පස්සානි ගහෙත්වා පුරිසනිමිත්තෙ දසට්ඨානභෙදං දස්සෙන්තො තත්ථාතිආදිමාහ. හෙට්ඨා පන අගහිතග්ගහණවසෙන ඡ ඨානානි වුත්තානි. තුලාදණ්ඩසදිසං පවෙසෙන්තස්සාපීති අසමිඤ්ජිත්වා උජුකං පවෙසෙන්තස්ස. චම්මඛීලන්ති එළකාදීනං ගීවාය විය නිමිත්තෙ ජාතං චම්මඞ්කුරං, ‘‘උණ්ණිගණ්ඩො’’තිපි වදන්ති. ‘‘උපහතකායප්පසාද’’න්ති අවත්වා නට්ඨකායප්පසාදන්ති වචනෙන උපාදින්නභාවෙ සති කෙනචි පච්චයෙන උපහතෙපි කායප්පසාදෙ උපහතින්ද්රියවත්ථුස්මිං (පාරා. 73) විය පාරාජිකමෙවාති දස්සෙති. ඉත්ථිනිමිත්තස්ස පන නට්ඨෙපි උපාදින්නභාවෙ සති මතසරීරෙ විය පාරාජිකක්ඛෙත්තතා න විජහතීති වෙදිතබ්බා. මෙථුනස්සාදෙනාති ඉදං කායසංසග්ගරාගෙ සති සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති වුත්තං. බීජානීති අණ්ඩානි.

මුඛං අපිධායාති පමාදෙන සමුප්පන්නම්පි හාසං බීජනියා පටිච්ඡාදනම්පි අකත්වා නිසීදනං අගාරවන්ති වුත්තං. අථ වා අපිධායාති පිදහිත්වා, බීජනියා මුඛං පටිච්ඡාදෙත්වා හසමානෙන ¶ න නිසීදිතබ්බන්ති අත්ථො. දන්තවිදංසකන්ති දන්තෙ දස්සෙත්වා. ගබ්භිතෙනාති ‘‘අයුත්තකථා’’ති සඞ්කොචං අනාපජ්ජන්තෙන, නිරවසෙසාධිප්පායකථනෙ සඤ්ජාතුස්සාහෙනාති අත්ථො.

පාරාජිකවත්ථුභූතාති යෙසං තීසු මග්ගෙසු තිලබීජමත්තම්පි නිමිත්තස්ස පවෙසොකාසො හොති, තෙ ඉත්ථිපුරිසාදිභෙදා සබ්බෙ සඞ්ගය්හන්ති, න ඉතරෙ. ඉධ පන තිරච්ඡානගතායාති-පාළිපදානුරූපතො න සබ්බාතිආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. ගොනසාති සප්පවිසෙසා, යෙසං පිට්ඨීසු මහන්තමහන්තානි මණ්ඩලානි හොන්ති. කච්ඡපමණ්ඩූකානං චතුප්පදත්තෙපි ඔදකතාසාමඤ්ඤෙන ¶ අපදෙහි සහ ගහණං. මුඛසණ්ඨානන්ති ඔට්ඨචම්මසණ්ඨානං. වණසඞ්ඛෙපන්ති වණසඞ්ගහං. වණෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ‘‘අමග්ගෙන අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 66) ඉමස්ස සුත්තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. මඞ්ගුසාති නකුලා. එතමෙව හි අත්ථන්ති යො නං අජ්ඣාපජ්ජති, තං පරාජෙතීති ඉමමත්ථං වුත්තානංයෙව පාරාජිකාදිසද්දානං නිබ්බචනප්පසඞ්ගෙ ඉමිස්සා පරිවාරගාථාය පවත්තත්තා. භට්ඨොති සාසනතො පරිහීනො. නිරඞ්කතොති නිරාකතො. එතන්ති ආපත්තිරූපං පාරාජිකං. ඡින්නොති අන්තරාඛණ්ඩිතො.

පකතත්තෙහි භික්ඛූහීති එත්ථ පකතත්තා නාම පාරාජිකං අනාපන්නා අනුක්ඛිත්තා ච. කෙචි පන ‘‘පකතත්තෙහි භික්ඛූහි එකතො කත්තබ්බත්තාති අට්ඨකථායං වුත්තත්තා පකතත්තභූතෙහි අලජ්ජීහිපි සද්ධිං උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මකරණෙ දොසො නත්ථී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං, ඉමිනා වචනෙන තස්ස අත්ථස්ස අසිජ්ඣනතො. යදි හි සඞ්ඝකම්මං කරීයති, පකතත්තෙහෙව කරීයති, න අපකතත්තෙහීති එවං අපකතත්තෙහි සහසංවාසපටික්ඛෙපපරං ඉදං වචනං, න පන පකතත්තෙහි සබ්බෙහි අලජ්ජීආදීහි එකතො සඞ්ඝකම්මං කත්තබ්බමෙවාති. එවං සංවාසවිධානපරං පකතත්තෙසුපි සභාගාපත්තිං ආපන්නෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අලජ්ජීහි ච සද්ධිං එකතො කම්මකරණස්ස පටික්ඛිත්තත්තා. වුත්තඤ්හි ‘‘සචෙ සබ්බො සඞ්ඝො සභාගාපත්තියා සති වුත්තවිධිං අකත්වා උපොසථං කරොති, වුත්තනයෙනෙව සබ්බො සඞ්ඝො ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා). ‘‘යත්ථ ආමිසපරිභොගො වට්ටති, ධම්මපරිභොගොපි තත්ථ වට්ටතී’’ති අලජ්ජීහි සහ පරිභොගො ච අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තො එකතො කම්මකරණස්සාපි ධම්මපරිභොගත්තා. තස්මා යථා හි පාළියං පාරාජිකාපත්තිආපජ්ජනකපුග්ගලනියමත්ථං ය්වායං ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන…පෙ… උපසම්පන්නො, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූති ඉමස්මිං වචනෙ සබ්බෙපි ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන උපසම්පන්නා පාරාජිකාපජ්ජනකපුග්ගලායෙවාති නියමො න සිජ්ඣති ¶ පාරාජිකානාපජ්ජනකානම්පි සෙක්ඛාදීනං සම්භවා, අථ ඛො ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන උපසම්පන්නෙසුයෙව පාරාජිකාපත්තිආපජ්ජනකා අලජ්ජී බාලපුථුජ්ජනා ලබ්භන්ති, න පන එහිභික්ඛුආදීසූති එවං නියමො සිජ්ඣති, එවමිධාපි පකතත්තෙසුයෙව එකතො කම්මකරණාරහා අනාපත්තිකා ලජ්ජී කුක්කුච්චකා සික්ඛාකාමා උපලබ්භන්ති ¶ , න අපකතත්තෙසූති එවමෙව නියමො සිජ්ඣති අපකතත්තානං ගණපූරණත්තාභාවෙන අසංවාසිකත්තනියමතො. අලජ්ජිනො පන ගණපූරකා හුත්වා කම්මස්ස සාධනතො අසංවාසිකෙසු න ගහිතා කත්තබ්බවිධිං අකත්වා තෙහි සහ මද්දිත්වා කම්මං කරොන්තානං ආපත්ති අලජ්ජිතා ච න විගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘එකො අලජ්ජී අලජ්ජීසතම්පි කරොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.585) හි වුත්තං, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සබ්බෙපි ලජ්ජිනො එතෙසු කම්මාදීසු සහ වසන්තී’’තිආදි. අයඤ්චත්ථො උපරි විත්ථාරතො ආවි භවිස්සති.

තථාති සීමාපරිච්ඡින්නෙහීතිආදිං පරාමසති. එකතො වන්දනභුඤ්ජනගාමප්පවෙසනවත්තාපටිවත්තකරණඋග්ගහපරිපුච්ඡාසජ්ඣායකරණාදිසාමග්ගිකිරියාවසෙන භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසික්ඛනං සමසික්ඛතා නාම, තඤ්ච ලජ්ජීහෙව සමං සික්ඛිතබ්බං, න අලජ්ජීහීති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤත්තං පන…පෙ… සමසික්ඛතා නාමා’’ති වුත්තං. තත්ථ අනතික්කමනවසෙන උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන ච ලජ්ජීපුග්ගලෙහි සමං එකතො සික්ඛිතබ්බා සමසික්ඛාති සික්ඛාපදානි වුත්තානි, තාසං සමසික්ඛනං යථාවුත්තනයෙන ලජ්ජීහි සික්ඛිතබ්බභාවො සමසික්ඛතා නාමාති අධිප්පායො. යථාවුත්තෙසු එකකම්මාදීසු අලජ්ජීනං ලජ්ජිධම්මෙ අනොක්කන්තෙ ලජ්ජීහි සහ සංවාසො නත්ථි, තතො බහියෙව තෙ සන්දිස්සන්තීති ආහ සබ්බෙපි ලජ්ජිනොතිආදි.

56. යං තං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. වත්ථුමෙව න හොතීති සුවණ්ණාදීහි කතඉත්ථිරූපානං අඞ්ගජාතෙසුපි නිමිත්තවොහාරදස්සනතො තත්ථ පාරාජිකාසඞ්කානිවත්තනත්ථං වුත්තං. තෙනෙව විනීතවත්ථූසු ලෙපචිත්තාදිවත්ථූසු සඤ්ජාතකුක්කුච්චස්ස පාරාජිකෙන අනාපත්ති වුත්තා.

57. අස්සාති ආඛ්යාතපදන්ති තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘හොතී’’ති ආහ, භවෙය්යාති අත්ථො, හොතීති වුත්තං හොති. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ ‘‘හොතී’’ති ඉදං වචනසෙසො.

58. සාදියන්තස්සෙවාති ¶ එත්ථ සාදියනං නාම සෙවෙතුකාමතාචිත්තස්ස උප්පාදනමෙවාති ආහ ‘‘පටිසෙවනචිත්තසමඞ්ගිස්සා’’ති. පටිපක්ඛන්ති අනිට්ඨං ¶ අහිතං. ‘‘භික්ඛූනං පච්චත්ථිකා භික්ඛුපච්චත්ථිකා’’ති වුත්තෙ උපරි වුච්චමානා රාජපච්චත්ථිකාදයොපි ඉධෙව පවිසන්තීති තං නිවත්තනත්ථං භික්ඛූ එව පච්චත්ථිකාති රාජපච්චත්ථිකානුරූපෙන අත්ථො දස්සිතො. තස්මිං ඛණෙති පවෙසනක්ඛණෙ. අග්ගතො හි යාව මූලා පවෙසනකිරියාය වත්තමානකාලො පවෙසනක්ඛණො නාම. පවිට්ඨකාලෙති අඞ්ගජාතස්ස යත්තකං ඨානං පවෙසනාරහං, තත්තකං අනවසෙසතො පවිට්ඨකාලෙ, පවෙසනකිරියාය නිට්ඨිතක්ඛණෙති අත්ථො. එවං පවිට්ඨස්ස උද්ධරණාරම්භතො අන්තරා ඨිතකාලෙ ඨිතං අඞ්ගජාතං, තස්ස ඨිති වා ඨිතං නාම, අට්ඨකථායං පන මාතුගාමස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිං පත්වා සබ්බථා වායාමතො ඔරමිත්වා ඨිතකාලං සන්ධාය ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිසමයෙ’’ති වුත්තං, තදුභයම්පි ඨිතමෙවාති ගහෙතබ්බං. උද්ධරණං නාම යාව අග්ගා නීහරණකිරියාය වත්තමානකාලොති ආහ ‘‘නීහරණකාලෙ පටිසෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙතී’’ති.

එත්ථ ච යස්මා පරෙහි උපක්කමියමානස්ස අඞ්ගජාතාදිකායචලනස්ස විජ්ජමානත්තා සෙවනචිත්තෙ උපට්ඨිතමත්තෙ තස්මිං ඛණෙ චිත්තජරූපෙන සඤ්ජායමානං අඞ්ගජාතාදිචලනං ඉමිනා සෙවනචිත්තෙන උප්පාදිතමෙව හොති. අපිච සෙවනචිත්තෙ උප්පන්නෙ පරෙහි අනුපක්කමියමානස්සාපි අඞ්ගජාතෙ චලනං හොතෙව, තඤ්ච තෙන කතං නාම හොති, තස්මා කායචිත්තතො සමුට්ඨිතං පාරාජිකාපත්තිං සො ආපජ්ජතියෙව උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා (පාචි. 657-658) විය. තත්ථාපි හි ‘‘අධක්ඛකං උබ්භජාණුමණ්ඩලං ආමසනං වා…පෙ… පටිපීළනං වා සාදියෙය්යා’’ති (පාචි. 657) සාදියනමත්තෙයෙව ආපත්ති වුත්තා, භික්ඛුනො කායසංසග්ගෙ පන ‘‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති (පාරා. 270) අත්තනො උපක්කමස්ස ආපත්තිනිමිත්තභාවෙන වුත්තත්තා ඉත්ථියා ඵුසියමානස්ස කායසංසග්ගරාගෙ ච ඉත්ථියා සඤ්ජනිතකායචලනෙ ච විජ්ජමානෙපි අත්තනො පයොගාභාවෙන අනාපත්තියෙව වුත්තාති ගහෙතබ්බං. කෙචි පන ‘‘පඨමසඞ්ඝාදිසෙසවිසයෙපි පරෙහි බලක්කාරෙන හත්ථාදීහි උපක්කමියමානස්ස මොචනස්සාදො ච උප්පජ්ජති, තෙන ච අසුචිම්හි මුත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසො, අමුත්තෙ ථුල්ලච්චයං එවා’’ති වදන්ති. අඞ්ගාරකාසුන්ති අඞ්ගාරරාසිං, අඞ්ගාරපුණ්ණාවාටං වා. ඉත්ථියා උපක්කමියමානෙ අසාදියනං නාම න සබ්බෙසං විසයොති ¶ ආහ ඉමඤ්හීතිආදි. එකාදසහි අග්ගීහීති රාගදොසමොහජාතිජරාමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසසඞ්ඛාතෙහි එකාදසග්ගීහි. අස්සාති අසාදියන්තස්ස. චතුක්කං නීහරිත්වා ඨපෙසීති එත්ථ එකපුග්ගලවිසයතාය එකොපි අනාපත්තිවාරො පවෙසනපවිට්ඨඨිතඋද්ධරණසඞ්ඛආතානං චතුන්නං පදානං වසෙන ‘‘චතුක්ක’’න්ති වුත්තො. පඨමචතුක්කකථාති එත්ථ පන අනාපත්තිවාරෙන සද්ධිං පඤ්චන්නං වාරානං වුත්තනයෙන ‘‘පඤ්ච චතුක්කා’’ති වත්තබ්බෙපි එකමග්ගවිසයතාය ¶ තෙසං එකත්තං ආරොපෙත්වා පඨමචතුක්කතා වුත්තා. තෙනෙව වක්ඛති තිණ්ණං මග්ගානං වසෙන තීණි සුද්ධිකචතුක්කානීතිආදි.

එකූනසත්තතිද්විසතචතුක්කකථාවණ්ණනා

59-60. මත්තන්ති සුරාදීහි මත්තං. අක්ඛායිතනිමිත්තා ඉධ උත්තරපදලොපෙන අක්ඛායිතසද්දෙන වුත්තාති ආහ ‘‘අක්ඛායිතනිමිත්ත’’න්ති. ජාගරන්තින්තිආදි විසෙසනරහිතත්තා ‘‘සුද්ධිකචතුක්කානී’’ති වුත්තං. සමානාචරියකාථෙරාති එකාචරියස්ස උද්දෙසන්තෙවාසිකා. ගඞ්ගාය අපරභාගො අපරගඞ්ගං. වතරෙති ගරහත්ථෙ නිපාතො. එවං විනයගරුකානන්ති ඉමිනා උපරි උපතිස්සත්ථෙරෙන වුච්චමානවිනිච්ඡයස්ස ගරුකරණීයතාය කාරණං වුත්තං. සබ්බං පරියාදියිත්වාති සබ්බං පාරාජිකඛෙත්තං අනවසෙසතො ගහෙත්වා. යදි හි සාවසෙසං කත්වා පඤ්ඤපෙය්ය, අලජ්ජීනං තත්ථ ලෙසෙන අජ්ඣාචාරසොතො පවත්තතීති ආහ ‘‘සොතං ඡින්දිත්වා’’ති. සහසෙය්යාදිපණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදෙසුයෙව (පාචි. 49-51) සාවසෙසං කත්වාපි පඤ්ඤාපනං සම්භවති, න ලොකවජ්ජෙසූති ආහ ඉදඤ්හීතිආදි. සහසෙය්යසික්ඛාපදෙ හි (පාචි. 49 ආදයො) කිඤ්චාපි යෙභුය්යච්ඡන්නෙ යෙභුය්යපරිච්ඡන්නෙ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො පාචිත්තියං දස්සිතං, උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, තථාපි සාවසෙසත්තා පඤ්ඤත්තියා යෙභුය්යච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නාදීසුපි අට්ඨකථායං පාචිත්තියමෙව දස්සිතං. ඉධ පන නිරවසෙසත්තා පඤ්ඤත්තියා භගවතා දස්සිතං යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතනිමිත්තතො හෙට්ඨා පාරාජිකක්ඛෙත්තං නත්ථි, ථුල්ලච්චයාදිමෙව තත්ථ ලබ්භති.

උපතිස්සත්ථෙරෙන වුත්තස්සෙව විනිච්ඡයස්ස අඤ්ඤම්පි උපත්ථම්භකාරණං දස්සෙන්තො අපිචාතිආදිමාහ. නිමිත්තෙ අප්පමත්තිකාපි මංසරාජි සචෙ අවසිට්ඨා ¶ හොති, තං යෙභුය්යක්ඛායිතමෙව හොති, තතො පරං පන සබ්බසො ඛායිතෙ නිමිත්තෙ දුක්කටමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තතො පරං ථුල්ලච්චයං නත්ථී’’ති. කෙචි පනෙත්ථ වච්චමග්ගාදිං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කත්වා ‘‘තෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අතික්කම්ම යාව තතියකොට්ඨාසස්ස පරියොසානා ඛායිතං යෙභුය්යක්ඛායිතං නාම, තතො පරං ථුල්ලච්චයං නත්ථි, යාව චතුත්ථකොට්ඨාසස්ස පරියොසානා ඛායිතං, තම්පි දුක්කටවත්ථුයෙවා’’ති ච වදන්ති, තං න යුත්තං. මතසරීරස්මිංයෙව වෙදිතබ්බන්ති මතං යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතන්තිආදිවචනතො වුත්තං. යදිපි නිමිත්තන්තිආදි ජීවමානකසරීරමෙව සන්ධාය වුත්තං තස්සෙව අධිකතත්තා. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) ‘‘ජීවමානකසරීරස්ස වුත්තප්පකාරෙ මග්ගෙ සචෙපි තචාදීනි අනවසෙසෙත්වා සබ්බසො ඡින්නෙ’’තිආදි ¶ වුත්තං. සබ්බසො ඛායිතන්ති නිමිත්තමංසං සබ්බං ඡින්නන්ති අත්ථො. නිමිත්තසණ්ඨානන්ති ඡින්නමංසස්ස අන්තො යාව මුත්තවත්ථිකොසා ඡිද්දාකාරො අබ්භන්තරඡවිචම්මමත්තො ඉත්ථිනිමිත්තාකාරො, තෙනාහ ‘‘පවෙසනං ජායතී’’ති. නිමිත්තසණ්ඨානං පන අනවසෙසෙත්වාති පවෙසනාරහඡිද්දාකාරෙන ඨිතඅබ්භන්තරමංසාදිං අනවසෙසෙත්වා. එතෙන යාව පවෙසො ලබ්භති, තාව මග්ගොයෙවාති දස්සෙති. නිමිත්තතො පතිතාය මංසපෙසියාති ඉදං නිමිත්තසණ්ඨානවිරහිතං අබ්භන්තරමංසඛණ්ඩං සන්ධාය වුත්තං. නිමිත්තසණ්ඨානං අකොපෙත්වා සමන්තතො ඡින්දිත්වා උද්ධටමංසපෙසියා පන මතසරීරෙ යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතනිමිත්තෙ විය උපක්කමන්තස්ස පාරාජිකමෙව.

එවං ජීවමානකමනුස්සසරීරෙ ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි මතසරීරෙ දස්සෙතුං මතසරීරෙ පනාතිආදිමාහ. වත්ථිකොසෙසූති පුරිසානං අඞ්ගජාතකොසචම්මෙසු. ‘‘නවද්වාරො මහාවණො’’තිආදි (මි. ප. 2.6.1) වචනතො මනුස්සානං අක්ඛිනාසාදීනි වණසඞ්ඛෙපෙන ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තානීති තෙසුපි ථුල්ලච්චයං වුත්තං, එවං මනුස්සානං මතසරීරෙපි, තෙනාහ මතෙ අල්ලසරීරෙතිආදි. තත්ථ අල්ලසරීරෙති අකුථිතං සන්ධාය වුත්තං. පාරාජිකක්ඛෙත්තෙති යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතම්පි සන්ධාය වුත්තං. ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙති උපඩ්ඪක්ඛායිතාදිම්පි සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච අක්ඛිනාසාදිථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙසු යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතෙසුපි ථුල්ලච්චයං, උපඩ්ඪක්ඛායිතාදීසු දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසම්පීති යථාවුත්තහත්ථිආදීහි අඤ්ඤෙසං තිරච්ඡානානං ¶ සඞ්ගණ්හනත්ථං වුත්තං. තිරච්ඡානගතානං අක්ඛිකණ්ණවණෙසු දුක්කටං පන අට්ඨකථාප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං, ‘‘අමග්ගෙන අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 66) හි සාමඤ්ඤතො වුත්තං, න පන මනුස්සානන්ති විසෙසෙත්වා. යදි හි මනුස්සානඤ්ඤෙව වණෙසු ථුල්ලච්චයං සියා, හත්ථිඅස්සාදීනං නාසවත්ථිකොසෙසුපි පටඞ්ගමුඛමණ්ඩූකස්ස මුඛසණ්ඨානෙපි ච වණසඞ්ඛෙපතො ථුල්ලච්චයං න වත්තබ්බං සියා, වුත්තඤ්ච. තස්මා අට්ඨකථාචරියා එවෙත්ථ පමාණං. මතානං තිරච්ඡානගතානන්ති මතකෙන සම්බන්ධො.

මෙථුනරාගෙන වත්ථිකොසං පවෙසෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති ආහ ‘‘වත්ථිකොසං අප්පවෙසෙන්තො’’ති. මෙථුනරාගො ච නාම කායසංසග්ගරාගං මොචනස්සාදඤ්ච මුඤ්චිත්වා විසුං ද්වයංද්වයසමාපත්තියා රාගො, සො ච පුරිසාදීසුපි උප්පජ්ජති, තෙන ච අපාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ඉත්ථිසරීරෙපි උපක්කමන්තස්ස අසුචිම්හි මුත්තෙපි සඞ්ඝාදිසෙසො න හොති, ඛෙත්තානුරූපං ථුල්ලච්චයදුක්කටමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. අප්පවෙසෙන්තොති ඉමිනා තීසු මග්ගෙසු පවෙසනාධිප්පායෙ අසතිපි මෙථුනරාගෙන බහි ඝට්ටනං සම්භවතීති දස්සෙති, තෙනෙව ථුල්ලච්චයං වුත්තං, ඉතරථා පවෙසනාධිප්පායෙන ¶ බහි ඡුපන්තස්ස මෙථුනස්ස පුබ්බපයොගත්තා දුක්කටමෙව වත්තබ්බං සියා. නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඡුපති ථුල්ලච්චයන්ති ඉදඤ්ච ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 252) ඉමස්ස චම්මක්ඛන්ධකෙ ආගතස්ස සුත්තස්ස වසෙන වුත්තං. තත්ථ ච කෙසඤ්චි අඤ්ඤථාපි අත්ථවිකප්පස්ස බීජං දස්සෙන්තො මහාඅට්ඨකථායං පනාතිආදිමාහ. මුඛෙනෙව ඡුපනං සන්ධායාති ඔට්ඨජිව්හාදිමුඛාවයවෙන ඡුපනං සන්ධාය. ඔළාරිකත්තාති අජ්ඣාචාරස්ස ථුල්ලත්තා. තං සන්ධායභාසිතන්ති තං යථාවුත්තසුත්තං. සුත්තඤ්හි අජ්ඣාචාරං සන්ධාය පටිච්ච වුත්තත්තා ‘‘සන්ධායභාසිත’’න්ති වුච්චති. සුට්ඨුසල්ලක්ඛෙත්වාති පිට්ඨිං අභිරුහන්තානං අඞ්ගජාතමුඛෙනෙව නිමිත්තඡුපනස්ස සම්භවං මෙථුනරාගීනඤ්ච අඞ්ගජාතෙන ඡුපනස්සෙව අනුරූපතඤ්ච සුත්තෙ ච ‘‘මුඛෙනා’’ති අවුත්තතඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච නයං යථාබලං සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙත්වාති අත්ථො. සඞ්ඝාදිසෙසොති මනුස්සිත්ථිං සන්ධාය වුත්තං. පස්සාවමග්ගන්ති ඉදං චම්මක්ඛන්ධකෙ නිදානවසෙන වුත්තං. ඉතරමග්ගද්වයං පන නිමිත්තමුඛෙන ඡුපන්තස්ස වණසඞ්ඛෙපෙන ථුල්ලච්චයමෙව. වුත්තනයෙනෙවාති මෙථුනරාගෙනෙව. නිමිත්තමුඛෙන පන විනා මෙථුනරාගෙන මනුස්සිත්ථියා වා තිරච්ඡානගතිත්ථියා වා පස්සාවමග්ගං ¶ පකතිමුඛෙන ඡුපන්තස්ස දුක්කටමෙව පකතිමුඛෙන පකතිමුඛඡුපනෙ විය, ඉතරථා තත්ථාපි ථුල්ලච්චයෙන භවිතබ්බං, තඤ්ච න යුත්තං ඛන්ධකසුත්තෙපි තථා අවුත්තත්තා. කායසංසග්ගරාගෙන දුක්කටන්ති නිමිත්තමුඛෙන වා පකතිමුඛාදිං ඉතරකායෙන වා කායසංසග්ගරාගෙන ඡුපන්තස්ස දුක්කටමෙව.

එත්ථ ච කායසංසග්ගරාගෙන බහිනිමිත්තෙ උපක්කමතො අජානන්තස්සෙව අඞ්ගජාතං යදි පාරාජිකක්ඛෙත්තං ඡුපති, තත්ථ කිං හොතීති? කෙචි තාව ‘‘මෙථුනරාගස්ස අභාවා මනුස්සිත්ථියා සඞ්ඝාදිසෙසො, සෙසෙසු වත්ථුවසෙන ථුල්ලච්චයදුක්කටානී’’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පවෙසනක්ඛණෙ ඵස්සස්ස සාදියනසම්භවතො බලක්කාරෙන උපක්කමනක්ඛණෙ විය පාරාජිකමෙවා’’ති වදන්ති, ඉදමෙව යුත්තතරං. මග්ගත්තයතො හි අඤ්ඤස්මිං පදෙසෙයෙව කායසංසග්ගාදිරාගභෙදතො ආපත්තිභෙදො ලබ්භති, න මග්ගත්තයෙ. තත්ථ පන යෙන කෙනචි ආකාරෙන ඵස්සස්ස සාදියනක්ඛණෙ පාරාජිකමෙව, තෙනෙව පරොපක්කමෙන පවෙසනාදීසු රාගභෙදං අනුද්ධරිත්වා සාදියනමත්තෙන පාරාජිකං වුත්තං.

61-2. පටිපන්නකස්සාති ආරද්ධවිපස්සකස්ස. උපාදින්නකන්ති කායින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තං. උපාදින්නකෙන ඵුසතීති උපාදින්නකසරීරෙන ඵුසීයතීති කම්මසාධනෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. අථ වා එවං ¶ කරොන්තො භික්ඛු කිඤ්චි උපාදින්නකං උපාදින්නකෙන න ඵුසතීති අත්ථො. ලෙසං ඔඩ්ඩෙස්සන්තීති ලෙසං ඨපෙස්සන්ති, පරිකප්පෙස්සන්තීති අත්ථො. සන්ථතාදිභෙදෙහි භින්දිත්වාති සන්ථතාදිවිසෙසනෙහි විසෙසෙත්වා. සන්ථතායාති සමුදායෙ එකදෙසවොහාරො දඩ්ඪස්ස පටස්ස ඡිද්දන්තිආදීසු විය. යථා හි පටස්ස එකදෙසොව වත්ථතො දඩ්ඪොති වුච්චති, තං එකදෙසවොහාරං සමුදායෙ පටෙ උපචාරතො ආරොපෙත්වා පුන තං සමුදායං දඩ්ඪප්පදෙසසඞ්ඛාතඡිද්දසම්බන්ධීභාවෙන ‘‘දඩ්ඪස්ස පටස්ස ඡිද්ද’’න්ති වොහරන්ති, එවමිධාපි ඉත්ථියා මග්ගප්පදෙසවොහාරං සමුදායභූතාය ඉත්ථියා ආරොපෙත්වා පුන තං ඉත්ථිං සන්ථතමග්ගසම්බන්ධිනිං කත්වා සන්ථතාය ඉත්ථියා වච්චමග්ගෙනාතිආදි වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.61-62) පනෙත්ථ ‘‘එකදෙසෙ සමුදායවොහාරො’’ති වුත්තං, තං න ¶ යුත්තං අවයවවොහාරෙන සමුදායස්සෙව පතීයමානත්තා. ඉතරථා හි සන්ථතාය වච්චමග්ගෙනාති ඉත්ථිලිඞ්ගතා මග්ගසම්බන්ධිතා ච න සියා, එකදෙසෙ සමුදායොපචාරස්ස පන එකදෙසොව අත්ථො සාඛාය ඡිජ්ජමානාය රුක්ඛො ඡිජ්ජතීතිආදීසු විය.

වත්ථාදීනි මග්ගස්ස අන්තො අප්පවෙසෙත්වා බහියෙව වෙඨනං සන්ධාය ‘‘පලිවෙඨෙත්වා’’ති වුත්තං. සමුදායෙ අවයවූපචාරෙනෙව භික්ඛුපි සන්ථතො නාමාතිආදි වුත්තං. යත්තකෙ පවිට්ඨෙති තිලබීජමත්තෙ පවිට්ඨෙ. අක්ඛිනාසාදීනං සන්ථතත්තෙපි යථාවත්ථුකමෙවාති ආහ ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙ ථුල්ලච්චයන්තිආදි. ඛාණුං ඝට්ටෙන්තස්ස දුක්කටන්ති ඉත්ථිනිමිත්තස්ස අන්තො ඛාණුං පවෙසෙත්වා සමතලං, අතිරිත්තං වා ඨිතං ඛාණුං සචෙ ඝට්ටෙති, ඝට්ටෙන්තස්ස දුක්කටං පවෙසාභාවතො. සචෙ පන ඊසකං අන්තො අල්ලොකාසෙ පවෙසෙත්වා ඨිතං අනුපාදින්නමෙව ඛාණුසීසං අඞ්ගජාතෙන ඡුපති, පාරාජිකමෙව. තස්ස තලන්ති වෙළුනළාදිකස්ස අන්තොතලං. බහිද්ධා ඛාණුකෙති අන්තො පවෙසිතවෙළුපබ්බාදිකස්ස බහි නික්ඛන්තසීසං සන්ධාය වුත්තං. යථා ච ඉත්ථිනිමිත්තෙතිආදීසු යථා ඉත්ථියා පස්සාවමග්ගෙ ඛාණුං කත්වා ඝට්ටනාදිකං වුත්තං, එවං සබ්බත්ථ වච්චමග්ගාදීසුපි ලක්ඛණං වෙදිතබ්බන්ති අත්ථො.

රාජපච්චත්ථිකාදිචතුක්කභෙදකථාවණ්ණනා

65. කෙරාටිකාති වඤ්චකා. පඨමං ඉත්ථිධුත්තමෙව දස්සෙත්වා ඉදානි ඉතරධුත්තෙපි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘ඉත්ථිධුත්තසුරාධුත්තාදයො වා’’ති වුත්තං.

66. පටිඤ්ඤාතකරණං ¶ නත්ථි සෙවෙතුකාමතා මග්ගෙන මග්ගප්පටිපත්තීති ද්වින්නං අඞ්ගානං සිද්ධත්තා. දූසිතස්ස පන මග්ගෙන මග්ගප්පටිපත්ති එවමෙකං අඞ්ගං සිද්ධං, සෙවෙතුකාමතාසඞ්ඛාතං සාදියනං අසිද්ධං. තස්මා සො පුච්ඡිත්වා ‘‘සාදියි’’න්ති වුත්තපටිඤ්ඤාය නාසෙතබ්බො. තත්ථෙවාති වෙසාලියං මහාවනෙ එව. සබ්බඞ්ගගතන්ති සබ්බකායගතං. ‘‘ලොහිතං වියා’’ති වුත්තත්තා කෙසාදීනං විනිමුත්තට්ඨානෙ සබ්බත්ථාති ගහෙතබ්බං. නිච්චමෙව උම්මත්තකො හොතීති ¶ යස්ස පිත්තකොසතො පිත්තං චලිත්වා සබ්බදා බහි නික්ඛන්තං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං. යස්ස පන පිත්තං චලිත්වා පිත්තකොසෙයෙව ඨිතං හොති, කදාචි වා නික්ඛන්තං පුන නික්ඛමති, සොපි අන්තරන්තරා සඤ්ඤං පටිලභති භෙසජ්ජෙන ච පකතිආරොග්යං පටිලභතීති වෙදිතබ්බං.

පකිණ්ණකන්ති වොමිස්සකනයං. සමුට්ඨානන්ති උප්පත්තිකාරණං. කිරියාතිආදි නිදස්සනමත්තං අකිරියාදීනම්පි සඞ්ගහතො. වෙදනාය සහ කුසලඤ්ච වෙදිතබ්බන්ති යොජෙතබ්බං. සබ්බසඞ්ගාහකවසෙනාති සබ්බෙසං සික්ඛාපදානං සඞ්ගාහකවසෙන ‘‘කායො වාචා කායවාචා කායචිත්තං වාචාචිත්තං කායවාචාචිත්ත’’න්ති එවං වුත්තානි ඡ ආපත්තිසමුට්ඨානානි. සමුට්ඨානාදයො හි ආපත්තියා එව හොන්ති, න සික්ඛාපදස්ස. තංතංසික්ඛාපදස්ස නියතආපත්තියා එව ගහණත්ථං පන සික්ඛාපදසීසෙන සමුට්ඨානාදීනං කථනං. එවඤ්හි ආපත්තිවිසෙසො පඤ්ඤායති ආපත්ති-සද්දස්ස සබ්බාපත්තිසාධාරණත්තා, ඉමෙසු පන ඡසු සමුට්ඨානෙසු පුරිමානි තීණි අචිත්තකානි, පච්ඡිමානි සචිත්තකානි. සමාසතො තං ඉමං පකිණ්ණකං විදිත්වා වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ඡ සමුට්ඨානානි එතස්සාති ඡසමුට්ඨානං. එවං සෙසෙසුපි.

අත්ථි කථිනසමුට්ඨානන්තිආදි සමුට්ඨානසීසවසෙන ද්විසමුට්ඨානඑකසමුට්ඨානානං දස්සනං. තෙරස හි සමුට්ඨානසීසානි පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං අදින්නාදානසමුට්ඨානං සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානං සමනුභාසනසමුට්ඨානං කථිනසමුට්ඨානං එළකලොමසමුට්ඨානං පදසොධම්මසමුට්ඨානං අද්ධානසමුට්ඨානං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානං භූතාරොචනසමුට්ඨානං චොරීවුට්ඨාපනසමුට්ඨානං අනනුඤ්ඤාතසමඋට්ඨානන්ති. තත්ථ අත්ථි ඡසමුට්ඨානන්ති ඉමිනා සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානං වුත්තං, පඤ්චසමුට්ඨානස්ස අභාවතො ¶ ‘‘අත්ථි පඤ්චසමුට්ඨාන’’න්ති අවත්වා ‘‘අත්ථි චතුසමුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, ඉමිනා ච අද්ධානසමුට්ඨානං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගහිතං. යඤ්හි පඨමතතියචතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති ¶ , ඉදං අද්ධානසමුට්ඨානං. යං පන දුතියතතියපඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානං. අත්ථි තිසමුට්ඨානන්ති ඉමිනා අදින්නාදානසමුට්ඨානං භූතාරොචනසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගහිතං. යඤ්හි සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨාති, ඉදං අදින්නාදානසමුට්ඨානං. යං පන අචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨාති, ඉදං භූතාරොචනසමුට්ඨානං. අත්ථි කථිනසමුට්ඨානන්තිආදිනා පන අවසෙසසමඋට්ඨානසීසවසෙන ද්විසමුට්ඨානං එකසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ හි යං තතියඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං කථිනසමුට්ඨානං නාම. යං පන පඨමචතුත්ථෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං එළකලොමසමුට්ඨානං. යං ඡට්ඨෙනෙව සමුට්ඨාති, ඉදං ධුරනික්ඛෙපසමුට්ඨානං, ‘‘සමනුභාසනසමඋට්ඨාන’’න්තිපි තස්සෙව නාමං. ඉති සරූපෙන අට්ඨ ආපත්තිසීසානි දස්සිතානි. ආදිසද්දෙන පනෙත්ථ අවසෙසානි පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානපදසොධම්මථෙය්යසත්ථධම්මදෙසනාචොරීවුට්ඨාපනසමුට්ඨානානි පඤ්චපි සමුට්ඨානසීසානි සඞ්ගහිතානි. තත්ථ යං කායචිත්තතො සමුට්ඨාති, ඉදං පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං. යං දුතියපඤ්චමෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං පදසොධම්මසමුට්ඨානං. යං චතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං. යං පඤ්චමෙනෙව සමුට්ඨාති, ඉදං ධම්මදෙසනාසමඋට්ඨානං. යං පඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං චොරීවුට්ඨාපනසමුට්ඨානං. එත්ථ ච පච්ඡිමෙසු තීසු සචිත්තකසමුට්ඨානෙසු එකෙකසමුට්ඨානවසෙන එකසමුට්ඨානානි තිවිධානි. ද්විසමුට්ඨානානි පන පඨමචතුත්ථෙහි වා දුතියපඤ්චමෙහි වා තතියඡට්ඨෙහි වා චතුත්ථඡට්ඨෙහි වා පඤ්චමඡට්ඨෙහි වා සමුට්ඨානවසෙන පඤ්චවිධානීති වෙදිතබ්බානි.

එවං සමුට්ඨානවසෙන සබ්බසික්ඛාපදානි තෙරසධා දස්සෙත්වා ඉදානි කිරියාවසෙන පඤ්චධා දස්සෙතුං තත්රාපීතිආදි වුත්තං. කිඤ්චීති සික්ඛාපදං. කිරියතොති පථවීඛණනාදි (පාචි. 84-85) විය කායවචීවිඤ්ඤත්තිජනිතකම්මතො. අකිරියතොති පඨමකථිනාදි (පාරා. 459 ආදයො) විය කත්තබ්බස්ස අකරණෙනෙව. කිරියාකිරියතොති අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරපටිග්ගහණාදි (පාරා. 508 ආදයො) විය. සියා කිරියතො, සියා අකිරියතො රූපියපටිග්ගහණාදි (පාරා. 582 ආදයො) විය, සියා කිරියතො, සියා කිරියාකිරියතො කුටිකාරාදි (පාරා. 342) විය. වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන විමොක්ඛො අස්සාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛන්ති මජ්ඣෙපදලොපීසමාසො දට්ඨබ්බො. චිත්තඞ්ගං ලභති සචිත්තකසමුට්ඨානෙහෙව ¶ සමුට්ඨහනතො. ඉතරන්ති යස්ස චිත්තඞ්ගනියමො නත්ථි, තං, අනාපත්තිමුඛෙන චෙතං සඤ්ඤාදුකං වුත්තං, ආපත්තිමුඛෙන සචිත්තකදුකන්ති එත්තකමෙව විසෙසො, අත්ථතො සමානාව.

කායවචීද්වාරෙහි ¶ ආපජ්ජිතබ්බම්පි කායකම්මෙ වා වචීකම්මෙ වා සඞ්ගය්හති. තත්ථ බාහුල්ලවුත්තිතො අදින්නාදානමුසාවාදාදයො වියාති අත්ථි සික්ඛාපදං කායකම්මන්තිආදිනා කායකම්මං වචීකම්මඤ්චාති දුකමෙව වුත්තං, විභාගතො පන කායවචීකම්මෙන සද්ධිං තිකමෙව හොති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘සබ්බා ච කායකම්මවචීකම්මතදුභයවසෙන තිවිධා හොන්තී’’ති. තතොයෙව ඉධාපි අදින්නාදානාදීසු (පාරා. 89) කායකම්මවචීකම්මන්ති තදුභයවසෙන දස්සිතං. අත්ථි පන සික්ඛාපදං කුසලන්තිආදි ආපත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තවසෙන කාරියෙ කාරණොපචාරෙන වුත්තං, න පන ආපත්තියා කුසලාදිපරමත්ථධම්මතාවසෙන ආපත්තියා සම්මුතිසභාවත්තා. කුසලාකුසලාදිපරමත්ථධම්මෙ උපාදාය හි භගවතා ආපත්තිසම්මුති පඤ්ඤත්තා. වක්ඛති හි ‘‘යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං කුසල’’න්තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.66 පකණ්ණකකථා). න හි භගවතො ආණායත්තා ආපත්ති කුසලාදිපරමත්ථසභාවා හොති අනුපසම්පන්නානං ආදිකම්මිකානඤ්ච ආපත්තිප්පසඞ්ගතො, තස්සා දෙසනාදීහි විසුද්ධිඅභාවප්පසඞ්ගතො ච. න හි කාරණබලෙන උප්පජ්ජමානා කුසලාදිසභාවා ආපත්ති අනුපසම්පන්නාදීසු නිවත්තති, උප්පන්නාය ච තස්සා කෙනචි විනාසො න සම්භවති. සරසවිනාසතො දෙසනාදිනා ච ආපත්ති විගච්ඡතීති වචනමත්ථි, න පන තෙන අකුසලාදි විගච්ඡති. පිතුඝාතාදිකම්මෙන හි පාරාජිකං ආපන්නස්ස භික්ඛුනො ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා භික්ඛුභාවපරිච්චාගෙන පාරාජිකාපත්ති විගච්ඡති, න පාණාතිපාතාදිඅකුසලං ආනන්තරියාදිභාවතො. තස්මා දුම්මඞ්කූනං නිග්ගහාදිදසඅත්ථවසෙ (පාරා. 39; පරි. 2) පටිච්ච භගවතා යථාපච්චයං සමුප්පජ්ජමානෙ කුසලාකුසලාදිනාමරූපධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තා සම්මුතියෙව ආපත්ති, සා ච යථාවිධිපටිකම්මකරණෙන විගතා නාම හොතීති වෙදිතබ්බං, තෙනාහ ද්වත්තිංසෙව හි ආපත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තානීතිආදි. ආපත්තිසමුට්ඨාපකත්තෙනෙව හෙත්ථ කුසලාදීනං ආපත්තිතො භෙදො සිද්ධො. න ¶ හි තංසමුට්ඨිතස්ස තතො අභෙදො යුත්තො සමුට්ඨානසමුට්ඨිතභෙදබ්යවහාරුපච්ඡෙදප්පසඞ්ගතො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.66 පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා) පන ආපත්තියා පරමත්ථතො කුසලත්තමෙව න සම්භවති ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති වචනතො, ‘‘අකුසලත්තං පන අබ්යාකතත්තඤ්ච ආපත්තියා සම්භවතී’’ති සඤ්ඤාය කුසලචිත්තසමුට්ඨානක්ඛණෙපි රූපාබ්යාකතත්තං ආපත්තියා සමත්ථෙතුං යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං කුසලං, ඉතරෙහි ඉතරන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.66 පකිණ්ණකකථා) ඉමං අට්ඨකථාවචනං නිස්සාය වුත්තං ‘‘යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජතීති යං සික්ඛාපදසීසෙ ගහිතං ආපත්තිං කුසලචිත්තසමඞ්ගී ආපජ්ජති, ඉමිනා පන වචනෙන තං කුසලන්ති ආපත්තියා වුච්චමානො කුසලභාවො පරියායතො, න පරමත්ථතොති දස්සෙති. කුසලචිත්තෙන හි ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො සවිඤ්ඤත්තිකං ¶ අවිඤ්ඤත්තිකං වා සික්ඛාපදවීතික්කමාකාරප්පවත්තං රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති. තත්ථ යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජතීති ඉමං වචනං උද්දිස්ස ‘‘ඉමිනා පන වචනෙන තං කුසලන්ති ආපත්තියා වුච්චමානො කුසලභාවො පරියායතො, න පරමත්ථතොති දස්සෙතී’’ති වුත්තං, එවං ඉතරෙහි ඉතරන්ති වචනෙන ‘‘යං අකුසලචිත්තෙන ආපජ්ජහි, තං අකුසලං, යං අබ්යාකතචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං අබ්යාකත’’න්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස වුත්තත්තා ඉතරෙහීති වචනං උද්දිස්ස ‘‘ඉමිනාපි වචනෙන ඉතරන්ති ආපත්තියා වුච්චමානො අකුසලභාවො අබ්යාකතභාවො ච පරියායතො දස්සෙතී’’ති වත්තබ්බං. එවං අවත්වා කුසලපක්ඛෙ එව කථනස්ස කාරණං න පස්සාම. යං පන ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලන්තිආදිවචනං කාරණත්තෙන වුත්තං, තම්පි අකාරණං යං අකුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං අකුසලන්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අකුසලාදිභාවස්ස පරියායදෙසිතත්තා, ආපත්තියා කුසලවොහාරස්ස අයුත්තතාය නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසලන්ති වුත්තත්තා ච. ආපත්තියා හි කුසලචිත්තසමුට්ඨිතත්තෙපි භගවතා පටික්ඛිත්තභාවෙන සාවජ්ජධම්මත්තා කාරණූපචාරෙනාපි අනවජ්ජකුසලවොහාරො න යුත්තො සාවජ්ජානවජ්ජානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධත්තා. යථා ආකාසාදිසම්මුතිසච්චානං උප්පන්නතාදිවොහාරො විය ජාතිජරාභඞ්ගානං උප්පන්නතාදිවොහාරො අනවට්ඨානාදිදෙසතො අයුත්තො, එවමිධාපි කුසලවොහාරො අයුත්තො විරුද්ධත්තා. අකුසලාදිවොහාරො පන යුත්තො ¶ , කාරණූපචාරෙන පන අකුසලාදිසභාවතා යථාවුත්තදොසානතිවත්තනතො. සුත්තස්සාපි හි යථා සුත්තසුත්තානුලොමාදීහි විරොධො න හොති, තථෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො.

යං පන වුත්තං ‘‘කුසලචිත්තෙන හි ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො…පෙ… රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති, තං අයුත්තමෙව රූපක්ඛන්ධස්ස ඛණිකතාය ආපත්තියාපි දෙසනාදිපටිකම්මං විනාව පටිපස්සද්ධිප්පසඞ්ගතො. රූපපරම්පරා ආපත්තීති චෙ? තන්න, පටිකම්මෙනාපි අවිගමප්පසඞ්ගතො. න හි රූපසන්තතිදෙසනාදීහි විගච්ඡති සකාරණායත්තත්තා, ඉති සබ්බථා ආපත්තියා පරමත්ථතා අයුත්තා, එතෙනෙව යං වුත්තං ‘‘නිපජ්ජිත්වා නිරොධසමාපන්නස්ස සහසෙය්යවසෙන තථාකාරප්පවත්තරූපධම්මස්සෙව ආපත්තිභාවතො’’තිආදි, තම්පි පටිසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. ඉධ පන නිරොධසමාපන්නානං රූපධම්මමෙව පටිච්ච උප්පන්නත්තා ආපත්ති අචිත්තා අවෙදනා, අඤ්ඤත්ථ පන සචිත්තා සවෙදනාව, සබ්බත්ථාපි පඤ්ඤත්තිසභාවාති වෙදිතබ්බා. තෙනෙව දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථායං ආපත්තියා අකුසලාදිසභාවං පරපරිකප්පිතං නිසෙධෙතුං ‘‘ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්තිවචනතො…පෙ… පණ්ණත්තිමත්තමෙව ආපත්තාධිකරණන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති සයමෙව වක්ඛති, තස්මා ‘‘තංතංකුසලාදිධම්මසමුප්පත්තියා භගවතා පඤ්ඤත්තා ආපත්තිසම්මුති සමුට්ඨිතා’’ති ච, ‘‘යාව පටිප්පස්සද්ධිකාරණා තිට්ඨතී’’ති ච, ‘‘පටිප්පස්සද්ධිකාරණෙහි ¶ විනස්සතී’’ති ච වොහරීයති. ආපත්තියා ච සම්මුතිසභාවත්තෙපි හි සඤ්චිච්ච තං ආපජ්ජන්තස්ස, පටිකිරියං අකරොන්තස්ස ච අනාදරෙ අකුසලරාසි චෙව සග්ගමග්ගන්තරායො ච හොතීති ලජ්ජිනො යථාවිධිං නාතික්කමන්ති, අනතික්කමනප්පච්චයා ච තෙසං අනන්තප්පභෙදා සීලාදයො ධම්මා පරිවඩ්ඪන්තීති ගහෙතබ්බං. ද්වත්තිංසෙවාති නියමො ආපත්තිනිමිත්තානං කායවචීවිඤ්ඤත්තීනං එතෙහෙව සමුප්පජ්ජනතො කතො, න පන සබ්බාපත්තීනම්පි එතෙහෙව සමුප්පජ්ජනතො. නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තානඤ්හි ඣානනිරොධසමාපන්නානඤ්ච අවිඤ්ඤත්තිජනකෙහි විපාකඅප්පනාචිත්තෙහි චෙව රූපධම්මෙහි ච සහසෙය්යාදිආපත්ති සම්භවති.

දසාති කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙන සහ අට්ඨ මහාකිරියචිත්තානි. පඤ්ඤත්තිං අජානිත්වා ඉද්ධිවිකුබ්බනාදීසු අභිඤ්ඤානං ආපත්තිසමුට්ඨාපකත්තං වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච කිඤ්චි සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තමෙව, කිඤ්චි ¶ කුසලාබ්යාකතවසෙන ද්විචිත්තං, කිඤ්චි තිචිත්තන්ති අයමෙව භෙදො ලබ්භති, නාඤ්ඤොති වෙදිතබ්බං. කිරියාසමුට්ඨානන්ති පරූපක්කමෙන ජායමානං අඞ්ගජාතාදිචලනං සාදියනචිත්තසඞ්ඛාතෙ සෙවනචිත්තෙ උප්පන්නෙ තෙන චිත්තෙන සමුප්පාදිතමෙව හොතීති වුත්තං ඉතරථා ‘‘සියා කිරියසමුට්ඨානං, සියා අකිරියසමුට්ඨාන’’න්ති වත්තබ්බතො.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.66 පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘කිරියසමුට්ඨානන්ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං පරූපක්කමෙ සති සාදියන්තස්ස අකිරියසමුට්ඨානභාවතො’’තිආදි, තං න ගහෙතබ්බං පඨමපාරාජිකස්ස අකිරියසමුට්ඨානතාය පාළිඅට්ඨකථාසු අවුත්තත්තා. ‘‘මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා; පාරා. අට්ඨ. 2.583-4) හි වුත්තං. කථඤ්හි නාම පරූපක්කමෙන මෙථුනං සාදියන්තො අත්තනො අඞ්ගජාතාදිකායචලනං න සාදියෙය්ය, සාදියනචිත්තානුගුණමෙව පන සකලසරීරෙ චිත්තජරූපසමුප්පත්තියා විඤ්ඤත්තිපි සුඛුමා සමුප්පන්නා එව හොතීති දට්ඨබ්බං, තෙනාහ කායද්වාරෙනෙව සමුට්ඨානතො කායකම්මන්තිආදි. චිත්තං පනෙත්ථ අඞ්ගමත්තං හොතීති කායවිඤ්ඤත්ති එව කායකම්මභාවෙ කාරණං, න චිත්තං. තං පනෙත්ථ කායසඞ්ඛාතාය විඤ්ඤත්තියායෙව අඞ්ගමත්තං, න කායකම්මභාවස්ස, ඉතරථා මෙථුනස්ස ‘‘මනොකම්ම’’න්ති වත්තබ්බතො, තෙනාහ ‘‘න තස්ස වසෙන කම්මභාවො ලබ්භතී’’ති. කම්මභාවොති කායකම්මභාවො. සබ්බඤ්චෙතන්ති එතං සමුට්ඨානාදිකං. සික්ඛාපදසීසෙනාති තංතංසික්ඛාපදනියතආපත්තියා එව ගහණත්ථං සික්ඛාපදමුඛෙන.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ඉදං ¶ කින්ති කථෙතුකාමතාපුච්ඡා. ඉමාතිආදි විස්සජ්ජනං. විනීතානි ආපත්තිං ත්වං භික්ඛු ආපන්නොතිආදිනා (පාරා. 67) භගවතා විනිච්ඡිනිතානි වත්ථූනි විනීතවත්ථූනි. තං තං වත්ථුං උද්ධරිත්වා දානතො දස්සනතො උද්දානභූතා ගාථා උද්දානගාථා, සඞ්ගහගාථා, උද්දෙසගාථාති වුත්තං හොති. වත්ථු ගාථාති තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛූතිආදිකා විනීතවත්ථුපාළියෙව තෙසං තෙසං විනීතවත්ථූනං ගන්ථනතො ‘‘වත්ථුගාථා’’ති වුත්තා ¶ , න ඡන්දොවිචිතිලක්ඛණෙන. උද්දානගාථානං වත්ථු වත්ථුගාථාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එත්ථාති විනීතවත්ථූසු. දුතියාදීනන්ති දුතියපාරාජිකාදීනං. යං පස්සිත්වා චිත්තකාරාදයො සිප්පිකා චිත්තකම්මාදීනි සික්ඛන්ති, තං පටිච්ඡන්නකරූපං, පටිමාරූපන්ති අත්ථො.

67. පුරිමානි ද්වෙති මක්කටීවජ්ජිපුත්තකවත්ථූනි ද්වෙ. තානිපි භගවතා විනීතභාවෙන පුන විනීතවත්ථූසු පක්ඛිත්තානි. තත්ථ තස්ස කුක්කුච්චං අහොසීතිආදි පන කිඤ්චාපි තෙසං පඨමං කුක්කුච්චං න උප්පන්නං, භික්ඛූහි පන භගවතා ච ගරහිත්වා වුත්තවචනං සන්ධාය පච්ඡා උප්පන්නත්තං සන්ධාය වුත්තං. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුන්තිආදි ච භික්ඛූහි ආනන්දත්ථෙරෙන ච පඨමං භගවතො ආරොචිතෙ, භගවතා ච තෙසං පාරාජිකත්තෙ පකාසිතෙ භීතා තෙ සයම්පි ගන්ත්වා අත්තනො කුක්කුච්චං පච්ඡා ආරොචෙන්ති එව. ‘‘සච්චං කිර ත්ව’’න්තිආදිනා භගවතා පුට්ඨා පන ‘‘සච්චං භගවා’’ති පටිජානනවසෙනාපි ආරොචෙන්ති. භගවාපි ආපත්තිං ත්වන්තිආදිනා තෙසං පාරාජිකත්තං විනිච්ඡිනොති එව. අනුපඤ්ඤත්තිකථායං පන තං සබ්බං අවත්වා අනුපඤ්ඤත්තියා අනුගුණමෙව කිඤ්චිමත්තං වුත්තං, ඉධාපි තෙසං වත්ථූනං භගවතා විනීතභාවදස්සනත්ථං එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කෙචි ඉමං අධිප්පායං අමනසිකත්වා ‘‘අඤ්ඤානෙවෙතානි වත්ථූනී’’ති වදන්ති. කුසෙති කුසතිණානි. කෙසෙහීති මනුස්සකෙසෙහි.

68. වණ්ණපොක්ඛරතායාති එත්ථ පොක්ඛලං නාම සමිද්ධං සුන්දරඤ්ච, තස්ස භාවො ‘‘පොක්ඛරතා’’ති ර-කාරං කත්වා වුත්තො, සමිද්ධතා සුන්දරතාති අත්ථො. පධංසෙසීති අභිභවි. න ලිම්පතීති න අල්ලීයති.

69. එවරූපා පරිවත්තලිඞ්ගා භික්ඛුනියො අත්ථතො එකතො උපසම්පන්නාපි උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නාසුයෙව සඞ්ගය්හන්ති භික්ඛූපසම්පදාය භික්ඛුනීඋපසම්පදතොපි උක්කට්ඨත්තා. පාළියං ‘‘තාහි ආපත්තීහි අනාපත්ති’’න්ති උපයොගවචනං කත්වා අනුජානාමීති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බං. ඉත්ථිලිඞ්ගන්ති ¶ ථනාදිකං ඉත්ථිසණ්ඨානං වුත්තන්ති ආහ – ‘‘පුරිස…පෙ… ඉත්ථිසණ්ඨානං උප්පන්න’’න්ති. තං නානන්තරිකතො පන ‘‘පුරිසින්ද්රියම්පි අන්තරහිතං, ඉත්ථින්ද්රියඤ්ච උප්පන්න’’න්ති වුත්තමෙව හොති, එවං උපරිපි ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව ඉත්ථින්ද්රියාදිග්ගහණං වෙදිතබ්බං. තාති ආපත්තියො, තස්ස වුට්ඨාතුන්ති ඉමිනා සම්බන්ධො, තාහි ආපත්තීහි වුට්ඨාපෙතුන්ති ¶ අත්ථො. කථන්ති ආහ තා සබ්බාපි භික්ඛුනීහි කාතබ්බන්තිආදි. තෙන පටිච්ඡන්නායපි අප්පටිච්ඡන්නායපි ගරුකාපත්තියා පක්ඛමානත්තචරණාදිකං විධිං දස්සෙති.

ඔක්කන්තිකවිනිච්ඡයොති පසඞ්ගානුගුණං ඔතරණකවිනිච්ඡයො. බලවඅකුසලෙනාති පරදාරිකකම්මාදිනා. දුබ්බලකුසලෙනාති යථාවුත්තබලවාකුසලොපහතසත්තිනා තතො එව දුබ්බලභූතෙන කුසලෙන. දුබ්බලඅකුසලෙනාති පුරිසභාවුප්පාදකබ්රහ්මචරියාදිබලවකුසලොපහතසත්තිනා තතො එව දුබ්බලභූතෙන පරදාරිකාදිඅකුසලෙන. සුගතියං භාවද්වයස්ස කුසලකම්මජත්තා අකුසලෙනෙව විනාසො කුසලෙනෙව උප්පත්තීති ආහ උභයම්පීතිආදි. දුග්ගතියං පන අකුසලෙනෙව උභින්නම්පි උප්පත්ති ච විනාසො ච, තත්ථ දුබ්බලබලවභාවොව විසෙසො.

‘‘එහි මයං ගමිස්සාමා’’ති භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධාය එකද්ධානගමනෙ පාචිත්තියාපත්තිපරිහාරත්ථං වුත්තං ‘‘සංවිදහනං පරිමොචෙත්වා’’ති. තෙන එකගාමක්ඛෙත්තෙපි බහිගාමතො අන්තරඝරං සංවිධාය ගමනම්පි ආපත්තිකරමෙවාති දස්සෙති. පරිමොචනවිධිං දස්සෙන්තො ආහ මයන්තිආදි. බහිගාමෙති ගාමන්තරෙ. දුතියිකා භික්ඛුනී පක්කන්තා වා හොතීතිආදිනා (පාචි. 693) වුත්තඅනාපත්තිලක්ඛණං අනුලොමෙතීති වුත්තං ‘‘ගාමන්තර…පෙ… අනාපත්තී’’ති. කොපෙත්වාති පරිච්චජිත්වා. ලජ්ජිනියො…පෙ… ලබ්භතීති ලිඞ්ගපරිවත්තනදුක්ඛපීළිතස්ස සඞ්ගහෙපි අසති හීනායාවත්තනම්පි භවෙය්යාති ‘‘ආපදාසූ’’ති වුත්තඅනාපත්තිඅනුලොමෙන වුත්තං. තාය දුතියිකං ගහෙත්වාව ගන්තබ්බං. අලජ්ජිනියො…පෙ… ලබ්භතීති අලජ්ජිනීහි සද්ධිං එකකම්මාදිසංවාසෙ ආපත්තිසම්භවතො තා අසන්තපක්ඛං භජන්තීති වුත්තං, ඉමිනාපෙතං වෙදිතබ්බං ‘‘අලජ්ජිනීහි සද්ධිං පරිභොගො න වට්ටතී’’ති. යදි හි වට්ටෙය්ය, තතොපි දුතියිකං විනා ගාමන්තරගමනාදීසු ආපත්ති එව සියා සඞ්ගාහිකත්තා තාසං සඞ්ගාහිකලජ්ජිනිගණතො විය. ඤාතිකා න හොන්ති…පෙ… වට්ටතීති වදන්තීති ඉමිනා අට්ඨකථාසු අනාගතභාවං දීපෙති. තත්ථාපි විස්සාසිකඤාතිකභික්ඛුනියො විනා භික්ඛුනිභාවෙ අරමන්තස්ස මානපකතිකස්ස ආපදාට්ඨානසම්භවෙන තං වචනං අප්පටික්ඛිත්තම්පි තදඤ්ඤෙසං න වට්ටතියෙවාති ගහෙතබ්බං. භික්ඛුභාවෙපීති භික්ඛුකාලෙපි ¶ . තං නිස්සායාති තං නිස්සයාචරියං කත්වා. උපජ්ඣා ගහෙතබ්බාති උපසම්පදාගහණත්ථං උපජ්ඣා ගහෙතබ්බා.

විනයකම්මන්ති ¶ විකප්පනං සන්ධාය වුත්තං. පුන කාතබ්බන්ති පුන විකප්පෙතබ්බං. පුන පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහං වට්ටතීති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනීනං සන්නිධිං භික්ඛූහි, භික්ඛූනං සන්නිධිං භික්ඛුනීහි ච පටිග්ගාහාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (චූළව. 421) වචනතො පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. සත්තමෙ දිවසෙති ඉදඤ්ච නිස්සග්ගියං අනාපජ්ජිත්වාව පුනපි සත්තාහං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. පකතත්තොති අපරිවත්තලිඞ්ගො. රක්ඛතීති තං පටිග්ගහණවිජහනතො රක්ඛති, අවිභත්තතාය පටිග්ගහණං න විජහතීති අධිප්පායො.

සාමං ගහෙත්වාන නික්ඛිපෙය්යාති සහත්ථෙන පටිග්ගහෙත්වාන නික්ඛිපෙය්ය. පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තීති ලිඞ්ගපරිවත්තෙ ජාතෙ පුන අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති.

හීනායාවත්තනෙනාති එත්ථ කෙචි ‘‘පකතත්තස්ස භික්ඛුනො සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ‘ගිහී භවිස්සාමී’ති ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං හීනායාවත්තන’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං තත්තකෙන භික්ඛුභාවස්ස අවිජහනතො. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පාරාජිකං ආපන්නස්ස භික්ඛුපටිඤ්ඤං පහාය ගිහිලිඞ්ගභාවූපගමනම්පි හීනායාවත්තන’’න්ති වදන්ති, තං යුත්තමෙව. පාරාජිකං ආපන්නො හි තං පටිච්ඡාදෙත්වා යාව භික්ඛුපටිඤ්ඤො හොති, තාව භික්ඛු එව හොති භික්ඛූනමෙව පාරාජිකස්ස පඤ්ඤත්තත්තා. ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති හි වුත්තං. තථා හි සො සංවාසං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති, සහසෙය්යාදිආපත්තිඤ්ච න ජනෙති, අත්තානං ඔමසන්තස්ස පාචිත්තියඤ්ච ජනෙති. වුත්තඤ්හි –

‘‘අසුද්ධො හොති පුග්ගලො අඤ්ඤතරං පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නො, තඤ්චෙ සුද්ධදිට්ඨි සමානො ඔකාසං කාරාපෙත්වා අක්කොසාධිප්පායො වදෙති, ආපත්ති ඔමසවාදස්සා’’ති (පාරා. 389).

එකෙ පන ‘‘පාරාජිකං ආපන්නානං දොසං පටිජානිත්වා ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං නාම සික්ඛාපච්චක්ඛානෙ සමොධානං ගච්ඡති තෙනාපි පටිඤ්ඤාය භික්ඛුභාවස්ස විජහනතො. තෙනෙව විනයවිනිච්ඡයාදීසු හීනායාවත්තනං සික්ඛාපච්චක්ඛානෙ සමොධානෙත්වා ¶ විසුං තං න වුත්තං. තස්මා භික්ඛුනීනං විබ්භමිතුකාමතාය ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං ඉධ හීනායාවත්තනං තාසං සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස අභාවතො. තාසං පටිග්ගහණවිජහනස්සාපි සබ්බසො වත්තබ්බත්තා’’ති වදන්ති, තම්පි අප්පටිබාහියමෙව. තස්මා පාරාජිකානං භික්ඛුනීනඤ්ච ‘‘උප්පබ්බජිස්සාමී’’ති ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං ¶ හීනායාවත්තනන්ති ගහෙතබ්බං. විබ්භමොතිපි එතස්සෙව නාමං, තෙනෙව තං ඛුද්දසික්ඛායං ‘‘අච්ඡෙදවිස්සජ්ජනගාහවිබ්භමා’’ති අධිට්ඨානවිජහනෙ විබ්භමනාමෙන වුත්තං.

අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනාති අඤ්ඤස්ස අදත්වාව අනත්ථිකස්සෙව පටිග්ගහිතවත්ථූනං බහි ඡඩ්ඩනෙන. කෙචි ‘‘පටිග්ගහිතවත්ථූසු සාපෙක්ඛස්ස පුරෙ පටිග්ගහිතභාවතො පරිමොචනත්ථං තත්ථ පටිග්ගහමත්තස්ස විස්සජ්ජනම්පි අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනමෙව චීවරාදිඅධිට්ඨානපච්චුද්ධාරො වියා’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං තථාවචනාභාවා. යථෙව හි චීවරාදීසු අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන අධිට්ඨානවිජහනං වත්වාපි විසුං පච්චුද්ධාරො ච වුත්තො, එවමිධාපි වත්තබ්බං, යථා ච චීවරාදීසු කායපටිබද්ධෙසුපි පච්චුද්ධාරෙන අධිට්ඨානං විගච්ඡති, න එවමිධ. ඉධ පන පටිග්ගහිතවත්ථුස්මිං අනපෙක්ඛස්සාපි කායතො මුත්තෙයෙව තස්මිං පටිග්ගහණං විජහති. තථා හි වුත්තං ‘‘සතක්ඛත්තුම්පි පරිච්චජතු, යාව අත්තනො හත්ථගතං පටිග්ගහිතමෙවා’’ති. අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනාති එත්ථ ච ‘‘අනපෙක්ඛායා’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං අනපෙක්ඛතං මුඤ්චිත්වා ඉධ විසුං විස්සජ්ජනස්ස අභාවා. න හෙත්ථ පච්චුද්ධාරෙ විය විස්සජ්ජනවිධානමත්ථි. අපිච පටිග්ගහණමත්තවිස්සජ්ජනෙ සති පුරෙ පටිග්ගහිතොපි ආහාරො භුඤ්ජිතුකම්යතාය උප්පන්නාය පටිග්ගහණමත්තං විස්සජ්ජෙත්වා පුන පටිග්ගහෙත්වා යථාසුඛං භුඤ්ජිතබ්බො සියාති, තථා ච සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදෙ වුත්තා සබ්බාපි විනිච්ඡයභෙදා නිරත්ථකා එව සියුං. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘ගණ්ඨිකපත්තස්ස වා ගණ්ඨිකන්තරෙ ස්නෙහො පවිට්ඨො හොති…පෙ… තාදිසෙ පත්තෙපි පුනදිවසෙ භුඤ්ජන්තස්ස පාචිත්තිය’’න්තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 253).

තත්ථ පන ‘‘පටිග්ගහණං අනපෙක්ඛචිත්තෙන විස්සජ්ජෙත්වා භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, න ච වුත්තං. කත්ථචි ඊදිසෙසු ච ගණ්ඨිකපත්තාදීසු පටිග්ගහණෙ අපෙක්ඛා කස්සචිපි නත්ථෙව තප්පහානාය වායාමතො, තථාපි තත්ථගතආමිසෙ පටිග්ගහණං න විගච්ඡති. කස්මා? භික්ඛුස්ස පත්තෙ පුන භුඤ්ජිතුකාමතාපෙක්ඛාය ¶ විජ්ජමානත්තා පත්තගතිකෙ ආහාරෙපි තස්සා වත්තනතො. න හි පත්තං අවිස්සජ්ජෙත්වා තග්ගතිකං ආහාරං විස්සජ්ජෙතුං සක්කා, නාපි ආහාරං අවිස්සජ්ජෙත්වා තග්ගතිකං පටිග්ගහණං විස්සජ්ජෙතුං. තස්මා වත්ථුනො විස්සජ්ජනමෙව අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනං, න පටිග්ගහණස්සාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. තෙනෙව සන්නිධිසික්ඛාපදස්ස අනාපත්තිවාරෙ –

‘‘අන්තොසත්තාහං ¶ අධිට්ඨෙති, විස්සජ්ජෙති, නස්සති, විනස්සති, ඩය්හති, අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්ති, විස්සාසං ගණ්හන්ති, අනුපසම්පන්නස්ස චත්තෙන වන්තෙන මුත්තෙන අනපෙක්ඛො දත්වා පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජතී’’ති –

එවං සබ්බත්ථ වත්ථුවිස්සජ්ජනමෙව වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘අන්තොසත්තාහං අධිට්ඨෙතී’’ති බාහිරපරිභොගාය අධිට්ඨානවචනතො වත්ථුං අවිස්සජ්ජෙත්වාපි කෙවලං අනජ්ඣොහරිතුකාමතාය සුද්ධචිත්තෙන බාහිරපරිභොගත්ථාය නියමනම්පි විසුං එකං පටිග්ගහණවිජහනකාරණමෙව, ඉදඤ්ච සන්ධාය පටිග්ගහණමත්තවිස්සජ්ජනං වුත්තං සියා, සුවුත්තමෙව සියා, තථා ච ‘‘පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති පටිග්ගහණවිස්සජ්ජනං න වත්තබ්බං සියා බාහිරපරිභොගාධිට්ඨානස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා.

සාරත්ථදීපනියඤ්හි (සාරත්ථ. දී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.69) ‘‘අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනාති එත්ථ අඤ්ඤස්ස අදත්වාව අනත්ථිකතාය ‘නත්ථි ඉමිනා කම්මං න දානි නං පරිභුඤ්ජිස්සාමී’ති වත්ථූසු වා, ‘පුන පටිග්ගහෙත්වා පටිභුඤ්ජිස්සාමී’ති පටිග්ගහණෙ වා අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනා’’ති එවං පරිභුඤ්ජිතුකාමස්සෙව පටිග්ගහණමත්තවිස්සජ්ජනම්පි පටිග්ගහණවිජහනකාරණං වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. පුරිමමෙව පන බාහිරපරිභොගාධිට්ඨානං ගහෙතබ්බං. ඉදං පන අට්ඨකථාසු ‘‘අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනසඞ්ඛාතෙ විස්සජ්ජෙතී’’ති වුත්තපාළිපදත්ථෙ සඞ්ගහෙත්වා විසුං න වුත්තං. නස්සති, විනස්සති, ඩය්හති, විස්සාසං වා ගණ්හන්තීති ඉමානි පන පදානි අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තීති ඉමස්මිං පදෙ සඞ්ගහිතානීති වෙදිතබ්බං.

අච්ඡින්දිත්වා ගහණෙනාති අනුපසම්පන්නානං බලක්කාරාදිනා අච්ඡින්දිත්වා ගහණෙන. උපසම්පන්නානඤ්හි අච්ඡින්දනවිස්සාසග්ගාහෙසු පටිග්ගහණං න විජහති. එත්ථාති භික්ඛුවිහාරෙ. උපරොපකාති තෙන රොපිතා රුක්ඛගච්ඡා. තෙරසසු ¶ සම්මුතීසූති භත්තුද්දෙසකසෙනාසනපඤ්ඤාපකභණ්ඩාගාරිකචීවරපටිග්ගාහකචීවරභාජකයාගුභාජකඵලභාජකඛජ්ජභාජකඅප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසාදියගාහාපකපත්තගාහාපකආරාමිකපෙසකසාමණෙරපෙසකසම්මුතිසඞ්ඛාතාසු තෙරසසු සම්මුතීසු.

පච්ඡිමිකාය සෙනාසනග්ගාහෙ පටිප්පස්සද්ධෙපි අප්පටිප්පස්සද්ධෙපි කථිනත්ථාරස්ස, තම්මූලකානං පඤ්චානිසංසානඤ්ච අභාවස්ස සමානත්තා තත්ථ විජ්ජමානම්පි සෙනාසනග්ගාහපටිප්පස්සද්ධිං අදස්සෙත්වා තත්ථ භික්ඛූහි කත්තබ්බං සඞ්ගහමෙව දස්සෙතුං සචෙ පච්ඡිමිකායාතිආදි වුත්තං. සචෙ අකුසලවිපාකෙ ¶ …පෙ… ඡාරත්තං මානත්තමෙව දාතබ්බන්ති ඉදං පටිච්ඡන්නාය සාධාරණාපත්තියා පරිවසන්තස්ස අසමාදින්නපරිවාසස්ස වා ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙ පක්ඛමානත්තං චරන්තස්ස වසෙන වුත්තං. සචෙ පනස්ස පක්ඛමානත්තෙ අසමාදින්නෙ එව පුන ලිඞ්ගං පරිවත්තති, පරිවාසං දත්වා පරිවුත්ථපරිවාසස්සෙව ඡාරත්තං මානත්තං දාතබ්බං. පරිවාසදානං නත්ථි භික්ඛුකාලෙ අප්පටිච්ඡන්නභාවතො. සචෙ පන භික්ඛුකාලෙපි සඤ්චිච්ච නාරොචෙති, ආපත්ති පටිච්ඡන්නාව හොති, ආපත්තිපටිච්ඡන්නභාවතො පරිවාසො ච දාතබ්බොති වදන්ති. පාරාජිකං ආපන්නානං ඉත්ථිපුරිසානං ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙපි පාරාජිකත්තස්ස එකස්මිං අත්තභාවෙ අවිජහනතො පුන උපසම්පදා න දාතබ්බාති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව තෙසං සීසච්ඡින්නපුරිසාදයො නිදස්සිතා.

71. තථෙවාති මුච්චතු වා මා වාති ඉමමත්ථං අතිදිසති. අඤ්ඤෙසන්ති පුථුජ්ජනෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි ඊදිසෙ ඨානෙ අසාදියනං දුක්කරං සොතාපන්නාදිඅරියානං තත්ථ දුක්කරත්තාභාවා. න හි අරියා පාරාජිකාදිලොකවජ්ජාපත්තිං ආපජ්ජන්ති.

73. සුඵුසිතාති උපරිමාය දන්තපන්තියා හෙට්ඨිමා දන්තපන්ති ආහච්ච ඨිතා, අවිවටාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අන්තොමුඛෙ ඔකාසො නත්ථී’’ති. උප්පාටිතෙ පන ඔට්ඨමංසෙ දන්තෙ සුයෙව උපක්කමන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති නිමිත්තෙන බහිනිමිත්තෙ ඡුපනත්තා වුත්තං. බහිනික්ඛන්තදන්තජිව්හාසුපි එසෙව නයො. නිජ්ඣාමතණ්හිකා නාම ලොමකූපෙහි සමුට්ඨිතඅග්ගිජාලාහි දඩ්ඪසරීරතාය අතිවිය තසිතරූපා. ආදි-සද්දෙන ඛුප්පිපාසාසුරා අට්ඨිචම්මාවසිට්ඨා භයානකසරීරා පෙතියො සඞ්ගහිතා. විසඤ්ඤං කත්වාති යථා සො කතම්පි ¶ උපක්කමං න ජානාති, එවං කත්වා. තෙන ච විසඤ්ඤී අහුත්වා සාදියන්තස්ස පාරාජිකමෙවාති දස්සෙති. උපහතකායප්පසාදොති වාතපිත්තාදිදොසෙහි කායවිඤ්ඤාණානුප්පාදකභාවෙන දූසිතකායප්පසාදො, න පන විනට්ඨකායප්පසාදො. සීසෙ පත්තෙති මග්ගෙන මග්ගප්පටිපාදනෙ ජාතෙ. අප්පවෙසෙතුකාමතාය එව නිමිත්තෙන නිමිත්තඡුපනෙ ථුල්ලච්චයං වුත්තං, සෙවෙතුකාමස්ස පන තත්ථාපි දුක්කටමෙවාති ආහ ‘‘දුක්ඛටමෙව සාමන්ත’’න්ති.

74. ජාති-සද්දෙන සුමනපුප්ඵපරියායෙන තන්නිස්සයො ගුම්බො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ජාතිපුප්ඵගුම්බාන’’න්ති. තෙන ච ජාතියා උපලක්ඛිතං වනං ජාතියාවනන්ති අලුත්තසමාසොති දස්සෙති. එකරසන්ති වීථිචිත්තෙහි අසම්මිස්සං.

77. උප්පන්නෙ වත්ථුම්හීති ඉත්ථීහි කතඅජ්ඣාචාරවත්ථුස්මිං. රුක්ඛසූචිකණ්ටකද්වාරන්ති රුක්ඛසූචිද්වාරං ¶ කණ්ටකද්වාරං, එවමෙව වා පාඨො. තත්ථ යං උභොසු පස්සෙසු රුක්ඛථම්භෙ නිඛනිත්වා තත්ථ මජ්ඣෙ විජ්ඣිත්වා ද්වෙ තිස්සො රුක්ඛසූචියො පවෙසෙත්වා කරොන්ති, තං රුක්ඛසූචිද්වාරං නාම. පවෙසනනික්ඛමනකාලෙ පන අපනෙත්වා ථකනකයොග්ගෙන කණ්ටකසාඛාපටලෙන යුත්තං ද්වාරං කණ්ටකද්වාරං නාම. ගාමද්වාරස්ස පිධානත්ථං පදරෙන කණ්ටකසාඛාදීහි වා කතස්ස කවාටස්ස උදුක්ඛලපාසරහිතතාය එකෙන සංවරිතුං විවරිතුඤ්ච අසක්කුණෙය්යස්ස හෙට්ඨා එකං චක්කං යොජෙන්ති, යෙන පරිවත්තමානෙන තං කවාටං සුඛථකනං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චක්කලකයුත්තද්වාර’’න්ති. චක්කමෙව හි ලාතබ්බට්ඨෙන සංවරණවිවරණත්ථාය ගහෙතබ්බට්ඨෙන චක්කලකං, තෙන යුත්තම්පි කවාටං චක්කලකං නාම, තෙන යුත්තං ද්වාරං චක්කලකයුත්තද්වාරං. මහාද්වාරෙසු පන ද්වෙ තීණිපි චක්කලකානි යොජෙන්තීති ආහ ඵලකෙසූතිආදි. කිටිකාසූති වෙළුපෙසිකාහි කණ්ටකසාඛාදීහි ච කතථකනකෙසු. සංසරණකිටිකද්වාරන්ති චක්කලකයන්තෙන සංසරණකිටිකායුත්තමහාද්වාරං. ගොප්ඵෙත්වාති ආවුණිත්වා, රජ්ජූහි ගන්ථෙත්වා වා. එකං දුස්සසාණිද්වාරමෙවාති එත්ථ කිලඤ්ජසාණිද්වාරම්පි සඞ්ගහං ගච්ඡති තග්ගතිකත්තා. අථ භික්ඛූ…පෙ… නිසින්නා හොන්තීති ඉදං භික්ඛූනං සන්නිහිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. නිපන්නෙපි ආභොගං කාතුං වට්ටති, නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙ පන ආභොගං කාතුං න වට්ටති අසන්තපක්ඛෙ ඨිතත්තා. රහො ¶ නිසජ්ජාය විය ද්වාරසංවරණං නාම මාතුගාමානං පවෙසනනිවාරණත්ථං අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ භික්ඛුනිං වාතිආදි. නිස්සෙණිං ආරොපෙත්වාති ඉදං හෙට්ඨිමතලස්ස සද්වාරබන්ධතාය වුත්තං. චතූසු දිසාසු පරික්ඛිත්තස්ස කුට්ටස්ස එකාබද්ධතාය ‘‘එකකුට්ටකෙ’’ති වුත්තං. පච්ඡිමානං භාරොති පාළියා ආගච්ඡන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. යෙන කෙනචි පරික්ඛිත්තෙති එත්ථ පරික්ඛෙපස්ස උබ්බෙධතො පමාණං සහසෙය්යප්පහොනකෙ වුත්තසදිසමෙව.

මහාපරිවෙණන්ති මහන්තං අඞ්ගණං, තෙන ච බහුජනසඤ්චාරං දස්සෙති, තෙනාහ මහාබොධීතිආදි. අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහති, අනාපත්ති අනාපත්තිඛෙත්තභූතාය රත්තියා සුද්ධචිත්තෙන නිපන්නත්තා. පබුජ්ඣිත්වා පුන සුපති ආපත්තීති අරුණෙ උග්ගතෙ පබුජ්ඣිත්වා අරුණුග්ගමනං ඤත්වා වා අඤත්වා වා අනුට්ඨහිත්වා සයිතසන්තානෙන සුපති උට්ඨහිත්වා කත්තබ්බස්ස ද්වාරසංවරණාදිනො අකතත්තා අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොති අනාපත්තිඛෙත්තෙ කතනිපජ්ජනකිරියාය අනඞ්ගත්තා. අයඤ්හි ආපත්ති ඊදිසෙ ඨානෙ අකිරියා, දිවා අසංවරිත්වා නිපජ්ජනක්ඛණෙ කිරියා ච අචිත්තකා චාති වෙදිතබ්බා. පුරාරුණා පබුජ්ඣිත්වාපි යාව අරුණුග්ගමනා සයන්තස්සාපි පුරිමනයෙන ආපත්තියෙව. අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමීති…පෙ… ආපත්තියෙවාති එත්ථ කදා තස්ස ආපත්තීති? වුච්චතෙ – න තාව රත්තියං ‘‘දිවා ආපජ්ජති නො රත්ති’’න්ති (පරි. 323) වුත්තත්තා. ‘‘අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතී’’ති වුත්තදුක්කටං පන දිවාසයනදුක්කටමෙව න ¶ හොති අනාදරියදුක්කටත්තා. එවං අරුණුග්ගමනෙ පන අචිත්තකං අකිරියසමුට්ඨානං ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. සො සචෙ ද්වාරං සංවරිත්වා ‘‘අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති නිපජ්ජති, ද්වාරෙ ච අඤ්ඤෙහි අරුණුග්ගමනකාලෙ විවටෙපි තස්ස අනාපත්තියෙව ද්වාරපිදහනස්ස රත්තිදිවාභාගෙසු විසෙසාභාවා. ආපත්තිආපජ්ජනස්සෙව කාලවිසෙසො ඉච්ඡිතබ්බො, න තප්පරිහාරස්සාති ගහෙතබ්බං, ‘‘ද්වාරං අසංවරිත්වා රත්තිං නිපජ්ජතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.77) හි වුත්තං. දිවා සංවරිත්වා නිපන්නස්ස කෙනචි විවටෙපි ද්වාරෙ අනාපත්තියෙව. අත්තනාපි අනුට්ඨහිත්වාව සති පච්චයෙ විවටෙපි අනාපත්තීති වදන්ති. යථාපරිච්ඡෙදමෙව ච න වුට්ඨාතීති අරුණෙ උග්ගතෙයෙව උට්ඨාති. ආපත්තියෙවාති මූලාපත්තිංයෙව සන්ධාය වුත්තං, අනාදරියආපත්ති පන පුරාරුණා උට්ඨිතස්සාපි තස්ස හොතෙව ‘‘දුක්කටා ¶ න මුච්චතී’’ති වුත්තත්තා, දුක්කටා න මුච්චතීති ච පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා මූලාපත්තියා මුත්තොපි අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතීති අධිප්පායො.

නිද්දාවසෙන නිපජ්ජතීති වොහාරවසෙන වුත්තං, පාදානං පන භූමිතො අමොචිතත්තා අයං නිපන්නො නාම න හොති, තෙනෙව අනාපත්ති වුත්තා. අපස්සාය සුපන්තස්සාති කටිට්ඨිතො උද්ධං පිට්ඨිකණ්ටකෙ අප්පමත්තකම්පි පදෙසං භූමිං අඵුසාපෙත්වා ථම්භාදිං අපස්සාය සුපන්තස්ස. කටිට්ඨිං පන භූමිං ඵුසාපෙන්තස්ස සයනං නාම හොති. පිට්ඨිපසාරණලක්ඛණා හි සෙය්යා. දීඝවන්දනාදීසුපි තිරියං පිට්ඨිකණ්ටකානං පසාරිතත්තා නිපජ්ජනමෙවාති ආපත්ති පරිහරිතබ්බාව ‘‘වන්දාමීති පාදමූලෙ නිපජ්ජී’’තිආදීසු නිපජ්ජනස්සෙව වුත්තත්තා. තස්සාපි අනාපත්ති පතනක්ඛණෙ අවිසයත්තා, විසයෙ ජාතෙ සහසා වුට්ඨිතත්තා ච. යස්ස පන විසඤ්ඤිතාය පච්ඡාපි අවිසයො, එතස්ස අනාපත්තියෙව පතිතක්ඛණෙ විය. තත්ථෙව සයති න වුට්ඨාතීති ඉමිනා විසයෙපි අකරණං දස්සෙති, තෙනෙව ‘‘තස්ස ආපත්තී’’ති වුත්තං.

එකභඞ්ගෙනාති උභො පාදෙ භූමිතො අමොචෙත්වාව එකපස්සෙන සරීරං භඤ්ජිත්වා නිපන්නො. මහාඅට්ඨකථායං පන මහාපදුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො, තෙන ‘‘මහාඅට්ඨකථාය ලිඛිතමහාපදුමත්ථෙරවාදො අය’’න්ති දස්සෙති. තත්ථ සුපන්තස්සාපි අවිසයත්තමත්ථීති මහාපදුමත්ථෙරෙන ‘‘අවිසයත්තා පන ආපත්ති න දිස්සතී’’ති වුත්තං. ආචරියා පන සුපන්තස්ස විසඤ්ඤත්තාභාවෙන විසයත්තා අනාපත්තිං න කථයන්ති. විසඤ්ඤත්තෙ සති අනාපත්තියෙව. ද්වෙ පන ජනාතිආදිපි මහාඅට්ඨකථායමෙව වචනං, තදෙව පච්ඡා වුත්තත්තා පමාණං. යක්ඛගහිතග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ විසඤ්ඤීභූතොපි සඞ්ගහිතො. එකභඞ්ගෙන නිපන්නො පන අනිපන්නත්තා ආපත්තිතො මුච්චතියෙවාති ගහෙතබ්බං.

78. අපදෙති ¶ ආකාසෙ. පදන්ති පදවළඤ්ජං, තෙනාහ ‘‘ආකාසෙ පද’’න්ති. එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. යදිදන්ති යො අයං. සෙසං උත්තානමෙව.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

පඨමපාරාජිකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

අදුතියෙනාති ¶ ¶ අසදිසෙන ජිනෙන යං දුතියං පාරාජිකං පකාසිතං, තස්ස ඉදානි යස්මා සංවණ්ණනාක්කමො පත්තො, තස්මා අස්ස දුතියස්ස අයං සංවණ්ණනා හොතීති යොජනා.

84. රාජූහි ගහිතන්ති රාජගහන්ති ආහ ‘‘මන්ධාතූ’’ති. රාජපුරොහිතෙන පරිග්ගහිතම්පි රාජපරිග්ගහිතමෙවාති මහාගොවින්දග්ගහණං, නගරසද්දාපෙක්ඛාය චෙත්ථ ‘‘රාජගහ’’න්ති නපුංසකනිද්දෙසො. අඤ්ඤෙපෙත්ථ පකාරෙති සුසංවිහිතාරක්ඛත්තා රාජූනං ගහං ගෙහභූතන්ති රාජගහන්තිආදිකෙ පකාරෙ. වසන්තවනන්ති කීළාවනං, වසන්තකාලෙ කීළාය යෙභුය්යත්තා පන වසන්තවනන්ති වුත්තං.

සද්වාරබන්ධාති වස්සූපගමනයොග්ගතාදස්සනං. නාලකපටිපදන්ති සුත්තනිපාතෙ (සු. නි. 684 ආදයො) නාලකත්ථෙරස්ස දෙසිතං මොනෙය්යපටිපදං. පඤ්චන්නං ඡදනානන්ති තිණපණ්ණඉට්ඨකසිලාසුධාසඞ්ඛාතානං පඤ්චන්නං. නො චෙ ලභති…පෙ… සාමම්පි කාතබ්බන්ති ඉමිනා නාවාසත්ථවජෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ‘‘අසෙනාසනිකො අහ’’න්ති ආලයකරණමත්තෙන උපගමනං න වට්ටති. සෙනාසනං පරියෙසිත්වා වචීභෙදං කත්වා වස්සං උපගන්තබ්බමෙවාති දස්සෙති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙනා’’තිආදිනා (මහාව. 204) හි පාළියං ‘‘නාලකපටිපදං පටිපන්නෙනාපී’’ති අට්ඨකථායඤ්ච අවිසෙසෙන දළ්හං කත්වා වුත්තං, නාවාසත්ථවජෙසුයෙව ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නාවාය වස්සං උපගන්තු’’න්තිආදිනා (මහාව. 203) අසතිපි සෙනාසනෙ ආලයකරණවසෙන වස්සූපගමනං අනුඤ්ඤාතං, නාඤ්ඤත්ථාති ගහෙතබ්බං. අයමනුධම්මතාති සාමීචිවත්තං. කතිකවත්තානීති භස්සාරාමතාදිං විහාය සබ්බදා අප්පමත්තෙහි භවිතබ්බන්තිආදිකතිකවත්තානි. ඛන්ධකවත්තානීති ‘‘ආගන්තුකාදිඛන්ධකවත්තං පූරෙතබ්බ’’න්ති එවං ඛන්ධකවත්තානි ච අධිට්ඨහිත්වා.

වස්සංවුත්ථාති පදස්ස අට්ඨකථායං ‘‘පුරිමිකාය උපගතා මහාපවාරණාය පවාරිතා පාටිපදදිවසතො ¶ පට්ඨාය ‘වුත්ථවස්සා’ති වුච්චන්තී’’ති වුත්තත්තා මහාපවාරණාදිවසෙ පවාරෙත්වා වා අප්පවාරෙත්වා වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තෙහි ¶ සත්තාහකරණීයනිමිත්තෙ සති එව ගන්තබ්බං, නාසති, ඉතරථා වස්සච්ඡෙදො දුක්කටඤ්ච හොතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘ඉමං තෙමාසං වස්සං උපෙමී’’ති හි ‘‘න, භික්ඛවෙ, වස්සං උපගන්ත්වා පුරිමං වා තෙමාසං පච්ඡිමං වා තෙමාසං අවසිත්වා චාරිකා පක්කමිතබ්බා’’ති (මහාව. 185) ච වුත්තං. ඉධෙව ච වස්සංවුත්ථා තෙමාසච්චයෙන…පෙ… පක්කමිංසූති වුත්තං. පවාරණාදිවසොපි තෙමාසපරියාපන්නොව. කෙචි පන ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සංවුත්ථානං භික්ඛූනං තීහි ඨානෙහි පවාරෙතුන්ති (මහාව. 209) පවාරණාකම්මස්ස පුබ්බෙයෙව වස්සංවුත්ථානන්ති වුත්ථවස්සතාය වුත්තත්තා මහාපවාරණාදිවසෙ සත්තාහකරණීයනිමිත්තං විනාපි යථාසුඛං ගන්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, වුත්ථවස්සානඤ්හි පවාරණානුජානනං අනුපගතඡින්නවස්සාදීනං නිවත්තනත්ථං කතං, න පන පවාරණාදිවසෙ අවසිත්වා පක්කමිතබ්බන්ති දස්සනත්ථං තදත්ථස්ස ඉධ පසඞ්ගාභාවා, පවාරණං කාතුං අනුච්ඡවිකානං පවාරණා ඉධ විධීයති, යෙ ච වස්සං උපගන්ත්වා වස්සච්ඡෙදඤ්ච අකත්වා යාව පවාරණාදිවසා වසිංසු, තෙ තත්තකෙන පවාරණාකම්මං පති පරියායතො වුත්ථවස්සාති වුච්චන්ති, අප්පකං ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති ඤායතො, න කථිනකම්මං පති තෙමාසස්ස අපරිපුණ්ණත්තා, ඉතරථා තස්මිං මහාපවාරණාදිවසෙපි කථිනත්ථාරප්පසඞ්ගතො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සංවුත්ථානං භික්ඛූනං කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති (මහාව. 306) ඉදං පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, වස්සං උපගන්ත්වා පුරිමං වා තෙමාසං පච්ඡිමං වා තෙමාසං අවසිත්වා චාරිකා පක්කමිතබ්බා’’තිආදි (මහාව. 185) ච නිප්පරියායතො මහාපවාරණාය අනන්තරපාටිපදදිවසතො පට්ඨාය කථිනත්ථාරං පක්කමනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, පරිවාරෙ ච ‘‘කථිනස්ස අත්ථාරමාසො ජානිතබ්බො’’ති (පරි. 412) වත්වා ‘‘වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො ජානිතබ්බො’’ති (පරි. 412) වුත්තං. යො හි කථිනත්ථාරස්ස කාලො, තතො පට්ඨායෙව චාරිකාපක්කමනස්සාපි කාලො, න තතො පුරෙ වස්සංවුත්ථානංයෙව කථිනත්ථාරාරහත්තා. යදග්ගෙන හි පවාරණාදිවසෙ කථිනත්ථාරො න වට්ටති, තදග්ගෙන භික්ඛූපි වුත්ථවස්සා න හොන්ති පවාරණාදිවසස්ස අවුත්ථත්තා.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.84) ‘‘එකදෙසෙන අවුත්ථම්පි තං දිවසං වුත්ථභාගාපෙක්ඛාය වුත්ථමෙව හොතී’’තිආදි වුත්තං, තං න යුත්තං, තංදිවසපරියොසානෙ අරුණුග්ගමනකාලෙ වසන්තොව හි තං දිවසං වුත්ථො නාම හොති ¶ පරිවාසඅරඤ්ඤවාසාදීසු විය, අයඤ්ච විචාරණා උපරි වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකෙ ආවි භවිස්සතීති තත්ථෙව තං පාකටං කරිස්සාම.

මහාපවාරණාය ¶ පවාරිතාති පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා අච්ඡින්නවස්සතාදස්සනපරං එතං කෙනචි අන්තරායෙන අප්පවාරිතානම්පි වුත්ථවස්සත්තා. න ඔවස්සියතීති අනොවස්සකන්ති කම්මසාධනං දට්ඨබ්බං, යථා න තෙමියති, තථා කත්වාති අත්ථො. අනවයොති එත්ථ අනුසද්දො විච්ඡායං වත්තතීති ආහ අනු අනු අවයොතිආදි. ආචරියස්ස කම්මං ආචරියකන්ති ආහ ‘‘ආචරියකම්මෙ’’ති. කට්ඨකම්මං ථම්භාදි. තෙලතම්බමත්තිකායාති තෙලමිස්සාය තම්බමත්තිකාය.

85. කුටිකාය කරණභාවන්ති කුටියා කතභාවං. කිං-සද්දප්පයොගෙ අනාගතප්පච්චයවිධානං සන්ධාය තස්ස ලක්ඛණන්තිආදි වුත්තං. කිඤ්චාපි ථෙරස්ස පාණඝාතාධිප්පායො නත්ථි, අනුපපරික්ඛිත්වා කරණෙන පන බහූනං පාණානං මරණත්තා පාණෙ බ්යාබාධෙන්තස්සාතිආදි වුත්තං. පාතබ්යභාවන්ති විනාසෙතබ්බතං. පාණාතිපාතං කරොන්තානන්ති ථෙරෙන අකතෙපි පාණාතිපාතෙ පාණකානං මරණමත්තෙන පච්ඡිමානං ලෙසෙන ගහණාකාරං දස්සෙති, තෙන ච ‘‘මම තාදිසං අකුසලං නත්ථී’’ති පච්ඡිමානං විපල්ලාසලෙසග්ගහණනිමිත්තකිච්චං න කත්තබ්බන්ති දීපිතං හොති. දිට්ඨානුගතින්ති දිට්ඨස්ස කම්මස්ස අනුපගමනං අනුකිරියං, දිට්ඨියා වා ලද්ධියා අනුගමනං ගාහං. ඝංසිතබ්බෙති මද්දිතබ්බෙ, විනාසිතබ්බෙති අත්ථො. කතං ලභිත්වා තත්ථ වසන්තානම්පි දුක්කටමෙවාති ඉදං භගවතා කුටියා භෙදාපනවචනෙන සිද්ධං, සාපි තිණදබ්බසම්භාරෙහි තුලාථම්භාදීහි අමිස්සා සුද්ධමත්තිකාමයාපි ඉට්ඨකාහි කතා වට්ටති. කෙචි හි ඉට්ඨකාහියෙව ථම්භෙ චිනිත්වා තදුපරි ඉට්ඨකාහියෙව විතානාදිසණ්ඨානෙන තුලාදිදාරුසම්භාරවිරහිතං ඡදනම්පි බන්ධිත්වා ඉට්ඨකාමයමෙව ආවසථං කරොන්ති, තාදිසං වට්ටති. ගිඤ්ජකාවසථසඞ්ඛෙපෙන කතාති එත්ථ ගිඤ්ජකා වුච්චන්ති ඉට්ඨකා, තාහියෙව කතො ආවසථො ගිඤ්ජකාවසථො. වයකම්මම්පීති මත්තිකුද්ධාරණඉට්ඨකදාරුච්ඡෙදනාදිකාරකානං දින්නභත්තවෙත්තනාදිවත්ථුබ්බයෙන නිප්ඵන්නකම්මම්පි අත්ථි, එතෙන කුටිභෙදකානං ගීවාදිභාවං පරිසඞ්කති. තිත්ථියධජොති තිත්ථියානමෙව සඤ්ඤාණභූතත්තා වුත්තං. තෙ හි ඊදිසෙසු චාටිආදීසු වසන්ති. අඤ්ඤානිපීති පි-සද්දෙන අත්තනා වුත්තකාරණද්වයම්පි මහාඅට්ඨකථායමෙව වුත්තන්ති දස්සෙති. යස්මා සබ්බමත්තිකාමයා ¶ කුටි සීතකාලෙ අතිසීතා උණ්හකාලෙ ච උණ්හා සුකරා ච හොති චොරෙහි භින්දිතුං, තස්මා තත්ථ ඨපිතපත්තචීවරාදිකං සීතුණ්හචොරාදීහි විනස්සතීති වුත්තං ‘‘පත්තචීවරගුත්තත්ථායා’’ති. ඡින්දාපෙය්ය වා භින්දාපෙය්ය වා අනුපවජ්ජොති ඉදං අයං කුටි විය සබ්බථා අනුපයොගාරහං සන්ධාය වුත්තං. යං පන පඤ්චවණ්ණසුත්තෙහි විනද්ධඡත්තාදිකං, තත්ථ අකප්පියභාගොව ඡින්දිතබ්බො, න තදවසෙසො තස්ස කප්පියත්තා, තං ඡින්දන්තො උපවජ්ජොව හොති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘ඝටකම්පි වාළරූපම්පි භින්දිත්වා ධාරෙතබ්බ’’න්තිආදි.

ඡත්තදණ්ඩග්ගාහකං ¶ සලාකපඤ්ජරන්ති එත්ථ යො පඤ්ජරසලාකානං මජ්ඣට්ඨො බුන්දෙ පුථුලො අහිච්ඡත්තකසදිසො අග්ගෙ සඡිද්දො යත්ථ දණ්ඩන්තරං පවෙසෙත්වා ඡත්තං ගණ්හන්ති, යො වා සයමෙව දීඝතාය ගහණදණ්ඩො හොති, අයං ඡත්තදණ්ඩො නාම, තස්ස අපරිගළනත්ථාය ඡත්තසලාකානං මූලප්පදෙසදණ්ඩස්ස සමන්තතො දළ්හපඤ්ජරං කත්වා සුත්තෙහි විනන්ධන්ති, සො පදෙසො ඡත්තදණ්ඩගාහකසලාකපඤ්ජරං නාම, තං විනන්ධිතුං වට්ටති. න වණ්ණමට්ඨත්ථායාති ඉමිනා ථිරකරණත්ථමෙව එකවණ්ණසුත්තෙන විනන්ධියමානං යදි වණ්ණමට්ඨං හොති, න තත්ථ දොසොති දස්සෙති. ආරග්ගෙනාති නිඛාදනමුඛෙන. දණ්ඩබුන්දෙති දණ්ඩමූලෙ කොටියං. ඡත්තමණ්ඩලිකන්ති ඡත්තපඤ්ජරෙ මණ්ඩලාකාරෙන බද්ධදණ්ඩවලයං. උක්කිරිත්වාති නින්නං, උන්නතං වා කත්වා.

නානාසුත්තකෙහීති නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි. ඉදඤ්ච තථා කරොන්තානං වසෙන වුත්තං, එකවණ්ණසුත්තකෙනාපි න වට්ටතියෙව, ‘‘පකතිසූචිකම්මමෙව වට්ටතී’’ති හි වුත්තං. පට්ටමුඛෙති ද්වින්නං පට්ටානං සඞ්ඝටිතට්ඨානං සන්ධායෙතං වුත්තං. පරියන්තෙති චීවරපරියන්තෙ, අනුවාතං සන්ධායෙතං වුත්තං. වෙණින්ති වරකසීසාකාරෙන සිබ්බනං. සඞ්ඛලිකන්ති දිගුණසඞ්ඛලිකාකාරෙන සිබ්බනං, වෙණිං වා සඞ්ඛලිකං වා කරොන්තීති පකතෙන සම්බන්ධො. අග්ඝියං නාම චෙතියසණ්ඨානං, යං අග්ඝියත්ථම්භොති වදන්ති. උක්කිරන්තීති උට්ඨපෙන්ති. චතුකොණමෙව වට්ටතීති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානි සන්ධාය වුත්තං. කොණසුත්තපිළකාති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණෙහි බහි නිග්ගතසුත්තානං ¶ පිළකාකාරෙන ඨපිතකොටියොති කෙචි වදන්ති, තෙ පිළකෙ ඡින්දිත්වා දුවිඤ්ඤෙය්යා කාතබ්බාති තෙසං අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘කොණසුත්තා ච පිළකාති ද්වෙයෙවා’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණතො කොණෙහි නීහතසුත්තා කොණසුත්තා නාම. සමන්තතො පන පරියන්තෙන කතා චතුරස්සසුත්තා පිළකා නාම. තං දුවිධම්පි කෙචි චීවරතො විසුං පඤ්ඤායනත්ථාය විකාරයුත්තං කරොන්ති, තං නිසෙධාය ‘‘දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා වට්ටන්තී’’ති වුත්තං, න පන සබ්බථා අචක්ඛුගොචරභාවෙන සිබ්බනත්ථාය තථාසිබ්බනස්ස අසක්කුණෙය්යත්තා. යථා පකතිචීවරතො විකාරො න පඤ්ඤායති, එවං සිබ්බිතබ්බන්ති අධිප්පායො. රජනකම්මතො පුබ්බෙ පඤ්ඤායමානොපි විසෙසො චීවරෙ රත්තෙ එකවණ්ණතාය න පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘චීවරෙ රත්තෙ’’ති. මණිනාති නීලමණිආදිමට්ඨපාසාණෙන, අංසවද්ධකකායබන්ධනාදිකං පන අචීවරත්තා සඞ්ඛාදීහි ඝංසිතුං වට්ටතීති වදන්ති. කණ්ණසුත්තකන්ති චීවරස්ස දීඝතො තිරියඤ්ච සිබ්බිතානං චතූසු කණ්ණෙසු කොණෙසු ච නික්ඛන්තානං සුත්තසීසානමෙතං නාමං, තං ඡින්දිත්වාව පාරුපිතබ්බං, තෙනාහ ‘‘රජිතකාලෙ ඡින්දිතබ්බ’’න්ති. භගවතා අනුඤ්ඤාතං එකං කණ්ණසුත්තම්පි අත්ථි, තං පන නාමෙන ¶ සදිසම්පි ඉතො අඤ්ඤමෙවාති දස්සෙතුං යං පනාතිආදි වුත්තං. ලග්ගනත්ථායාති චීවරරජ්ජුයං චීවරබන්ධනත්ථාය. ගණ්ඨිකෙති දන්තාදිමයෙ. පීළකාති බින්දුං බින්දුං කත්වා උට්ඨාපෙතබ්බපීළකා.

ථාලකෙ වාති තම්බාදිමයෙ පුග්ගලිකෙ තිවිධෙපි කප්පියථාලකෙ. න වට්ටතීති මණිවණ්ණකරණප්පයොගො න වට්ටති, තෙලවණ්ණකරණත්ථං පන වට්ටති. පත්තමණ්ඩලෙති තිපුසීසාදිමයෙ. ‘‘න, භික්ඛවෙ, චිත්තානි පත්තමණ්ඩලානි ධාරෙතබ්බානි රූපකාකිණ්ණානි භිත්තිකම්මකතානී’’ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ‘‘භිත්තිකම්මං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මකරදන්තකං ඡින්දිතු’’න්ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ‘‘මකරදන්තකං පන වට්ටතී’’ති වුත්තං, ඉදං පන පාළියා ලද්ධම්පි ඉධ පාළියා මුත්තත්තා පාළිමුත්තකනයෙ වුත්තං. එවමඤ්ඤම්පි ඊදිසං.

ලෙඛා න වට්ටතීති ආරග්ගෙන දින්නලෙඛාව න වට්ටති, ජාතිහිඞ්ගුලිකාදිවණ්ණෙහි කතලෙඛා වට්ටති. ඡත්තමුඛවට්ටියන්ති ධමකරණස්ස හත්ථෙන ගහණඡත්තාකාරස්ස ¶ මුඛවට්ටියං, ‘‘පරිස්සාවනචොළබන්ධනට්ඨානෙ’’ති කෙචි.

දෙඩ්ඩුභසීසන්ති උදකසප්පසීසං. අච්ඡීනීති කුඤ්ජරච්ඡිසණ්ඨානානි. එකමෙව වට්ටතීති එත්ථ එකරජ්ජුකං දිගුණං තිගුණං කත්වාපි බන්ධිතුං න වට්ටති, එකමෙව පන සතවාරම්පි සරීරං පරික්ඛිපිත්වා බන්ධිතුං වට්ටති, බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං ‘‘බහුරජ්ජුක’’න්ති න වත්තබ්බං ‘‘වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා, තං මුරජසඞ්ඛං න ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. මුරජඤ්හි නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතං, ඉදං පන මුරජං මද්දවීණසඞ්ඛාතං පාමඞ්ගසණ්ඨානඤ්ච දසාසු වට්ටති ‘‘කායබන්ධනස්ස දසා ජීරන්ති; අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුරජං මද්දවීණ’’න්ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා.

විධෙති දසාපරියොසානෙ ථිරභාවාය දන්තවිසාණසුත්තාදීහි කත්තබ්බෙ විධෙ. අට්ඨ මඞ්ගලානි නාම සඞ්ඛො චක්කං පුණ්ණකුම්භො ගයා සිරීවච්ඡො අඞ්කුසො ධජං සොවත්තිකන්ති වදන්ති. මච්ඡයුගළඡත්තනන්දියාවට්ටාදිවසෙනපි වදන්ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාමත්තන්ති දන්තාදීහි කතවිධස්ස උභොසු කොටීසු කතපරිච්ඡෙදරාජිමත්තං.

‘‘උජුකමෙවා’’ති වුත්තත්තා චතුරස්සාදිසණ්ඨානාපි අඤ්ජනී වඞ්කගතිකා න වට්ටති. සිපාටිකායාති ¶ වාසිආදිභණ්ඩනික්ඛිපනපසිබ්බකෙ. ආරකණ්ටකං නාම පොත්ථකාදිඅඅසඞ්ඛාරණත්ථං කතදීඝමුඛසත්ථකන්ති වදන්ති. ‘‘භමකාරානං දාරුආදිලිඛනසත්ථක’’න්ති කෙචි. වට්ටමණිකන්ති වට්ටං කත්වා උට්ඨපෙතබ්බං පුප්ඵුළකං. අඤ්ඤන්ති ඉමිනා පිළකාදිං සඞ්ගණ්හාති. පිප්ඵලිකෙති යං කිඤ්චි ඡෙදනකෙ ඛුද්දකසත්ථෙ. වලිතකන්ති නඛච්ඡෙදනකාලෙ දළ්හග්ගහණත්ථං වලීහි යුත්තමෙව කරොන්ති. තස්මා තං වට්ටතීති ඉමිනා යං අඤ්ඤම්පි විකාරං දළ්හීකම්මාදිඅත්ථාය කරොන්ති, න වණ්ණමට්ඨත්ථාය, තං වට්ටතීති දීපිතං, තෙන ච කත්තරදණ්ඩකොටියං අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි ඝට්ටනෙන සද්දනිච්ඡරණත්ථාය කතං අයොවලයාදිකං සංයුත්තම්පි කප්පියතො උපපන්නං හොති. මණ්ඩලන්ති උත්තරාරණියා පවෙසනත්ථං ආවාටමණ්ඩලං හොති. උජුකමෙව බන්ධිතුන්ති සම්බන්ධො, උභොසු වා පස්සෙසු එකපස්සෙ වාති වචනසෙසො. වාසිදණ්ඩස්ස උභොසු පස්සෙසු දණ්ඩකොටීනං අචලනත්ථං බන්ධිතුන්ති අත්ථො.

ආමණ්ඩසාරකෙති ¶ ආමලකඵලානි පිසිත්වා තෙන කක්කෙන කතතෙලභාජනෙ. තත්ථ කිර පක්ඛිත්තං තෙලං සීතලං හොති. භූමත්ථරණෙති කටසාරාදිමයෙ පරිකම්මකතාය භූමියා අත්ථරිතබ්බඅත්ථරණෙ. පානීයඝටෙති සබ්බං භාජනවිකතිං සඞ්ගණ්හාති. සබ්බං…පෙ… වට්ටතීති යථාවුත්තෙසු මඤ්චාදීසු ඉත්ථිපුරිසරූපම්පි වට්ටති තෙලභාජනෙසුයෙව ඉත්ථිපුරිසරූපානං පටික්ඛිත්තත්තා, තෙලභාජනෙන සහ අගණෙත්වා විසුං මඤ්චාදීනං ගහිතත්තා චාති වදන්ති, කිඤ්චාපි වදන්ති, එතෙසං පන මඤ්චාදීනං හත්ථෙන ආමසිතබ්බභණ්ඩත්තා ඉත්ථිරූපමෙවෙත්ථ න වට්ටතීති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤෙසන්ති සීමසාමිකානං. රාජවල්ලභෙහීති ලජ්ජීපෙසලාදීනං උපොසථාදිඅන්තරායකරා අලජ්ජිනො භින්නලද්ධිකා ච භික්ඛූ අධිප්පෙතා තෙහි සහ උපොසථාදිකරණායොගා, තෙනෙව ‘‘සීමායා’’ති වුත්තං. තෙසං ලජ්ජීපරිසාති තෙසං සීමාසාමිකානං අනුබලං දාතුං සමත්ථා ලජ්ජීපරිසා. භික්ඛූහි කතන්ති යං අලජ්ජීනං සෙනාසනභෙදනාදිකං ලජ්ජීභික්ඛූහි කතං, සබ්බඤ්චෙතං සුකතමෙව අලජ්ජීනිග්ගහත්ථාය පවත්තිතබ්බතො.

88. අවජ්ඣායන්තීති නීචතො චින්තෙන්ති. උජ්ඣායනත්ථොති භික්ඛුනො ථෙය්යකම්මනින්දනත්ථො ‘‘කථඤ්හි නාම අදින්නං ආදියිස්සතී’’ති, න පන දාරු-සද්දවිසෙසනත්ථො තස්ස බහුවචනත්තා. වචනභෙදෙති එකවචනබහුවචනානං භෙදෙ. සබ්බාවන්තන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීආදිසබ්බාවයවවන්තං. බිම්බිසාරොති තස්ස නාමන්ති එත්ථ බිම්බීති සුවණ්ණං. තස්මා සාරසුවණ්ණසදිසවණ්ණතාය ‘‘බිම්බිසාරො’’ති වුච්චතීති වෙදිතබ්බං. පොරාණසත්ථානුරූපං උප්පාදිතො වීසතිමාසප්පමාණඋත්තමසුවණ්ණග්ඝනකො ලක්ඛණසම්පන්නො නීලකහාපණොති වෙදිතබ්බො. රුද්රදාමෙන නාම කෙනචි උප්පාදිතො රුද්රදාමකො. සො කිර නීලකහාපණස්ස තිභාගං අග්ඝති. යස්මිං පන දෙසෙ නීලකහාපණා ¶ න සන්ති, තත්ථාපි කාළකවිරහිතස්ස නිද්ධන්තසුවණ්ණස්ස පඤ්චමාසග්ඝනකෙන භණ්ඩෙන පාදපරිච්ඡෙදො කාතබ්බො. තෙනාති නීලකහාපණස්ස චතුත්ථභාගභූතෙන. පාරාජිකවත්ථුම්හි වාතිආදි පාරාජිකානං සබ්බබුද්ධෙහි පඤ්ඤත්තභාවෙන වුත්තං, සඞ්ඝාදිසෙසාදීසු පන ඉතරාපත්තීසුපි තබ්බත්ථූසු ච නානත්තං නත්ථෙව, කෙවලං කෙචි සබ්බාකාරෙන පඤ්ඤපෙන්ති, කෙචි එකදෙසෙනාති එත්තකමෙව විසෙසො. න හි කදාචිපි සම්මාසම්බුද්ධා යථාපරාධං අතික්කම්ම ඌනමධිකං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්ති.

92. පුනපි ¶ ‘‘ආගන්තුකාමා’’ති වුත්තත්තා ච සබ්බථා මනුස්සෙහි අනිවුත්ථපුබ්බෙ අභිනවමාපිතෙ, ‘‘පුන න පවිසිස්සාමා’’ති නිරාලයෙහි පරිච්චත්තෙ ච ගාමෙ ගාමවොහාරාභාවා ගාමප්පවෙසනාපුච්ඡනාදිකිච්චං නත්ථීති වෙදිතබ්බං. අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථන්ති ගාමගාමූපචාරෙසු දස්සිතෙසු තදඤ්ඤං අරඤ්ඤන්ති අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදො සක්කා ඤාතුන්ති වුත්තං. මාතිකායං පන ගාමග්ගහණෙනෙව ගාමූපචාරොපි ගහිතොති දට්ඨබ්බො. ඉන්දඛීලෙති උම්මාරෙ. අරඤ්ඤසඞ්ඛෙපං ගච්ඡති තථා අභිධම්මෙ වුත්තත්තා. අසතිපි ඉන්දඛීලෙ ඉන්දඛීලට්ඨානියත්තා ‘‘වෙමජ්ඣමෙව ඉන්දඛීලොති වුච්චතී’’ති වුත්තං. යත්ථ පන ද්වාරබාහාපි නත්ථි, තත්ථ පාකාරවෙමජ්ඣමෙව ඉන්දඛීලොති ගහෙතබ්බං. ලුඨිත්වාති පවට්ටිත්වා.

මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස සුප්පපාතො වාතිආදි මාතුගාමස්ස කාකුට්ඨාපනවසෙන ගහෙතබ්බං, න බලදස්සනවසෙන ‘‘මාතුගාමො භාජනධොවනඋදකං ඡඩ්ඩෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) උපරි වුච්චමානත්තා, තෙනෙව ‘‘ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති අවත්වා සුප්පපාතොතිආදි වුත්තං. කුරුන්දට්ඨකථායං මහාපච්චරියඤ්ච ඝරූපචාරොව ගාමොති අධිප්පායෙන ‘‘ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරො’’ති වුත්තං. කතපරික්ඛෙපොති ඉමිනා පරික්ඛෙපතො බහි උපචාරො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. සුප්පමුසලපාතොපි අපරික්ඛිත්තගෙහස්සෙව, සො ච යතො පහොති, තත්ථෙව ගහෙතබ්බො, අප්පහොනට්ඨානෙ පන විජ්ජමානට්ඨානමෙව ගහෙතබ්බං. යස්ස පන ඝරස්ස සමන්තතො පාකාරාදීහි පරික්ඛෙපො කතො හොති, තත්ථ සොව පරික්ඛෙපො ඝරූපචාරොති ගහෙතබ්බං.

පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති පරික්ඛිත්තගාමෙ වුත්තනයෙන. සඞ්කරීයතීති මිස්සීයති. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනෙ ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 513) වුත්තත්තා ¶ ගාමගාමූපචාරානං අසඞ්කරතා ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ අසඞ්කරතො චාතිආදි. කෙචි පනෙත්ථ පාළියං ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්සාති ඉදං පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, න තතො පරං එකලෙඩ්ඩුපාතපරිච්ඡින්නං උපචාරං ¶ . තස්මා පරික්ඛෙපාරහට්ඨානසඞ්ඛාතං ගාමං ඔක්කමන්තස්සෙව ආපත්ති, න උපචාර’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘‘ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතබ්භන්තරං ගාමො නාම. තතො අඤ්ඤස්ස ලෙඩ්ඩුපාතස්ස අබ්භන්තරං ගාමූපචාරො නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) ඉධෙව අට්ඨකථායං වුත්තත්තා. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදට්ඨකථායඤ්හි අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති (පාචි. අට්ඨ. 512) අයමෙව නයො අතිදිසිතො. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි ‘‘ය්වායං අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො දස්සිතො, තස්ස වසෙන විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසු ආපත්ති පරිච්ඡින්දිතබ්බා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තං, තස්මා පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරතො පට්ඨාය දුතියලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතං ගාමූපචාරං ඔක්කමන්තස්ස විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාපත්ති හොති, මාතිකායඤ්ච විකාලෙ ගාමං පවිසෙය්යාති ගාමග්ගහණෙනෙව ගාමූපචාරොපි ගහිතොති වෙදිතබ්බං. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසූති ආදි-සද්දෙන ඝරඝරූපචාරාදීසු ඨිතානං උප්පන්නලාභභාජනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලාති ඉන්දඛීලතො බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතං යං ඨානං සබ්බමෙතං අරඤ්ඤන්ති යොජනා. ආචරියධනු නාම පකතිහත්ථෙන නවවිදත්ථිපමාණං, ජියාය පන ආරොපිතාය සත්තට්ඨවිදත්ථිමත්තන්ති වදන්ති.

කප්පියන්ති අනුරූපවසෙන වුත්තං අකප්පියස්සාපි අප්පටිග්ගහිතස්ස පරිභොගෙ පාචිත්තියත්තා. පරිච්චාගාදිම්හි අකතෙ ‘‘ඉදං මය්හං සන්තක’’න්ති වත්ථුසාමිනා අවිදිතම්පි පරිග්ගහිතමෙව බාලුම්මත්තාදීනං සන්තකං විය, තාදිසං අවහරන්තොපි ඤාතකාදීහි පච්ඡා ඤත්වා වත්ථුසාමිනා ච අනුබන්ධිතබ්බතො පාරාජිකොව හොති. යස්ස වසෙන පුරිසො ථෙනො හොති, තං ථෙය්යන්ති ආහ ‘‘අවහරණචිත්තස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. පපඤ්චසඞ්ඛාති තණ්හාමානදිට්ඨිසඞ්ඛාතා පපඤ්චකොට්ඨාසා. එකො චිත්තකොට්ඨාසොති ඨානාචාවනපයොගසමුට්ඨාපකො එකො චිත්තකොට්ඨාසොති අත්ථො.

අභියොගවසෙනාති අට්ටකරණවසෙන. සවිඤ්ඤාණකෙනෙවාති ඉදං සවිඤ්ඤාණකානඤ්ඤෙව ආවෙණිකවිනිච්ඡයං සන්ධාය වුත්තං. පාණො අපදන්තිආදීසු හි ‘‘පදසා නෙස්සාමී’’ති පඨමං පාදං ¶ සඞ්කාමෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සාතිආදිනා පාළියං (පාරා. 111), භික්ඛු දාසං දිස්වා සුඛදුක්ඛං පුච්ඡිත්වා ¶ වා අපුච්ඡිත්වා වා ‘‘ගච්ඡ, පලායිත්වා සුඛං ජීවා’’ති වදති, සො චෙ පලායති, දුතියපදවාරෙ පාරාජිකන්තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.114) අට්ඨකථායඤ්ච යො සවිඤ්ඤාණකානඤ්ඤෙව ආවෙණිකො විනිච්ඡයො වුත්තො, සො ආරාමාදිඅවිඤ්ඤාණකෙසු න ලබ්භතීති තාදිසං සන්ධාය ‘‘සවිඤ්ඤාණකෙනෙවා’’ති වුත්තං. යො පන විනිච්ඡයො ආරාමාදිඅවිඤ්ඤාණකෙසු ලබ්භති, සො යස්මා සවිඤ්ඤාණකෙසු අලබ්භනකො නාම නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘නානාභණ්ඩවසෙන සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකමිස්සකෙනා’’ති. සවිඤ්ඤාණකෙන ච අවිඤ්ඤාණකෙන චාති අත්ථො. යස්මා චෙත්ථ අවිඤ්ඤාණකෙනෙව ආදියනාදීනි ඡපි පදානි න සක්කා යොජෙතුං ඉරියාපථවිකොපනස්ස සවිඤ්ඤාණකවසෙනෙව යොජෙතබ්බතො, තස්මා ‘‘අවිඤ්ඤාණකෙනෙවා’’ති තතියං පකාරං න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ආරාමන්ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං දාසාදිසවිඤ්ඤාණකස්සාපි ඉධ සඞ්ගහෙතබ්බතො, නානාභණ්ඩවසෙන හෙත්ථ යොජනා දස්සියති. පරිකප්පිතට්ඨානන්ති පරිකප්පිතොකාසං. සුඞ්කඝාතන්ති එත්ථ මග්ගං ගච්ඡන්තෙහි සත්ථිකෙහි අත්තනා නීයමානභණ්ඩතො රඤ්ඤො දාතබ්බභාගො සුඞ්කො නාම, සො එත්ථ හඤ්ඤති අදත්වා ගච්ඡන්තෙහි අවහරීයති, තං වා හන්ති එත්ථ රාජපුරිසා අදදන්තානං සන්තකං බලක්කාරෙනාති සුඞ්කඝාතො, ‘‘එත්ථ පවිට්ඨෙහි සුඞ්කො දාතබ්බො’’ති රුක්ඛපබ්බතාදිසඤ්ඤාණෙන නියමිතප්පදෙසස්සෙතං අධිවචනං.

කත්ථචීති එකිස්සා අට්ඨකථායං. එකං පඤ්චකං දස්සිතන්ති ‘‘පරපරිග්ගහිතඤ්ච හොති, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤී ච, ගරුකො ච හොති පරික්ඛාරො පඤ්චමාසකො වා අතිරෙකපඤ්චමාසකො වා, ථෙය්යචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, ඨානා චාවෙතී’’ති (පාරා. 122) වුත්තපඤ්චඅවහාරඞ්ගානි එකං පඤ්චකන්ති දස්සිතං. ද්වෙ පඤ්චකානි දස්සිතානීති ‘‘ඡහි ආකාරෙහි අදින්නං ආදියන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්ස. න ච සකසඤ්ඤී, න ච විස්සාසග්ගාහී, න ච තාවකාලිකං, ගරුකො ච හොති පරික්ඛාරො පඤ්චමාසකො වා අතිරෙකපඤ්චමාසකො වා, ථෙය්යචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 125) එවං වුත්තෙසු ඡසු පදෙසු එකං අපනෙත්වා සෙසානි ¶ පඤ්ච පදානි එකං පඤ්චකං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තපඤ්චකඤ්ච ගහෙත්වා ද්වෙ පඤ්චකානි දස්සිතානි. එත්ථ පනාති පඤ්චහාකාරෙහීතිආදීසු. සබ්බෙහිපි පදෙහීති පරපරිග්ගහිතඤ්ච හොතීතිආදීහි සබ්බෙහි පඤ්චහි පදෙහි.

පඤ්චන්නං ¶ අවහාරානං සමූහො පඤ්චකං. සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො, තස්ස වා සම්බන්ධීති සාහත්ථිකො, අවහාරො. සාහත්ථිකාදි පඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකන්තිආදිපදවසෙන නාමලාභො දට්ඨබ්බො. එවං සෙසෙසුපි. තතියපඤ්චමෙසු පඤ්චකෙසූති සාහත්ථිකපඤ්චකථෙය්යාවහාරපඤ්චකෙසු. ලබ්භමානපදවසෙනාති සාහත්ථිකපඤ්චකෙ ලබ්භමානස්ස නිස්සග්ගියාවහාරපදස්ස වසෙන, ථෙය්යාවහාරපඤ්චකෙ ලබ්භමානස්ස පරිකප්පාවහාරපදස්ස ච වසෙන යොජෙතබ්බන්ති අත්ථො.

නිස්සග්ගියො නාම…පෙ… පාරාජිකස්සාති ඉමිනා බහිසුඞ්කඝාතපාතනං නිස්සග්ගියපයොගොති දස්සෙති. ‘‘හත්ථෙ භාරං ථෙය්යචිත්තො භූමියං නික්ඛිපති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 101) වුත්තත්තා පන සුද්ධචිත්තෙන ගහිතපරභණ්ඩස්ස ථෙය්යචිත්තෙන ගුම්බාදිපටිච්ඡන්නට්ඨානෙ ඛිපනම්පි ඉමස්මිං නිස්සග්ගියපයොගෙ සඞ්ගය්හතීති දට්ඨබ්බං. කිරියාසිද්ධිතො පුරෙතරමෙව පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සාධෙතීති අත්ථසාධකො. අථ වා අත්තනො වත්තමානක්ඛණෙ අවිජ්ජමානම්පි කිරියාසිද්ධිසඞ්ඛාතං අත්ථං අවස්සං ආපත්තිං සාධෙතීතිපි අත්ථසාධකො. අසුකං නාම භණ්ඩං යදා සක්කොසීති ඉදං නිදස්සනමත්තං පරස්ස තෙලකුම්භියා උපාහනාදීනං නික්ඛෙපපයොගස්සාපි අත්ථසාධකත්තා. තථා හි වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං –

‘‘අත්ථසාධකො නාම ‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොති, තදා තං අවහරා’ති අඤ්ඤං ආණාපෙති. තත්ථ සචෙ පරො අනන්තරායිකො හුත්වා තං අවහරති, ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පරස්ස වා පන තෙලකුම්භියා පාදග්ඝනකතෙලං අවස්සං පිවනකානි උපාහනාදීනි පක්ඛිපති, හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජික’’න්ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා).

ඉමස්ස ¶ අත්ථසාධකස්ස ආණත්තියා ච කො විසෙසොති? තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ගහණෙ නියුඤ්ජනං ආණත්තිකපයොගො, කාලන්තරෙන ගහණත්ථං නියොගො අත්ථසාධකොති අයං නෙසං විසෙසො. තෙනෙවාහ ‘‘අසුකං නාම භණ්ඩං යදා සක්කොසී’’තිආදි. ධුරනික්ඛෙපො පන උපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන වෙදිතබ්බොති ඉදං නිදස්සනමත්තං, ආරාමාභියුඤ්ජනාදීසුපි තාවකාලිකභණ්ඩදෙය්යානං අදානෙපි එසෙව නයො. භණ්ඩග්ගහණප්පයොගතො ආණත්තියා පුබ්බත්තා ආහ ‘‘ආණත්තිවසෙන පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති. පයොගෙන සහ වත්තමානො අවහාරො සහපයොගොති ආහ ‘‘ඨානාචාවනවසෙනා’’ති, ඉදඤ්ච නිදස්සනමත්තං ඛීලසඞ්කමනාදීසුපි අසති ඨානාචාවනෙ සහපයොගත්තා. වුත්තඤ්හි ¶ මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘ඨානාචාවනවසෙන ඛීලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ච සහපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා).

තුලයිත්වාති උපපරික්ඛිත්වා. සාමීචීති වත්තං. සකසඤ්ඤාය අදෙන්තස්ස ආපත්ති නත්ථීති වදන්ති. සම්මද්දොති නිවිද්ධතාසඞ්ඛොභො. භට්ඨෙ ජනකායෙති අපගතෙ ජනසමූහෙ. අත්තනො සන්තකං කත්වා එතස්සෙව භික්ඛුනො දෙහීති ඉදං උභින්නම්පි කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං වුත්තං. අවහාරකස්ස හි ‘‘මයා සහත්ථෙන න දින්නං, භණ්ඩදෙය්යං එත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්ය, ඉතරස්ස ච ‘‘මයා පඨමං ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පච්ඡා අදින්නං ගහිත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්යාති.

සමග්ඝන්ති අප්පග්ඝං. දාරුඅත්ථං ඵරතීති දාරූහි කත්තබ්බකිච්චං සාධෙති. එකදිවසං දන්තකට්ඨච්ඡෙදනාදිනා යා අයං අග්ඝහානි වුත්තා, සා සබ්බා භණ්ඩසාමිනා කිණිත්වා ගහිතමෙව සන්ධාය වුත්තා. සබ්බං පනෙතං අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන වෙදිතබ්බං. පාසාණඤ්ච සක්ඛරඤ්ච පාසාණසක්ඛරං.

අක්ඛදස්සාති එත්ථ අක්ඛ-සද්දෙන කිර විනිච්ඡයසාලා වුච්චති, තත්ථ නිසීදිත්වා වජ්ජාවජ්ජං නිරූපයන්තීති ‘‘අක්ඛදස්සා’’ති වුච්චන්ති ධම්මවිනිච්ඡනකා. හනනං නාම හත්ථපාදාදීහි පොථනඤ්චෙව හත්ථනාසාදිච්ඡෙදනඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘හනෙය්යුන්ති පොථෙය්යුඤ්චෙව ඡින්දෙය්යුඤ්චා’’ති.

පදභාජනීයඤ්ච ‘‘හත්ථෙන වා පාදෙන වා කසාය වා වෙත්තෙන වා අඩ්ඪදණ්ඩකෙන වා ඡජ්ජාය වා හනෙය්යු’’න්ති (පාරා. 92) වුත්තං. තත්ථ අඩ්ඪදණ්ඩකෙනාති ද්විහත්ථප්පමාණෙන ¶ රස්සමුග්ගරෙන, වෙළුපෙසිකාය වා. ඡෙජ්ජාය වාති හත්ථාදීනං ඡෙදනෙන. ඡින්දන්ති එතාය හත්ථපාදාදීනීති ඡෙජ්ජා, සත්ථං, තෙන සත්ථෙනාතිපි අත්ථො. නීහරෙය්යුන්ති රට්ඨතො නීහරෙය්යුං. ‘‘චොරොසි…පෙ… ථෙනොසී’’ති එත්ථ පරිභාසෙය්යුන්ති පදං අජ්ඣාහරිත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘චොරොසි…පෙ… පරිභාසෙය්යු’’න්ති. යං තං භණ්ඩං දස්සිතන්ති සම්බන්ධො.

93. යත්ථ යත්ථ ඨිතන්ති භූමියාදීසු යත්ථ යත්ථ ඨිතං. යථා යථා ආදානං ගච්ඡතීති යෙන යෙන ආකාරෙන ගහණං උපගච්ඡති.

94. වාචාය ¶ වාචායාති එකෙකත්ථදීපිකාය වාචාය වාචාය. උපලද්ධොති ඤාතො. පාළියං සෙසඅට්ඨකථාසු ච කුදාලං වා පිටකං වාති ඉදමෙව ද්වයං වත්වා වාසිඵරසූනං අවුත්තත්තා තෙසම්පි සඞ්ඛෙපට්ඨකථාදීසු ආගතභාවං දස්සෙතුං සඞ්ඛෙපට්ඨකථායන්තිආදි වුත්තං. ථෙය්යචිත්තෙන කතත්තා ‘‘දුක්කටෙහි සද්ධිං පාචිත්තියානී’’ති වුත්තං.

අට්ඨවිධං හෙතන්තිආදීසු එතං දුක්කටං නාම ථෙරෙහි ධම්මසඞ්ගාහකෙහි ඉමස්මිං ඨානෙ සමොධානෙත්වා අට්ඨවිධන්ති දස්සිතන්ති යොජනා. සබ්බෙසම්පි දුක්කටානං ඉමෙසුයෙව අට්ඨසු සඞ්ගහෙතබ්බභාවතො පන ඉතරෙහි සත්තහි දුක්කටෙහි විනිමුත්තං විනයදුක්කටෙයෙව සඞ්ගහෙතබ්බං. දසවිධං රතනන්ති ‘‘මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතකො මසාරගල්ල’’න්ති එවමාගතං දසවිධං රතනං.

‘‘මුත්තා මණි වෙළුරියො ච සඞ්ඛො,

දසෙතෙ ධීරො රතනානි ජඤ්ඤා’’ති. –

හි වුත්තං. සත්තවිධං ධඤ්ඤන්ති සාලි වීහි යවො කඞ්ගු කුද්රූසං වරකො ගොධුමොති ඉමං සත්තවිධං ධඤ්ඤං. ආවුධභණ්ඩාදින්ති ආදි-සද්දෙන තුරියභණ්ඩඉත්ථිරූපාදිං සඞ්ගණ්හාති. අනාමසිතබ්බෙ වත්ථුම්හි දුක්කටං අනාමාසදුක්කටං. දුරූපචිණ්ණදුක්කටන්ති ‘‘අකත්තබ්බ’’න්ති වාරිතස්ස කතත්තා දුට්ඨු ¶ උපචිණ්ණං චරිතන්ති දුරූපචිණ්ණං, තස්මිං දුක්කටං දුරූපචිණ්ණදුක්කටං. විනයෙ පඤ්ඤත්තං අවසෙසං දුක්කටං විනයදුක්කටං. එකාදස සමනුභාසනා නාම භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ චත්තාරො යාවතතියකා සඞ්ඝාදිසෙසා අරිට්ඨසික්ඛාපදන්ති පඤ්ච, භික්ඛුනීපාතිමොක්ඛෙ එකං යාවතතියකපාරාජිකං චත්තාරො සඞ්ඝාදිසෙසා චණ්ඩකාළීසික්ඛාපදන්ති ඡ.

සහපයොගතො පට්ඨාය චෙත්ථ පුරිමපුරිමා ආපත්තියො පටිප්පස්සම්භන්තීති ආහ අථ ධුරනික්ඛෙපං අකත්වාතිආදි. ‘‘ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා’’ති වුත්තත්තා ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පුන ඛණන්තස්ස පුරිමාපත්තියො න පටිප්පස්සම්භන්තීති වදන්ති. ‘‘ඡෙදනපච්චයා දුක්කටං දෙසෙත්වා මුච්චතී’’ති ¶ වත්වා පුබ්බපයොගෙ ආපත්තීනං දෙසෙතබ්බතාය අවුත්තත්තා සහපයොගෙ පත්තෙ පුබ්බපයොගෙ ආපත්තියො පටිප්පස්සම්භන්තීති වෙදිතබ්බං.

අපරද්ධං විරද්ධං ඛලිතන්ති සබ්බමෙතං යඤ්ච දුක්කටන්ති එත්ථ වුත්තස්ස දුක්කටස්ස පරියායවචනං, යං මනුස්සො කරෙතිආදි පනෙත්ථ ඔපම්මනිදස්සනං. සංයොගභාවොති ද්විත්තං සන්ධාය වුත්තං, තෙන රස්සත්තස්සාපි නිමිත්තං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. එකස්ස මූලෙති එකස්ස සන්තිකෙ. සබ්බත්ථාපි ආමසනෙ දුක්කටං, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච විසුං විසුං ආමසනඵන්දාපනපයොගං කරොන්තස්සෙව හොති, එකපයොගෙන ගණ්හන්තස්ස පන උද්ධාරෙ පාරාජිකමෙව, න දුක්කටථුල්ලච්චයානීති වදන්ති, එකපයොගෙන ගණ්හන්තස්සාපි ආමසනඵන්දාපනානම්පි ලබ්භමානත්තා තං න ගහෙතබ්බං. න හි සක්කා අනාමසිත්වා අඵන්දාපෙත්වා ච කිඤ්චි ගහෙතුං. ‘‘එකමෙව දෙසෙත්වා මුච්චතී’’ති පංසුඛණනාදිසමානපයොගෙපි පුරිමා ආපත්ති උත්තරමුත්තරං ආපත්තිං පත්වා පටිප්පස්සම්භන්තීති සඤ්ඤාය කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තං, ඉතරට්ඨකථාසු පන ඛණනපයොගභෙදෙහි පයොගෙ පයොගෙ ආපන්නා ආපත්තියො උත්තරමුත්තරං පත්වා න පටිප්පස්සම්භන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං සදිසත්තා වියූහනං පත්වා තා සබ්බාපි පටිප්පස්සම්භන්ති විසදිසපයොගත්තාති ඉමිනා අධිප්පායෙන පටිප්පස්සද්ධිවිධානං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනා හි අවහාරකස්ස ආසන්නං ඔරිමන්තං පරාමසති.

තත්ථෙවාති මුඛවට්ටියමෙව. බුන්දෙනාති කුම්භියා හෙට්ඨිමතලෙන. එකට්ඨානෙ ඨිතාය කුම්භියා ඨානා චාවනං ඡහි ආකාරෙහි වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එකට්ඨානෙති ච සඞ්ඛලිකබද්ධභාවෙන එකස්මිං පතිට්ඨිතොකාසට්ඨානෙති ¶ අත්ථො. ඛාණුකං කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානා චාවෙතීති ඛාණුකං අත්තනො පතිට්ඨිතට්ඨානතො පඤ්චහි ආකාරෙහි ඨානා චාවෙති. ඡින්නමත්තෙ පාරාජිකන්ති අවස්සං චෙ පතති, ඡින්නමත්තෙ පාරාජිකං. පරිච්ඡෙදොති පඤ්චමාසකාදිගරුභාවපරිච්ඡෙදො. අපබ්යූහන්තොති ඨිතට්ඨානතො අපනයනවසෙන වියූහන්තො රාසිං කරොන්තො. එවං කත්වාති භාජනමුඛවට්ටියා කුම්භිගතෙන භාජනගතස්ස එකාබද්ධභාවං වියොජෙත්වාති අත්ථො. උපඩ්ඪකුම්භීයන්ති උපඩ්ඪපුණ්ණාය කුම්භියා. විනයධම්මතාති අධිකකාරණාලාභෙ විනයවිනිච්ඡයධම්මතාති අධිප්පායො. න කෙවලඤ්චෙත්ථ ගරුකතාව, සුත්තානුගමනම්පි අත්ථීති දස්සෙන්තො අපිචාතිආදිමාහ. කණ්ඨෙන පන පරිච්ඡින්නකාලෙති මුඛගතං අජ්ඣොහටකාලෙති අත්ථො. අජ්ඣොහරණමෙව හෙත්ථ පරිච්ඡින්දනං, න කණ්ඨපිදහනං. චික්කනන්ති ථද්ධං, බහලං ඝනන්ති අත්ථො.

යොපි ථෙය්යචිත්තෙන පරස්ස කුම්භියා පාදග්ඝනකං සප්පිං වා තෙලං වා අවස්සං පිවනකං යං කිඤ්චි ¶ දුකූලසාටකං වා චම්මඛණ්ඩාදීනං වා අඤ්ඤතරං පක්ඛිපති, හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකන්ති එත්ථ අවහාරො වීමංසිතබ්බො. යදි ච දුකූලාදීසු සප්පිතෙලානං පවිසනං සන්ධාය පාරාජිකං භවෙය්ය, තත්ථ පවිට්ඨතෙලාදිනො කුම්භිගතෙන එකාබද්ධතාය න තාව අවහාරො භාජනන්තරං පවෙසෙත්වා ගහණකාලෙ විය. තථා හි වුත්තං – ‘‘භාජනං පන නිමුජ්ජාපෙත්වා ගණ්හන්තස්ස යාව එකාබද්ධං හොති, තාව රක්ඛතී’’තිආදි. අථ තෙලාදිවිනාසෙන පාරාජිකං භවෙය්ය, තදාපි තිණජ්ඣාපනාදීසු විය අවහාරො නත්ථි, දුක්කටෙන සද්ධිං භණ්ඩදෙය්යමෙව හොති, තථා ච පාදග්ඝනකං තෙලාදිං පීතං දුකූලාදිං උද්ධරන්තස්සාපි පාරාජිකං න සියා තත්ථ පවිට්ඨස්ස තෙලාදිනො විනට්ඨට්ඨෙන ගහණක්ඛණෙ අවිජ්ජමානත්තා, විජ්ජමානත්තෙන ච උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකං වත්තබ්බං, න හත්ථතො මුත්තමත්තෙති. සබ්බඅට්ඨකථාසු ච දුකූලාදීනං පක්ඛිපනෙ හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකස්ස වුත්තත්තා න තං පටික්ඛිපිතුං සක්කා. අට්ඨකථාප්පමාණෙන පනෙතං ගහෙතබ්බං, යුත්ති පනෙත්ථ පණ්ඩිතෙහි පුබ්බාපරං සංසන්දිත්වා උද්ධාරෙතබ්බා.

පලිබුජ්ඣිස්සතීති නිවාරෙස්සති. වුත්තනයෙන පාරාජිකන්ති හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජිකං. නෙව අවහාරො, න ගීවාති අත්තනො භාජනත්තා ¶ වුත්තං, අනාපත්තිමත්තමෙව වුත්තං, න පන එවං විචාරිතන්ති අධිප්පායො. බහිගතං නාම හොතීති තතො පට්ඨාය තෙලස්ස අට්ඨානතො අධොමුඛභාවතො ච බහිගතං නාම හොති. අන්තො පට්ඨාය ඡිද්දෙ කරියමානෙ තෙලස්ස නික්ඛමිත්වා ගතගතට්ඨානං භාජනසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති ආහ ‘‘බාහිරන්තතො පාදග්ඝනකෙ ගළිතෙ පාරාජික’’න්ති. යථා තථා වා කතස්සාති බාහිරන්තතො වා අබ්භන්තරන්තතො වා පට්ඨාය කතස්ස. මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා කතඡිද්දෙති මජ්ඣෙ ථොකං කපාලං ඨපෙත්වා පච්ඡා තං ඡින්දන්තෙන කතඡිද්දෙ.

පත්ථීනස්ස ඛාදනං ඉතරස්ස පානඤ්ච සප්පිආදීනං පරිභොගොති ආහ ‘‘අඛාදිතබ්බං වා අපාතබ්බං වා කරොතී’’ති. කස්මා පනෙත්ථ දුක්කටං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඨානාචාවනස්ස නත්ථිතාය දුක්කට’’න්ති. පුරිමද්වයන්ති භෙදනං ඡඩ්ඩනඤ්ච. කුම්භිජජ්ජරකරණෙනාති පුණ්ණකුම්භියා ජජ්ජරකරණෙන. මාතිකාඋජුකරණෙනාති උදකපුණ්ණාය මාතිකාය උජුකරණෙන. එකලක්ඛණන්ති භෙදනං කුම්භියා ජජ්ජරකරණෙන, ඡඩ්ඩනං මාතිකාය උජුකරණෙන ච සද්ධිං එකසභාවං. පච්ඡිමං පන ද්වයන්ති ඣාපනං අපරිභොගකරණඤ්ච. එත්ථ එවං විනිච්ඡයං වදන්තීති එතස්මිං මහාඅට්ඨකථායං වුත්තෙ අත්ථෙ එකෙ ආචරියා එවං විනිච්ඡයං වදන්ති. පච්ඡිමද්වයං සන්ධාය වුත්තන්ති එත්ථ පුරිමපදද්වයෙ විනිච්ඡයො හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති තත්ථ කිඤ්චි අවත්වා පච්ඡිමපදද්වයං සන්ධාය ‘‘ඨානාචාවනස්ස නත්ථිතාය දුක්කට’’න්ති ඉදං වුත්තන්ති අධිප්පායො ¶ . ථෙය්යචිත්තෙනාති අත්තනො වා පරස්ස වා කාතුකාමතාවසෙන උප්පන්නථෙය්යචිත්තෙන. විනාසෙතුකාමතායාති හත්ථපාදාදීනි ඡින්දන්තො විය කෙවලං විනාසෙතුකාමතාය. වුත්තනයෙන භින්දන්තස්ස වා ඡඩ්ඩෙන්තස්ස වාති මුග්ගරෙන පොථෙත්වා භින්දන්තස්ස වා උදකං වා වාලිකං වා ආකිරිත්වා උත්තරාපෙන්තස්ස වාති අත්ථො. අයුත්තන්ති චෙති පාළියං පුරිමද්වයෙපි දුක්කටස්සෙව වුත්තත්තා ‘‘පුරිමද්වයෙ පාරාජික’’න්ති ඉදං අයුත්තන්ති යදි තුම්හාකං සියාති අත්ථො. නාති අයුත්තභාවං නිසෙධෙත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අඤ්ඤථා ගහෙතබ්බත්ථතො’’ති.

එවමෙකෙ වදන්තීති හෙට්ඨා වුත්තස්ස අත්ථනයස්ස අත්තනා අනභිමතභාවං දස්සෙත්වා සයං අඤ්ඤථාපි පාළිං අට්ඨකථඤ්ච සංසන්දිත්වා අත්ථං දස්සෙතුකාමො ¶ අයං පනෙත්ථ සාරොතිආදිමාහ. අචාවෙතුකාමොවාති ථෙය්යචිත්තෙන ඨානා අචාවෙතුකාමොව. අඡඩ්ඩෙතුකාමොයෙවාති එත්ථාපි ථෙය්යචිත්තෙනාති සම්බන්ධිතබ්බං. ඉදඤ්හි ථෙය්යචිත්තපක්ඛං සන්ධාය වුත්තං නාසෙතුකාමතාපක්ඛස්ස වක්ඛමානත්තා. තෙනෙවාහ නාසෙතුකාමතාපක්ඛෙ පනාතිආදි. ඉතරථාපි යුජ්ජතීති ථෙය්යචිත්තාභාවා ඨානා චාවෙතුකාමස්සාපි දුක්කටං යුජ්ජතීති වුත්තං හොති.

භූමට්ඨකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

96. ආකාසට්ඨකථායං අන්තොවත්ථුම්හීති පරික්ඛිත්තස්ස වත්ථුස්ස අන්තො. අන්තොගාමෙති පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස අන්තො. අපරික්ඛිත්තෙ පන වත්ථුම්හි ගාමෙ වා ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං. අටවිමුඛං කරොති…පෙ… රක්ඛතීති තෙන පයොගෙන තස්ස ඉච්ඡිතට්ඨානං ආගතත්තා රක්ඛති. ගාමතො නික්ඛන්තස්සාති පරික්ඛිත්තගාමතො නික්ඛන්තස්ස. කපිඤ්ජරො නාම අඤ්ඤමඤ්ඤං යුජ්ඣාපනත්ථාය බාලජනෙහි පොසාවනියපක්ඛිජාති.

97. වෙහාසට්ඨකථායං ඡින්නමත්තෙ මුත්තමත්තෙති යථා ඡින්නං මුත්තඤ්ච පකතිට්ඨානෙ න තිට්ඨති, තථා ඡෙදනං මොචනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං.

98. උදකට්ඨකථායං ¶ සන්දමානඋදකෙ නික්ඛිත්තං න තිට්ඨතීති ආහ ‘‘අසන්දනකෙ උදකෙ’’ති. අනාපත්තීති හත්ථවාරපදවාරෙසු දුක්කටාපත්තියා අභාවං සන්ධාය වුත්තං. කඩ්ඪතීති හෙට්ඨතො ඔසාරෙති. සකලමුදකන්ති දණ්ඩෙන ඵුට්ඨොකාසගතං සකලමුදකං. න උදකං ඨානන්ති අත්තනා කතට්ඨානස්ස අට්ඨානත්තා. පදුමිනියන්ති පදුමගච්ඡෙ. කලාපබන්ධන්ති හත්ථකවසෙන ඛුද්දකං කත්වා බද්ධං කලාපබද්ධං. භාරබද්ධං නාම සීසභාරාදිවසෙන බද්ධං. මුළාලන්ති කන්දං. පත්තං වා පුප්ඵං වාති ඉදං කද්දමස්ස අන්තො ¶ පවිසිත්වා ඨිතං සන්ධාය වුත්තං. නිද්ධමනතුම්බන්ති වාපියා උදකස්ස නික්ඛමනනාළං. උදකවාහකන්ති මහාමාතිකං. අවහාරෙන සො න කාරෙතබ්බොති ඉමිනා පාණං ජීවිතා වොරොපනෙ ආපත්තියා සබ්බත්ථ න මුච්චතීති දීපෙති. මාතිකං ආරොපෙත්වාති ඛුද්දකමාතිකං ආරොපෙත්වා. මරිත්වා…පෙ… තිට්ඨන්තීති එත්ථ මතමච්ඡානංයෙව තෙසං සන්තකත්තා අමතෙ ගණ්හන්තස්ස නත්ථි අවහාරො.

99. නාවට්ඨකථායං ථුල්ලච්චයම්පි පාරාජිකම්පි හොතීති එත්ථ පඨමං ඨානා අචාවෙත්වා මුත්තෙ ථුල්ලච්චයං, පඨමං පන ඨානා චාවෙත්වා මුත්තෙ පාරාජිකන්ති වෙදිතබ්බං. පාසෙ බද්ධසූකරො වියාතිආදිනා වුත්තං සන්ධායාහ ‘‘තත්ථ යුත්ති පුබ්බෙ වුත්තාඑවා’’ති. විපන්නට්ඨනාවාති විසමවාතෙහි දෙසන්තරං පලාතා, භිජ්ජිත්වා වා විනාසං පත්වා උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා හෙට්ඨා භූමිතලං අප්පත්වා සාමිකෙහි ච අපරිච්චත්තාලයා වුච්චති. බලවා ච වාතො ආගම්මාති ඉමිනා අසති වාතෙ අයං පයොගො කතොති දස්සෙති. පුග්ගලස්ස නත්ථි අවහාරොති සුක්ඛමාතිකායං උජුකරණනයෙන වුත්තං. තං අත්තනො පාදෙන අනක්කමිත්වා හත්ථෙන ච අනුක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤස්මිං දණ්ඩාදීසු බන්ධිත්වා ඨපිතෙ යුජ්ජති, අත්තනො පාදෙන අක්කමිත්වා හත්ථෙන ච උක්ඛිපිත්වා ඨිතස්ස පන බලවවාතෙන ඡත්තචීවරාදීසු පහටෙසු පකතිං විජහිත්වා දළ්හතරං අක්කමනගහණාදිපයොගො අභිනවො කාතබ්බො සියා. ඉතරථා ඡත්තචීවරාදීනි වා විගච්ඡන්ති, අවහාරකො වා සයං පතිස්සති, නාවා ච තදා න ගමිස්සති. තස්මා ඊදිසෙ අභිනවප්පයොගෙ සති අවහාරෙන භවිතබ්බං. සුක්ඛමාතිකායං උජුකතාය උදකාගමනකාලෙ කාතබ්බකිච්චං නත්ථීති තං ඉධ නිදස්සනං න හොති. දාසං පන පකතියා පලායන්තං ‘‘සීඝං යාහී’’ති වත්වා පකතිගමනතො තුරිතගමනුප්පාදනාදිනා ඉධ නිදස්සනෙන භවිතබ්බන්ති අම්හාකං ඛන්ති ¶ , වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. වාතෙ ආගතෙපි යත්ථ අතිලහුකත්තා නාවාය කඤ්චි පයොගං අකත්වා පකතියා අවහාරකො තිට්ඨති, තත්ථිදං අට්ඨකථායං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

100. යානට්ඨකථායං ¶ උභොසු පස්සෙසූති චතුන්නං ථම්භානං උපරි චතුරස්සං දාරුසඞ්ඝාටං ආරොපෙත්වා තස්ස වාමදක්ඛිණපස්සෙසු උභොසු වාතාතපාදිපරිස්සයවිනොදනත්ථං ගරුළපක්ඛිනො උභො පක්ඛා විය කතා සන්දමානිකා. දුකයුත්තස්සාති ද්වීහි ගොණෙහි යුත්තස්ස. අයුත්තකන්ති ගොණෙහි අයුත්තං. කප්පකතාති ද්වින්නං සිඛානං සන්ධිට්ඨානෙ ගොසිඞ්ගානි විය ද්වෙ කොටියො ඨපෙත්වා උපත්ථම්භනී කප්පකතා නාම, සා ද්වීහිපි කොටීහි භූමියං පතිට්ඨාති, තෙනාහ ‘‘ඡ ඨානානී’’ති. තීණි වා චත්තාරි වා ඨානානීති අකප්පකතාය උපත්ථම්භනියා ච ද්වින්නං චක්කානඤ්ච වසෙන තීණි ඨානානි, කප්පකතාය වසෙන චත්තාරි ඨානානි, තථා පථවියං ඨපිතස්ස තීණි ඨානානීති සම්බන්ධො. අක්ඛසීසෙහීති අක්ඛදාරුනො ද්වීහි කොටීහි. අක්ඛුද්ධීහීති අක්ඛදාරුනා සම්පටිච්ඡකා හෙට්ඨිමභාගෙ කප්පකතා ද්වෙ දාරුඛණ්ඩා අක්ඛුද්ධියො නාම, තාසං කප්පකතානං ද්වින්නං කප්පසීසානි චත්තාරි ඉධ ‘‘අක්ඛුද්ධියො’’ති වුච්චන්ති, තෙනාහ ‘‘චතූහි ච අක්ඛුද්ධීහී’’ති. තාහි පතිට්ඨිතාහි පතිට්ඨිතට්ඨානානි චත්තාරි ධුරෙන පතිට්ඨිතට්ඨානං එකන්ති පඤ්ච ඨානානි හොන්ති. උද්ධියොව ‘‘උද්ධිඛාණුකා’’ති වුත්තා, උද්ධිඛාණුකානං අභාවෙ අක්ඛසීසානං පතිට්ඨානොකාසං දස්සෙන්තො ආහ සමමෙව බාහං කත්වාතිආදි. තත්ථ සමමෙවාති උද්ධියො හෙට්ඨා අනොලම්බෙත්වා බාහුනො හෙට්ඨිමභාගං සමං කත්වා ද්වින්නං බාහුදාරූනං මජ්ඣෙ අක්ඛසීසප්පමාණෙන ඡිද්දං කත්වා තත්ථ අක්ඛසීසානි පවෙසිතානි හොන්ති, තෙන බාහානං හෙට්ඨාභාගං සබ්බං භූමිං ඵුසිත්වා තිට්ඨති, තෙනාහ ‘‘සබ්බං පථවිං ඵුසිත්වා තිට්ඨතී’’ති. සෙසං නාවායං වුත්තසදිසන්ති ඉමිනා යදි පන තං එවං ගච්ඡන්තං පකතිගමනං පච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤං දිසාභාගං නෙති, පාරාජිකං. සයමෙව යං කිඤ්චි ඨානං සම්පත්තං ඨානා අචාලෙන්තොව වික්කිණිත්වා ගච්ඡති, නෙවත්ථි අවහාරො, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති ඉමං නයං අතිදිසති.

101. භාරට්ඨකථායං භාරට්ඨන්ති මාතිකාපදස්ස භාරො නාමාති ඉදං අත්ථදස්සනන්ති ආහ ‘‘භාරොයෙව භාරට්ඨ’’න්ති. පුරිමගලෙති ගලස්ස පුරිමභාගෙ. ගලවාටකොති ගීවාය උපරිමගලවාටකො. උරපරිච්ඡෙදමජ්ඣෙති ¶ උරපරියන්තස්ස මජ්ඣෙ. සාමිකෙහි අනාණත්තොති ඉදං යදි ¶ සාමිකෙහි ‘‘ඉමං භාරං නෙත්වා අසුකට්ඨානෙ දෙහී’’ති ආණත්තො භවෙය්ය, තදා තෙන ගහිතභණ්ඩං උපනික්ඛිත්තං සියා, තඤ්ච ථෙය්යචිත්තෙන සීසාදිතො ඔරොපෙන්තස්සාපි අවහාරො න සියා, සාමිකානං පන ධුරනික්ඛෙපෙ එව සියාති තතො උපනික්ඛිත්තභණ්ඩභාවතො වියොජෙතුං වුත්තං, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘තෙහි පන අනාණත්තත්තා පාරාජික’’න්ති. ඝංසන්තොති සීසතො අනුක්ඛිපන්තො, යදි උක්ඛිපෙය්ය, උක්ඛිත්තමත්තෙ පාරාජිකං, තෙනාහ සීසතො කෙසග්ගමත්තම්පීතිආදි. යො චායන්ති යො අයං විනිච්ඡයො.

102. ආරාමට්ඨකථායං ආරාමං අභියුඤ්ජතීති ඉදං අභියොගකරණං පරෙසං භූමට්ඨභණ්ඩාදීසුපි කාතුං වට්ටතියෙව. ආරාමාදිථාවරෙසු පන යෙභුය්යෙන අභියොගවසෙනෙව ගහණසම්භවතො එත්ථෙව පාළියං අභියොගො වුත්තො, ඉති ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථාපි සක්කා ඤාතුන්ති ගහෙතබ්බං. අදින්නාදානස්ස පයොගත්තාති සහපයොගමාහ. වත්ථුම්හියෙව කතපයොගත්තා සහපයොගවසෙන හෙතං දුක්කටං. සයම්පීති අභියුඤ්ජකොපි. ‘‘කිං කරොමි කිං කරොමී’’ති එවං කිඞ්කාරමෙව පටිස්සුණන්තො විය චරතීති කිඞ්කාරපටිස්සාවී, තස්ස භාවො කිඞ්කාරපටිස්සාවිභාවො, තස්මිං, අත්තනො වසවත්තිභාවෙති වුත්තං හොති. උක්කොචන්ති ලඤ්ජං. සබ්බෙසං පාරාජිකන්ති කූටවිනිච්ඡයිකාදීනං. අයං වත්ථුසාමීතිආදිකස්ස උභින්නං ධුරනික්ඛෙපකරණහෙතුනො පයොගස්ස කරණක්ඛණෙව පාරාජිකං හොතීති වෙදිතබ්බං. සචෙ පන සාමිකස්ස විමති ච ධුරනික්ඛෙපො ච කමෙන උප්පජ්ජන්ති, පයොගසමුට්ඨාපකචිත්තක්ඛණෙ පාරාජිකමෙව හොති, න ථුල්ලච්චයං. යදි විමතියෙව උප්පජ්ජති, තදා ථුල්ලච්චයමෙවාති වෙදිතබ්බං, අයං නයො සබ්බත්ථ යථානුරූපං ගහෙතබ්බො. ධුරනික්ඛෙපවසෙනෙව පරාජයොති සාමිකො ‘‘අහං න මුච්චාමී’’ති ධුරං අනික්ඛිපන්තො අට්ටො පරාජිතො නාම න හොතීති දස්සෙති.

103. විහාරට්ඨකථායං ¶ විහාරන්ති උපචාරසීමාසඞ්ඛාතං සකලං විහාරං. පරිවෙණන්ති තස්ස විහාරස්ස අබ්භන්තරෙ විසුං විසුං පාකාරාදිපරිච්ඡින්නට්ඨානං. ආවාසන්ති එකං ආවසථමත්තං. ගණසන්තකෙ පරිච්ඡින්නසාමිකත්තා සක්කා ධුරං නික්ඛිපාපෙතුන්ති ආහ ‘‘දීඝභාණකාදිභෙදස්ස පන ගණස්සා’’ති. ඉධාපි සචෙ එකොපි ධුරං න නික්ඛිපති, රක්ඛතියෙව. එස නයො බහූනං සන්තකෙ සබ්බත්ථ.

104. ඛෙත්තට්ඨකථායං ¶ නිරුම්භිත්වා වාතිආදීසු ගණ්හන්තස්සාති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං, තත්ථ නිරුම්භිත්වා ගහණං නාම වීහිසීසං අච්ඡින්දිත්වා යථාඨිතමෙව හත්ථෙන ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා බීජමත්තස්සෙව ගහණං. එකමෙකන්ති එකං වීහිසීසං. යස්මිං බීජෙ වාතිආදි නිරුම්භිත්වා ගහණාදීසු යථාක්කමං යොජෙතබ්බං. ‘‘තස්මිං බන්ධනා මොචිතමත්තෙ’’ති වචනතො තස්මිං බීජාදිම්හි බන්ධනා මුත්තෙ සති තතො අනපනීතෙපි ඨානන්තරස්ස අභාවා පාරාජිකමෙව. යස්ස පන සීසාදිකස්ස සන්තරාදිනා සහ සංසිබ්බනං වා එකාබද්ධතා වා හොති, තස්ස බන්ධනා මොචිතෙ ථුල්ලච්චයං, ඉතරට්ඨානතො මොචිතෙ පාරාජිකන්ති ගහෙතබ්බං, තෙනාහ වීහිනාළන්තිආදි. සභුසන්ති පලාලසහිතං. ඛීලෙනාති ඛාණුකෙන. එත්ථ ච ඛීලසඞ්කමනාදීසු සහපයොගො ධුරනික්ඛෙපො චාති උභයං සම්භවති. ඛීලසඞ්කමනාදි එත්ථ සහපයොගො. තස්මිඤ්ච කතෙ යදි සාමිකා ධුරං න නික්ඛිපන්ති පුන ගණ්හිතුකාමාව හොන්ති, න තාව අවහාරො, ‘‘ඛීලං සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිං අසුකො රාජවල්ලභො භික්ඛු ගණ්හිතුකාමො’’ති ඤත්වා තස්ස බලං කක්ඛළාදිභාවඤ්ච නිස්සාය ඛීලසඞ්කමනාදිකිරියානිට්ඨානතො පඨමමෙව සාමිකා ධුරං නික්ඛිපන්ති, න අවහාරො එතස්ස පයොගනිට්ඨානතො පුරෙතරමෙව ධුරස්ස නික්ඛිත්තත්තා. යදා පන ඛීලසඞ්කමනාදිපයොගෙනෙව ධුරනික්ඛෙපො හොති, තදායෙව අවහාරො, තෙනෙවෙත්ථ ‘‘තඤ්ච ඛො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙනා’’ති වුත්තං. ඛීලාදීනං සඞ්කමිතභාවං අජානිත්වා සාමිකානං සම්පටිච්ඡනම්පෙත්ථ ධුරනික්ඛෙපොති වෙදිතබ්බො. එවං සබ්බත්ථාති යථාවුත්තමත්ථං රජ්ජුසඞ්කමනාදීසුපි අතිදිසති. යට්ඨින්ති මානදණ්ඩං. එකස්මිං අනාගතෙ ථුල්ලච්චයං, තස්මිං ආගතෙ පාරාජිකන්ති ¶ සචෙ දාරූනි නිඛණිත්වා තත්තකෙනෙව ගණ්හිතුකාමො හොති, අවසානෙ දාරුම්හි පාරාජිකං. සචෙ තත්ථ කණ්ටකසාඛාදීහි පාදානං අන්තරං පටිච්ඡාදෙත්වා කස්සචි අප්පවෙසාරහං කත්වා ගහෙතුකාමො හොති, අවසානසාඛාය පාරාජිකං, තෙනාහ ‘‘සාඛාපරිවාරෙනෙව අත්තනො කාතුං සක්කොතී’’ති, දාරූනි ච නිඛණිත්වා සාඛාපරිවාරඤ්ච කත්වා එව අත්තනො සන්තකං කාතුං සක්කොතීති අත්ථො. ඛෙත්තමරියාදන්ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘කෙදාරපාළි’’න්ති වුත්තං. ඉදඤ්ච ඛීලසඞ්කමනාදිනා ගහණං ආරාමාදීසුපි ලබ්භතෙව.

105. වත්ථුට්ඨකථායං තිණ්ණං පාකාරානන්ති ඉට්ඨකසිලාදාරූනං වසෙන තිණ්ණං පාකාරානං.

106. ගාමට්ඨකථායං ¶ ‘‘ගාමො නාමා’’ති පාළියං න වුත්තං සබ්බසො ගාමලක්ඛණස්ස පුබ්බෙ වුත්තත්තා.

107. අරඤ්ඤට්ඨකථායං විනිවිජ්ඣිත්වාති උජුකමෙව විනිවිජ්ඣිත්වා. ලක්ඛණච්ඡින්නස්සාති අරඤ්ඤසාමිකානං හත්ථතො කිණිත්වා ගණ්හන්තෙහි කතඅක්ඛරාදිසඤ්ඤාණස්ස. ඡල්ලියා පරියොනද්ධන්ති ඉමිනා සාමිකානං නිරාපෙක්ඛතාය චිරඡඩ්ඩිතභාවං දීපෙති, තෙනාහ ‘‘ගහෙතුං වට්ටතී’’ති. යදි සාමිකානං සාපෙක්ඛතා අත්ථි, න වට්ටති. තානි කතානි අජ්ඣාවුත්ථානි ච හොන්තීති තානි ගෙහාදීනි කතානි පරිනිට්ඨිතානි මනුස්සෙහි ච අජ්ඣාවුත්ථානි ච හොන්ති. දාරූනීති ගෙහාදීනං කතත්තා අවසිට්ඨදාරූනි. ගහෙතුං වට්ටතීති සාමිකානං අනාලයත්තා වුත්තං, තෙ ච යදි ගහණකාලෙ දිස්වා සාලයා හුත්වා වාරෙන්ති, ගහෙතුං න වට්ටතියෙව. ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙ දාතබ්බමෙවාති ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘දස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා ගච්ඡන්තස්ස ‘‘දෙහී’’ති අවුත්තෙ අදත්වා ගමනෙ ආපත්ති නත්ථි. පච්ඡාපි තෙහි චොදිතෙ දාතබ්බමෙව.

අදිස්වා ගච්ඡති, භණ්ඩදෙය්යන්ති සුද්ධචිත්තෙන ගතස්ස භණ්ඩදෙය්යං. ආරක්ඛට්ඨානම්පි සුද්ධචිත්තෙන අතික්කමිත්වා ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙපි අවහාරො නත්ථි ¶ ආරක්ඛට්ඨානස්ස අතික්කන්තත්තා. කෙචි පන ‘‘යත්ථ කත්ථචි නීතානම්පි දාරූනං අරඤ්ඤසාමිකානඤ්ඤෙව සන්තකත්තා පුන ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා ගච්ඡති, පාරාජිකමෙවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං ‘‘ආරක්ඛට්ඨානං පත්වා…පෙ… අස්සතියා අතික්කමතී’’ති, සහසා තං ඨානං අතික්කමතීතිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.107) ච ආරක්ඛට්ඨානාතික්කමෙයෙව ආපත්තියා වුච්චමානත්තා, ආරක්ඛට්ඨානාතික්කමමෙව සන්ධාය ‘‘ඉදං පන ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්ස ආකාසෙන ගච්ඡතොපි පාරාජිකමෙවා’’ති වුත්තං. යඤ්ච ‘‘යත්ථ කත්ථචි නීතානම්පි දාරූනං අරඤ්ඤසාමිකානඤ්ඤෙව සන්තකත්තා’’ති කාරණං වුත්තං, තම්පි ආරක්ඛට්ඨානතො බහි පාරාජිකාපජ්ජනස්ස කාරණං න හොති භණ්ඩදෙය්යභාවස්සෙව කාරණත්තා. තෙසං සන්තකත්තෙනෙව හි බහි කතස්සාපි භණ්ඩදෙය්යං ජාතං, ඉතරථා ච භණ්ඩදෙය්යම්පි න සියා සුඞ්කඝාතාතික්කමෙ විය. අද්ධිකෙහි දින්නමෙව සුඞ්කිකානං සන්තකං හොති, නාදින්නං, තෙන තං ඨානං යතො කුතොචි පච්චයතො සුද්ධචිත්තෙන අතික්කන්තස්ස භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොති. ඉධ පන අරඤ්ඤසාමිකානං සන්තකත්තා සබ්බත්ථාපි භණ්ඩදෙය්යමෙව හොති, තෙනෙවෙතං අරඤ්ඤෙ ආරක්ඛට්ඨානං සුඞ්කඝාතතොපි ගරුතරං ¶ ජාතං. යදි හි ආරක්ඛට්ඨානතො බහිපි ථෙය්යචිත්තෙ සති අවහාරො භවෙය්ය, ආරක්ඛට්ඨානං පත්වාතිආදිනා ඨානනියමො නිරත්ථකො සියා යත්ථ කත්ථචි ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙ පාරාජිකන්ති වත්තබ්බතො. තස්මා ආරක්ඛට්ඨානතො බහි ථෙය්යචිත්තෙන ගච්ඡන්තස්ස අවහාරො න භවති එවාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. ඉදං පන ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්සාති යස්මිං පදෙසෙ අතික්කන්තෙ තෙසං අරඤ්ඤං ආරක්ඛට්ඨානඤ්ච අතික්කන්තො නාම හොති, තං පදෙසං ආකාසෙනාපි අතික්කමනවසෙන ගච්ඡන්තස්සාපීති අත්ථො.

108. උදකකථායං මහාකුච්ඡිකා උදකචාටි උදකමණිකො, ‘‘සමෙඛලා චාටි උදකමණිකො’’තිපි වදන්ති. තත්ථාති තෙසු භාජනෙසු. භූතගාමෙන සද්ධිම්පීති පි-සද්දෙන අකප්පියපථවිම්පි සඞ්ගණ්හාති. තළාකරක්ඛණත්ථායාති ‘‘මහොදකං ආගන්ත්වා තළාකමරියාදං මා ඡින්දී’’ති තළාකරක්ඛණත්ථං. නිබ්බහනඋදකන්ති එත්ථ තළාකස්ස එකෙන උන්නතෙන පස්සෙන අධිකජලං නිබ්බහති නිගච්ඡති එතෙනාති ‘‘නිබ්බහන’’න්ති අධිකජලනික්ඛමනමාතිකා ¶ වුච්චති. තත්ථ ගච්ඡමානං උදකං නිබ්බහනඋදකං නාම. නිද්ධමනතුම්බන්ති සස්සාදීනං අත්ථාය ඉට්ඨකාදීහි කතං උදකනික්ඛමනපනාළි. මරියාදං දුබ්බලං කත්වාති එත්ථ දුබ්බලං අකත්වාපි යථාවුත්තප්පයොගෙ කතෙ මරියාදං ඡින්දිත්වා නික්ඛන්තඋදකග්ඝානුරූපෙන අවහාරෙන කත්තබ්බමෙව. යත්තකං තප්පච්චයා සස්සං උප්පජ්ජතීති බීජකසිකම්මාදිබ්බයං ඨපෙත්වා යං අධිකලාභං උප්පජ්ජති, තං සන්ධාය වුත්තං. න හි තෙහි කාතබ්බං වයකරණම්පි එතස්ස දාතබ්බං. ඉදඤ්ච තරුණසස්සෙ ජාතෙ උදකං විනාසෙන්තස්ස යුජ්ජති, සස්සෙ පන සබ්බථා අකතෙයෙව උදකං විනාසෙන්තෙන ච උදකග්ඝමෙව දාතබ්බං, න තප්පච්චයා සකලං සස්සං තෙන විනාසිතභණ්ඩස්සෙව භණ්ඩදෙය්යත්තා, ඉතරථා වාණිජ්ජාදිඅත්ථාය පරෙහි ඨපිතභණ්ඩං අවහරන්තස්ස තදුභයම්පි ගහෙත්වා භණ්ඩග්ඝං කාතබ්බං සියා, තඤ්ච න යුත්තන්ති අම්හාකං ඛන්ති. සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙනාති එත්ථ එකස්ස සන්තකෙ තළාකෙ ඛෙත්තෙ ච ජාතෙ තස්සෙව ධුරනික්ඛෙපෙන පාරාජිකං, යදි පන තං තළාකං සබ්බසාධාරණං, ඛෙත්තානි පාටිපුග්ගලිකානි, තස්ස තස්ස පුග්ගලස්සෙව ධුරනික්ඛෙපෙ අවහාරො, අථ ඛෙත්තානිපි සබ්බසාධාරණානි, සබ්බෙසං ධුරනික්ඛෙපෙයෙව පාරාජිකං, නාසතීති දට්ඨබ්බං.

අනිග්ගතෙති අනික්ඛන්තෙ, තළාකෙයෙව ඨිතෙති අත්ථො. පරෙසං මාතිකාමුඛන්ති ඛුද්දකමාතිකාමුඛං. අසම්පත්තෙවාති තළාකතො නික්ඛමිත්වා මහාමාතිකායං එව ඨිතෙ. අනික්ඛන්තෙ බද්ධා සුබද්ධාති තළාකතො අනික්ඛන්තෙ භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොති සබ්බසාධාරණත්තා උදකස්සාති ¶ අධිප්පායො. නික්ඛන්තෙ පන පාටිපුග්ගලිකං හොතීති ආහ ‘‘නික්ඛන්තෙ බද්ධා භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති. ඉධ පන ඛුද්දකමාතිකායං අප්පවිට්ඨත්තා අවහාරො න ජාතො, ‘‘තළාකතො අනිග්ගතෙ පරෙසං මාතිකාමුඛං අසම්පත්තෙවා’’ති හෙට්ඨා වුත්තස්ස විකප්පද්වයස්ස ‘‘අනික්ඛන්තෙ බද්ධා සුබද්ධා, නික්ඛන්තෙ බද්ධා භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති ඉදං ද්වයං යථාක්කමෙන යොජනත්ථං වුත්තං. නත්ථි අවහාරොති එත්ථ ‘‘අවහාරො නත්ථි, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතී’’ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං. වත්ථුං…පෙ… න සමෙතීති එත්ථ තළාකගතඋදකස්ස සබ්බසාධාරණත්තා පරසන්තකවත්ථු න හොතීති අධිප්පායො.

109. දන්තකට්ඨකථායං ¶ තතො පට්ඨාය අවහාරො නත්ථීති ‘‘යථාසුඛං භික්ඛුසඞ්ඝො පරිභුඤ්ජතූ’’ති අභාජෙත්වාව යාවදිච්ඡකං ගහණත්ථමෙව ඨපිතත්තා අරක්ඛිතත්තා සබ්බසාධාරණත්තා ච අඤ්ඤං සඞ්ඝිකං විය න හොතීති ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්සාපි නත්ථි අවහාරො. ඛාදන්තු, පුන සාමණෙරා ආහරිස්සන්තීති කෙචි ථෙරා වදෙය්යුන්ති යොජෙතබ්බං.

110. වනප්පතිකථායං සන්ධාරිතත්තාති ඡින්නස්ස රුක්ඛස්ස පතිතුං ආරද්ධස්ස සන්ධාරණමත්තෙන වුත්තං, න පන මරිචවල්ලිආදීහි පුබ්බෙ වෙඨෙත්වා ඨිතභාවෙන. තාදිසෙ හි ඡින්නෙපි අවහාරො නත්ථි අරඤ්ඤට්ඨකථායං වෙඨිතවල්ලියං විය. උජුකමෙව තිට්ඨතීති ඉමිනා සබ්බසො ඡින්දනමෙව වල්ලිආදීහි අසම්බද්ධස්ස රුක්ඛස්ස ඨානාචාවනං පුබ්බෙ විය ආකාසාදීසු ඵුට්ඨසකලපදෙසතො මොචනන්ති ආවෙණිකමිධ ඨානාචාවනං දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘රුක්ඛභාරෙන කිඤ්චිදෙව භස්සිත්වා ඨිතත්තා හොතියෙව ඨානාචාවන’’න්ති වදන්ති, තන්න, රුක්ඛෙන ඵුට්ඨස්ස සකලස්ස ආකාසපදෙසස්ස පඤ්චහි ඡහි වා ආකාරෙහි අනතික්කමිතත්තා. වාතමුඛං සොධෙතීති යථා වාතො ආගන්ත්වා රුක්ඛං පාතෙති, එවං වාතස්ස ආගමනමග්ගං රුන්ධිත්වා ඨිතානි සාඛාගුම්බාදීනි ඡින්දිත්වා අපනෙන්තො සොධෙති. මණ්ඩූකකණ්ටකං වාති මණ්ඩූකානං නඞ්ගුට්ඨෙ අග්ගකොටියං ඨිතකණ්ටකන්ති වදන්ති, එකෙ ‘‘විසමච්ඡකණ්ටක’’න්තිපි වදන්ති.

111. හරණකකථායං ¶ හරණකන්ති වත්ථුසාමිනා හරියමානං. සො ච පාදං අග්ඝති, පාරාජිකමෙවාති ‘‘අන්තං න ගණ්හිස්සාමී’’ති අසල්ලක්ඛිතත්තා සාමඤ්ඤතො ‘‘ගණ්හිස්සාමි එත’’න්ති සල්ලක්ඛිතස්සෙව පටස්ස එකදෙසතාය තම්පි ගණ්හිතුකාමොවාති පාරාජිකං වුත්තං. සභණ්ඩහාරකන්ති සහභණ්ඩහාරකං, සකාරාදෙසස්ස විකප්පත්තා සහ සද්දොව ඨිතො, භණ්ඩහාරකෙන සහ තං භණ්ඩන්ති අත්ථො. සාසඞ්කොති ‘‘යදි උපසඞ්කමිත්වා ¶ භණ්ඩං ගණ්හිස්සාමි, ආවුධෙන මං පහරෙය්යා’’ති භයෙන සඤ්ජාතාසඞ්කො. එකමන්තං පටික්කම්මාති භයෙනෙව අනුපගන්ත්වා මග්ගතො සයං පටික්කම්ම. සන්තජ්ජෙත්වාති ඵරුසවාචාය චෙව ආවුධපරිවත්තනාදිකායවිකාරෙන ච සන්තජ්ජෙත්වා. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති අපරිග්ගහිතකං. ආලයෙන අනධිමුත්තම්පි භණ්ඩං අනජ්ඣාවුත්ථකං නාම හොතීති ආහ ‘‘ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බ’’න්ති, ඉමිනා පඨමං පරිච්චත්තාලයානම්පි යදි පච්ඡාපි සකසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, තෙසඤ්ඤෙව තං භණ්ඩං හොති, බලක්කාරෙනාපි සකසඤ්ඤාය තස්ස ගහණෙ දොසො නත්ථි, අදදන්තස්සෙව අවහාරොති දස්සෙති. යදි පන සාමිනො ‘‘පරිච්චත්තං මයා පඨමං, ඉදානි මම සන්තකං වා එතං, නො’’ති ආසඞ්කා හොති, බලක්කාරෙන ගහෙතුං න වට්ටති සකසඤ්ඤාබලෙනෙව පුන ගහෙතබ්බභාවස්ස ආපන්නත්තා. ‘‘අදෙන්තස්ස පාරාජික’’න්ති වචනතො චොරස්ස සකසඤ්ඤාය විජ්ජමානායපි සාමිකෙසු සාලයෙසු අදාතුං න වට්ටතීති දීපිතං හොති. අඤ්ඤෙසූති මහාපච්චරියාදීසු. විචාරණායෙව නත්ථීති ඉමිනා තත්ථාපි පටික්ඛෙපාභාවතො අයමෙව අත්ථොති දස්සෙති.

112. උපනිධිකථායං සඞ්ගොපනත්ථාය අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩස්ස ගුත්තට්ඨානෙ පටිසාමනප්පයොගං විනා නාහං ගණ්හාමීතිආදිනා අඤ්ඤස්මිං පයොගෙ අකතෙ රජ්ජසඞ්ඛොභාදිකාලෙ ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමි, න මය්හං දානි දස්සතී’’ති උභොහිපි සකසකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ධුරනික්ඛෙපෙ කතෙපි අවහාරො නත්ථි. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පාරාජිකමෙව පටිසාමනප්පයොගස්ස කතත්තා’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, න සාරතො පච්චෙතබ්බං. පටිසාමනකාලෙ හිස්ස ථෙය්යචිත්තං නත්ථි, ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමී’’ති ථෙය්යචිත්තුප්පත්තික්ඛණෙ පන සාමිනො ධුරනික්ඛෙපචිත්තුප්පත්තියා හෙතුභූතො කායවචීපයොගො නත්ථි, යෙන සො ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. න හි අකිරියසමුට්ඨානායං ආපත්තීති. දානෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාවාති අවහාරං සන්ධාය අවුත්තත්තා නාහං ගණ්හාමීතිආදිනා මුසාවාදකරණෙ පාචිත්තියමෙව හොති, න දුක්කටං ¶ ථෙය්යචිත්තාභාවෙන සහපයොගස්සාපි අභාවතොති ගහෙතබ්බං. යදිපි මුඛෙන දස්සාමීති වදති…පෙ… පාරාජිකන්ති එත්ථ කතරපයොගෙන ආපත්ති, න තාව පඨමෙන භණ්ඩපටිසාමනප්පයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තාභාවා, නාපි ‘‘දස්සාමී’’ති ¶ කථනප්පයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තෙ විජ්ජමානෙපි පයොගස්ස කප්පියත්තාති? වුච්චතෙ – සාමිනා ‘‘දෙහී’’ති බහුසො යාචියමානොපි අදත්වා යෙන පයොගෙන අත්තනො අදාතුකාමතං සාමිකස්ස ඤාපෙති, යෙන ච සො ‘‘අදාතුකාමො අයං වික්ඛිපතී’’ති ඤත්වා ධුරං නික්ඛිපති, තෙනෙව පයොගෙනස්ස ආපත්ති. න හෙත්ථ උපනික්ඛිත්තභණ්ඩෙ පරියායෙන මුත්ති අත්ථි. අදාතුකාමතාය හි කදා තෙ දින්නං, කත්ථ තෙ දින්නන්තිආදිපරියායවචනෙනාපි සාමිකස්ස ධුරෙ නික්ඛිපාපිතෙ ආපත්තියෙව. තෙනෙව අට්ඨකථායං වුත්තං – ‘‘කිං තුම්හෙ භණථ…පෙ… එවං උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජික’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.111). පරසන්තකස්ස පරෙහි ගණ්හාපනෙ එව පරියායතො මුත්ති, න සබ්බත්ථාති ගහෙතබ්බං. අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තත්තාති එත්ථ අත්තනො හත්ථෙ සාමිනා දින්නතාය භණ්ඩාගාරිකට්ඨානෙ ඨිතත්තා ච ඨානාචාවනෙපි නත්ථි අවහාරො, ථෙය්යචිත්තෙන පන ගහණෙ දුක්කටතො න මුච්චතීති වෙදිතබ්බං.

එසෙව නයොති උද්ධාරෙයෙව චොරස්ස පාරාජිකං, කස්මා? අඤ්ඤෙහි සාධාරණස්ස අභිඤ්ඤාණස්ස වුත්තත්තා. අඤ්ඤං තාදිසමෙව ගණ්හන්තෙ යුජ්ජතීති සඤ්ඤාණතො ඔකාසතො ච තෙන සදිසමෙව අඤ්ඤං ගණ්හන්තෙ යුජ්ජති, චොරෙන සල්ලක්ඛිතප්පදෙසතො තං අපනෙත්වා කෙහිචි තත්ථ තාදිසෙ අඤ්ඤස්මිං පත්තෙ ඨපිතෙ තං ගණ්හන්තෙයෙව යුජ්ජතීති අධිප්පායො, තෙන චොරෙන දිවා සල්ලක්ඛිතපත්තං අඤ්ඤත්ථ අපනෙත්වා තදඤ්ඤෙ තාදිසෙ පත්තෙ තත්ථ ඨපිතෙපි චොරස්ස පච්ඡා රත්තිභාගෙ උප්පජ්ජමානං ථෙය්යචිත්තං දිවා සල්ලක්ඛිතප්පදෙසෙ ඨපිතං අඤ්ඤං තාදිසං පත්තමෙව ආලම්බිත්වා උප්පජ්ජතීති දස්සිතං හොති. පදවාරෙනාති ථෙරෙන නීහරිත්වා දින්නං පත්තං ගහෙත්වා ගච්ඡතො චොරස්ස පදවාරෙන. අතාදිසමෙව ගණ්හන්තෙ යුජ්ජතීති අතාදිසස්ස ථෙරෙන ගහණක්ඛණෙ අවහාරාභාවතො පච්ඡා හත්ථපත්තං ‘‘ත’’න්ති වා ‘‘අඤ්ඤ’’න්ති වා සඤ්ඤාය ‘‘ඉදං ගහෙත්වා ගච්ඡාමී’’ති ගමනෙ පදවාරෙනෙව අවහාරො යුජ්ජතීති අධිප්පායො.

පාරාජිකං නත්ථීති පදවාරෙපි පාරාජිකං නත්ථි උපනිධිභණ්ඩෙ වියාති ගහෙතබ්බං. ගාමද්වාරන්ති බහිගාමෙ විහාරස්ස පතිට්ඨිතත්තා ගාමප්පවෙසස්ස ආරම්භප්පදෙසදස්සනවසෙන වුත්තං, අන්තොගාමන්ති අත්ථො. ද්වින්නම්පි උද්ධාරෙයෙව ¶ පාරාජිකන්ති ථෙරස්ස අභණ්ඩාගාරිකත්තා වුත්තං. යදි හි සො භණ්ඩාගාරිකො භවෙය්ය, සබ්බම්පි උපනික්ඛිත්තමෙව සියා, උපනික්ඛිත්තභණ්ඩෙ ච ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතොපි න තාව ථෙරස්ස අවහාරො හොති, චොරස්සෙව අවහාරො. උභින්නම්පි දුක්කටන්ති ¶ ථෙරස්ස අත්තනො සන්තකතාය චොරස්ස සාමිකෙන දින්නත්තා අවහාරො න ජාතො, උභින්නම්පි අසුද්ධචිත්තෙන ගහිතත්තා දුක්කටන්ති අත්ථො.

ආණත්තියා ගහිතත්තාති ‘‘පත්තචීවරං ගණ්හා’’ති එවං ථෙරෙන කතආණත්තියා ගහිතත්තා. අටවිං පවිසති, පදවාරෙන කාරෙතබ්බොති ‘‘පත්තචීවරං ගණ්හ, අසුකං නාම ගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ථෙරෙන විහාරතො පට්ඨාය ගාමමග්ගෙපි සකලෙපි ගාමෙ විචරණස්ස නියමිතත්තා මග්ගතො ඔක්කම්ම ගච්ඡන්තස්සෙව පදවාරෙන ආපත්ති වුත්තා. විහාරස්ස හි පරභාගෙ උපචාරතො පට්ඨාය යාව තස්ස ගාමස්ස පරතො උපචාරො, තාව සබ්බං දහරස්ස ථෙරාණත්තියා සඤ්චරණූපචාරොව හොති, න පන තතො පරං. තෙනෙව ‘‘උපචාරාතික්කමෙ පාරාජිකං. ගාමූපචාරාතික්කමෙ පාරාජික’’න්ති ච වුත්තං. පටිනිවත්තනෙ චීවරධොවනාදිඅත්ථාය පෙසනෙපි එසෙව නයො. අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වාති එත්ථ විහාරං පවිසිත්වා සීසාදීසු භාරං භූමියං අනික්ඛිපිත්වා තිට්ඨන්තො වා නිසීදන්තො වා විස්සමිත්වා ථෙය්යචිත්තෙ වූපසන්තෙ පුන ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා ගච්ඡති චෙ, පාදුද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො. සචෙ භූමියං නික්ඛිපිත්වා පුන තං ගහෙත්වා ගච්ඡති, උද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො. කස්මා? ආණාපකස්ස ආණත්තියා යං කත්තබ්බං, තස්ස තාවතා පරිනිට්ඨිතත්තා. ‘‘අසුකං නාම ගාම’’න්ති අනියමෙත්වා ‘‘අන්තොගාමං ගමිස්සාමා’’ති අවිසෙසෙන වුත්තෙ විහාරසාමන්තා පුබ්බෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨපුබ්බා සබ්බෙ ගොචරගාමාපි ඛෙත්තමෙවාති වදන්ති. සෙසන්ති මග්ගුක්කමනවිහාරාභිමුඛගමනාදි සබ්බං. පුරිමසදිසමෙවාති අනාණත්තියා ගහිතෙපි සාමිකස්ස කථෙත්වා ගහිතත්තා හෙට්ඨා වුත්තවිහාරූපචාරාදි සබ්බං ඛෙත්තමෙවාති කත්වා වුත්තං. එසෙව නයොති අන්තරාමග්ගෙ ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වාතිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.112) වුත්තං නයං අතිදිසති.

නිමිත්තෙ වා කතෙති චීවරං මෙ කිලිට්ඨං, කො නු ඛො රජිත්වා දස්සතීතිආදිනා නිමිත්තෙ කතෙ. වුත්තනයෙනෙවාති අනාණත්තස්ස ථෙරෙන ¶ සද්ධිං පත්තචීවරං ගහෙත්වා ගමනවාරෙ වුත්තනයෙනෙව. එකපස්සෙති විහාරස්ස මහන්තතාය අත්තානං අදස්සෙත්වා එකස්මිං පස්සෙ. ථෙය්යචිත්තෙන පරිභුඤ්ජන්තො ජීරාපෙතීති ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙ ඨානාචාවනං අකත්වා නිවත්ථපාරුතනීහාරෙනෙව පරිභුඤ්ජන්තො ජීරාපෙති, ඨානා චාවෙන්තස්ස පන ථෙය්යචිත්තෙ සති පාරාජිකමෙව සීසෙ භාරං ඛන්ධෙ කරණාදීසු විය (පාරා. 101). යථා වා තථා වා නස්සතීති අග්ගිආදිනා නස්සති, අඤ්ඤො වා කොචීති ඉමිනා යෙන ඨපිතං, සොපි සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බං.

ඉතරස්සාති ¶ චොරස්ස. ඉතරං ගණ්හතො උද්ධාරෙ පාරාජිකන්ති එත්ථ ‘‘පවිසිත්වා තව සාටකං ගණ්හාහී’’ති ඉමිනාව උපනිධිභාවතො මොචිතත්තා, සාමිකස්ස ඉතරං ගණ්හතො අත්තනො සාටකෙ ආලයස්ස සබ්භාවතො ච ‘‘උද්ධාරෙ පාරාජික’’න්ති වුත්තං. සාමිකො චෙ ‘‘මම සන්තකං ඉදං වා හොතු, අඤ්ඤං වා, කිං තෙන, අලං මය්හං ඉමිනා’’ති එවං සුට්ඨු නිරාලයො හොති, චොරස්ස පාරාජිකං නත්ථීති ගහෙතබ්බං. න ජානන්තීති තෙන වුත්තවචනං අසුණන්තා න ජානන්ති. එසෙව නයොති එත්ථ සචෙ ජානිත්වාපි චිත්තෙන න සම්පටිච්ඡන්ති, එසෙව නයොති දට්ඨබ්බං. පටික්ඛිපන්තීති එත්ථ චිත්තෙන පටික්ඛෙපොපි සඞ්ගහිතොවාති වෙදිතබ්බං. උපචාරෙ විජ්ජමානෙති භණ්ඩාගාරස්ස සමීපෙ උච්චාරපස්සාවට්ඨානෙ විජ්ජමානෙ. මයි ච මතෙ සඞ්ඝස්ස ච සෙනාසනෙ විනට්ඨෙති එත්ථ ‘‘තං මාරෙස්සාමා’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටති ගිලානපක්ඛෙ ඨිතත්තා අවිසයොති වුත්තත්තා. මරණතො හි පරං ගෙලඤ්ඤං අවිසයත්තඤ්ච නත්ථි. ‘‘ද්වාරං ඡින්දිත්වා පරික්ඛාරං හරිස්සාමා’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටතියෙව. සහායෙහි භවිතබ්බන්ති තෙහිපි භික්ඛාචාරාදීහි පරියෙසිත්වා අත්තනො සන්තකෙපි කිඤ්චි කිඤ්චි දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. අයං සාමීචීති භණ්ඩාගාරෙ වසන්තානං ඉදං වත්තං.

ලොලමහාථෙරොති මන්දො මොමූහො ආකිණ්ණවිහාරී. ඉතරෙහීති තස්මිංයෙව ගබ්භෙ වසන්තෙහි ඉතරභික්ඛූහි. විහාරරක්ඛණවාරෙ නියුත්තො විහාරවාරිකො, වුඩ්ඪපටිපාටියා අත්තනො වාරෙ විහාරරක්ඛණකො. නිවාපන්ති භත්තවෙතනං. චොරානං පටිපථං ගතෙසූති චොරානං ආගමනං ඤත්වා ‘‘පඨමතරඤ්ඤෙව ගන්ත්වා සද්දං කරිස්සාමා’’ති චොරානං අභිමුඛං ¶ ගතෙසු, ‘‘චොරෙහි හටභණ්ඩං ආහරිස්සාමා’’ති තදනුපථං ගතෙසුපි එසෙව නයො. නිබද්ධං කත්වාති ‘‘අසුකකුලෙ යාගුභත්තං විහාරවාරිකානඤ්ඤෙවා’’ති එවං නියමනං කත්වා. ද්වෙ තිස්සො යාගුසලාකා චත්තාරි පඤ්ච සලාකභත්තානි ච ලභමානොවාති ඉදං නිදස්සනමත්තං, තතො ඌනං වා හොතු අධිකං වා අත්තනො වෙය්යාවච්චකරස්ස ච යාපනමත්තං ලභනමෙව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. නිස්සිතකෙ ජග්ගෙන්තීති තෙහි විහාරං ජග්ගාපෙන්තීති අත්ථො. අසහායකස්සාති සහායරහිතස්ස. අත්තදුතියස්සාති අප්පිච්ඡස්ස අත්තා සරීරමෙව දුතියො අස්ස නාඤ්ඤොති අත්තදුතියො. තදුභයස්සාපි අත්ථස්ස විභාවනං යස්සාතිආදි, එතෙන සබ්බෙන එකෙකස්ස වාරො න පාපෙතබ්බොති දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. පාකවත්තත්ථායාති නිච්චං පචිතබ්බයාගුභත්තසඞ්ඛාතවත්තත්ථාය. ඨපෙන්තීති දායකා ඨපෙන්ති. තං ගහෙත්වාති තං ආරාමිකාදීහි දිය්යමානං භාගං ගහෙත්වා. න ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ අබ්භොකාසිකස්සාපි අත්තනො අධිකපරික්ඛාරො වා ඨපිතො අත්ථි, චීවරාදිසඞ්ඝිකභාගෙපි ආලයො වා අත්ථි, සොපි ගාහාපෙතබ්බොව. දිගුණන්ති අඤ්ඤෙහි ලබ්භමානතො දිගුණං. පක්ඛවාරෙනාති අඩ්ඪමාසවාරෙන.

113. සුඞ්කඝාතකථායං ¶ සුඞ්කං යත්ථ රාජපුරිසා හනන්ති අදදන්තානං සන්තකං අච්ඡින්දිත්වාපි ගණ්හන්ති, තං ඨානං සුඞ්කඝාතන්ති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො. වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කාතුං තඤ්හීතිආදි වුත්තං. දුතියං පාදං අතික්කාමෙතීති එත්ථ පඨමපාදං පරිච්ඡෙදතො බහි ඨපෙත්වා දුතියපාදෙ උද්ධටමත්තෙ පාරාජිකං. උද්ධරිත්වා බහි අට්ඨපිතෙපි බහි ඨිතො එව නාම හොතීති කත්වා එවං සබ්බත්ථ පදවාරෙසුපීති දට්ඨබ්බං. පරිවත්තිත්වා අබ්භන්තරිමං බහි ඨපෙති, පාරාජිකන්ති ඉදං සයං බහි ඨත්වා පඨමං අබ්භන්තරිමං උක්ඛිපිත්වා වා සමකං උක්ඛිපිත්වා වා පරිවත්තනං සන්ධාය වුත්තං. බහි ඨත්වා උක්ඛිත්තමත්තෙ හි සබ්බං බහිගතමෙව හොතීති. සචෙ පන සො බහි ඨත්වාපි බාහිරපුටකං පඨමං අන්තො ඨපෙත්වා පච්ඡා අබ්භන්තරිමං උක්ඛිපිත්වා බහි ඨපෙති, තදාපි එකාබද්ධතාය අවිජහිතත්තා අවහාරො න දිස්සති. කෙචි පන ‘‘භූමියං පතිත්වා වත්තන්තං පුන අන්තො පවිසති, පාරාජිකමෙවාති (පාරා. අට්ඨ. 1.113) වුත්තත්තා බාහිරපුටකෙ ¶ අන්තොපවිට්ඨෙපි බහිගතභාවතො න මුච්චති, අන්තොගතං පන පුටකං පඨමං, පච්ඡා එව වා බහි ඨපිතමත්තෙ වා පාරාජිකමෙවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. බහි භූමියං පාතිතස්ස කෙනචි සද්ධිං එකාබද්ධතාය අභාවෙන අන්තොපවිට්ඨෙපි පාරාජිකමෙවාති වත්තුං යුත්තං, ඉදං පන එකාබද්ධත්තා තෙන සද්ධිං න සමෙති. තස්මා යථා අන්තොභූමිගතෙන එකාබද්ධතා න හොති, එවං උභයස්සාපි බහිගතභාවෙ සාධිතෙයෙව අවහාරොති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. යෙ පන පරිවත්තිත්වාති ඉමස්ස නිවත්තිත්වාති අත්ථං වදන්ති, තෙහි පන අබ්භන්තරිමං බහි ඨපෙතීති අයමත්ථො ගහිතො හොතීති තත්ථ සඞ්කායෙව නත්ථි. එකාබද්ධන්ති කාජකොටියං රජ්ජුයා බන්ධනං සන්ධාය වුත්තං. අබන්ධිත්වා කාජකොටියං ඨපිතමත්තමෙව හොති, පාරාජිකන්ති බහි ගහිතකාජකොටියං ඨපිතං යදි පාදං අග්ඝති, පාරාජිකමෙව, අන්තොඨපිතෙන එකාබද්ධතාය අභාවාති අධිප්පායො. ගච්ඡන්තෙ යානෙ වා…පෙ… ඨපෙතීති සුඞ්කඝාතං පවිසිත්වා අප්පවිසිත්වා වා ඨපෙති. සුඞ්කට්ඨානස්ස බහි ඨිතන්ති යානාදීහි නීහටත්තා බහි ඨිතං. කෙචි පන ‘‘බහි ඨපිත’’න්ති පාඨං විකප්පෙත්වා සුඞ්කට්ඨානතො පුබ්බෙව බහි ඨපිතන්ති අත්ථං වදන්ති, තං න සුන්දරං; සුඞ්කට්ඨානෙ පවිසිත්වා යානෙ ඨපිතෙපි පවත්තිත්වා ගතෙ විය දොසාභාවතො. යො පන සුඞ්කට්ඨානස්ස අන්තොව පවිසිත්වා ‘‘සුඞ්කට්ඨාන’’න්ති ඤත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ආගතමග්ගෙන පටිනිවත්තිත්වා ගච්ඡති, තස්සාපි යදි තෙන දිසාභාගෙන ගච්ඡන්තානම්පි හත්ථතො සුඞ්කං ගණ්හන්ති, පාරාජිකමෙව. ඉමස්මිං ඨානෙති යානාදීහි නීහරණෙ. තත්රාති තස්මිං එළකලොමසික්ඛාපදෙ (පාරා. 571 ආදයො).

114. පාණකථායං ¶ ආඨපිතොති මාතාපිතූහි ඉණං ගණ්හන්තෙහි ‘‘යාව ඉණදානා අයං තුම්හාකං සන්තිකෙ හොතූ’’ති ඉණදායකානං නිය්යාතිතො. අවහාරො නත්ථීති මාතාපිතූහි පුත්තස්ස අපරිච්චත්තත්තා මාතාපිතූනඤ්ච අසන්තකත්තා අවහාරො නත්ථි. ධනං පන ගතට්ඨානෙ වඩ්ඪතීති ඉමිනා ආඨපෙත්වා ගහිතධනං වඩ්ඪියා සහ ආඨපිතපුත්තහාරකස්ස ගීවාති දස්සිතන්ති වදන්ති. දාසස්ස ජාතොති උක්කට්ඨලක්ඛණං දස්සෙතුං වුත්තං. දාසිකුච්ඡියං පන අදාසස්ස ජාතොපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතො ¶ . පරදෙසතො පහරිත්වාති පරදෙසවිලුම්පකෙහි රාජචොරාදීහි පහරිත්වා. සුඛං ජීවාති වදතීති ථෙය්යචිත්තෙන සාමිකානං සන්තිකතො පලාපෙතුකාමතාය වදති, තථා පන අචින්තෙත්වා කාරුඤ්ඤෙන ‘‘සුඛං ගන්ත්වා ජීවා’’ති වදන්තස්ස නත්ථි අවහාරො, ගීවා පන හොති. දුතියපදවාරෙති යදි දුතියපදං අවස්සං උද්ධරිස්සති, භික්ඛුස්ස ‘‘පලායිත්වා සුඛං ජීවා’’ති වචනක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. අනාපත්ති පාරාජිකස්සාති තස්ස වචනෙන වෙගවඩ්ඪනෙ අකතෙපි දුක්කටා න මුච්චතීති දස්සෙති. ‘‘අදින්නං ථෙය්යසඞ්ඛාතං ආදියෙය්යා’’ති (පාරා. 89, 91) ආදානස්සෙව වුත්තත්තා වුත්තපරියායෙන මුච්චතීති.

117. චතුප්පදකථායං පාළියං ආගතාවසෙසාති පාළියං ආගතෙහි හත්ථි ආදීහි අඤ්ඤෙ පසු-සද්දස්ස සබ්බසාධාරණත්තා. භිඞ්කච්ඡාපන්ති ‘‘භිඞ්කා භිඞ්කා’’ති සද්දායනතො එවං ලද්ධනාමං හත්ථිපොතකං. අන්තොවත්ථුම්හීති පරික්ඛිත්තෙ. බහිනගරෙ ඨිතස්සාති පරික්ඛිත්තනගරං සන්ධාය වුත්තං, අපරික්ඛිත්තනගරෙ පන අන්තොනගරෙ ඨිතස්සාපි ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං. ඛණ්ඩද්වාරන්ති අත්තනා ඛණ්ඩිතද්වාරං. එකො නිපන්නොති එත්ථාපි බන්ධොති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, තෙනාහ ‘‘නිපන්නස්ස ද්වෙ’’ති. ඝාතෙතීති එත්ථ ථෙය්යචිත්තෙන විනාසෙන්තස්ස සහපයොගත්තා දුක්කටමෙවාති වදන්ති.

118. ඔචරකකථායං පරියායෙන හි අදින්නාදානතො මුච්චතීති ඉදං ආණත්තිකපයොගං සන්ධාය වුත්තං, සයමෙව පන අභියුඤ්ජනාදීසු පරියායෙනපි මොක්ඛො නත්ථි.

ඔණිරක්ඛකථායං ¶ ඔණින්ති ඔණීතං, ආනීතන්ති අත්ථො. ඔණිරක්ඛස්ස සන්තිකෙ ඨපිතභණ්ඩං උපනිධි (පාරා. 112) විය ගුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා සඞ්ගොපනත්ථාය අනික්ඛිපිත්වා යථාඨපිතට්ඨානෙ එව මුහුත්තමත්තං ඔලොකනත්ථාය ඨපිතත්තා තස්ස භණ්ඩස්ස ඨානාචාවනමත්තෙන ඔණිරක්ඛකස්ස පාරාජිකං හොති.

සංවිදාවහාරකථායං ¶ සංවිධායාති සංවිදහිත්වා. තෙන නෙසං දුක්කටාපත්තියොති ආණත්තිවසෙන පාරාජිකාපත්තියා අසම්භවෙ සතීති වුත්තං. යදි හි තෙන ආණත්තා යථාණත්තිවසෙන හරන්ති, ආණත්තික්ඛණෙ එව පාරාජිකාපත්තිං ආපජ්ජන්ති. පාළියං ‘‘සම්බහුලා සංවිදහිත්වා එකො භණ්ඩං අවහරති, ආපත්ති සබ්බෙසං පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 118) එත්ථාපි ආණාපකානං ආණත්තික්ඛණෙයෙව ආපත්ති, අවහාරකස්ස උද්ධාරෙති ගහෙතබ්බො. සම්බහුලා භික්ඛූ එකං ආණාපෙන්ති ‘ගච්ඡෙතං ආහරා’ති, තස්සුද්ධාරෙ සබ්බෙසං පාරාජිකන්තිආදීසුපි එවමෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. සාහත්ථිකං වා ආණත්තිකස්ස ආණත්තිකං වා සාහත්ථිකස්ස අඞ්ගං න හොතීති භින්නකාලිකත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අඞ්ගං න හොති. තථා හි සහත්ථා අවහරන්තස්ස ඨානාචාවනක්ඛණෙ ආපත්ති, ආණත්තියා පන ආණත්තික්ඛණෙයෙවාති භින්නකාලිකත්තා ආපත්තියොති.

119. සඞ්කෙතකම්මකථායං ඔචරකෙ වුත්තනයෙනෙවාති එත්ථ අවස්සං හාරියෙ භණ්ඩෙතිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.118) වුත්තනයෙනෙව. පාළියං ‘‘තං සඞ්කෙතං පුරෙ වා පච්ඡා වා’’ති තස්ස සඞ්කෙතස්ස පුරෙ වා පච්ඡා වාති අත්ථො. ‘‘තං නිමිත්තං පුරෙ වා පච්ඡා වා’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

120. නිමිත්තකම්මකථායං අක්ඛිනිඛණනාදිනිමිත්තකම්මං පන ලහුකං ඉත්තරකාලං, තස්මා තඞ්ඛණෙයෙව තං භණ්ඩං අවහරිතුං න සක්කා. නිමිත්තකම්මානන්තරමෙව ගණ්හිතුං ආරද්ධත්තා තෙනෙව ¶ නිමිත්තෙන අවහරතීති වුච්චති. යදි එවං පුරෙභත්තප්පයොගොව එසොති වාදො පමාණභාවං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති. න හි සඞ්කෙතකම්මං (පාරා. 119) විය නිමිත්තකම්මං කාලපරිච්ඡෙදයුත්තං. කාලවසෙන හි සඞ්කෙතකම්මං වුත්තං, කිරියාවසෙන නිමිත්තකම්මන්ති අයමෙව තෙසං විසෙසො. ‘‘තං නිමිත්තං පුරෙ වා පච්ඡා වා තං භණ්ඩං අවහරති, මූලට්ඨස්ස අනාපත්තී’’ති ඉදං පන නිමිත්තකරණතො පුරෙ ¶ ගණ්හන්තස්ස චෙව නිමිත්තකම්මෙ ච කතෙපි ගණ්හිතුං අනාරභිත්වා පච්ඡා සයමෙව ගණ්හන්තස්ස ච වසෙන වුත්තං.

121. ආණත්තිකථායං අසම්මොහත්ථන්ති යස්මා සඞ්කෙතකම්මනිමිත්තකම්මානි කරොන්තො න කෙවලං පුරෙභත්තාදිකාලසඞ්කෙතකම්මං අක්ඛිනිඛණනාදිනිමිත්තකම්මමෙව වා කරොති, අථ ඛො එවංවණ්ණසණ්ඨානභණ්ඩං ගණ්හාති, භණ්ඩනියමම්පි කරොති, ත්වං ඉත්ථන්නාමස්ස පාවද, සො අඤ්ඤස්ස පාවදතූතිආදිනා පුග්ගලපටිපාටියා ච ආණාපෙති, තස්මා පුබ්බණ්හාදිකාලවසෙන අක්ඛිනිඛණනාදිකිරියාවසෙන භණ්ඩපුග්ගලපටිපාටිවසෙන ච ආණත්තෙ එතෙසු සඞ්කෙතකම්මනිමිත්තකම්මෙසු විසඞ්කෙතා විසඞ්කෙතභාවෙ සම්මොහො ජායති, තදපගමෙන අසම්මොහත්ථං. යං ආණාපකෙන නිමිත්තසඤ්ඤං කත්වා වුත්තන්ති පුබ්බණ්හාදීසු අක්ඛිනිඛණනාදීසු වා ගහණත්ථං ආණාපෙන්තෙන ඊදිසවණ්ණසණ්ඨානාදියුත්තං ගණ්හාති එවං ගහණස්ස නිමිත්තභූතසඤ්ඤාණං කත්වා යං භණ්ඩං වුත්තං. අයං යුත්ති සබ්බත්ථාති හෙට්ඨා වුත්තෙසු උපරි වක්ඛමානෙසු ච සබ්බත්ථ ආණත්තිප්පසඞ්ගෙසු ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකාදීනං භාවසඞ්ඛාතා විනයයුත්ති, සා ච ආණත්තස්ස කිරියානිට්ඨාපනක්ඛණෙ ආණාපකස්ස පයොගෙ ථෙය්යචිත්තානං අභාවා ආණත්තික්ඛණෙ එකා එව ආපත්ති හොතීති එවං උපපත්තියා පවත්තත්තා යුත්තීති වුත්තා. ‘‘මූලට්ඨස්ස ථුල්ලච්චය’’න්ති වුත්තත්තා සඞ්ඝරක්ඛිතෙන පටිග්ගහිතෙපි බුද්ධරක්ඛිතධම්මරක්ඛිතානං දුක්කටමෙව, කස්මා පනෙත්ථ ආචරියස්ස ථුල්ලච්චයන්ති ආහ ‘‘මහාජනො හී’’තිආදි. මහාජනොති ච බුද්ධරක්ඛිතධම්මරක්ඛිතසඞ්ඝරක්ඛිතෙ සන්ධාය වුත්තං. මූලට්ඨස්සෙව දුක්කටන්ති බුද්ධරක්ඛිතස්ස දුක්කටං. ඉදඤ්ච මූලට්ඨස්ස ථුල්ලච්චයාභාවදස්සනත්ථං පඨමං ආණත්තික්ඛණෙ දුක්කටං සන්ධාය වුත්තං, න පන සඞ්ඝරක්ඛිතස්ස පටිග්ගහණපච්චයා පුන දුක්කටසම්භවං සන්ධාය. න හි සො එකපයොගෙන දුක්කටද්වයං ආපජ්ජති. කෙචි පන ‘‘විසඞ්කෙතත්තා පාළියං ‘මූලට්ඨස්සා’ති අවත්වා ‘පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා ඉදං සඞ්ඝරක්ඛිතස්ස දුක්කටං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං කිඤ්චාපි අට්ඨකථාය න සමෙති, පාළිතො පන යුත්තං විය දිස්සති. න හි තස්ස පටිග්ගහණප්පයොගෙ අනාපත්ති හොතීති. ඉමිනාව හෙට්ඨා ආගතවාරෙසුපි පටිග්ගණ්හන්තානං ¶ ¶ දුක්කටං වෙදිතබ්බං. ‘‘පණ්ණෙ වා සිලාදීසු වා ‘චොරියං කාතබ්බ’න්ති ලිඛිත්වා ඨපිතෙ පාරාජිකමෙවා’’ති කෙචි වදන්ති, තං පන ‘‘අසුකස්ස ගෙහෙ භණ්ඩ’’න්ති එවං නියමෙත්වා ලිඛිතෙ යුජ්ජති, න අනියමෙත්වා ලිඛිතෙති වීමංසිතබ්බං. මග්ගානන්තරඵලසදිසාති ඉමිනා යථා අරියපුග්ගලානං මග්ගානන්තරෙ ඵලෙ උප්පන්නෙ කිලෙසපටිප්පස්සද්ධිපරියොසානං භාවනාකිච්චං නිප්ඵන්නං නාම හොති, එවමෙතිස්සා අත්ථසාධකචෙතනාය උප්පන්නාය ආණත්තිකිච්චං නිප්ඵන්නමෙවාති දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘තස්මා අයං ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකො’’ති, ආණත්තිවචීපයොගසමුට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙයෙව පාරාජිකො හොතීති අත්ථො.

ආණත්තිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

122. තත්ථ තත්ථාති භූමට්ඨථලට්ඨාදීසු. පාළියං මනුස්සපරිග්ගහිතං සන්ධාය ‘‘පරපරිග්ගහිත’’න්ති වුත්තං. ආමසති ඵන්දාපෙති ඨානා චාවෙතීති ඉමෙහි තීහි පදෙහි පුබ්බපයොගසහිතං පඤ්චමං අවහාරඞ්ගං වුත්තං, ඨානා චාවෙතීති ච ඉදං උපලක්ඛණමත්තං. ආණත්තිකාදයො සබ්බෙපි පයොගා ධුරනික්ඛෙපො ච ඉධ සඞ්ගහෙතබ්බාවාති දට්ඨබ්බං.

125. ඨානාචාවනන්ති ඉදං පාළිඅනුසාරතො වුත්තං ධුරනික්ඛෙපස්සාපි සඞ්ගහෙතබ්බතො. එස නයො උපරිපි සබ්බත්ථ. තත්ථ හි න ච සකසඤ්ඤීති ඉමිනා පරපරිග්ගහිතතා වුත්තා, න ච විස්සාසග්ගාහී න ච තාවකාලිකන්ති ඉමෙහි පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, තීහි වා එතෙහි පරපරිග්ගහිතතා පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා ච වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති ‘‘මමෙද’’න්ති පරිග්ගහවසෙන අනජ්ඣාවුත්ථකං අරඤ්ඤෙ දාරුතිණපණ්ණාදි. ඡඩ්ඩිතන්ති පඨමං පරිග්ගහෙත්වා පච්ඡා අනත්ථිකතාය ඡඩ්ඩිතං යං කිඤ්චි. ඡින්නමූලකන්ති නට්ඨං පරියෙසිත්වා ආලයසඞ්ඛාතස්ස මූලස්ස ඡින්නත්තා ඡින්නමූලකං. අස්සාමිකන්ති අනජ්ඣාවුත්ථකාදීහි තීහි ආකාරෙහි දස්සිතං අස්සාමිකවත්ථු. උභයම්පීති අස්සාමිකං අත්තනො සන්තකඤ්ච.

131. තස්මිංයෙව ¶ අත්තභාවෙ නිබ්බත්තාති තස්මිංයෙව මතසරීරෙ පෙතත්තභාවෙන නිබ්බත්තා. රුක්ඛාදීසු ලග්ගිතසාටකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති මනුස්සෙහි අගොපිතං සන්ධාය වුත්තං, සචෙ පනෙතං දෙවාලයචෙතියරුක්ඛාදීසු ¶ නියුත්තෙහි පුරිසෙහි රක්ඛිතගොපිතං හොති, ගහෙතුං න වට්ටති. ථොකෙ ඛායිතෙ…පෙ… ගහෙතුං වට්ටතීති ඉදං අදින්නාදානාභාවං සන්ධාය වුත්තං. ජිඝච්ඡිතපාණිනා ඛාදියමානමංසස්ස අච්ඡින්දිත්වා ඛාදනං නාම කාරුඤ්ඤහානිතො ලොලභාවතො ච අසාරුප්පමෙව. තෙනෙව හි අරියවංසිකා අත්තනො පත්තෙ භත්තං ඛාදන්තම්පි සුනඛාදිං තජ්ජෙත්වා න වාරෙන්ති, තිරච්ඡානානං ආමිසදානෙ කුසලං විය තෙසං ආමිසස්ස අච්ඡින්දනෙපි අකුසලමෙවාති ගහෙතබ්බං, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘පරානුද්දයතාය ච න ගහෙතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.140).

බහු එකතො දාරුආදිභාරියස්ස එකස්ස භණ්ඩස්ස උක්ඛිපනකාලෙ ‘‘ගණ්හථ උක්ඛිපථා’’ති වචීපයොගෙන සද්ධිං කායපයොගසබ්භාවට්ඨානං සන්ධාය ‘‘සාහත්ථිකාණත්තික’’න්ති වුත්තං. ‘‘ත්වං එතං වත්ථුං ගණ්හ, අහං අඤ්ඤ’’න්ති එවං පවත්තෙ පන අවහාරෙ අත්තනා ගහිතං සාහත්ථිකමෙව, පරෙන ගාහාපිතං ආණත්තිකමෙව, තෙනෙව තදුභයග්ඝෙන පඤ්චමාසෙපි පාරාජිකං න හොති, එකෙකභණ්ඩග්ඝවසෙන ථුල්ලච්චයාදිමෙව හොති. වුත්තඤ්හි ‘‘සාහත්ථිකං වා ආණත්තිකස්ස අඞ්ගං න හොතී’’තිආදි. උපනික්ඛිත්තභණ්ඩං භණ්ඩදෙය්යඤ්ච අදාතුකාමතාය ‘‘දෙමි දම්මී’’ති වික්ඛිපන්තො තුණ්හීභාවෙන විහෙඨෙන්තොපි තෙන තෙන කායවිකාරාදිකිරියාය පරස්ස ධුරං නික්ඛිපාපෙසීති ‘‘කිරියාසමුට්ඨානඤ්චා’’ති වුත්තං.

135. විනීතවත්ථූසු ¶ නිරුත්තියෙව තංතංඅත්ථග්ගහණස්ස උපායතාය පථොති නිරුත්තිපථො, තෙනෙවාහ ‘‘වොහාරවචනමත්තෙ’’ති. යථාකම්මං ගතොති තතො පෙතත්තභාවතො මතභාවං දස්සෙති. අබ්භුණ්හෙති ආසන්නමරණතාය සරීරස්ස උණ්හසමඞ්ගිතං දස්සෙති, තෙනෙවාහ ‘‘අල්ලසරීරෙ’’ති. කුණපභාවං උපගතම්පි භින්නමෙව අල්ලභාවතො භින්නත්තා. විසභාගසරීරෙති ඉත්ථිසරීරෙ. සීසෙ වාතිආදි අධක්ඛකෙ උබ්භජාණුමණ්ඩලෙ පදෙසෙ චිත්තවිකාරප්පත්තිං සන්ධාය වුත්තං, යත්ථ කත්ථචි අනාමසන්තෙන කතං සුකතමෙව. මතසරීරම්පි හි යෙන කෙනචි ආකාරෙන සඤ්චිච්ච ඵුසන්තස්ස අනාමාසදුක්කටමෙවාති වදන්ති, තං යුත්තමෙව. න හි අපාරාජිකවත්ථුකෙපි චිත්තාදිඉත්ථිරූපෙ භවන්තං දුක්කටං පාරාජිකවත්ථුභූතෙ මතිත්ථිසරීරෙ නිවත්තති.

138. බලසාති ¶ බලෙන. සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමීති අනාගතවචනං පසිබ්බකග්ගහණතො පුරෙතරං සමුප්පන්නපරිකප්පදස්සනවසෙන වුත්තං. ගහණක්ඛණෙ පන ‘‘සාටකො චෙ, ගණ්හාමී’’ති පසිබ්බකං ගණ්හාතීති එවමෙත්ථ අධිප්පායො ගහෙතබ්බො, න පන බහි නීහරිත්වා සාටකභාවං ඤත්වා ගහෙස්සාමීති, තෙනාහ ‘‘උද්ධාරෙයෙව පාරාජික’’න්ති. ඉතරථා ‘‘ඉදානි න ගණ්හාමි, පච්ඡා අන්ධකාරෙ ජාතෙ විජානනකාලෙ වා ගණ්හිස්සාමි, ඉදානි ඔලොකෙන්තො විය හත්ථගතං කරොමී’’ති ගණ්හන්තස්සාපි ගහණක්ඛණෙ අවහාරො භවෙය්ය, න ච තං යුත්තං තදා ගහණෙ සන්නිට්ඨානාභාවා. සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය එව හි පාණාතිපාතාදිඅකුසලං විය. න හි ‘‘පච්ඡා වධිස්සාමී’’ති පාණං ගණ්හන්තස්ස තදෙව තස්මිං මතෙපි පාණාතිපාතො හොති වධකචෙතනාය පයොගස්ස අකතත්තා, එවමිධාපි අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ අවහරිස්සාමීතිආදිනා කාලපරිකප්පනවසෙන ඨානා චාවිතෙපි තදාපි අවහාරො න හොති ඔකාසපරිකප්පෙ (පාරා. අට්ඨ. 1.138) විය, තස්මිං පන යථාපරිකප්පිතට්ඨානෙ කාලෙ ආගතෙ භණ්ඩං භූමියං අනික්ඛිපිත්වාපි ථෙය්යචිත්තෙන ගච්ඡතො පදවාරෙන අවහාරොති ඛායති. තස්මා භණ්ඩපරිකප්පො ඔකාසපරිකප්පො කාලපරිකප්පොති තිවිධොපි පරිකප්පො ¶ ගහෙතබ්බො. අට්ඨකථායං පන ඔකාසපරිකප්පෙ සමොධානෙත්වා කාලපරිකප්පො විසුං න වුත්තොති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. පදවාරෙන කාරෙතබ්බොති භූමියං අනික්ඛිපිත්වා වීමංසිතත්තා වුත්තං. පරියුට්ඨිතොති අනුබද්ධො.

පරිකප්පො දිස්සතීති ගහණක්ඛණෙ පරිකප්පො දිස්සති, න තදා තෙසං මතෙන අවහාරොති දස්සෙති. දිස්වා හටත්තා පරිකප්පාවහාරො න දිස්සතීති පච්ඡා පන බහි වීමංසිත්වා සාටකභාවං ඤත්වා තතො පච්ඡා ථෙය්යචිත්තෙන හටත්තා පුබ්බෙ කතස්ස පරිකප්පස්ස අවහාරානඞ්ගත්තා ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වා හරණෙ විය ථෙය්යාවහාරො එව සියා. තස්මා පරිකප්පාවහාරො න දිස්සති. සාටකො චෙ භවිස්සතීතිආදිකස්ස පරිකප්පස්ස තදා අවිජ්ජමානත්තා කෙවලං අවහාරො එව, න පරිකප්පාවහාරොති අධිප්පායො, තෙන භණ්ඩපරිකප්පාවහාරස්ස ‘‘සාටකො චෙ භවිස්සති, ගහෙස්සාමී’’ති එවං භණ්ඩසන්නිට්ඨානාභාවක්ඛණෙයෙව පවත්තිං දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘යං පරිකප්පිතං, තං අදිට්ඨං පරිකප්පිතභාවෙ ඨිතංයෙව උද්ධරන්තස්ස අවහාරො’’ති. යදි එවං කස්මා ඔකාසපඅප්පාවහාරො භණ්ඩං දිස්වා අවහරන්තස්ස පරිකප්පාවහාරො සියාති? නායං දොසො අභණ්ඩවිසයත්තා තස්ස පරිකප්පස්ස, පුබ්බෙව දිස්වා ඤාතභණ්ඩස්සෙව හි ඔකාසපරිකප්පො වුත්තො. තං මඤ්ඤමානො තං අවහරීති ඉදං සුත්තං කිඤ්චාපි ‘‘තඤ්ඤෙවෙත’’න්ති නියමෙත්වා ගණ්හන්තස්ස ¶ වසෙන වුත්තං, තථාපි ‘‘තඤ්චෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති එවං පවත්තෙ ඉමස්මිං පරිකප්පෙපි ‘‘ගණ්හිස්සාමී’’ති ගහණෙ නියමසබ්භාවා අවහාරත්ථසාධකං හොතීති උද්ධටං, තෙනෙව ‘‘සමෙතී’’ති වුත්තං.

කෙචීති මහාඅට්ඨකථායමෙව එකච්චෙ ආචරියා. මහාපච්චරියං පනාතිආදිනාපි කෙචිවාදො ගාරය්හො, මහාඅට්ඨකථාවාදොව යුත්තතරොති දස්සෙති.

අලඞ්කාරභණ්ඩන්ති අඞ්ගුලිමුද්දිකාදි. කුසං පාතෙත්වාති විලීවමයං වා තාලපණ්ණාදිමයං වා කතසඤ්ඤාණං පාතෙත්වා. පරකොට්ඨාසතො කුසෙ උද්ධටෙපි න තාව කුසස්ස පරිවත්තනං ජාතන්ති වුත්තං ‘‘උද්ධාරෙ රක්ඛතී’’ති. හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකන්ති ඉමිනා ඨානාචාවනං ධුරනික්ඛෙපඤ්ච විනා කුසසඞ්කාමනං නාම විසුං එකොයං අවහාරොති දස්සෙති. සබ්බෙපි හි අවහාරා ¶ සාහත්ථිකාණත්තිකාධිප්පායයොගෙහි නිප්ඵාදියමානා අත්ථතො ඨානාචාවනධුරනික්ඛෙපකුසසඞ්කාමනෙසු තීසු සමොසරන්තීති දට්ඨබ්බං. ඉතරො තස්ස භාගං උද්ධරති, උද්ධාරෙ පාරාජිකන්ති පුරිමස්ස අත්තනො කොට්ඨාසෙ ආලයස්ස අවිගතත්තා වුත්තං, ආලයෙ පන සබ්බථා අසති අවහාරො න හොති, තෙනාහ ‘‘විචිනිතාවසෙසං ගණ්හන්තස්සාපි අවහාරො නත්ථෙවා’’ති.

නායං මමාති ජානන්තොපීති එත්ථ පි-සද්දෙන තත්ථ වෙමතිකොපි හුත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තොපි සඞ්ගය්හති. සිවෙය්යකන්ති සිවිරට්ඨෙ ජාතං.

140-1. කප්පියං කාරාපෙත්වාති පචාපෙත්වා. තස්මිං පාචිත්තියන්ති අදින්නාදානභාවෙන සහපයොගස්සාපි අභාවා දුක්කටං න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ආණත්තෙහීති සම්මතෙන ආණත්තෙහි. ආණත්තෙනාති සාමිකෙහි ආණත්තෙන. භණ්ඩදෙය්යන්ති සම්මතාදීහි දින්නත්තා න පරාජිකං ජාතං, අසන්තං පුග්ගලං වත්වා ගහිතත්තා පන භණ්ඩදෙය්යං වුත්තං. අඤ්ඤෙන දිය්යමානන්ති සම්මතාදීහි චතූහි අඤ්ඤෙන දිය්යමානං. ගණ්හන්තොති ‘‘අපරස්ස භාගං දෙහී’’ති වත්වා ගණ්හන්තො. අපරස්සාති අසන්තං පුග්ගලං අදස්සෙත්වා පන ‘‘අපරං භාගං දෙහී’’ති වා කූටවස්සානි ගණෙත්වා වා ගණ්හතො ගිහිසන්තකෙ සාමිනා ච ‘‘ඉමස්ස දෙහී’’ති එවං ආණත්තෙන ච දින්නෙ භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොති, සඞ්ඝසන්තකෙ පන හොතීති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං අසම්මතෙන වා අනාණත්තෙන වාතිආදි පුන වුත්තං. ඉතරෙහි දිය්යමානන්ති සම්මතෙන ආණත්තෙන වා දිය්යමානං. එවං ගණ්හතොති ‘‘අපරම්පි භාගං දෙහී’’ති වත්වා කූටවස්සානි ගණෙත්වා වා ගණ්හතො. සාමිකෙන පනාති එත්ථ පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො, තෙන ‘‘අපරම්පි භාගං දෙහී’’ති වා කූටවස්සානි ගණෙත්වා වා ගණ්හන්තෙ සාමිකෙන සයං දෙන්තෙ වා දාපෙන්තෙ වා විසෙසො අත්ථීති වුත්තං හොති. සුදින්නන්ති භණ්ඩදෙය්යං න හොතීති අධිප්පායො. හෙට්ඨා පන සාමිකෙන තෙන ආණත්තෙන වා දිය්යමානං ගිහිසන්තකං ‘‘අපරස්ස භාගං දෙහී’’ති වත්වා ගණ්හතො අපරස්ස අභාවතො සාමිසන්තකමෙව හොතීති භණ්ඩදෙය්යං ජාතං, ඉධ පන තෙහියෙව දිය්යමානං ‘‘අපරම්පි භාගං දෙහී’’ති වත්වා වා කූටවස්සානි ගණෙත්වා ¶ වා ගණ්හතො ‘‘දෙහී’’ති වුත්තත්තා ¶ අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිමත්තං ඨපෙත්වා භණ්ඩදෙය්යං න හොතීති සුදින්නමෙවාති වුත්තං. අස්සාමිකෙන පන ආණත්තෙන දින්නං භණ්ඩං ගණ්හතො භණ්ඩදෙය්යමෙවාති වදන්ති, පත්තචතුක්කෙ විය අවහාරතාවෙත්ථ යුත්තා, සඞ්ඝසන්තකෙ පන ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙපි සාමිකස්ස කස්සචි අභාවා සම්මතෙන දින්නෙපි භණ්ඩදෙය්යං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

146-9. ආහරාපෙන්තෙසු භණ්ඩදෙය්යන්ති ‘‘ගහිතෙ අත්තමනො හොතී’’ති වචනතො අනත්තමනස්ස සන්තකං ගහිතම්පි පුන දාතබ්බමෙවාති වුත්තං. ‘‘සම්මුඛීභූතෙහි භාජෙතබ්බ’’න්ති වචනතො භාජනීයභණ්ඩං උපචාරසීමට්ඨානමෙව පාපුණාතීති ආහ ‘‘අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතස්සෙව ගහෙතුං වට්ටතී’’ති. භණ්ඩදෙය්යන්ති උභින්නං සාලයභාවෙපි චොරස්ස අදත්වා සාමිකස්සෙව දාතබ්බං චොරෙනාපි සාමිකස්සෙව දාතබ්බතො. එසෙව නයොති පංසුකූලසඤ්ඤාය ගහිතෙ භණ්ඩදෙය්යං, ථෙය්යචිත්තෙන පාරාජිකන්ති අත්ථො.

වුට්ඨහන්තෙසූති ගාමං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්තෙසු. අවිසෙසෙනාති සඋස්සාහතාදිවිසෙසං අපරාමසිත්වා සාමඤ්ඤතො. සඋස්සාහමත්තමෙව ආපත්තිභාවස්ස පමාණං සාමිකානං පරිච්ඡින්නභාවතො. තතොති ගණසන්තකාදිතො. කුලසඞ්ගහණත්ථාය දෙතීති පංසුකූලවිස්සාසිකාදිසඤ්ඤාය ගහෙත්වා දෙති, තදා කුලසඞ්ගහපච්චයා ච දුක්කටං භණ්ඩදෙය්යඤ්ච, ථෙය්යචිත්තෙ පන සති කුලසඞ්ගහණත්ථාය ගණ්හතොපි පාරාජිකමෙව. ඌනපඤ්චමාසකාදීසු කුලදූසකදුක්කටෙන සද්ධිං ථුල්ලච්චයදුක්කටානි. සෙනාසනත්ථාය නියමිතන්ති ඉදං ඉස්සරවතාය දදතො ථුල්ලච්චයදස්සනත්ථං වුත්තං. ඉතරපච්චයත්ථාය දින්නම්පි අථෙය්යචිත්තෙන ඉස්සරවතාය කුලසඞ්ගහණත්ථාය වා ඤාතකාදීනං වා දදතො දුක්කටං භණ්ඩදෙය්යඤ්ච හොතෙව. ඉස්සරවතායාති ‘‘මයි දෙන්තෙ කො නිවාරෙස්සති, අහමෙවෙත්ථ පමාණ’’න්ති එවං අත්තනො ඉස්සරියභාවෙන. ථුල්ලච්චයන්ති කුලසඞ්ගහණත්ථාය වා අඤ්ඤථා වා කාරණෙන දදතො සෙනාසනත්ථාය නියමිතස්ස ගරුභණ්ඩතාය ථුල්ලච්චයං භණ්ඩදෙය්යඤ්ච. ගීවාති එත්ථ සෙනාසනත්ථාය නියමිතෙ ථුල්ලච්චයෙන සද්ධිං ගීවා, ඉතරස්මිං දුක්කටෙන සද්ධින්ති වෙදිතබ්බං. සුඛාදිතමෙවාති අන්තොඋපචාරසීමායං ඨත්වා භාජෙත්වා අත්තනො සන්තකං කත්වා ඛාදිතත්තා වුත්තං. සඞ්ඝිකඤ්හි විහාරපටිබද්ධං ¶ වෙභඞ්ගියං බහිඋපචාරසීමට්ඨං භණ්ඩං ¶ අන්තොඋපචාරට්ඨෙහි භික්ඛූහි එව භාජෙතබ්බං, න බහි ඨිතෙහි උපචාරසීමාය භාජෙතබ්බන්ති.

150. ‘‘වුත්තො වජ්ජෙමී’’ති වුත්තභික්ඛුස්මිං ‘‘වුත්තො වජ්ජෙහී’’ති වුත්තස්ස පච්ඡා උප්පජ්ජනකපාරාජිකාදිදොසාරොපනතො, ගහට්ඨානං වා ‘‘භදන්තා අපරිච්ඡෙදං කත්වා වදන්තී’’ති එවං දොසාරොපනතො.

153-5. ඡාතජ්ඣත්තන්ති තෙන ඡාතෙන ජිඝච්ඡාය උදරග්ගිනා ඣත්තං, දඩ්ඪං පීළිතන්ති අත්ථො. ධනුකන්ති ඛුද්දකධනුසණ්ඨානං ලග්ගනකදණ්ඩං. මද්දන්තො ගච්ඡති, භණ්ඩදෙය්යන්ති එත්ථ එකසූකරග්ඝනකභණ්ඩං දාතබ්බං එකස්මිං බන්ධෙ අඤ්ඤෙසං තත්ථ අබජ්ඣනතො. අදූහලන්ති යන්තපාසාණො, යෙන අජ්ඣොත්ථටත්තා මිගා පලායිතුං න සක්කොන්ති. පච්ඡා ගච්ඡතීති තෙන කතපයොගෙන අගන්ත්වා පච්ඡා සයමෙව ගච්ඡති, හෙට්ඨා වුත්තෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො. රක්ඛං යාචිත්වාති රාජපුරිසානං සන්තිකං ගන්ත්වා අනුද්දිස්ස රක්ඛං යාචිත්වා. කුමීනමුඛන්ති කුමීනස්ස අන්තො මච්ඡානං පවිසනමුඛං.

156. ථෙරානන්ති ආගන්තුකත්ථෙරානං. තෙසම්පීති ආවාසිකභික්ඛූනම්පි. පරිභොගත්ථායාති සඞ්ඝිකෙ කත්තබ්බවිධිං කත්වා පරිභුඤ්ජනත්ථාය. ගහණෙති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො. යත්ථාති යස්මිං ආවාසෙ. අඤ්ඤෙසන්ති අඤ්ඤෙසං ආගන්තුකානං. තෙසුපි ආගන්තුකා අනිස්සරාති සෙනාසනෙ නිරන්තරං වසන්තානං චීවරත්ථාය දායකෙහි භික්ඛූහි වා නියමෙත්වා දින්නත්තා භාජෙත්වා ඛාදිතුං අනිස්සරා, ආගන්තුකෙහිපි ඉච්ඡන්තෙහි තස්මිං විහාරෙ වස්සානාදීසු පවිසිත්වා චීවරත්ථාය ගහෙතබ්බං. තෙසං කතිකාය ඨාතබ්බන්ති සබ්බානි ඵලාඵලානි අභාජෙත්වා ‘‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු ඵලානි භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාම, අඤ්ඤෙසු ඵලාඵලෙහි සෙනාසනානි පටිජග්ගිස්සාමා’’ති වා, ‘‘පිණ්ඩපාතාදිපච්චයං සම්පාදෙස්සාමා’’ති වා, ‘‘කිඤ්චිපි අභාජෙත්වා චතුපච්චයත්ථායෙව උපනෙමා’’ති වා එවං සම්මා උපනෙන්තානං ආවාසිකානං කතිකාය ආගන්තුකෙහි ඨාතබ්බං. මහාඅට්ඨකථායං ‘‘අනිස්සරා’’ති වචනෙන දීපිතො එව අත්ථො, මහාපච්චරියං චතුන්නං පච්චයානන්තිආදිනා විත්ථාරෙත්වා දස්සිතො. පරිභොගවසෙනෙවාති එත්ථ එව-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො, පරිභොගවසෙන තමෙව භාජෙත්වාති යොජෙතබ්බං. එත්ථාති එතස්මිං විහාරෙ, රට්ඨෙ වා.

සෙනාසනපච්චයන්ති ¶ සෙනාසනඤ්ච තදත්ථාය නියමෙත්වා ඨපිතඤ්ච. එකං වා ද්වෙ වා වරසෙනාසනානි ඨපෙත්වාති වුත්තමෙවත්ථං පුන බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘මූලවත්ථුච්ඡෙදං පන කත්වා න උපනෙතබ්බ’’න්ති ¶ වුත්තං, සෙනාසනසඞ්ඛාතවත්ථුනො මූලච්ඡෙදං කත්වා සබ්බානි සෙනාසනානි න විස්සජ්ජෙතබ්බානීති අත්ථො. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘එකං වා ද්වෙ වා වරසෙනාසනානි ඨපෙත්වා ලාමකතො පට්ඨාය විස්සජ්ජෙන්තෙහිපි සෙනාසනභූමියො න විස්සජ්ජෙතබ්බාති අයමත්ථො වුත්තො’’ති වදන්ති, තම්පි යුත්තමෙව ඉමස්සාපි අත්ථස්ස අවස්සං වත්තබ්බතො, ඉතරථා කෙචි සහ වත්ථුනාපි විස්සජ්ජෙතබ්බං මඤ්ඤෙය්යුං.

පණ්ණං ආරොපෙත්වාති ‘‘එත්තකෙ රුක්ඛෙ රක්ඛිත්වා තතො එත්තකං ගහෙතබ්බ’’න්ති පණ්ණං ආරොපෙත්වා. නිමිත්තසඤ්ඤං කත්වාති සඞ්කෙතං කත්වා. දාරකාති තෙසං පුත්තනත්තාදයො යෙ කෙචි ගොපෙන්ති, තෙ සබ්බෙපි ඉධ ‘‘දාරකා’’ති වුත්තා. තතොති යථාවුත්තදාරුසම්භාරතො. ආපුච්ඡිත්වාති කාරකසඞ්ඝං ආපුච්ඡිත්වා. තං සබ්බම්පි ආහරිත්වාති අනාපුච්ඡිත්වාපි තාවකාලිකං ආහරිත්වා. අයමෙව භික්ඛු ඉස්සරොතිආදිතො පට්ඨාය අත්තනො සන්තකෙහි දාරුසම්භාරාදීහි ච කාරාපිතත්තා පටිජග්ගිතත්තා ච සඞ්ඝිකසෙනාසනෙ භාගිතාය ච අයමෙව ඉස්සරො, න ච සො තතො වුට්ඨාපෙතබ්බොති වුත්තං හොති. උදකපූජන්ති චෙතියඞ්ගණෙ සිඤ්චනාදිපූජං. වත්තසීසෙනාති කෙවලං සද්ධාය, න වෙතනාදිඅත්ථාය. සවත්ථුකන්ති සහ භූමියා. කුට්ටන්ති ගෙහභිත්තිං. පාකාරන්ති පරික්ඛෙපපාකාරං. තතොති ඡඩ්ඩිතවිහාරතො. තතො ආහරිත්වා සෙනාසනං කතං හොතීති සාමන්තගාමවාසීහි භික්ඛූහි ඡඩ්ඩිතවිහාරතො දාරුසම්භාරාදිං ආහරිත්වා සෙනාසනං කතං හොති.

157. ‘‘පුග්ගලිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජතී’’ති වුත්තමත්ථංයෙව පාකටං කාතුං ‘‘ආගතාගතානං වුඩ්ඪතරානං න දෙතී’’ති වුත්තං. චතුභාගඋදකසම්භින්නෙති චතුත්ථභාගෙන සම්භින්නෙ. පාළියං ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 157) සාමිකෙහි ථුල්ලනන්දං උද්දිස්ස එතිස්සා හත්ථෙ දින්නත්තා, අථෙය්යචිත්තෙන පරිභුඤ්ජිතත්තා ච වුත්තං. ථෙය්යචිත්තෙන පරිභුත්තෙපි චස්සා භණ්ඩදෙය්යමෙව උපනික්ඛිත්තභණ්ඩට්ඨානියත්තා. ඔදනභාජනීයවත්ථුස්මින්ති ‘‘අපරස්ස භාගං දෙහී’’ති ආගතවත්ථුස්මිං (පාරා. 141).

159. තස්ස ¶ කුලස්ස අනුකම්පාය පසාදානුරක්ඛණත්ථායාතිආදිනා කුලසඞ්ගහත්ථං නාකාසීති දස්සෙති. ‘‘යාව දාරකා පාසාදං ආරොහන්ති, තාව පාසාදො තෙසං සන්තිකෙ හොතූ’’ති පුබ්බෙ කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා අධිට්ඨිතත්තා එව යථාකාලපරිච්ඡෙදමෙව තත්ථ තිට්ඨති, තතො පරං පාසාදො සයමෙව යථාඨානං ගච්ඡති, තථාගමනඤ්ච ඉද්ධිවිස්සජ්ජනෙන සඤ්ජාතං විය හොතීති වුත්තං ‘‘ථෙරො ඉද්ධිං පටිසංහරී’’ති. යස්මා එවං ඉද්ධිවිධඤාණෙන කරොන්තස්ස කායවචීපයොගා ¶ න සන්ති ථෙය්යචිත්තඤ්ච නත්ථි පාසාදස්සෙව විචාරිතත්තා, තස්මා ‘‘එත්ථ අවහාරො නත්ථී’’ති ථෙරො එවමකාසීති දට්ඨබ්බං. අථ වා දාරකෙසු අනුකම්පාය ආනයනත්ථමෙව පාසාදෙ උපනීතෙ පාසෙ බද්ධසූකරාදීනං ආමිසං දස්සෙත්වා ඨානාචාවනං විය කරමරානීතෙසු දාරකෙසු පාසාදං ආරුළ්හෙසුපි පුන පටිසංහරණෙ ච ඉධ අවහාරො නත්ථි කාරුඤ්ඤාධිප්පායත්තා, භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොති කායවචීපයොගාභාවා. කායවචීපයොගෙ සතියෙව හි ආපත්ති භණ්ඩදෙය්යං වා හොති, තෙනෙව භගවා ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, අථෙය්යචිත්තස්සා’’තිආදිං අවත්වා ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’ති (පාරා. 159) එත්තකමෙව අවොච. ඉද්ධිවිසයෙති චෙත්ථ පරභණ්ඩාදායකකායවචීපයොගාසමුට්ඨාපකස්ස කෙවලං මනොද්වාරිකස්ස අථෙය්යචිත්තභූතස්ස ඉද්ධිචිත්තස්ස විසයෙ ආපත්ති නාම නත්ථීති අධිප්පායො ගහෙතබ්බො. කිං පන පටික්ඛිත්තං ඉද්ධිපාටිහාරියං කාතුං වට්ටතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ඊදිසාය අධිට්ඨානිද්ධියා අනාපත්තී’’ති. ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’ති හි ඉමිනායෙව සුත්තෙන අධිට්ඨානිද්ධියා අප්පටික්ඛිත්තභාවො සිජ්ඣති. අත්තනො පකතිවණ්ණං අවිජහිත්වා බහිද්ධා හත්ථිආදිදස්සනං, ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’ති (දී. නි. 1.238, 239; ම. නි. 1.147; පටි. ම. 1.102) ආගතඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නත්තා අධිට්ඨානිද්ධි නාම, ‘‘සො පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති, නාගවණ්ණං…පෙ… විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) එවං ආගතා ඉද්ධි පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙන පවත්තත්තා විකුබ්බනිද්ධි නාම. අත්තනො පන පකතිරූපං යථාසභාවෙන ඨපෙත්වාව බහි හත්ථිආදිදස්සනං විකුබ්බනිද්ධි නාම න හොති, අත්තනො රූපමෙව හත්ථිආදිරූපෙන නිම්මානං විකුබ්බනිද්ධීති වෙදිතබ්බං.

පරාජිතකිලෙසෙනාති ¶ විජිතකිලෙසෙන, නික්කිලෙසෙනාති අත්ථො. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ, තෙන දුතියපාරාජිකසික්ඛාපදෙන සමං අඤ්ඤං අනෙකනයවොකිණ්ණං ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං කිඤ්චි සික්ඛාපදං න විජ්ජතීති යොජනා. තත්ථ අත්ථො නාම පාළිඅත්ථො, විනිච්ඡයො පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයො, තෙ ගම්භීරා යස්මිං, තං ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං. වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙති චොදනාවසෙන වා අත්තනාව අත්තනො වීතික්කමාරොචනවසෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ අදින්නාදානවත්ථුස්මිං ඔතිණ්ණෙ. එත්ථාති ඔතිණ්ණවත්ථුම්හි. විනිච්ඡයොති ආපත්තානාපත්තිනියමනං. කප්පියෙපි ච වත්ථුස්මින්ති අත්තනා ගහෙතුං යුත්තෙ මාතාපිතාදීනං සන්තකෙපි.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

දුතියපාරාජිකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

162. යා අයං හෙට්ඨා තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ ච චක්කවත්තිකාලෙ ච නගරං හොතීතිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.84) රාජගහස්ස බුද්ධුප්පාදෙයෙව වෙපුල්ලප්පත්ති වුත්තා, සා එත්ථාපි සමානාති දස්සෙතුං ‘‘ඉදම්පි ච නගර’’න්ති වුත්තං, තෙන ච න කෙවලං රාජගහාදයො එවාති දස්සෙති. මහාවනං නාමාතිආදි මජ්ඣිමභාණකසංයුත්තභාණකානං මතෙන වුත්තං, දීඝභාණකා පන ‘‘හිමවන්තෙන සද්ධිං එකාබද්ධං හුත්වා ඨිතං මහාවන’’න්ති වදන්ති. හංසවට්ටකච්ඡදනෙනාති හංසවට්ටකපටිච්ඡන්නෙන, හංසමණ්ඩලාකාරෙනාති අත්ථො. කායවිච්ඡන්දනියකථන්ති කරජකායෙ විරාගුප්පාදනකථං. ඡන්දොති දුබ්බලරාගො. රාගොති බලවරාගො. ‘‘කෙසලොමාදි’’න්ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විභාගෙන දස්සෙතුං යෙපි හීතිආදි වුත්තං. පඤ්චපඤ්චප්පභෙදෙනාති එත්ථ පඤ්ච පඤ්ච පභෙදා එතස්ස පරියායස්සාති පඤ්චපඤ්චප්පභෙදො ¶ , තෙන පඤ්චපඤ්චප්පභෙදෙනාති එවං බාහිරත්ථසමාසවසෙන පරියායවිසෙසනතා දට්ඨබ්බා.

අසුභායාති අසුභමාතිකාය. වණ්ණෙතබ්බමාතිකඤ්හි අපෙක්ඛිත්වා ඉත්ථිලිඞ්ගෙ සාමිවචනං, තෙනාහ මාතිකං නික්ඛිපිත්වාතිආදි. තං විභජන්තොති මාතිකං විභජන්තො. ඵාතිකම්මන්ති නිප්ඵත්තිකරණං. පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනන්ති කාමච්ඡන්දාදිපඤ්චනීවරණඞ්ගවිගමෙන පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතා, අප්පනාප්පත්තවිතක්කාදිජ්ඣානඞ්ගානං උප්පත්තිවසෙන පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතතා ච වෙදිතබ්බා. තිවිධකල්යාණං දසලක්ඛණසම්පන්නන්ති එත්ථ පන ඣානස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානානං වසෙන තිවිධකල්යාණතා, තෙසංයෙව ආදිමජ්ඣපරියොසානානං ලක්ඛණවසෙන දසලක්ඛණසම්පන්නතා ච වෙදිතබ්බා. අට්ඨකථායං පන ‘‘දසලක්ඛණවිභාවනෙනෙව තන්නිස්සයභූතා තිවිධකල්යාණතාපි ඣානස්ස පාකටා හොතීති තත්රිමානීතිආදි වුත්තං.

තත්රායං ¶ පාළීති තස්මිං දසලක්ඛණවිභාවනවිසයෙ අයං පාළි. පටිපදාවිසුද්ධීති ගොත්රභුපරියොසානාය පුබ්බභාගපටිපදාය ඣානස්ස නීවරණාදිපරිබන්ධතො විසුද්ධි, සායං යස්මා උපෙක්ඛානුබ්රූහනාදීනම්පි පච්චයත්තෙන පධානා පුරිමකාරණසිද්ධා ච, තස්මා වුත්තං ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි ආදී’’ති. උපෙක්ඛානුබ්රූහනාති විසොධෙතබ්බතාදීනං අභාවතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චනිප්ඵත්තියා අනුබ්රූහනා, සා පන පරිබන්ධවිසුද්ධිසමකාලවිභාවිනීපි තබ්බිසුද්ධියාව නිප්ඵන්නාති දීපනත්ථමාහ ‘‘උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ’’ති. සම්පහංසනාති වත්ථුධම්මාදීනං අනතිවත්තනාදිසාධකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන පරියොදපනා, සා පන යස්මා කත්තබ්බස්ස සබ්බකිච්චස්ස නිප්ඵත්තියාව සිද්ධා නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති. තීණිපි චෙතානි කල්යාණානි එකක්ඛණෙ ලබ්භමානානිපි පච්චයපච්චයුප්පන්නතාදිවසෙන පවත්තන්තීති දස්සනත්ථං ආදිමජ්ඣපරියොසානභාවෙන වුත්තානි, න පන ඣානස්ස උප්පාදාදික්ඛණත්තයෙ යථාක්කමං ලබ්භමානත්තාති දට්ඨබ්බං. මජ්ඣිමං සමාධිනිමිත්තං පටිපජ්ජතීතිආදීසු මජ්ඣිමං සමාධිනිමිත්තං නාම සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙව. සො හි ලීනුද්ධච්චසඞ්ඛාතානං උභින්නං අන්තානං අනුපගමනෙන මජ්ඣිමො, සවිසෙසං චිත්තස්ස එකත්තාරම්මණෙ ඨපනතො සමාධියෙව උපරිවිසෙසානං කාරණභාවතො ‘‘සමාධිනිමිත්ත’’න්ති වුච්චති, තං පටිපජ්ජති පටිලබ්භතීති අත්ථො. එවං ¶ පටිපන්නත්තා මජ්ඣිමෙන සමාධිනිමිත්තෙන තත්ථ එකත්තාරම්මණෙ අප්පනාගොචරෙ පක්ඛන්දති උපතිට්ඨති, එවං විසුද්ධස්ස පන තස්ස චිත්තස්ස පුන විසොධෙතබ්බාභාවතො විසොධනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො පුග්ගලො විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථභාවූපගමනෙන සමථපටිපන්නස්ස පුන සමාධානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නභාවතො එවමස්ස කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස පුන එකත්තුපට්ඨානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම.

තත්ථ ජාතානන්තිආදීසු යෙ පන තෙ එවං උපෙක්ඛානුබ්රූහිතෙ තස්මිං ඣානචිත්තෙ ජාතා සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා යුගනද්ධධම්මා, තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තනසභාවෙන සම්පහංසනා විසොධනා පරියොදපනා ච, සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසතාය සම්පහංසනා ච, යඤ්චෙතං තදුපගං තෙසං අනතිවත්තනඑකරසභාවානං අනුච්ඡවිකං වීරියං, තස්ස තදුපගවීරියස්ස වාහනට්ඨෙන පවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා ච, තස්මිං ඛණෙ යථාවුත්තධම්මානං ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා ච, පරියොදපනා ච පරියොදපනකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙනෙව ඉජ්ඣතීති වෙදිතබ්බං. එවං තිවිධත්තගතං චිත්තන්තිආදීනි තස්සෙව චිත්තස්ස ථොමනවචනානි. විතක්කසම්පන්නන්ති විතක්කඞ්ගෙන සුන්දරභාවමුපගතං. චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නන්ති තස්මිඤ්ඤෙව ආරම්මණෙ ¶ චිත්තස්ස නිරන්තරප්පවත්තිසඞ්ඛාතෙන සමාධිනා සම්පන්නං, ඉදං ඣානඞ්ගවසෙන වුත්තං. සමාධිසම්පන්නන්ති ඉදං පන ඉන්ද්රියවසෙනාති වෙදිතබ්බං.

පටිකුටතීති සඞ්කුචති. පටිවට්ටතීති පටිනිවට්ටති. න්හාරුදද්දුලන්ති න්හාරුඛණ්ඩං. පයුත්තවාචන්ති පච්චයපරියෙසනෙ නියුත්තවාචං. දණ්ඩවාගුරාහීති දණ්ඩපටිබද්ධාහි දීඝජාලසඞ්ඛාතාහි වාගුරාහි.

සමණකුත්තකොති කාසායනිවාසනාදිසමණකිච්චකො. වග්ගුමුදාති එත්ථ ‘‘වග්ගුමතා’’ති වත්තබ්බෙ ලොකිකා ‘‘මුදා’’ති වොහරිංසූති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වග්ගුමතා’’ති. ‘‘වග්ගූ’’ති මතා, සුද්ධසම්මතාති අත්ථො, තෙනාහ ‘‘පුඤ්ඤසම්මතා’’ති. සත්තානං පාපුනනෙන සොධනෙන සා පුඤ්ඤසම්මතා.

163. මාරස්ස ධෙය්යං ඨානං, වත්ථු වා නිවාසො මාරධෙය්යං, සො අත්ථතො තෙභූමකධම්මා එව, ඉධ පන පඤ්ච කාමගුණා අධිප්පෙතා, තං මාරධෙය්යං ¶ . ‘‘අයං සමණකුත්තකො යථාසමුප්පන්නසංවෙගමූලකෙන සමණභාවූපගමනෙන අතික්කමිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා අවොච, න පන ‘‘අරහත්තප්පත්තියා තීසු භවෙසු අප්පටිසන්ධිකතාය තං අතික්කමිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති මරණෙනෙව සත්තානං සංසාරමොචනලද්ධිකත්තා දෙවතාය. න හි මතානං කත්ථචි පටිසන්ධි ගච්ඡති. ඉමිනා අත්ථෙන එවමෙව භවිතබ්බන්ති ඉමිනා පරෙසං ජීවිතා වොරොපනත්ථෙන එවමෙව සංසාරමොචනසභාවෙනෙව භවිතබ්බං. ‘‘අත්තනාපි අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි ජීවිතා වොරොපෙන්තී’’ති (පාරා. 162) වුත්තත්තා සබ්බානිපි තානි පඤ්චභික්ඛුසතානි ජීවිතා වොරොපෙසීති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තස්මා යෙ අත්තනාපි අත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ජීවිතා වොරොපෙසුං, තෙ පුථුජ්ජනභික්ඛූ ඨපෙත්වා තදවසෙසෙ ච පුථුජ්ජනභික්ඛූ, සබ්බෙ ච අරියෙ අයං ජීවිතා වොරොපෙසීති වෙදිතබ්බං.

164. එකීභාවතොති පවිවෙකතො. උද්දෙසං පරිපුච්ඡං ගණ්හන්තීති අත්තනො අත්තනො ආචරියානං සන්තිකෙ ගණ්හන්ති, ගහෙත්වා ච ආචරියෙහි සද්ධිං භගවන්තං උපට්ඨහන්ති. තදා පන උද්දෙසාදිදායකා තනුභූතෙහි භික්ඛූහි භගවන්තං උපගතා, තං සන්ධාය භගවා පුච්ඡති.

165. දසානුස්සතීසු ¶ අන්තොගධාපි ආනාපානස්සති තදා භික්ඛූනං බහූනං සප්පායතං දස්සෙතුං පුන ගහිතා. තථා හි තං භගවා තෙසං දෙසෙසි. ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤා අසුභකම්මට්ඨානසදිසා, චත්තාරො පන ආරුප්පා ආදිකම්මිකානං අනනුරූපාති තෙසං ඉධ අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤං පරියායන්ති අරහත්තාධිගමත්ථාය අඤ්ඤං කාරණං. අත්ථයොජනාක්කමන්ති අත්ථඤ්ච යොජනාක්කමඤ්ච. අස්සාසවසෙනාති අස්සාසං ආරම්මණං කත්වාති වුත්තං හොති. උපට්ඨානං සතීති අප්පමුස්සනතාය තමෙව අස්සාසං පස්සාසඤ්ච උපගන්ත්වා ඨානං, තථා තිට්ඨනකධම්මො සති නාමාති අත්ථො. ඉදානි සතිවසෙනෙව පුග්ගලං නිද්දිසිතුකාමෙන යො අස්සසතීතිආදි වුත්තං. තත්ථ යො අස්සසති, තස්ස සති අස්සාසං උපගන්ත්වා තිට්ඨතීතිආදිනා අත්ථො ගහෙතබ්බො. අකොසල්ලසම්භූතෙති අවිජ්ජාසම්භූතෙ ¶ . ඛණෙනෙවාති අත්තනො පවත්තික්ඛණෙනෙව. අරියමග්ගස්ස පාදකභූතො අයං සමාධි අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා අරියමග්ගභාවං උපගතො විය හොතීති ආහ ‘‘අරියමග්ගවුඩ්ඪිප්පත්තො’’ති. ඔපම්මනිදස්සනන්ති එත්ථ උපමාව ඔපම්මං, තස්ස නිදස්සනං.

බාහිරකා ආනාපානස්සතිං ජානන්තා ආදිතො චතුප්පකාරමෙව ජානන්ති, න සබ්බං සොළසප්පකාරන්ති ආහ සබ්බප්පකාරඉච්චාදි. එවමස්සෙතං සෙනාසනන්ති එත්ථ එවන්ති භාවනාසතියා යථාවුත්තනයෙන ආරම්මණෙ චිත්තස්ස නිබන්ධනෙ සතියෙව, නාසතීති අත්ථො, තෙන මුට්ඨස්සතිස්ස අරඤ්ඤවාසො නිරත්ථකො අනනුරූපොති දස්සෙති. අවසෙසසත්තවිධසෙනාසනන්ති ‘‘පබ්බතං කන්දරං ගිරිගුහං සුසානං වනපත්ථං අබ්භොකාසං පලාලපුඤ්ජ’’න්ති (විභ. 508) එවං වුත්තං. උතුත්තයානුකූලං ධාතුචරියානුකූලන්ති ගිම්හානාදිඋතුත්තයස්ස සෙම්හාදිධාතුත්තයස්ස මොහාදිචරියත්තයස්ස ච අනුකූලං. නිසජ්ජාය දළ්හභාවං පල්ලඞ්කාභුජනෙන, අස්සාසපස්සාසානං පවත්තනසුඛතං උපරිමකායස්ස උජුකං ඨපනෙන, ආරම්මණපරිග්ගහූපායං පරිමුඛං සතියා ඨපනෙන උපදිසන්තො. න පණමන්තීති න ඔණමන්ති. පරිග්ගහිතනිය්යානං සතින්ති සබ්බථා ගහිතං සම්මොසපටිපක්ඛතො නිග්ගමනසඞ්ඛාතං සතිං කත්වා, පරමං සතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.

සතොවාති සතියා සමන්නාගතො එව. බාත්තිංසාය ආකාරෙහීති චතූසු චතුක්කෙසු ආගතානි දීඝරස්සාදීනි සොළස පදානි අස්සාසපස්සාසවසෙන ද්විධා විභජිත්වා වුත්තෙහි ද්වත්තිංසාකාරෙහි. දීඝංඅස්සාසවසෙනාති දීඝඅස්සාසවසෙන, විභත්තිඅලොපං කත්වා නිද්දෙසො, දීඝන්ති වා භගවතා වුත්තඅස්සාසවසෙන. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපන්ති වික්ඛෙපපටිපක්ඛභාවතො ‘‘අවික්ඛෙපො’’ති ලද්ධනාමං චිත්තස්ස එකග්ගභාවං පජානතො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙනාති ¶ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී හුත්වා අස්සාසවසෙන, ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සිඅස්සාසනවසෙනා’’ති වා පාඨො, තස්ස පටිනිස්සග්ගානුපස්සිනො අස්සාසවසෙනාති අත්ථො. ආ පඨමං බහිමුඛං සසනං අස්සාසො, තතො අන්තොමුඛං පටිසසනං පස්සාසොති ආහ අස්සාසොති බහිනික්ඛමනවාතොතිආදි, සුත්තන්තට්ඨකථාසු පන ආකඩ්ඪනවසෙන අන්තො සසනං අස්සාසො, බහි පටිසසනං පස්සාසොති කත්වා උප්පටිපාටියා වුත්තං.

තත්ථාති ¶ බහිනික්ඛමනඅන්තොපවිසනවාතෙසු, තස්ස ච පඨමං අබ්භන්තරවාතො නික්ඛමතීති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘සබ්බෙසම්පි ගබ්භසෙය්යකානන්තිආදිනා දාරකානං පවත්තික්කමෙන අස්සාසො බහිනික්ඛමනවාතොති ගහෙතබ්බන්ති දීපෙතී’’ති කෙචි වදන්ති. සුත්තනයො එව චෙත්ථ ‘‘අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධා වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා චා’’ති ඉමාය පාළියා සමෙතීති ගහෙතබ්බං. අද්ධානවසෙනාති කාලද්ධානවසෙන. අයඤ්හි අද්ධාන-සද්දො කාලස්ස දෙසස්ස ච වාචකො. තත්ථ යථා හීතිආදිනා දෙසද්ධානං උපමාවසෙන දස්සිතං. ඉදානි තබ්බිසිට්ඨකාලද්ධානවසෙන අස්සාසපස්සාසානං දීඝරස්සතං උපමෙය්යවසෙන විභාවෙතුං එවන්තිආදි වුත්තං. චුණ්ණවිචුණ්ණා අනෙකකලාපභාවෙන. එත්ථ ච හත්ථිආදිසරීරෙ සුනඛාදිසරීරෙ ච අස්සාසපස්සාසානං දෙසද්ධානවිසිට්ඨකාලද්ධානවසෙනෙව දීඝරස්සතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා අත්තභාවසඞ්ඛාතං දීඝං අද්ධානං සණිකං පූරෙත්වාතිආදිවචනතො. තෙසන්ති සත්තානං. තෙති අස්සාසපස්සාසා. ඉත්තරමද්ධානන්ති අප්පකං කාලං. නවහාකාරෙහීති භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස පුබ්බෙනාපරං අලද්ධවිසෙසස්ස කෙවලං අද්ධානවසෙන ආදිතො වුත්තා තයො ආකාරා, තෙ ච කස්සචි අස්සාසොව, කස්සචි පස්සාසොව, කස්සචි තදුභයම්පි උපට්ඨාතීති තිණ්ණං පුග්ගලානං වසෙන වුත්තා, තථා ඡන්දවසෙන තයො, තථා පාමොජ්ජවසෙනාති ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහි. එකෙනාකාරෙනාති දීඝං අස්සාසාදීසු එකෙනාකාරෙන.

අද්ධානසඞ්ඛාතෙති දීඝෙ ඔකාසද්ධානසඞ්ඛාතෙ අත්තභාවෙ කාලද්ධානෙපි වා, එවං උපරි ඉත්තරසඞ්ඛාතෙති එත්ථාපි. ඡන්දො උප්පජ්ජතීති භාවනාය පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහන්තියා ලද්ධස්සාදත්තා තත්ථ සාතිසයො කත්තුකාමතාලක්ඛණො කුසලච්ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙනාති තථාපවත්තඡන්දස්ස වසෙන. පාමොජ්ජං උප්පජ්ජතීති අස්සාසපස්සාසානං සුඛුමතරභාවෙ ආරම්මණස්ස සන්තතරතාය, කම්මට්ඨානස්ස ච වීථිපටිපන්නතාය භාවනාචිත්තසහගතො පමොදො ඛුද්දකාදිභෙදා තරුණා පීති උප්පජ්ජති. චිත්තං විවත්තතීති පටිභාගනිමිත්තෙ උප්පන්නෙ ¶ පකතිඅස්සාසපස්සාසතො ¶ චිත්තං නිවත්තති. උපෙක්ඛා සණ්ඨාතීති තස්මිං පටිභාගනිමිත්තෙ උපචාරප්පනාභෙදෙ සමාධිම්හි උප්පන්නෙ පුන ඣානනිබ්බත්තනත්ථං බ්යාපාරාභාවතො අජ්ඣුපෙක්ඛනං හොති, සා පනායං උපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාති වෙදිතබ්බා. අනුපස්සනාඤාණන්ති සමථවසෙන නිමිත්තස්ස අනුපස්සනා, විපස්සනාවසෙන අස්සාසපස්සාසමුඛෙන තන්නිස්සයනාමරූපස්ස අනුපස්සනා ච ඤාණං. කායො උපට්ඨානන්ති අස්සාසපස්සාසසඞ්ඛාතො කායො උපගන්ත්වා තිට්ඨති එත්ථ සතීති උපට්ඨානං, නො සති, සති පන සරසතො උපතිට්ඨනට්ඨෙන සරණට්ඨෙන ච උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තෙන වුච්චතීතිආදීසු යා අයං යථාවුත්තඅස්සාසපස්සාසකායෙ, තන්නිස්සයභූතෙ කරජකායෙ ච කායස්සෙව අනුපස්සනා නිච්චාදිභාවං වා ඉත්ථිපුරිසසත්තජීවාදිභාවං වා අනනුපස්සිත්වා අස්සාසපස්සාසකායමත්තස්සෙව අනිච්චාදිභාවස්ස ච අනුපස්සනා, තාය කායානුපස්සනාය සතිසඞ්ඛාතස්ස පට්ඨානස්ස භාවනා වඩ්ඪනා කායෙ කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානභාවනාති අයං සඞ්ඛෙපත්ථො.

ඉත්තරවසෙනාති පරිත්තකාලවසෙන. තාදිසොති දීඝො රස්සො ච. වණ්ණාති දීඝාදිආකාරා. නාසිකග්ගෙව භික්ඛුනොති නාසිකග්ගෙ වා, වා-සද්දෙන උත්තරොට්ඨෙ වාති අත්ථො. තස්මාති යස්මා ‘‘ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන සබ්බං අස්සාසපස්සාසකායං විදිතං පාකටං කරිස්සාමී’’ති පුබ්බෙ පවත්තආභොගවසෙන පච්ඡා තථා සමුප්පන්නෙන ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන තං අස්සාසපස්සාසකායං එවං විදිතං පාකටං කරොන්තො අස්සසති චෙව පස්සසති ච, තස්මා එවංභූතො සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති නාම, න පන ‘‘අනාගතෙ එවං කරිස්සාමී’’ති චින්තනමත්තෙන සො එවං වුච්චතීති අධිප්පායො. තථාභූතස්සාති ආදිමජ්ඣපරියොසානං විදිතං කරොන්තස්ස. සංවරොති සති වීරියම්පි වා. න අඤ්ඤං කිඤ්චීති සබ්බකායං විදිතං කරිස්සාමීතිආදිකං පුබ්බාභොගං සන්ධාය වදති. ඤාණුප්පාදනාදීසූති ආදි-සද්දෙන කායසඞ්ඛාරපස්සම්භනපීතිපටිසංවෙදනාදිං සඞ්ගණ්හාති. කායසඞ්ඛාරන්ති අස්සාසපස්සාසං. සො හි චිත්තසමුට්ඨානොපි සමානො කරජකායපටිබද්ධවුත්තිතාය තෙන සඞ්ඛරීයතීති කායසඞ්ඛාරොති වුච්චති. අපරිග්ගහිතකාලෙති කම්මට්ඨානස්ස අනාරද්ධකාලෙ, තදාරම්භත්ථාය කායචිත්තානම්පි අපරිග්ගහිතකාලෙති අත්ථො. නිසීදති පල්ලඞ්කං ¶ ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධායාති හි ඉමිනා කායපරිග්ගහො, පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති ඉමිනා චිත්තපරිග්ගහො වුත්තො. අධිමත්තන්ති බලවං ඔළාරිකං, ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං. කායසඞ්ඛාරො හි අධිප්පෙතො. අධිමත්තං හුත්වා පවත්තතීති කිරියාවිසෙසනං වා එතං. සබ්බෙසංයෙවාති උභයෙසම්පි.

මහාභූතපරිග්ගහෙ සුඛුමොති චතුධාතුමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසං සන්ධාය වුත්තං. ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනායාති ¶ කලාපසම්මසනමාහ. නිබ්බිදානුපස්සනතො පට්ඨාය බලවවිපස්සනා, තතො ඔරං දුබ්බලවිපස්සනා. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති අපරිග්ගහිතකාලෙතිආදිනා සමථනයෙ වුත්තනයෙන.

චොදනාසොධනාහීති අනුයොගපරිහාරෙහි. කථන්තිආදි පටිසම්භිදාපාළි, තත්ථ කථං සික්ඛතීති සම්බන්ධො. ඉති කිරාතිආදි චොදකවචනං. ඉති කිරාති එවඤ්චෙති අත්ථො. අස්සාසපස්සාසො සබ්බථා අභාවං උපනෙති චෙති චොදකස්ස අධිප්පායො. වාතූපලද්ධියාති අස්සාසපස්සාසවාතස්ස අභාවෙන තබ්බිසයාය උපලද්ධියා භාවනාචිත්තස්ස උප්පාදො වඩ්ඪි ච න හොතීති අත්ථො. න ච නන්ති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං. පුන ඉති කිරාතිආදි යථාවුත්තාය චොදනාය විස්සජ්ජනා, තත්ථ ඉති කිර සික්ඛතීති මයා වුත්තාකාරෙන යදි සික්ඛතීති අත්ථො. පභාවනා හොතීති යදිපි ඔළාරිකා කායසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සම්භන්ති, සුඛුමා පන අත්ථෙවාති භාවනායපි වඩ්ඪි හොතෙවාති අධිප්පායො. කංසෙති කංසභාජනෙ. නිමිත්තන්ති නිමිත්තස්ස, තෙසං සද්දානං පවත්තිආකාරස්සාති අත්ථො. සුඛුමකා සද්දාති අනුරවෙ ආහ. සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපීති සුඛුමො සද්දොව නිමිත්තං තදාරම්මණතායපි.

ආභිසමාචාරිකසීලන්ති එත්ථ අභිසමාචාරොති උත්තමසමාචාරො, තදෙව ආභිසමාචාරිකං සීලං, ඛන්ධකවත්තපරියාපන්නස්ස සීලස්සෙතං අධිවචනං. අහං සීලං රක්ඛාමීති උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නං සීලං සන්ධාය වුත්තං. ආවාසොති ආවාසපලිබොධො. කුලන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. කම්මන්ති නවකම්මං. ඉද්ධීති පොථුජ්ජනිකා ඉද්ධි, සා විපස්සනාය පලිබොධො. සො උපච්ඡින්දිතබ්බොති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.41) වුත්තෙන තස්ස ¶ තස්ස පලිබොධස්ස උපච්ඡෙදප්පකාරෙන උපච්ඡින්දිතබ්බො. යොගානුයොගොති යොගස්ස භාවනාය අනුයුඤ්ජනං. අට්ඨතිංසාරම්මණෙසූති ආලොකාකාසකසිණද්වයං වජ්ජෙත්වා පාළියං ආගතානං අට්ඨන්නං කසිණානං වසෙන වුත්තං, චත්තාරීසඤ්ඤෙව පන කම්මට්ඨානානි. යථාවුත්තෙනෙව නයෙනාති යොගානුයොගකම්මස්ස පදට්ඨානත්තාති ඉමමත්ථං අතිදිසති. ඉමිනාව කම්මට්ඨානෙනාති ඉමිනා ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානෙන. මහාහත්ථිපථං නීහරන්තො වියාති කම්මට්ඨානවීථිං මහාහත්ථිමග්ගං කත්වා දස්සෙන්තො විය.

වුත්තප්පකාරමාචරියන්ති ‘‘ඉමිනාව කම්මට්ඨානෙන චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තස්සා’’තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරං ආචරියං. ‘‘පියො ගරු භාවනීයො’’තිආදිනා (අ. නි. 7.37; නෙත්ති. 113; මි. ප. 6.1.10) විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.42) වුත්තප්පකාරමාචරියන්තිපි ¶ වදන්ති. පඤ්චසන්ධිකන්ති පඤ්චපබ්බං, පඤ්චභාගන්ති අත්ථො. කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනන්ති කම්මට්ඨානගන්ථස්ස උග්ගණ්හනං. තදත්ථපරිපුච්ඡා කම්මට්ඨානස්ස පරිපුච්ඡා, තත්ථ සංසයපරිපුච්ඡා වා. කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨානන්ති එවං භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස එවමිධ නිමිත්තං උපතිට්ඨතීති උපධාරණං. තථා කම්මට්ඨානප්පනා එවං ඣානමප්පෙතීති. කම්මට්ඨානස්ස ලක්ඛණන්ති ගණනානුබන්ධනාඵුසනානං වසෙන භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඨපනාවසෙන මත්ථකප්පත්ති ඉධ භාවනාති කම්මට්ඨානසභාවස්ස සල්ලක්ඛණං, තෙනාහ ‘‘කම්මට්ඨානසභාවූපධාරණන්ති වුත්තං හොතී’’ති.

අට්ඨාරසසෙනාසනදොසවිවජ්ජිතන්ති මහත්තං නවත්තං ජිණ්ණත්තං පන්ථනිස්සිතත්තං සොණ්ඩිපණ්ණපුප්ඵඵලයුත්තතා පත්ථනීයතා නගරදාරුඛෙත්තසන්නිස්සිතතා විසභාගානං පුග්ගලානං අත්ථිතා පට්ටනසන්නිස්සිතතා පච්චන්තසන්නිස්සිතතා රජ්ජසීමසන්නිස්සිතතා අසප්පායතා කල්යාණමිත්තානං අලාභොති ඉමෙහි අට්ඨාරසහි සෙනාසනදොසෙහි විවජ්ජිතං. පඤ්චසෙනාසනඞ්ගසමන්නාගතන්ති –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං නාතිදූරං හොති නාච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං දිවා අප්පාකිණ්ණං රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සං, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස අප්පකසිරෙන උප්පජ්ජන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ¶ ථෙරා භික්ඛූ විහරන්ති …පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොතී’’ති (අ. නි. 10.11) –

එවං භගවතා වුත්තෙහි පඤ්චහි සෙනාසනඞ්ගෙහි සමන්නාගතං, එත්ථ ච නාතිදූරතාදි එකං, දිවා අප්පාකිණ්ණතාදි එකං, අප්පඩංසාදිතා එකං, චීවරාදිලාභො එකං, ථෙරානං භික්ඛූනං නිවාසො එකන්ති එවං පඤ්චඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

උපච්ඡින්නඛුද්දකපලිබොධෙනාති දීඝානං කෙසාදීනං හරණෙන පත්තචීවරාදීනං පචනතුන්නකරණරජනාදිකරණෙහි ච උපච්ඡින්නා ඛුද්දකා පලිබොධා යෙන, තෙන. භත්තසම්මදන්ති භොජනනිමිත්තං පරිස්සමං. ආචරියතො උග්ගහො ආචරියුග්ගහො, සබ්බොපි කම්මට්ඨානවිධි, න පුබ්බෙ වුත්තඋග්ගහමත්තං, තතො. එකපදම්පීති එකකොට්ඨාසම්පි.

අනුවහනාති අස්සාසපස්සාසානං අනුගමනවසෙන සතියා නිරන්තරං අනුප්පවත්තනා. යස්මා පන ගණනාදිවසෙන විය ඵුසනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථි, ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙ එව ගණනාදි කාතබ්බන්ති ¶ දස්සෙතුං ඉධ ඵුසනාගහණන්ති දීපෙන්තො ‘‘ඵුසනාති ඵුට්ඨට්ඨාන’’න්ති ආහ. ඨපනාති සමාධානං, සමාධිප්පධානා පන අප්පනාති ආහ ‘‘ඨපනාති අප්පනා’’ති. අනිච්චතාදීනං ලක්ඛණතො සල්ලක්ඛණා විපස්සනා. පවත්තතො නිමිත්තතො ච විනිවට්ටනතො විනිවට්ටනා මග්ගො. කිලෙසපටිප්පස්සද්ධිභාවතො පාරිසුද්ධි ඵලං. තෙසන්ති විනිවට්ටනාපාරිසුද්ධීනං. ඛණ්ඩන්ති ‘‘එකං තීණි පඤ්චා’’ති එකන්තරිකාදිභාවෙන ගණනාය ඛණ්ඩනං. අථ වා ඛණ්ඩන්ති අන්තරන්තරා කතිපයකාලං අගණෙත්වා පුන ගණනවසෙන අන්තරා ඔධිපරිච්ඡෙදො න දස්සෙතබ්බො. තථා ඛණ්ඩං දස්සෙන්තස්ස හි ‘‘කම්මට්ඨානනින්නං පවත්තති නු ඛො මෙ චිත්තං, නො’’ති වීමංසුප්පත්තියා වික්ඛෙපො හොති, තෙනාහ සිඛාප්පත්තං නු ඛො මෙතිආදි, ඉදඤ්ච එවං ඛණ්ඩං දස්සෙත්වා චිරතරං ගණනාය මනසිකරොන්තස්ස වසෙන වුත්තං. සො හි තථා ලද්ධං අවික්ඛෙපමත්තං නිස්සාය එවං මඤ්ඤෙය්ය. යො උපට්ඨාති, තං ගහෙත්වාති ඉදං අස්සාසපස්සාසෙසු යස්ස එකොව පඨමං උපට්ඨාති, තං සන්ධාය වුත්තං, යස්ස පන උභොපි උපට්ඨහන්ති, තෙන උභයම්පි ගහෙත්වා ගණිතබ්බං. යො උපට්ඨාතීති ඉමිනාව ද්වීසු නාසාපුටවාතෙසු යො පාකටො හොති, සො ගහෙතබ්බොති ¶ අයම්පි අත්ථො දීපිතොති ගහෙතබ්බං. පඨමං එකෙකස්මිං උපට්ඨිතෙපි උපලක්ඛෙත්වා ගණන්තස්සෙව කමෙන උභොපි පාකටා හොන්තීති ආහ ‘‘අස්සාසපස්සාසා පාකටා හොන්තී’’ති. එවං සීඝං සීඝං ගණෙතබ්බමෙවාති සම්බන්ධො. එවං සීඝගණනාරම්භස්ස ඔකාසං දස්සෙතුං ඉමස්සාපි පුරිමනයෙන ගණයතොතිආදි වුත්තං. තත්ථ පුරිමනයෙනාති දන්ධගණනාය, පාකටා හුත්වාති ඉමිනා දන්ධගණනාය ආරද්ධකාලෙ චිත්තස්ස අවිසදතාය සුඛුමස්සාසාදීනං අපාකටතං, පච්ඡා විසදකාලෙ පාකටතඤ්ච තෙසු ච පාකටෙසු දන්ධගණනං පහාය සීඝගණනා කාතබ්බාති දස්සෙති. සීඝගණනාය නිප්පරියායතො නිරන්තරප්පවත්ති අප්පනාවීථියමෙව, න කාමාවචරෙ භවඞ්ගන්තරිකත්තාති ආහ ‘‘නිරන්තරප්පවත්තං වියා’’ති. පුරිමනයෙනෙවාති සීඝගණනාය. අන්තො පවිසන්තං වාතං මනසිකරොන්තො අන්තො චිත්තං පවෙසෙති නාම.

එතන්ති එතං අස්සාසපස්සාසජාතං. අනුගමනන්ති ඵුට්ඨට්ඨානෙ මනසිකරණමෙව, න අස්සාසපස්සාසානං අනුවත්තනං, තෙනාහ – ‘‘තඤ්ච ඛො න ආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙනා’’ති. ඵුසනාඨපනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථීති ඉමිනා යථා ගණනාය ඵුසනාය ච මනසිකරොති, එවං අනුබන්ධනං විනා කෙවලං ඨපනාය ච ඵුසනාය ච මනසිකාරොපි නත්ථීති දස්සෙන්තෙන ගණනං පටිසංහරිත්වා යාව අප්පනා උප්පජ්ජති, තාව අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච මනසිකරොති, අප්පනාය පන උප්පන්නාය අනුබන්ධනාය ඨපනාය ච මනසිකරොති නාමාති දීපිතං හොති, අට්ඨකථායං පන අනුබන්ධනාය විනා ඨපනාය මනසිකාරො නත්ථීති දස්සනත්ථං ‘‘අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච ඨපනාය ච මනසිකරොතීති වුච්චතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං ¶ . යා අච්චන්තාය න මිනොති න විනිච්ඡනති, සා මානස්ස සමීපෙති උපමානං සිද්ධසාදිසෙන සාධ්යසාධනං යථා ගො විය ගවයොති. පඞ්ගුළොති පීඨසප්පී. දොලාති පෙඞ්ඛොලො. කීළතන්ති කීළන්තානං. උපනිබන්ධනත්ථම්භමූලෙති නාසිකග්ගං මුඛනිමිත්තඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. ආදිතො පභුතීති උපමෙය්යත්ථදස්සනතො පට්ඨාය. නිමිත්තන්ති උපනිබන්ධනනිමිත්තං නාසිකග්ගං, මුඛනිමිත්තං වා. අනාරම්මණමෙකචිත්තස්සාති අස්සාසපස්සාසානං එකක්ඛණෙ අප්පවත්තනතො එකස්ස චිත්තස්ස තයොපි ආරම්මණං න හොන්ති, නිමිත්තෙන සහ අස්සාසො පස්සාසො වාති ද්වෙයෙව එකක්ඛණෙ ආරම්මණං ¶ හොන්තීති අත්ථො. අජානතො ච තයො ධම්මෙති නිමිත්තං අස්සාසො පස්සාසොති ඉමෙ තයො ධම්මෙ ආරම්මණකරණවසෙන අවින්දන්තස්ස, ච-සද්දො බ්යතිරෙකො, තෙන එවඤ්ච සති අයං අනිට්ඨප්පසඞ්ගොති බ්යතිරෙකං දස්සෙති. භාවනාති ආනාපානස්සතිභාවනා.

කථං ඉමෙ…පෙ… විසෙසමධිගච්ඡතීති ඉදං පරිහාරගාථාය වුත්තමෙවත්ථං කකචොපමාය (ම. නි. 1.222 ආදයො) විවරිතුං පුච්ඡාඨපනං. තත්ථ කථං-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘කථමිමෙ අවිදිතා…පෙ… කථං විසෙසමධිගච්ඡතී’’ති. පධානන්ති භාවනානිප්ඵාදකං වීරියං. පයොගන්ති නීවරණවික්ඛම්භකං භාවනානුයොගං. විසෙසන්ති අරහත්තපරියොසානවිසෙසං. පධානන්ති රුක්ඛස්ස ඡෙදනවීරියං. පයොගන්ති තස්සෙව ඡෙදනකකිරියං. කිඤ්චාපෙත්ථ ‘‘විසෙසමධිගච්ඡතී’’ති උපමායං න වුත්තං, තථාපි අත්ථතො යොජෙතබ්බමෙව. යථා රුක්ඛොතිආදි උපමාසංසන්දනං. නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වාති දීඝනාසිකො නාසිකග්ගෙ, ඉතරො මුඛං නිමියති ඡාදියති එතෙනාති මුඛනිමිත්තන්ති ලද්ධනාමෙ උත්තරොට්ඨෙ.

ඉදං පධානන්ති යෙන වීරියාරම්භෙන කායොපි චිත්තම්පි භාවනාකම්මස්ස අරහං ඉධ පධානන්ති ඵලෙන හෙතුං දස්සෙති. උපක්කිලෙසාති නීවරණා. විතක්කාති කාමවිතක්කාදිමිච්ඡාවිතක්කා, නීවරණප්පහානෙන වා පඨමජ්ඣානාධිගමං දස්සෙත්වා විතක්කූපසමාපදෙසෙන දුතියජ්ඣානාදීනමධිගමමාහ. අයං පයොගොති අයං ඣානාධිගමස්ස හෙතුභූතො කම්මට්ඨානානුයොගසඞ්ඛාතො පයොගො. සංයොජනා පහීයන්තීති දසපි සංයොජනානි මග්ගපඅපාටියා සමුච්ඡෙදවසෙන පහීයන්ති. බ්යන්තී හොන්තීති තථා සත්තපි අනුසයා භඞ්ගමත්තස්සපි අනවසෙසතො විගතන්තා හොන්ති. අයං විසෙසොති ඉමං සමාධිං නිස්සාය අනුක්කමෙන ලබ්භමානො අයං සංයොජනප්පහානාදිකො ඉමස්ස සමාධිස්ස විසෙසොති අත්ථො. එවං ඉමෙ තයො ධම්මාතිආදි නිගමනවචනං. පරිපුණ්ණාති සොළසන්නං වත්ථූනං පාරිපූරියා සබ්බසො පුණ්ණා. අනුපුබ්බන්ති අනුක්කමෙන. පරිචිතාති පරිචිණ්ණා. ඉමං ලොකන්ති ඛන්ධාදිලොකං පඤ්ඤාපභාසෙන පභාසෙති.

ඉධාති ¶ ඉමස්මිං ඨානෙ. අස්සාති උපමාභූතස්ස කකචස්ස. ආනයනෙ පයොජනන්ති යොජෙතබ්බං. නිමිත්තන්ති පටිභාගනිමිත්තං. අවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතාති විතක්කාදිඅවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතාති වදන්ති. විචාරාදීහීති ¶ පන වත්තබ්බං නිප්පරියායෙන විතක්කස්ස අප්පනාභාවතො. සො හි ‘‘අප්පනා බ්යප්පනා’’ති නිද්දිට්ඨො. එවඤ්හි සති අවසෙස-සද්දො උපපන්නො හොති, විතක්කසම්පයොගතො වා ඣානඞ්ගෙසු පධානභූතො සමාධි අප්පනාති කත්වා ‘‘අවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතා අප්පනාසඞ්ඛාතා ඨපනා ච සම්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. කස්සචි පන ගණනාවසෙනෙව මනසිකාරකාලතො පභුතීති එත්ථ ‘‘අනුක්කමතො…පෙ… පත්තං විය හොතී’’ති උපරි වක්ඛමානො ගන්ථො පුරාණපොත්ථකෙසු දිස්සති, තස්මා අයං පාඨො එත්ථාපි ලිඛිතබ්බො, ලෙඛකානං පන දොසෙන ගළිතොති වෙදිතබ්බො.

ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ නිරුද්ධෙතිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයම්පි විචෙතබ්බාකාරප්පත්තස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස විචයනවිධිං දස්සෙතුං ආනීතං. දෙසතොති පුබ්බෙ ඵුසනවසෙන ගහිතට්ඨානතො. නිමිත්තං පට්ඨපෙතබ්බන්ති පුබ්බෙ ගහිතාකාරනිමිත්තග්ගාහිකා සඤ්ඤා ඵුසනට්ඨානෙ පට්ඨපෙතබ්බා. ඉමමෙව හි අත්ථවසන්ති ඉමං අනුපට්ඨහන්තස්ස ආරම්මණස්ස උපට්ඨානවිධිසඞ්ඛාතං කාරණං පටිච්ච. ඉතොති ආනාපානකම්මට්ඨානතො. ගරුකතා ච භාවනාදුක්කරතායාති ආහ ‘‘ගරුකභාවන’’න්ති. චරිත්වාති ගොචරං ගහෙත්වා. නිමිත්තන්ති උග්ගහනිමිත්තං, පටිභාගනිමිත්තං වා. උභයම්පි හි ඉධ එකජ්ඣං වුත්තං. තථා හි තූලපිචුආදිඋපමත්තයං උග්ගහෙ යුජ්ජති, සෙසං උභයත්ථ.

තාරකරූපං වියාති තාරකාය සරූපං විය. සඤ්ඤානානතායාති නිමිත්තුපට්ඨානතො පුබ්බෙ පවත්තසඤ්ඤානං නානතාය. සඤ්ඤජන්ති භාවනාසඤ්ඤාය පරිකප්පිතං, න උප්පාදිතං අවිජ්ජමානත්තා, තෙනාහ ‘‘නානතො උපට්ඨාතී’’ති. එවං හොතීති භාවනමනුයුත්තස්ස එවං උපට්ඨාති. එවන්ති එවං සති, යථාවුත්තනයෙන නිමිත්තෙ එව චිත්තස්ස ඨපනෙ සතීති අත්ථො. ඉතො පභුතීති ඉතො පටිභාගනිමිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය. නිමිත්තෙති පටිභාගනිමිත්තෙ. ඨපයන්ති ඨපනාවසෙන චිත්තං ඨපන්තො. නානාකාරන්ති ‘‘චත්තාරො වණ්ණා’’ති එවං වුත්තං නානාකාරං. විභාවයන්ති විභාවෙන්තො අන්තරධාපෙන්තො. නිමිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය හි තෙ ආකාරා අමනසිකරොතො අන්තරහිතා විය හොන්ති. අස්සාසපස්සාසෙති අස්සාසෙ පස්සාසෙ ච යො නානාකාරො, තං විභාවයං අස්සාසපස්සාසසම්භූතෙ වා නිමිත්තෙ චිත්තං ඨපයං සකං චිත්තං නිබන්ධති නාමාති ¶ යොජනා. කෙචි පන විභාවයන්ති එතස්ස විභාවෙන්තො විදිතං පාකටං කරොන්තොති අත්ථං වදන්ති, තං පුබ්බභාගවසෙන යුජ්ජෙය්ය. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – අස්සාසපස්සාසෙ නානාකාරං ¶ විභාවෙන්තො පජානන්තො තත්ථ යං ලද්ධං නිමිත්තං, තස්මිං චිත්තං ඨපෙන්තො අනුක්කමෙන සකං චිත්තං නිබන්ධති අප්පෙතීති.

කිලෙසාති අවසෙසකිලෙසා. සන්නිසින්නායෙවාති අලද්ධනීවරණසහායා ඔලීනායෙව. උපචාරභූමියන්ති උපචාරාවත්ථායං. ලක්ඛණතොති වික්ඛම්භනාදිසභාවතො වා අනිච්චාදිසභාවතො වා. ගොචරොති භික්ඛාචාරගාමො. යත්ථ දුල්ලභා සප්පායභික්ඛා, සො අසප්පායො, ඉතරො සප්පායො. භස්සන්ති දසකථාවත්ථුනිස්සිතං භස්සං, තං සප්පායං, ඉතරමසප්පායං. සෙසෙසු ආවාසාදීසු යත්ථ යත්ථ අසමාහිතං චිත්තං සමාධියති, තං තං සප්පායං, ඉතරමසප්පායන්ති ගහෙතබ්බං. යස්ස පන එවං සත්තවිධං අසප්පායං වජ්ජෙත්වා සප්පායමෙව සෙවන්තස්සපි අප්පනා න හොති, තෙන සම්පාදෙතබ්බං දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං දස්සෙන්තො වත්ථුවිසදකිරියාතිආදිමාහ. තත්ථ වත්ථුවිසදකිරියා නාම කෙසනඛච්ඡෙදනාදීහි අජ්ඣත්තිකස්ස සරීරවත්ථුස්ස, චීවරසෙනාසනාදිධොවනපරිකම්මාදීහි බාහිරවත්ථුස්ස ච විසදභාවකරණං. එවඤ්හි ඤාණම්පි විසදකිච්චනිප්ඵත්තිකරං හොති. ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා නාම සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං සමභාවකරණං. නිමිත්තකුසලතා නාම භාවනාය ලද්ධනිමිත්තස්ස රක්ඛණකොසල්ලං. යස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගහෙතබ්බන්තිආදීසු යස්මිං සමයෙ චිත්තං අච්චාරද්ධතාදීහි කාරණෙහි උද්ධතතාය නිග්ගහෙතබ්බං, තදා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො තයො අභාවෙත්වා පස්සද්ධාදීනං තිණ්ණං භාවනෙන චිත්තස්ස නිග්ගණ්හනා හොති. යදාස්ස චිත්තං අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනතාය පග්ගහෙතබ්බං, තදා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො තයො අභාවෙත්වා ධම්මවිචයාදීනං තිණ්ණං භාවනෙන චිත්තස්ස පග්ගණ්හනං හොති. යදාස්ස පඤ්ඤාපයොගමන්දතාදීහි නිරස්සාදං චිත්තං හොති, තදා තස්ස චිත්තස්ස අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණාදිනා (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.418) සම්පහංසනසඞ්ඛාතා සංවෙජනා හොති. යදා පනස්ස එවං පටිපජ්ජනතො අලීනං අනුද්ධතං අනිරස්සාදං ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නඤ්ච චිත්තං හොති, තදා තස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාපාරතාසමාපජ්ජනෙන අජ්ඣුපෙක්ඛනා හොති.

තදධිමුත්තතා ¶ නාම සමාධිඅධිමුත්තතා, සමාධිනින්නපොණපබ්භාරතාති අත්ථො. එත්ථාති එතිස්සං කායානුපස්සනායං.

පාරිසුද්ධිං පත්තුකාමොති ඵලං අධිගන්තුකාමො සමාපජ්ජිතුකාමො ච. තත්ථ සල්ලක්ඛණාවිවට්ටනාවසෙන පඨමං මග්ගානන්තරඵලං අධිගන්තුකාමො. තතො පරං සල්ලක්ඛණවසෙන ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුකාමොපීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. ආවජ්ජනසමාපජ්ජන…පෙ… වසිප්පත්තන්ති ¶ එත්ථ පටිලද්ධඣානතො වුට්ඨාය විතක්කාදීසු ඣානඞ්ගෙසු එකෙකං ආවජ්ජයතො භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං විතක්කාදීසු යථාවජ්ජිතඣානඞ්ගාරම්මණානි කාමාවචරජවනානි භවඞ්ගන්තරිතානි යදා නිරන්තරං පවත්තන්ති, අථස්ස ආවජ්ජනවසී සිද්ධා හොති. තං පන ඣානං සමාපජ්ජිතුකාමතානන්තරං සීඝං සමාපජ්ජනසමත්ථතා සමාපජ්ජනවසී නාම. අච්ඡරාමත්තං වා දසච්ඡරාමත්තං වා ඛණං ඣානං ඨපෙතුං සමත්ථතා අධිට්ඨානවසී නාම. තථෙව ලහුං ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො භවඞ්ගුප්පත්තිවසෙන වුට්ඨාතුං සමත්ථතා වුට්ඨානවසී නාම. ‘‘එත්තකමෙව ඛණං සමාපජ්ජිස්සාමී’’ති, ‘‘එත්තකමෙව ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො වුට්ඨහිස්සාමී’’ති ච පවත්තපුබ්බපරිකම්මභෙදෙනෙත්ථ අධිට්ඨානවුට්ඨානවසියො භින්නා, න සරූපභෙදෙන, යා ‘‘සමාපත්තිකුසලතා, වුට්ඨානකුසලතා’’ති වුච්චන්ති. පච්චවෙක්ඛණවසී පන ආවජ්ජනවසියා එව වුත්තා. පච්චවෙක්ඛණවීථියඤ්හි සීඝං ආවජ්ජනුප්පත්තියා ආවජ්ජනවසී තදනන්තරානං ජවනානං සමුප්පත්තියා පච්චවෙක්ඛණවසීති ආවජ්ජනවසීසිද්ධියාව පච්චවෙක්ඛණවසී සිද්ධා එව හොතීති වෙදිතබ්බා. ඣානඞ්ගානි පරිග්ගහෙත්වාති ඣානචිත්තසම්පයුත්තානි ඣානඞ්ගානි ලක්ඛණාදිවසෙන පරිග්ගහෙත්වා. තෙසඤ්ච නිස්සයන්ති තෙසං වත්ථුනිස්සයානං භූතානං නිස්සයං. ඉදඤ්ච කරජකායස්ස වත්ථුදසකස්ස භූතනිස්සයත්තා සුත්තන්තනයෙන වුත්තං, න පට්ඨානනයෙන. න හි කලාපන්තරගතානි භූතානි කලාපන්තරගතානං භූතානං නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සුත්තන්තනයෙන පන උපනිස්සයපච්චයොති වෙදිතබ්බානි. පට්ඨානෙ හි අසඞ්ගහිතා සබ්බෙ පච්චයා සුත්තන්තිකනයෙන උපනිස්සයපච්චයෙ සඞ්ගය්හන්තීති වෙදිතබ්බං. තංනිස්සිතරූපානීති උපාදාරූපානි. යථාපරිග්ගහිතරූපවත්ථුද්වාරාරම්මණං වාති එත්ථ යථාපරිග්ගහිතකෙසාදිරූපාරම්මණං තතො පුබ්බෙ වුත්තනයවත්ථාරම්මණඤ්ච තන්නිස්සයකරජකායපඅග්ගහමුඛෙන ¶ උපට්ඨිතචක්ඛාදිද්වාරඤ්ච සසම්පයුත්තධම්මවිඤ්ඤාණං වාති යොජෙතබ්බං. කම්මාරගග්ගරීති කම්මාරානං අග්ගිධමනභස්තා. තජ්ජන්ති තදනුරූපං. තස්සාති නාමරූපස්ස. තං දිස්වාති අවිජ්ජාතණ්හාදිපච්චයං දිස්වා. කඞ්ඛං විතරතීති අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානන්තිආදිනයප්පවත්තං (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) සොළසවත්ථුකං විචිකිච්ඡං අතික්කමති. කලාපසම්මසනවසෙනාති යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නන්තිආදිනා (ම. නි. 1.361; 3.86, 89; අ. නි. 4.181) පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අතීතාදිකොට්ඨාසං එකෙකකලාපතො ගහෙත්වා අනිච්චාදිවසෙන සම්මසනං කලාපසම්මසනං, තස්ස වසෙන. පුබ්බභාගෙති පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිපරියාපන්නාය උදයබ්බයානුපස්සනාය පුබ්බභාගෙ. ඔභාසාදයොති ඔභාසො ඤාණං පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපෙක්ඛා උපට්ඨානං නිකන්ති ච. තත්ථ අධිමොක්ඛොති සද්ධා. උපට්ඨානන්ති සති. උපෙක්ඛාති තත්රමජ්ඣත්තතා. එත්ථ ච ඔභාසාදයො නව නිකන්තිසඞ්ඛාතතණ්හුපක්කිලෙසවත්ථුතාය උපක්කිලෙසා වුත්තා ¶ , නිකන්ති පන උපක්කිලෙසතාය තබ්බත්ථුතාය ච. නිබ්බින්දන්තො ආදීනවානුපස්සනාපුබ්බඞ්ගමාය නිබ්බිදානුපස්සනාය නිබ්බින්දන්තො. මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛානුපස්සනාසඞ්ඛාරුපෙක්ඛානුලොමඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ උප්පන්නගොත්රභුඤාණානන්තරං උප්පන්නෙන මග්ගඤාණෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො. ඵලක්ඛණෙ හි විමුත්තො නාම වුච්චති, මග්ගක්ඛණෙ විමුච්චන්තොති. එකූනවීසතිභෙදස්සාති චතුන්නං මග්ගවීථීනං අනන්තරං පච්චෙකං උප්පජ්ජන්තස්ස මග්ගඵලනිබ්බානපහීනාවසිට්ඨකිලෙසානං පඤ්චන්නං පච්චවෙක්ඛිතබ්බානං වසෙන එකූනවීසතිභෙදස්ස. අරහතො හි අවසිට්ඨකිලෙසාභාවෙන එකූනවීසතිතා. අස්සාති ආනාපානකම්මට්ඨානිකස්ස.

සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙති පීතිසහගතානි චතුක්කනයෙ ද්වෙ පඨමදුතියජ්ඣානානි. තස්සාති තෙන යොගිනා. සමාපත්තික්ඛණෙති සමාපන්නක්ඛණෙ. ආරම්මණතොති පටිභාගාරම්මණග්ගහණමුඛෙන පීති පටිසංවිදිතා හොති, ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා. ආරම්මණෙ හි විදිතෙ තබ්බිසයා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සයං අත්තනො පටිසංවිදිතා නාම හොති සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච පච්ඡා ගහණෙ සන්දෙහාභාවතො. විපස්සනාක්ඛණෙති විපස්සනාපඤ්ඤාය විසයතො දස්සනක්ඛණෙ. එවං පීතිං අනිච්චාදිවසෙන ගහණමෙව අසම්මොහතො පීතිපටිසංවෙදනං නාම.

දීඝං ¶ අස්සාසවසෙනාති දීඝස්ස අස්සාසස්ස ආරම්මණභූතස්ස වසෙන, පජානතො සා පීති පටිසංවිදිතා හොතීති සම්බන්ධො. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතොති ඣානපරියාපන්නං අවික්ඛෙපාපන්නං නාම චිත්තස්සෙකග්ගතං තංසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය පජානතො. යථෙව හි ආරම්මණමුඛෙන පීති පටිසංවිදිතා හොති, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපි පටිසංවිදිතා එව හොන්තීති. සති උපට්ඨිතා හොතීති දීඝං අස්සාසවසෙන ඣානසම්පයුත්තා සති තස්ස ආරම්මණෙ උපට්ඨිතා තදාරම්මණජ්ඣානෙපි උපට්ඨිතා නාම හොතීති. දීඝං පස්සාසවසෙනාතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං දස්සිතං පීතිපටිසංවෙදනං ආරම්මණතො අසම්මොහතො ච විභාගතො දස්සෙතුං ආවජ්ජතොතිආදි වුත්තං. තත්ථ ආවජ්ජතොති ඣානං ආවජ්ජන්තස්ස. සා පීතීති සා ඣානපරියාපන්නා පීති. ජානතොති සමාපන්නක්ඛණෙ ආරම්මණමුඛෙන ජානතො, තස්ස සා පීති පටිසංවිදිතා හොතීති සම්බන්ධො. පස්සතොති දස්සනභූතෙන ඤාණෙන ඣානතො වුට්ඨාය පස්සන්තස්ස. පච්චවෙක්ඛතොති ඣානං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. චිත්තං අධිට්ඨහතොති ‘‘එත්තකං වෙලං ඣානසමඞ්ගී භවිස්සාමී’’ති ඣානචිත්තං අධිට්ඨහන්තස්ස. එවං පඤ්චන්නං වසිභාවානං වසෙන ඣානස්ස පජානනමුඛෙන ආරම්මණතො පීතියා පටිසංවෙදනා දස්සිතා. අධිමුච්චතොති සද්දහන්තස්ස, සමථවිපස්සනාවසෙනාති අධිප්පායො. වීරියං පග්ගණ්හතොතිආදීසුපි එසෙව නයො. අභිඤ්ඤෙය්යන්ති විසිට්ඨාය පඤ්ඤාය ජානිතබ්බං චතුසච්චං විපස්සනාපඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය මග්ගපඤ්ඤාය ¶ අභිජානතොතිආදි යොජනා. එවං පරිඤ්ඤෙය්යන්තිආදීසුපි පරිජානතොතිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා. තත්ථ පරිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං. අවසෙසපදානීති සුඛපටිසංවෙදී චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදීති පදානි.

වෙදනාදයොති ආදි-සද්දෙන සඤ්ඤා ගහිතා, තෙනාහ ‘‘ද්වෙ ඛන්ධා’’ති. විපස්සනාභූමිදස්සනත්ථන්ති කායිකසුඛාදිසීසෙන පකිණ්ණකසඞ්ඛාරදස්සනතො වුත්තං සමථෙ කායිකසුඛාභාවතො. සොති පස්සම්භනපරියායෙන වුත්තො නිරොධො. වුත්තනයෙනාති ඉමස්ස හි භික්ඛුනො පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙතිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.165) කායසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙන. පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තාති පීතිඅපදෙසෙන වෙදනා වුත්තා, සුඛග්ගහණතො ¶ වෙදනානුපස්සනාපසඞ්ගතොති අධිප්පායො. ද්වීසු චිත්තසඞ්ඛාරපදෙසූති ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාර’’න්ති ඉමෙසු ද්වීසු කොට්ඨාසෙසු. සඤ්ඤාසම්පයුත්තා වෙදනාති වෙදනානුපස්සනාභාවතො වුත්තං. චිත්තපටිසංවෙදිතා වෙදිතබ්බාති ආරම්මණතො අසම්මොහතොතිආදිනා වුත්තනයං සන්ධාය වුත්තං. චිත්තන්ති ඣානසම්පයුත්තං විපස්සනාසම්පයුත්තඤ්ච චිත්තං. ආමොදෙතීති සම්පයුත්තාය පීතියා ඣානවිසයාය මොදෙති. විපස්සනාක්ඛණෙතිආදිනා වුත්තභඞ්ගානුපස්සනක්ඛණෙ.

ආනාපානස්සතිසමාධිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

167. යදිපි අරියා නෙව අත්තනාව අත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤං වා ජීවිතා වොරොපෙන්ති, නාපි පරෙහි සමාදපෙන්ති, තථාපි යථාවුත්තෙහි තීහි පකාරෙහි මතානං පුථුජ්ජනානං අන්තරෙ මිගලණ්ඩිකෙන මාරිතානං අරියපුග්ගලානම්පි අත්ථිතාය ‘‘අරියපුග්ගලමිස්සකත්තා’’ති වුත්තං. අථ වා පුථුජ්ජනකාලෙ අත්තනාව අත්තානං ඝාතෙත්වා මරණසමයෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියමග්ගං පටිලභිත්වා මතානම්පි සබ්භාවතො එවං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

172. බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වාති ජානිත්වා සඤ්ජානිත්වාතිආදිනා බ්යඤ්ජනානුරූපං අවුත්තත්තා වුත්තං. පාණොති ජානන්තොති ඉදං මනුස්සොති අජානිත්වාපි කෙවලං සත්තසඤ්ඤාය එව පාරාජිකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. වධකචෙතනාවසෙන චෙතෙත්වාති ‘‘ඉමං මාරෙමී’’ති වධකචෙතනාය චින්තෙත්වා. පකප්පෙත්වාති ‘‘වධාමි න’’න්ති එවං චිත්තෙන පරිච්ඡින්දිත්වා. අභිවිතරිත්වාති සන්නිට්ඨානං කත්වා, තෙනාහ ‘‘නිරාසඞ්කචිත්තං පෙසෙත්වා’’ති. සිඛාප්පත්තො අත්ථොති සඤ්චිච්චාති පුබ්බකාලකිරියාවසෙන ¶ වුත්තස්සපි වීතික්කමභූතස්ස අපරකාලකිරියායුත්තදස්සනෙන කොටිප්පත්තො අත්ථො. ජාතිඋණ්ණා නාම තදහුජාතඑළකස්ස ලොමං. එවං වණ්ණප්පටිභාගන්ති එවං වණ්ණසණ්ඨානං. තතො වා උද්ධන්ති දුතියසත්තාහාදීසු අබ්බුදාදිභාවප්පත්තං සන්ධාය වුත්තං. පරිහීනවෙගස්ස සන්තානස්ස පච්චයො හොතීති ¶ සහකාරීපච්චයො හොති, න ජනකො. කම්මමෙව හි ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජමානානං කම්මජරූපානං ජනකපච්චයො, තඤ්ච පවත්තියං පුබ්බෙ උප්පජ්ජිත්වා ඨිතං අනුපහතං චතුසන්තතිරූපං සහකාරීපච්චයං ලභිත්වාව කාතුං සක්කොති, න අඤ්ඤථා, යෙන කෙනචි විරොධිපච්චයෙන නිරුද්ධචක්ඛාදිප්පසාදානං පුග්ගලානං විජ්ජමානම්පි කම්මං චක්ඛාදිකං ජනෙතුං න සක්කොතීති සිද්ධමෙව හොති.

අතිපාතෙන්තොති අතිපාතෙන්තො විනාසෙන්තො. වුත්තපකාරමෙවාති ජීවිතින්ද්රියාතිපාතනවිධානං වුත්තප්පකාරමෙව. සරසෙනෙව පතනසභාවස්ස සණිකං පතිතුං අදත්වා අතීව පාතනං සීඝපාතනං අතිපාතො, පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො. ආථබ්බණිකාති අථබ්බණවෙදිනො. අථබ්බණන්ති අථබ්බණවෙදවිහිතං. මන්තං පයොජෙන්තීති අලොණභොජනදබ්බසයනසුසානගමනාදීහි පයොගෙහි මන්තං පරිවත්තෙන්ති, තෙන යථිච්ඡිතපාණවධාදිඵලං උපපජ්ජති, තස්මා තං කායවචීකම්මෙසු පවිට්ඨං. ඊතින්ති පීළං. උපද්දවන්ති තතො අධිකතරං පීළං. පජ්ජරකන්ති විසමජ්ජරං. සූචිකන්ති සූචීහි විය විජ්ඣමානං සූලං. විසූචිකන්ති සසූලං ආමාතිසාරං. පක්ඛන්දියන්ති රත්තාතිසාරං. විජ්ජං පරිවත්තෙත්වාති ගන්ධාරවිජ්ජාදිකං අත්තනො විජ්ජං කතූපචාරං මන්තපඨනක්කමෙන පරිජප්පිත්වා. තෙහීති තෙහි වත්ථූහි. පයොජනන්ති පවත්තනං. අහො වතායන්ති අයං තං කුච්ඡිගතං. ගබ්භන්ති ඉදං කුච්ඡිගතං ගබ්භං. කුලුම්බස්සාති ගබ්භස්ස, කුලස්සෙව වා, කුටුම්බස්සාති වුත්තං හොති. භාවනාමයිද්ධියාති අධිට්ඨානිද්ධිං සන්ධාය වුත්තං. තං තෙසං ඉච්ඡාමත්තන්ති සුත්තත්ථතො න සමෙතීති අධිප්පායො. අථබ්බණිද්ධිවසෙනෙව හි සුත්තෙ ‘‘ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො’’ති වුත්තං, න භාවනාමයිද්ධිවසෙනාති දට්ඨබ්බං.

ඉතරථාති පරියෙසෙය්යාති පදස්ස ගවෙසනමත්තමෙව යථාරුතවසෙන අත්ථො සියා, තදා පරියිට්ඨමත්තෙන පරියෙසිත්වා සත්ථාදීනං ලද්ධමත්තෙනාති අත්ථො. සසන්ති හිංසන්ති එතෙනාති සත්ථන්ති වධොපකරණස්ස පාසාණරජ්ජුආදිනො සබ්බස්සාපි නාමන්ති ආහ ලගුළාතිආදි. ලගුළන්ති මුග්ගරස්සෙතං අධිවචනං. සත්ථසඞ්ගහොති මාතිකායං සත්ථහාරකන්ති එත්ථ වුත්තසත්ථසඞ්ගහො. පරතො වුත්තනයත්තාති පරතො ¶ නිගමනවසෙන වුත්තස්ස දුතියපදස්ස පදභාජනෙ වුත්තනයත්තා. චිත්තසද්දස්ස අත්ථදීපනත්ථං වුත්තොති චිත්ත-සද්දස්ස විචිත්තාදිඅනෙකත්ථවිසයත්තා ඉතරෙහි නිවත්තෙත්වා විඤ්ඤාණත්ථං නියමෙතුං වුත්තො.

174. කම්මුනා ¶ බජ්ඣතීති පාණාතිපාතකම්මුනා බජ්ඣති, තං කම්මමස්ස සිද්ධන්ති අත්ථො. උභයථාපීති උද්දිසකානුද්දිසකවසෙන. පච්ඡා වා තෙන රොගෙනාති එතෙන අනාගතම්පි ජීවිතින්ද්රියං ආරබ්භ පාණාතිපාතස්ස පවත්තිං දස්සෙති. එවඤ්ච ‘‘යදා සක්කොති, තදා තං ජීවිතා වොරොපෙහී’’ති ආණත්තියා චිරෙන සමිද්ධියම්පි ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාණාතිපාතො. ඔපාතඛණනාදිථාවරපයොගෙසු පයොගකරණතො පච්ඡා ගහිතපටිසන්ධිකස්සාපි සත්තස්ස මරණෙ පාණාතිපාතො ච අනාගතාරම්මණො උපපන්නො හොති. යං පන සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදානි පච්චුප්පන්නාරම්මණායෙවා’’ති වුත්තං, තං පාණාතිපාතාදිතො විරතිං සන්ධාය වුත්තං, න පාණාතිපාතාදින්ති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤචිත්තෙනාති අමාරෙතුකාමතාචිත්තෙන. දුතියප්පහාරෙන මරතීති පඨමප්පහාරං විනා දුතියෙනෙව මරතීති අත්ථො. පඨමප්පහාරෙනෙවාති පඨමප්පහාරසමුට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙයෙවාති අත්ථො. කිඤ්චාපි පඨමප්පහාරො සයමෙව න සක්කොති මාරෙතුං, දුතියං පන ලභිත්වා සක්කොන්තො ජීවිතවිනාසහෙතු හොති, තස්මා පඨමප්පහාරං විනා මරණස්ස අසිද්ධත්තා ‘‘පයොගො තෙන ච මරණ’’න්ති ඉමිනා සංසන්දනතො පඨමප්පහාරෙනෙව කම්මබද්ධො යුත්තො, න දුතියෙන තස්ස අඤ්ඤචිත්තෙන දින්නත්තා. යථා චෙත්ථ, එවං අඤ්ඤෙන පුග්ගලෙන දුතියප්පහාරදානාදීසු විය. යදි පන දුතියප්පහාරදායකස්සාපි පුග්ගලස්ස වධකචෙතනා අත්ථි, තස්සාපි අත්තනො පයොගෙනාපි මතත්තා පයොගක්ඛණෙ පාණාතිපාතොති වෙදිතබ්බං.

කම්මාපත්තිබ්යත්තිභාවත්ථන්ති ආනන්තරියාදිකම්මවිභාගස්ස පාරාජිකාදිආපත්තිවිභාගස්ස ච පාකටභාවත්ථං. ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති විපරීතග්ගහණෙපි ‘‘ඉම’’න්ති යථානිපන්නස්සෙව පරමත්ථතො ගහිතත්තා යථාවත්ථුකං කම්මබද්ධො හොතියෙවාති ආහ ඉමං වත්ථුන්තිආදි. ඝාතකො ච හොතීති පාණාතිපාතකම්මෙන බද්ධොති අත්ථො. මාතාදිගුණමහන්තෙ ආරබ්භ පවත්තවධකචෙතනාය ¶ මහාසාවජ්ජතාය වුත්තං ‘‘ඉධ පන චෙතනා දාරුණා හොතී’’ති.

ලොහිතකන්ති ලොහිතමක්ඛිතං. කම්මං කරොන්තෙති යුද්ධකම්මං කරොන්තෙ. යථාධිප්පායං ගතෙති යොධං විජ්ඣිත්වා පිතරි විද්ධෙ, යොධං පන අවිජ්ඣිත්වා කෙවලං පිතරි විද්ධෙපි විසඞ්කෙතො නත්ථියෙව පිතරිපි වධකචිත්තස්ස අත්ථිතාය, කෙවලං යොධෙ විද්ධෙපි එසෙව නයො. ආනන්තරියං පන නත්ථීති පිතුවිසයං පාණාතිපාතකම්මං නත්ථීති අත්ථො.

එවං විජ්ඣාති එවං පාදෙහි භූමියං ඨත්වා එවං ධනුං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වාතිආදිනා විජ්ඣනප්පකාරසික්ඛාපනමුඛෙන ආණාපෙතීති අත්ථො. එවං පහරාති දළ්හං අසිං ගහෙත්වා එවං පහර. එවං ඝාතෙහීති එවං කම්මකාරණං කත්වා මාරෙහි. තත්තකා උභින්නං පාණාතිපාතාති අනුද්දිසිත්වා ¶ යෙසං කෙසඤ්චි මාරණත්ථාය උභොහි පයොගස්ස කතත්තා වුත්තං. සචෙ හි ආණාපකො ‘‘එවං විද්ධෙ අසුකො එවං මරතී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘එවං විජ්ඣා’’ති ආණාපෙති, නියමිතස්සෙව මරණෙ ආණාපකස්ස කම්මබද්ධොති වදන්ති. සචෙ ආණත්තො ‘‘අසුක’’න්ති නියමෙත්වා උද්දිස්ස සරං ඛිපති, ආණාපකො අනියමෙත්වා ආණාපෙති, ආණාපකස්ස යෙසං කෙසඤ්චි මරණෙපි කම්මබද්ධො, ආණත්තස්ස පන නියමිතමරණෙයෙවාති වෙදිතබ්බං. මජ්ඣෙති හත්ථිනො පිට්ඨිනො මජ්ඣෙ. එතෙනාති අධිට්ඨහිත්වා ආණාපෙතීතිආදිපාළිවචනෙන. තත්ථාති ආණත්තිකපයොගෙ.

කිඤ්චාපි කිරියාවිසෙසො අට්ඨකථාසු අනාගතො, පාළියං පන ‘‘එවං විජ්ඣ, එවං පහර, එවං ඝාතෙහී’’ති (පාරා. 174) කිරියාවිසෙසස්ස පරාමට්ඨත්තා ආචරියපරම්පරා ආගතං කිරියාවිසෙසම්පි පාළිසංසන්දනතො ගහෙත්වා දස්සෙන්තො අපරො නයොතිආදිමාහ. විජ්ඣනන්ති උසුසත්තිආදීහි විජ්ඣනං. ඡෙදනන්ති අසිආදීහි හත්ථපාදාදිච්ඡෙදනං. භෙදනන්ති මුග්ගරාදීහි සීසාදිභෙදනං ද්විධාකරණං. සඞ්ඛමුණ්ඩකන්ති සීසකටාහෙ චම්මං සහ කෙසෙහි උප්පාටෙත්වා ථූලසක්ඛරාහි සීසකටාහං ඝංසිත්වා සඞ්ඛවණ්ණකරණවසෙන සඞ්ඛමුණ්ඩකම්මකරණං. එවමාදීති ආදි-සද්දෙන බිළඞ්ගථාලිකාදිං සඞ්ගණ්හාති. උරෙ පහරිත්වා පිට්ඨියං පහරිත්වා ගීවායං පහරිත්වාතිආදිනා සරීරාවයවප්පදෙසෙසු පහරණවිජ්ඣනාදිනියමොපි කිරියාවිසෙසෙයෙව සඞ්ගය්හති අට්ඨකථාසු සඞ්ඛමුණ්ඩකාදිසරීරප්පදෙසවිසයායපි ඝාතනාය තත්ථ ¶ පවෙසිතත්තා, යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.174 පයොගකථාවණ්ණනා) පුරතො පහරිත්වා මාරෙහීතිආදිකස්ස අට්ඨකථාපාඨස්ස ‘‘පුරිමපස්සාදීනම්පි වත්ථුසභාගතො වත්ථුග්ගහණෙනෙව ගහණන්ති ආහ පුරතො පහරිත්වාතිආදී’’ති එවමධිප්පායකථනං, තං සඞ්ඛමුණ්ඩකාදිකස්ස සරීරප්පදෙසෙ කම්මකාරණාකරණස්ස අට්ඨකථාය කිරියාවිසෙසවිසයෙ වුත්තත්තා න යුජ්ජති. යථාණත්තං මුඤ්චිත්වා පුග්ගලන්තරමාරණමෙව හි වත්ථුවිසංවාදො, න පහරිතුං ආණත්තං සරීරප්පදෙසවිසංවාදනං, තෙනාහ ‘‘වත්ථුං විසං වාදෙත්වා…පෙ… තතො අඤ්ඤං මාරෙති. පුරතො පහරිත්වා මාරෙහීති වා…පෙ… නත්ථි කම්මබද්ධො’’ති, ඉදං පන යථාණත්තවත්ථුස්මිම්පි කිරියාවිසෙසවිසඞ්කෙතෙන කම්මබද්ධාභාවං දස්සෙතුං වුත්තන්ති පඤ්ඤායති. තෙන ‘‘වත්ථුං අවිසංවාදෙත්වා මාරෙන්තී’’ති එත්තකමෙව අවත්වා ‘‘යථාණත්තියා’’ති කිරියාවිසෙසනියමොපි දස්සිතො, ඉතරථා යථාණත්තියාති වචනස්ස නිරත්ථකතාපත්තිතො. වත්ථුනිද්දෙසෙ ච ‘‘වත්ථූති මාරෙතබ්බො සත්තො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.174) එත්තකමෙව වුත්තං, න පන ‘‘යථාණත්තස්ස පහරිතබ්බසරීරප්පදෙසොපී’’ති වුත්තං. තස්මා පුරතො පහරණාදිපි කිරියාවිසෙසෙ එව සඞ්ගය්හතීති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. වත්ථුවිසෙසෙනාති මාතුආදිමතසත්තවිසෙසෙන. ¶ කම්මවිසෙසොති ආනන්තරියාදිකම්මවිසෙසො. ආපත්තිවිසෙසොති පාරාජිකාදිආපත්තිවිසෙසො.

යදා කදාචි පුබ්බණ්හෙති ආණත්තදිවසතො අඤ්ඤස්සපි යස්ස කස්සචි දිවසස්ස පුබ්බණ්හෙ. එතං ගාමෙ ඨිතන්ති ගාමො පුග්ගලනියමනත්ථං වුත්තො, න ඔකාසනියමනත්ථං, තස්මා ‘‘යත්ථ කත්ථචි මාරෙති, නත්ථි විසඞ්කෙතො’’ති වුත්තං, එතෙන කාලොකාසආවුධඉඅයාපථකිරියාවිසෙසානං නියමිච්ඡාය අසති යෙන කෙනචි පකාරෙන මරණමෙව ඉච්ඡන්තස්ස ආණාපකස්ස මුඛාරුළ්හවසෙන වුත්තස්ස දෙසකාලාදිනියමස්ස විසඞ්කෙතෙපි කම්මබද්ධොයෙවාති ඤාපිතං හොති. යො පන චිත්තෙන යත්ථ කත්ථචි යදා කදාචි යෙන කෙනචි පකාරෙන මරණමෙව ඉච්ඡන්තොපි කාලාදිවිසඞ්කෙතෙන අකුසලතො චොදනතො වා මුච්චිතුකාමො ලෙසෙන කාලාදිනියමං කරොති, තස්ස මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකතො පරියායෙන අමුච්චනතො කාලාදිවිසඞ්කෙතෙපි කම්මබද්ධොවාති ගහෙත්වා විචාරණතො ගහෙතබ්බං, කෙචි පනෙතං න ඉච්ඡන්ති, වීමංසිතබ්බං. තුණ්ඩෙනාති ¶ අග්ගකොටියා. ථරුනාති ඛග්ගමුට්ඨිනා. එතං ගච්ඡන්තන්ති ගමනෙන පුග්ගලොව නියමිතො, න ඉරියාපථො, තෙනාහ ‘‘නත්ථි විසඞ්කෙත’’න්ති.

‘‘දීඝං මාරෙහී’’ති වුත්තෙපි දීඝසණ්ඨානානං බහුභාවතො ‘‘ඉත්ථන්නාමං එවරූපඤ්ච දීඝ’’න්ති අඤ්ඤෙසං අසාධාරණලක්ඛණෙන අනිද්දිට්ඨත්තා ‘‘අනියමෙත්වා ආණාපෙතී’’ති වුත්තං, තෙනෙවාහ ‘‘යං කිඤ්චි තාදිසං මාරෙමී’’ති. එත්ථ ච චිත්තෙන බහූසු දීඝසණ්ඨානෙසු එකං නියමෙත්වා වුත්තෙපි වාචාය අනියමිතත්තා අඤ්ඤස්මිං තාදිසෙ මාරිතෙ නත්ථි විසඞ්කෙතොති වදන්ති. අත්තානං මුඤ්චිත්වා පරපාණිම්හි පාණසඤ්ඤිතාලක්ඛණස්ස අඞ්ගස්ස අභාවතො නෙවත්ථි පාණාතිපාතොති ආහ ‘‘ආණාපකො මුච්චතී’’ති. අත්තානං උද්දිස්ස ‘‘අසුකට්ඨානෙ නිසින්න’’න්ති ඔකාසනියමෙ තස්මිං පදෙසෙ නිසින්නස්ස යස්ස කස්සචි ජීවිතින්ද්රියං ආරබ්භ වධකචිත්තං උප්පජ්ජතීති වුත්තං ‘‘නෙව වධකො මුච්චති න ආණාපකො’’ති. ඔකාසඤ්හි නියමෙත්වා නිද්දිසන්තො තස්මිං ඔකාසෙ නිසින්නං මාරෙතුකාමො හොති, සයං පන තදා තත්ථ නත්ථි, තස්මා ඔකාසෙන සහ තත්ථ නිසින්නස්සෙව ජීවිතින්ද්රියං ආරම්මණං හොති, න අත්තනොති ගහෙතබ්බං. සචෙ පන සයං තත්ථෙව නිසීදිත්වා අත්තනො නිසින්නට්ඨානමෙව නියමෙත්වා ‘‘මාරෙහී’’ති වුත්තෙපි අඤ්ඤො තත්ථ නිසින්නො මාරියති, තස්සාපි අත්තනොපි ජීවිතං ආරබ්භ වධකචෙතනා පවත්තති, පරස්මිං තත්ථ මාරිතෙ ආණාපකස්ස කම්මබද්ධොති ගහෙතබ්බං. එවරූපෙ ඨානෙ චිත්තප්පවත්තිනියමො බුද්ධවිසයො, න අඤ්ඤෙසං විසයොති ආහ ‘‘තස්මා එත්ථ න අනාදරියං කාතබ්බ’’න්ති.

එවං ¶ ආණාපෙන්තස්ස ආචරියස්ස තාව දුක්කටන්ති සචෙ ආණත්තිකො යථාධිප්පායං න ගච්ඡති, ආචරියස්ස ආණත්තික්ඛණෙ දුක්කටං. සචෙ පන සො යථාධිප්පායං ගච්ඡති, යං පරතො ථුල්ලච්චයං වුත්තං, ආණත්තික්ඛණෙ තදෙව හොති. අථ සො අවස්සං ඝාතෙති, යං පරතො ‘‘ආපත්ති සබ්බෙසං පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 174) වුත්තං, තතො ඉමස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොති, න දුක්කටථුල්ලච්චයානීති ගහෙතබ්බං. තෙසම්පි දුක්කටන්ති බුද්ධරක්ඛිතාදීනම්පි ආරොචනපච්චයා දුක්කටං, ඉදඤ්ච යථාණත්තිවසෙන සඞ්ඝරක්ඛිතස්ස ජීවිතා වොරොපනෙ අසති යුජ්ජති, වොරොපනෙ සති තෙසම්පි ආරොචනක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පටිග්ගහිතමත්තෙති ඉදං අවස්සං පටිග්ගහණසභාවදීපනත්ථං වුත්තං, න පටිග්ගහිතක්ඛණෙයෙව ථුල්ලච්චයන්ති ¶ දස්සනත්ථං. සචෙ හි සො අවස්සං පටිග්ගහෙස්සති, කම්මං පන න නිප්ඵාදෙස්සති, තදා ආචරියස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව ථුල්ලච්චයං හොතීති දට්ඨබ්බං.

මූලට්ඨස්සෙව දුක්කටන්ති ඉදං මහාඅට්ඨකථායං ආගතනයදස්සනමත්තං, න පනෙතං අත්තනා අධිප්පෙතං, තෙනාහ එවං සන්තෙතිආදි, එවං මහාඅට්ඨකථායං වුත්තනයෙන අත්ථෙ සතීති අත්ථො. පටිග්ගහණෙ ආපත්තියෙව න සියාති වධකස්ස ‘‘සාධු සුට්ඨූ’’ති මරණපටිග්ගහණෙ දුක්කටාපත්ති නෙව සියා, එවං අනොළාරිකවිසයෙපි තාව දුක්කටං, කිමඞ්ගං පන මරණපටිග්ගහණෙති දස්සනත්ථං සඤ්චරිත්තපටිග්ගහණාදි නිදස්සිතං. ‘‘අහො වත ඉත්ථන්නාමො හතො අස්සා’’ති එවං මරණාභිනන්දනදස්සනත්ථං සඤ්චරිත්තපටිග්ගහණාදිභිනන්දනෙ දුක්කටෙ සති පගෙව ‘‘අහං තං මාරෙස්සාමී’’ති මරණපටිග්ගහණෙති අධිප්පායො. පටිග්ගණ්හන්තස්සෙවෙතං දුක්කටන්ති අවධාරණෙන සඞ්ඝරක්ඛිතස්ස පටිග්ගහණපච්චයා මූලට්ඨස්ස නත්ථෙව ආපත්තීති දස්සෙති, විසඞ්කෙතත්තා පඨමං ආණත්තදුක්කටමෙවස්ස හොති. කෙචි පන ‘‘මූලට්ඨස්සාපි දුක්කටමෙවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං එකෙන පයොගෙන ද්වින්නං දුක්කටානං අසම්භවා. පුරිමනයෙති සමනන්තරාතීතෙ අවිසක්කියදූතනිද්දෙසෙ. එතන්ති දුක්කටං. ඔකාසාභාවෙනාති මූලට්ඨස්ස ථුල්ලච්චයස්ස වුච්චමානත්තා පටිග්ගණ්හන්තස්ස දුක්කටං න වුත්තං ඔකාසාභාවෙන, න පන ආපත්තිඅභාවතොති අධිප්පායො.

175. සයං සඞ්ඝත්ථෙරත්තා ‘‘උපට්ඨානකාලෙ’’ති වුත්තං. වාචාය වාචාය දුක්කටන්ති ‘‘යො කොචි මම වචනං සුත්වා ඉමං මාරෙතූ’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන අවත්වා කෙවලං මරණාභිනන්දනවසෙනෙව වුත්තත්තා චොරාපි නාම තං න හනන්තීතිආදිවාචායපි දුක්කටමෙව වුත්තං. ද්වින්නං උද්දිස්සාති ද්වෙ උද්දිස්ස, ද්වින්නං වා මරණං උද්දිස්ස. උභො උද්දිස්ස මරණං සංවණ්ණෙන්තස්ස පයොගසමුට්ඨාපිකාය චෙතනාය එකත්තෙපි ‘‘ද්වෙ පාණාතිපාතා’’ති වත්තබ්බතාසඞ්ඛාතං බලවභාවං ආපජ්ජිත්වා පටිසන්ධිපවත්තීසු මහාවිපාකත්තා ‘‘අකුසලරාසී’’ති වුත්තං, බහූ උද්දිස්ස මරණසංවණ්ණනෙපි ¶ එසෙව නයො. තත්තකා පාණාතිපාතාති යත්තකා සංවණ්ණනං සුත්වා මරිස්සන්ති, තත්තකානම්පි වත්තමානං අනාගතඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං සබ්බං ආලම්බිත්වාව චෙතනාය පවත්තනතො ¶ තත්තකා පාණාතිපාතා හොන්ති, තත්තකාහි චෙතනාහි දාතබ්බං පවත්තිවිපාකං එකාව සා චෙතනා දාතුං සක්කොතීති අත්ථො, පටිසන්ධිවිපාකං පන සයඤ්ච පුබ්බාපරචෙතනා ච එකෙකමෙව දාතුං සක්කොතීති ගහෙතබ්බං.

176. යෙසං හත්ථතොති යෙසං ඤාතකපවාරිතාදීනං හත්ථතො, ඉදඤ්ච භික්ඛුනො රූපියමූලස්ස අභාවං සන්ධාය වුත්තං, අත්තනොව ධනඤ්චෙ, සයමෙව මූලං ගහෙත්වා මුඤ්චති, මූලං පන අග්ගහෙත්වාපි පොත්ථකස්ස පොත්ථකසාමිනො සන්තකත්තාපාදනමෙවෙත්ථ පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. ලෙඛාදස්සනකොතූහලකාති සුන්දරක්ඛරං දිස්වා වා ‘‘කීදිසං නු ඛො පොත්ථක’’න්ති වා ඔලොකෙතුකාමා.

පාණාතිපාතස්ස පයොගත්තාති සරීරතො පාණවියොජනස්ස නිට්ඨාපකපයොගත්තා. ඔපාතඛණනත්ථං පන කුදාලාදිඅත්ථාය අයොබීජසමුට්ඨාපනත්ථං අකප්පියපථවිං වා කුදාලදණ්ඩාදීනං අත්ථාය භූතගාමං විකොපෙන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. පාණාතිපාතපයොගත්තාභාවා අදින්නාදානපුබ්බපයඔගෙ විය දුතියපරියෙසනාදීසුපි එත්ථ දුක්කටට්ඨානෙ දුක්කටං, මුසාවාදාදිපාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියමෙවාති ගහෙතබ්බං. පමාණෙති අත්තනා සල්ලක්ඛිතෙ පමාණෙ. තච්ඡෙත්වාති උන්නතප්පදෙසං තච්ඡෙත්වා. පංසුපච්ඡින්ති සබ්බන්තිමං පංසුපච්ඡිං. එත්තකං අලන්ති නිට්ඨාපෙතුකාමතාය සබ්බන්තිමපයඔගසාධිකා චෙතනා සන්නිට්ඨාපකචෙතනා, මහාඅට්ඨකථායං ‘‘එකස්මිං දිවසෙ අවූපසන්තෙනෙව පයොගෙන ඛණිත්වා නිට්ඨාපෙන්තං සන්ධාය සබ්බන්තිමා සන්නිට්ඨාපකචෙතනා වුත්තා, ඉතරාසු පන අට්ඨකථාසු ‘‘ඉමස්මිං පතිත්වා මරන්තූ’’ති අධිප්පායෙන එකස්මිං දිවසෙ කිඤ්චි ඛණිත්වා අපරස්මිම්පි දිවසෙ තතො කිඤ්චි කිඤ්චි ඛණිත්වා නිට්ඨාපෙන්තං සන්ධාය වුත්තන්ති එවං අට්ඨකථානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධො ඤාතබ්බො. අත්තනො ධම්මතායාති අජානිත්වා, පක්ඛලිත්වා වා. අරහන්තාපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති අඤ්ඤෙහි පාතියමානානං අමරිතුකාමානම්පි අරහන්තානං මරණං සම්භවතීති වුත්තං. පුරිමනයෙති ‘‘මරිතුකාමා ඉධ මරිස්සන්තී’’ති වුත්තනයෙ. විසඞ්කෙතොති මරිතුකාමානං මාරෙතුකාමානඤ්ච උද්දිස්ස ඛතත්තා අමරිතුකාමානං මරණෙ කම්මබද්ධො නත්ථීති අත්ථො.

තත්ථ ¶ පතිතං බහි නීහරිත්වාති ඉදං තත්ථ පතනපච්චයා මරණස්ස පවත්තත්තා වුත්තං. ආවාටෙ පතිත්වා ථොකං චිරායිත්වා ගච්ඡන්තං ගහෙත්වා මාරිතෙ තත්ථ පතිතරොගෙන පීළිතස්ස ගච්ඡතො ¶ පක්ඛලිත්වා පාසාණාදීසු පතනෙනාපි මරණෙපි ඔපාතඛණකො න මුච්චතීති වෙදිතබ්බං. අමරිතුකාමා වාති අධිප්පායස්ස සම්භවතො ඔපපාතිකෙ උත්තරිතුං අසක්කුණිත්වා මතෙපි පාරාජිකං වුත්තං. ‘‘නිබ්බත්තිත්වා’’ති වුත්තත්තා පතනං න දිස්සතීති චෙ? තත්ථස්ස නිබ්බත්තියෙව පතනන්ති නත්ථි විරොධො. යස්මා මාතුයා පතිත්වා පරිවත්තිතලිඞ්ගාය මතාය සො මාතුඝාතකො හොති, න කෙවලං මනුස්සපුරිසඝාතකො, තස්මා පතිතස්සෙව වසෙන ආපත්තීති අධිප්පායෙන ‘‘පතනරූපං පමාණ’’න්ති වුත්තං, ඉදං පන අකාරණං ‘‘ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙපි එකසන්තානත්තස්ස අවිගතත්තා. මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා අපි පරිවත්තලිඞ්ගං ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස කම්මං ආනන්තරිය’’න්ති හි අට්ඨකථායං වුත්තං. යෙන පන සභාවෙන සත්තා ජායන්ති, තෙනෙව මරන්ති, සොව තෙසං රූපන්තරග්ගහණෙපි සභාවොති ‘‘මරණරූපමෙව පමාණං, තස්මා පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තො. පච්ඡිමො වාදො පමාණං, එවං සන්තෙ පාළියං ‘‘යක්ඛො වා පෙතො වා තිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහො වා තස්මිං පතති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. පතිතෙ දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. මරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති කස්මා වුත්තන්ති චෙ? නායං දොසො. ‘‘යක්ඛො වා පෙතො වා’’ති හි පඨමං සකරූපං දස්සෙත්වා රූපන්තරං ගහෙත්වාපි ඨිතෙයෙව යක්ඛපෙතෙ දස්සෙතුං ‘‘තිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහො වා’’ති වුත්තං. තස්මා තිරච්ඡානගතවිග්ගහො මනුස්සවිග්ගහො වා යක්ඛො වා පෙතො වාති එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා. කෙචි පන ‘‘මනුස්සවිග්ගහෙන ඨිතතිරච්ඡානගතානං ආවෙණිකං කත්වා ථුල්ලච්චයං වුත්තං විය දිස්සතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං තිරච්ඡානො වා මනුස්සවිග්ගහොති වත්තබ්බතො, අට්ඨකථාසු ච ඉමස්ස විසෙසස්ස අවුත්තත්තා. යක්ඛපෙතරූපෙන මතෙපි එසෙව නයොති ඉමිනා මරණරූපස්සෙව පමාණත්තා ථුල්ලච්චයං අතිදිසති.

මුධාති අමූලෙන. සො නිද්දොසොති තෙන තත්ථ කතපයොගස්ස අභාවතො, යදි පන සොපි තත්ථ කිඤ්චි කරොති, න මුච්චති එවාති දස්සෙන්තො එවං පතිතාතිආදිමාහ. තත්ථ එවන්ති එවං මයා කතෙති අත්ථො ¶ . න නස්සිස්සන්තීති අදස්සනං න ගමිස්සන්ති, න පලායිස්සන්තීති අධිප්පායො. සුඋද්ධරා වා භවිස්සන්තීති ඉදං ගම්භීරස්ස ඔපාතස්ස පූරණෙ පයොජනදස්සනං. උත්තානෙ කතෙ ඔපාතෙ සීඝං අම්හෙහි ගහෙත්වා මාරෙතුං සුඋද්ධරා භවිස්සන්තීති අධිප්පායො. විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙති මූලට්ඨං සන්ධාය වුත්තං. යදි පන පච්ඡිමොපි ලභිත්වා තත්ථ වුත්තප්පකාරං කිඤ්චි කත්වා පුන විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ එවං කරොති, තස්සාපි එසෙව නයො. ජාතපථවී ජාතාති ඊදිසෙ පුන අඤ්ඤෙන ඔපාතෙ ඛතෙ තදා මුච්චතීති දස්සනත්ථං වුත්තං, ජාතපථවීසදිසං කත්වා පුන සුට්ඨු කොට්ටෙත්වා දළ්හතරං පූරිතෙපි මුච්චතියෙවාති ගහෙතබ්බං.

ථද්ධතරන්ති ¶ ථිරකරණත්ථං අපරාපරාය පාසයට්ඨියා සද්ධිං බන්ධිත්වා වා තමෙව වා සිථිලභූතපාසං ථද්ධතරං බන්ධිත්වා ඨපෙති. ඛාණුකන්ති පාසයට්ඨිබන්ධනඛාණුකං. තත්ථජාතකයට්ඨිං ඡින්දිත්වා මුච්චතීති ඉදං අරඤ්ඤෙ යථාඨිතමෙව දණ්ඩං මූලෙ අච්ඡින්දිත්වා පාසබන්ධනයොග්ගං කත්වා ඨපිතත්තා තත්ථ අඤ්ඤොපි කොචි පාසං බන්ධෙය්ය, මූලට්ඨො න මුච්චති, තං පන මූලෙපි ඡින්දිත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා මුච්චතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. රජ්ජුකෙති වාකෙහි එකවාරං වට්ටිතරජ්ජුකෙ. සයං වට්ටිතන්ති තනුකවට්ටිතං දිගුණතිගුණතාපාදනෙන අත්තනා වට්ටිතං. උබ්බට්ටෙත්වාති පාකතිකං කත්වා. ගොපෙන්තොපීති හීරං හීරං කත්වා ගොපෙන්තොපි.

177. ආලම්බනරුක්ඛො වාති තත්ථජාතකං සන්ධාය වුත්තං. තදත්ථමෙව කත්වාති මාරණත්ථමෙව අයොබීජසමුට්ඨාපනාදිනා වාසිආදිං සත්ථං කාරෙත්වා. පාකතිකන්ති අඤ්ඤෙහි කතං පකතිසත්ථමෙව ලභිත්වා මූලට්ඨෙන ඨපිතං හොතීති අත්ථො. මුච්චතීති මූලට්ඨො මුච්චති. විසමණ්ඩලන්ති මඤ්චපීඨාදීසු ආලිත්තං විසමණ්ඩලං.

වත්වා අසිං උපනික්ඛිපතීති එත්ථ මුඛෙන අවත්වා මනසාව චින්තෙත්වා උපනික්ඛිපනෙපි එසෙව නයො. පුරිමනයෙනාති යෙසං හත්ථතො මූලං ගහිතන්තිආදිනා. විසභාගරොගො නාම කුට්ඨාදිවිරූපභාවතො, ගණ්ඩපීළකාදි වා ජීවිතප්පවත්තියා පච්චනීකත්තා.

178. මනාපියෙපි එසෙව නයොති එතෙන මනාපියං රූපං උපසංහරතීති එත්ථ යං වා මනාපරූපං, තස්ස සමීපෙ ඨපෙති, අත්තනා වා මනාපියෙන රූපෙන ¶ සමන්නාගතො තිට්ඨතීතිආදි යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙති. අලඞ්කරිත්වා උපසංහරතීති ‘‘අලාභකෙන සුස්සිත්වා මරතූ’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන උපසංහරති, තෙනෙව ‘‘සචෙ උත්තසිත්වා මරති, විසඞ්කෙතො’’ති වුත්තං. අලාභකෙන සුස්සිත්වා මරතීති එත්ථ පාරාජිකොති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො. මහාකච්ඡු නාම වල්ලිඵලවිසෙසො, යස්ස මජ්ජාරපාදස්සෙව සණ්ඨානං දුක්ඛසම්ඵස්සානි සුඛුමලොමානි ච හොන්ති. හංසපුප්ඵන්ති හංසාදීනං පක්ඛලොමං සන්ධාය වදන්ති. අත්තනො ධම්මතාය මරති, අනාපත්තීති පාරාජිකං සන්ධාය වුත්තං දුක්කටා න මුච්චනතො.

179. අසඤ්චිච්චාති ඉදං මරණසංවත්තනිකඋපක්කමස්ස අසල්ලක්ඛණං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ඉමිනා උපක්කමෙනාතිආදි. අජානන්තස්සාති ඉදං පන මරණසංවත්තනිකවිසාදිඋපක්කමකරණස්ස අජානනං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ඉමිනා අයං මරිස්සතීතිආදි. න මරණාධිප්පායස්සාති ඉදං දුක්ඛුප්පාදකං උපක්කමන්ති ජානන්තස්සාපි මරණාධිප්පායස්ස අභාවං සන්ධාය ¶ වුත්තන්ති ආහ මරණං අනිච්ඡන්තස්සාතිආදි. අනුප්පබන්ධාභාවාති දොමනස්සවීථීනං නිරන්තරප්පවත්තිඅභාවා.

180. වොහාරවසෙනාති පුබ්බභාගවොහාරවසෙන, මරණාධිප්පායස්ස සන්නිට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙ කරුණාය අභාවතො කාරුඤ්ඤෙන පාසෙ බද්ධසූකරමොචනං (පාරා. 153) විය න හොතීති අධිප්පායො. ‘‘යථායුනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං ‘‘යථානුසන්ධිනා’’ති පරියායන්තරෙන වුත්තං. හෙට්ඨා කිස්මිඤ්චි විජ්ජමානෙ සාටකං වලිං ගණ්හාතීති ආහ ‘‘යස්මිං වලි න පඤ්ඤායතී’’ති. පටිවෙක්ඛණඤ්චෙතං ගිහීනං සන්තකෙ එවාති දට්ඨබ්බං. පාළියං මුසලෙ උස්සිතෙති අඤ්ඤමඤ්ඤං උපත්ථම්භෙත්වා ද්වීසු මුසලෙසු භිත්තිං අපස්සාය ඨපිතෙසූති අත්ථො. උදුක්ඛලභණ්ඩිකන්ති උදුක්ඛලත්ථාය ආනීතං දාරුභණ්ඩං. පරිබන්ධන්ති භොජනපරිබන්ධං, භොජනන්තරායන්ති වුත්තං හොති.

181. අග්ගකාරිකන්ති ¶ එත්ථ කාරික-සද්දස්ස භාවවචනත්තා ‘‘අග්ගකිරිය’’න්ති අත්ථං වත්වාපි යස්මා කිරියං දාතුං න සක්කා, තස්මා දානසඞ්ඛාතාය අග්ගකිරියාය යුත්තපිණ්ඩපාතමෙව ඉධ උපචාරයුත්තියා අග්ගකිරියාති ගහෙතබ්බන්ති ආහ පඨමං ලද්ධපිණ්ඩපාතන්තිආදි.

182-3. දණ්ඩමුග්ගරනිඛාදනවෙමාදීනං වසෙනාති එත්ථ දණ්ඩො නාම දීඝදණ්ඩො. මුග්ගරො නාම රස්සො. වෙමං නාම තන්තවායානං වත්ථවායනඋපකරණං, යෙන වීතං තන්තං ඝට්ටෙන්ති. විභත්තිබ්යත්තයෙනාති විභත්තිවිපරිණාමෙන. විසෙසාධිගමොති සමාධි විපස්සනා ච. විසෙසාධිගමන්ති ලොකුත්තරධම්මපටිලාභං. බ්යාකරිත්වාති ආරොචෙත්වා, ඉදඤ්ච විසෙසස්ස අධිගතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අධිගතවිසෙසා හි දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනත්ථං ලජ්ජීභික්ඛූනං අවස්සං අධිගමං බ්යාකරොන්ති, අධිගතවිසෙසෙන පන අබ්යාකරිත්වාපි ආහාරං උපච්ඡින්දිතුං න වට්ටති, අධිගමන්තරායවිනොදනත්ථමෙව ආහාරූපච්ඡෙදස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තදධිගමෙ සො න කාතබ්බොව. කිං පනාධිගමං ආරොචෙතුං වට්ටතීති ආහ සභාගානන්තිආදි. භණ්ඩකං වා ධොවන්තාති චීවරං වා ධොවන්තා. ධොවනදණ්ඩකන්ති චීවරධොවනදණ්ඩං.

185. මද්දාපෙත්වා පාතෙති, විසඞ්කෙතොති යථාණත්තියා අකතත්තා වුත්තං, යදි පන ආණාපකො ¶ මද්දනම්පි මද්දාපනම්පි සන්ධාය වොහාරවසෙන ‘‘මද්දිත්වා පාතෙහී’’ති වදති, විසඞ්කෙතො නත්ථීති වෙදිතබ්බං. ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති (පාරා. 171) වුත්තත්තා ආහ ‘‘පරියායො නාම නත්ථී’’ති, පරියායෙන ආපත්තිමොක්ඛො න හොතීති අධිප්පායො. අවිජායනත්ථාය ගබ්භග්ගහණතො පුරෙතරමෙව භෙසජ්ජං දෙන්තස්ස කුච්ඡියං උප්පජ්ජිත්වා ගබ්භො විනස්සතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන දින්නෙ තථාමරන්තානං වසෙන කම්මබද්ධො, කුච්ඡියං න උප්පජ්ජිස්සතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන දින්නෙ උප්පජ්ජිත්වා මරතු වා මා වා, නෙවත්ථි කම්මබද්ධො.

සහධම්මිකානන්ති එකස්ස සත්ථු සාසනෙ සහසික්ඛමානධම්මානං, සහධම්මෙ වා සික්ඛාපදෙ සික්ඛනභාවෙන නියුත්තානං. සමසීලසද්ධානන්තිආදිනා දුස්සීලානං භින්නලද්ධිකානඤ්ච අකාතුම්පි ලබ්භතීති දස්සෙති. ඤාතකපවාරිතට්ඨානතොති ¶ අත්තනො තෙසං වා ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො. අරියෙහි අකතා අයුත්තවසෙන අකතපුබ්බා විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්ති.

පටියාදියතීති සම්පාදියති. අකාතුං න වට්ටතීති එත්ථ දුක්කටං වදන්ති, අයුත්තතාවසෙනෙව පනෙත්ථ අකරණපටික්ඛෙපො යුත්තො, න ආපත්තිවසෙනාති ගහෙතබ්බං. යාව ඤාතකා පස්සන්තීති යාව තස්ස ඤාතකා පස්සන්ති.

පිතුභගිනී පිතුච්ඡා. මාතුභාතා මාතුලො. නප්පහොන්තීති කාතුං න සක්කොන්ති. න යාචන්තීති ලජ්ජාය න යාචන්ති. ‘‘ආභොගං කත්වා’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤථා දෙන්තස්ස ආපත්තියෙව. කෙචි පන ‘‘ආභොගං අකත්වාපි දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං භෙසජ්ජකරණස්ස පාළියං ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු පාරාජිකස්ස, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 187) එවං අන්තරාපත්තිදස්සනවසෙන සාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තත්තා, අට්ඨකථායං අවුත්තප්පකාරෙන කරොන්තස්ස සුත්තෙනෙව ආපත්ති සිද්ධාති දට්ඨබ්බා, තෙනෙව අට්ඨකථායම්පි ‘‘තෙසඤ්ඤෙව සන්තක’’න්තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤෙසන්ති අසාලොහිතානං, තෙනාහ එතෙසං පුත්තපරම්පරායාතිආදි. කුලපරිවට්ටොති කුලස්මිං ඤාතිපරම්පරා. භෙසජ්ජං කරොන්තස්සාති යථාවුත්තවිධිනා කරොන්තස්ස, ‘‘තාවකාලිකං දස්සාමී’’ති ආභොගං අකත්වා දෙන්තස්සාපි පන අන්තරාපත්ති දුක්කටං විනා මිච්ඡාජීවං වා කුලදූසනං වා න හොතියෙව, තෙනාහ – ‘‘වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතී’’ති. ඤාතකානඤ්හි සන්තකං යාචිත්වාපි ගහෙතුං වට්ටති, තස්මා තත්ථ කුලදූසනාදි න සියා. සබ්බපදෙසූති ‘‘චූළමාතුයා’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු.

උපජ්ඣායස්ස ¶ ආහරාමාති ඉදං උපජ්ඣායෙන ‘‘මම ඤාතකානං භෙසජ්ජං ආහරථා’’ති ආණත්තෙහි කත්තබ්බවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං, ඉමිනා ච සාමණෙරාදීනං අපච්චාසායපි පරජනස්ස භෙසජ්ජකරණං න වට්ටතීති දස්සෙති. වුත්තනයෙන පරියෙසිත්වාති ඉමිනා ‘‘භික්ඛාචාරවත්තෙන වා’’ති ඉමිනා, ‘‘ඤාතිසාමණෙරෙහී’’ති ඉමිනා ච වුත්තමත්ථං අතිදිසති. අපච්චාසීසන්තෙනාති ආගන්තුකචොරාදීනං කරොන්තෙනාපි ‘‘මනුස්සා නාම උපකාරකා හොන්තී’’ති අත්තනො තෙහි ලාභං අපත්ථයන්තෙන. පච්චාසාය කරොන්තස්ස පන වෙජ්ජකම්මකුලදූසනාදිදොසො හොතීති අධිප්පායො. ‘‘එවං උපකාරෙ කතෙ සාසනගුණං ¶ ඤත්වා පසීදන්ති, සඞ්ඝස්ස වා උපකාරකා හොන්තී’’ති කරණෙ පන දොසො නත්ථි. කෙචි පන ‘‘අපච්චාසීසන්තෙන ආගන්තුකාදීනං පටික්ඛිත්තපුග්ගලාදීනම්පි දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං කත්තබ්බාකත්තබ්බට්ඨානවිභාගස්සනිරත්ථකත්තප්පසඞ්ගතො ‘‘අපච්චාසීසන්තෙන සබ්බෙසං දාතුං කාතුඤ්ච වට්ටතී’’ති එත්තකමත්තස්සෙව වත්තබ්බතො. අපච්චාසීසනඤ්ච මිච්ඡාජීවකුලදූසනාදිදොසනිසෙධනත්ථමෙව වුත්තං භෙසජ්ජකරණසඞ්ඛතාය ඉමිස්සා අන්තරාපත්තියා මුච්චනත්ථං ආගන්තුකචොරාදීනං අනුඤ්ඤාතානං දානෙනෙව තාය ආපත්තියා මුච්චනතොති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව අපච්චාසීසන්තෙනාපි අකාතබ්බට්ඨානං දස්සෙතුං සද්ධං කුලන්තිආදි වුත්තං. පුච්ඡන්තීති ඉමිනා දිට්ඨදිට්ඨරොගීනං පරියායෙනාපි වත්වා විචරණං අයුත්තන්ති දස්සෙති. පුච්ඡිතස්සාපි පන පච්චාසීසන්තස්ස පරියායකථාපි න වට්ටතීති වදන්ති.

සමුල්ලපෙසීති අපච්චාසීසන්තො එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කථං සමුට්ඨාපෙසි. ආචරියභාගොති විනයාචාරං අකොපෙත්වා භෙසජ්ජාචික්ඛණෙන වෙජ්ජාචරියභාගොති අත්ථො. පුප්ඵපූජනත්ථාය සම්පටිච්ඡියමානං රූපියං අත්තනො සන්තකත්තභජනෙන නිස්සග්ගියමෙවාති ආහ ‘‘කප්පියවසෙන ගාහාපෙත්වා’’ති, ‘‘අම්හාකං රූපියං න වට්ටති, පුප්ඵපූජනත්ථං පුප්ඵං වට්ටතී’’තිආදිනා පටික්ඛිපිත්වා කප්පියෙන කම්මෙන ගාහාපෙත්වාති අත්ථො.

යදි ‘‘පරිත්තං කරොථා’’ති වුත්තෙ කරොන්ති, භෙසජ්ජකරණං විය ගිහිකම්මං විය හොතීති ‘‘න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘පරිත්තං භණථා’’ති වුත්තෙ පන ධම්මජ්ඣෙසනත්තා අනජ්ඣිට්ඨෙනපි භණිතබ්බො ධම්මො, පගෙව අජ්ඣිට්ඨෙනාපීති ‘‘කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. චාලෙත්වා සුත්තං පරිමජ්ජිත්වාති ඉදං ‘‘පරිත්තාණං එත්ථ පවෙසෙමී’’ති චිත්තෙන එවං කතෙ පරිත්තාණා තත්ථ පවෙසිතා නාම හොතීති වුත්තං. විහාරතො…පෙ… දුක්කටන්ති ඉදං අඤ්ඤාතකගහට්ඨෙ සන්ධාය වුත්තන්ති වදන්ති. පාදෙසු උදකං ආකිරිත්වාති ඉදං තස්මිං දෙසෙ චාරිත්තවසෙන වුත්තං. වුත්තඤ්හි ‘‘තත්ථ පාළියා නිසින්නානං භික්ඛූනං පාදෙසු රොගවූපසමනාදිඅත්ථාය උදකං සිඤ්චිත්වා පරිත්තං කාතුං සුත්තඤ්ච ඨපෙත්වා ‘පරිත්තං ¶ භණථා’ති වත්වා ගච්ඡන්ති. එවඤ්හි කරියමානෙ යදි පාදෙ අපනෙන්ති, මනුස්සා තං අවමඞ්ගලන්ති මඤ්ඤන්ති, රොගො වා න වූපසමිස්සතී’’ති. තෙනාහ ‘‘න පාදා අපනෙතබ්බා’’ති. මතසරීරදස්සනෙ විය කෙවලං සුසානදස්සනෙපි ‘‘ඉදං ජාතානං සත්තානං ඛයගමනට්ඨාන’’න්ති මරණසඤ්ඤා උප්පජ්ජතීති ¶ ආහ ‘‘සීවථිකදස්සනෙ…පෙ… ‘මරණස්සතිං පටිලභිස්සාමා’ති කම්මට්ඨානසීසෙන ගන්තුං වට්ටතී’’ති. ලෙසකප්පං අකත්වා සමුප්පන්නසුද්ධචිත්තෙන ‘‘පරිවාරත්ථාය ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තෙපි ගන්තුං වට්ටති.

අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතොති අග්ගහිතඅග්ගො, අපරිභුත්තොති අත්ථො. කහාපණග්ඝනකො හොතීති ඉමිනා දායකෙහි බහුබ්යඤ්ජනෙන සම්පාදෙත්වා සක්කච්චං දින්නභාවං දීපෙති. ථාලකෙති සඞ්ඝිකෙ කංසාදිමයෙ ථාලකෙ, පත්තොපි එත්ථ සඞ්ගය්හති. න වට්ටතීති ඉමිනා දුක්කටන්ති දස්සෙති. දාමරිකචොරස්සාති රජ්ජං පත්ථෙන්තස්ස පාකටචොරස්ස. අදීයමානෙපි ‘‘න දෙන්තී’’ති කුජ්ඣන්තීති සම්බන්ධො. ආමිසස්ස ධම්මස්ස ච අලාභෙන අත්තනො පරස්ස ච අන්තරෙ සම්භවන්තස්ස ඡිද්දස්ස ච විවරස්ස පටිසන්ථරණං පිදහනං පටිසන්ථාරො, සො පන ධම්මාමිසවසෙන දුවිධො. තත්ථ ආමිසපටිසන්ථාරං සන්ධාය ‘‘කස්ස කාතබ්බො, කස්ස න කාතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘ආගන්තුකස්ස වා…පෙ… කත්තබ්බො යෙවා’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං පාකටං කාතුං ආගන්තුකං තාවාතිආදිමාහ. ඛීණපරිබ්බයන්ති ඉමිනා අගතිභාවං කාරුඤ්ඤභාජනතඤ්ච දස්සෙති, තෙන ච තබ්බිධුරානං සමිද්ධානං දායකාදීනං ආගන්තුකත්තෙපි දාතුං න වට්ටතීති සිද්ධං හොති. තණ්ඩුලාදිම්හි දාතබ්බෙ සති ‘‘අවෙලායං…පෙ… න වත්තබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘අපච්චාසීසන්තෙනා’’ති වත්වා පච්චාසීසනප්පකාරං දස්සෙතුං මනුස්සා නාමාතිආදි වුත්තං. අනනුඤ්ඤාතානං පන අපච්චාසීසන්තෙනාපි දාතුං න වට්ටති සද්ධාදෙය්යවිනිපාතත්තා, පච්චාසීසාය පන සති කුලදූසනම්පි හොති.

උබ්බාසෙත්වාති සමන්තතො තියොජනං විලුම්පන්තෙ මනුස්සෙ පලාපෙත්වා. වරපොත්ථකචිත්තත්ථරණන්ති අනෙකප්පකාරඉත්ථිපුරිසාදිඋත්තමරූපවිචිත්තං අත්ථරණං.

187. සත්තරසවග්ගියෙසු පුබ්බෙ එකස්ස අඞ්ගුලිපතොදකෙන මාරිතත්තා සෙසෙසු සොළසජනෙසු උදරං ආරුහිත්වා නිසින්නමෙකං ඨපෙත්වා ‘‘සෙසාපි පන්නරස ජනා’’ති වුත්තං. අදූහලපාසාණා වියාති අදූහලෙ ආරොපිතපාසාණා විය. කම්මාධිප්පායාති තජ්ජනීයාදිකම්මකරණාධිප්පායා.

ආවාහෙත්වාති ¶ ¶ ආවිසාපෙත්වා. රූපං කත්වා හත්ථපාදාදීනි ඡින්දන්තීති තස්මිං පිට්ඨාදිමයෙ රූපෙ අමනුස්සං ආවාහෙත්වා තස්ස හත්ථපාදාදීනි ඡින්දන්ති. සක්කං දෙවරාජානං මාරෙය්යාති ඉදං සම්භාවනවසෙන වුත්තං. න හි තාදිසා මහානුභාවා යක්ඛා සත්ථඝාතාරහා හොන්ති දෙවාසුරයුද්ධෙපි තෙසං සත්ථප්පහාරෙන මරණාභාවා.

188. පහාරො න දාතබ්බොති සම්බන්ධො. අමනුස්සං කොධචිත්තෙන පහරන්තස්ස දුක්කටමෙව. චිකිච්ඡාධිප්පායෙන පහරන්තස්ස අනාචාරොති ගහෙතබ්බො. තාලපණ්ණං…පෙ… බන්ධිතබ්බන්ති අමනුස්සා තාලපණ්ණබන්ධනෙන පලායන්තීති කත්වා වුත්තං, ඉදඤ්ච ගිහීනං වෙජ්ජකම්මවසෙන කාතුං න වට්ටති.

189. යො රුක්ඛෙන ඔත්ථතොපි න මරතීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං භූතගාමසික්ඛාපදට්ඨකථායං සයමෙව වක්ඛති, තං තත්ථෙව ගහෙතබ්බං.

190. දබ්බූපකරණානීති කෙහිචි ඡින්දිත්වා ඨපිතානි සපරිග්ගහිතානි සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි ඨානාචාවනාභාවෙන විනාසාධිප්පායස්ස දුක්කටං වුත්තං. ඛිඩ්ඩාධිප්පායෙනාපි දුක්කටන්ති සුක්ඛතිණාදීසු අග්ගිකරණං සන්ධාය වුත්තං, අල්ලෙසු පන කීළාධිප්පායෙනපි කරොන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. පටිපක්ඛභූතො, පටිමුඛං ගච්ඡන්තො වා අග්ගි පටග්ගි, තස්ස අල්ලතිණාදීසුපි දානං අනුඤ්ඤාතං, තං දෙන්තෙන දූරතො ආගච්ඡන්තං දාවග්ගිං දිස්වා විහාරස්ස සමන්තතො එකක්ඛණෙ අදත්වා එකදෙසතො පට්ඨාය විහාරස්ස සමන්තතො සණිකං ඣාපෙත්වා යථා මහන්තොපි අග්ගි විහාරං පාපුණිතුං න සක්කොති, එවං විහාරස්ස සමන්තා අබ්භොකාසං කත්වා පටග්ගි දාතබ්බො, සො දාවග්ගිනො පටිපථං ගන්ත්වා එකතො හුත්වා තෙන සහ නිබ්බාති. පරිත්තකරණන්ති සමන්තා රුක්ඛතිණාදිච්ඡෙදනපරිඛාඛණනාදිආරක්ඛකරණං, තෙනාහ තිණකුටිකානං සමන්තා භූමිතච්ඡනන්තිආදි.

191. ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණත්තා පාරාජිකන්ති ද්වීසු එකස්සාපි අන්තොගධත්තා ‘‘ද්වීහී’’ති වුත්තඛෙත්තෙ එකස්සාපි ඔතිණ්ණත්තා පාරාජිකං, ‘‘ද්වීහි එව මාරෙහි න එකෙනා’’ති නියමිතෙ පන එකෙනෙව මාරිතෙ නත්ථි පාරාජිකන්ති වදන්ති, එවං ද්වෙ එව පුරිසාතිආදීසුපි. පුබ්බෙ කතසීසච්ඡෙදපයොගතො අඤ්ඤො පයොගො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකො න උපලබ්භති, පඨමෙන පයොගෙනස්ස ¶ ජීවිතින්ද්රියං උපච්ඡිජ්ජතීති ‘‘සීසච්ඡෙදකස්සා’’ති වුත්තං, යං පන සාරත්ථදීපනියං ‘‘ජීවිතින්ද්රියස්ස අවිජ්ජමානත්තා’’ති කාරණං වුත්තං, තං අකාරණං ජීවිතින්ද්රියසන්නිස්සිතචිත්තසන්තතිං ¶ විනා උක්ඛිපනසන්නිරුජ්ඣනාදිවසප්පවත්තස්ස ගමනස්ස අසම්භවතො. න හි වායුවෙගෙන පණ්ණපටාදයො විය කායො ගච්ඡති, න ච උක්ඛිපනෙ පවත්තාව චිත්තජවිඤ්ඤත්තිආදයොව නික්ඛිපනාදිනොපි හෙතුභූතාති සක්කා වත්තුං විච්ඡින්දිත්වා පවත්තනතො. පුබ්බෙ අනාහිතවෙගාපි හි කාචි සරීසපජාති ද්විධා ඡින්නා ඡෙදනමත්තා ද්වීහි විභාගෙහි කතිපයක්ඛණං ද්වීසු දිසාසු ගච්ඡති, තත්ථ ච යස්මිං භාගෙ හදයවත්ථු තිට්ඨති, තත්රට්ඨං පඤ්චද්වාරාවජ්ජනචිත්තං ද්වීසුපි භාගෙසු කායප්පසාදෙ ඝට්ටිතං ඵොට්ඨබ්බං ආලම්බිත්වා උප්පජ්ජති, තතො තදාරම්මණමෙව යථාරහමෙකස්මිං භාගෙ එකදා අඤ්ඤස්මිං අඤ්ඤදාති එවං පරියායෙන කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තතො හදයවත්ථුස්මිංයෙව සම්පටිච්ඡනාදිවීථිචිත්තානි භවඞ්ගන්තරිතානි මනොද්වාරවීථිවිඤ්ඤාණානි ච විඤ්ඤත්තිජනකානි උප්පජ්ජන්ති, යෙ හි උභයභාගා ගච්ඡන්ති වා චලන්ති වා ඵන්දන්ති වා. චිත්තස්ස පන ලහුපරිවත්තියා එකක්ඛණෙ උභයභාගාපි චලන්තා විය උපට්ඨහන්ති, සෙය්යථාපි නාම කුක්කුළාදිනරකෙසු නිමුග්ගසකලසරීරස්ස සත්තස්ස එකස්මිං ඛණෙ සකලසරීරෙපි කායවිඤ්ඤාණදුක්ඛං උප්පජ්ජමානං විය උපට්ඨාති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං, තතො පන යස්මිං භාගෙ ජීවිතින්ද්රියං සසෙසකම්මජරූපං නිරුජ්ඣති, තත්ථ කායවිඤ්ඤාණං නප්පවත්තති, හදයවත්ථුසහිතභාගෙයෙව යාව ජීවිතින්ද්රියනිරොධා පවත්තති.

නනු නරකාදීසු එකාබද්ධෙ සරීරෙ සබ්බත්ථ පරියායෙන කායවිඤ්ඤාණසමුප්පත්ති යුත්තා හොතු, ද්විධා හුත්වා විච්ඡින්නෙ පන භාගද්වයෙ කථන්ති? නායං දොසො. සරීරෙ හි එකාබද්ධතා නාම පරමත්ථධම්මබ්යතිරිත්තා කාචි නත්ථි පරවාදීනං අවයවීආදි විය, කම්මාදිඑකකාරණපුඤ්ජායත්තතාය බහූනං සහුප්පත්තියෙව එකාබද්ධතා. තත්ථ ච සත්ථප්පහාරාදිවිරුද්ධපච්චයොපනිපාතෙන විභින්නානම්පි කම්මාදිඑකකාරණානං පුඤ්ජායත්තතා න විගච්ඡති, යාව සා න විගච්ඡති, තාව අවිච්ඡින්නාව තත්ථ විඤ්ඤාණප්පවත්ති. විභින්නානං පන කම්මජරූපානං අඤ්ඤෙසඤ්ච සෙසතිසන්තතිරූපානඤ්ච උපත්ථම්භනභාවෙන චිරං පවත්තිතුං න සක්කොන්ති, යාව ච ධරන්ති, තාව විඤ්ඤාණපච්චයා හොන්ති, විඤ්ඤාණෙන ච තෙසං ¶ චලනගමනාදිදෙසන්තරුප්පත්ති. තස්මා කබන්ධස්සපි ධාවක්ඛණෙ සවිඤ්ඤාණජීවිතින්ද්රියං අත්ථෙව, තඤ්ච සීසච්ඡෙදකප්පයොගෙනෙව සීඝං පතති, තතො අඤ්ඤප්පයොගස්ස සරීරෙ විසෙසුප්පාදනතො පුරෙතරමෙව පඨමෙනෙව කිච්චනිප්ඵත්තිතො සීසච්ඡෙදකස්සෙව කම්මබද්ධොති ගහෙතබ්බො. එවරූපානීති කබන්ධවත්ථුසදිසානි. ඉමස්ස වත්ථුස්සාති ආඝාතනවත්ථුස්ස. අත්ථදීපනෙති එකෙන පුරිසෙන පයොගෙන වා මාරිතතාසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස දීපනෙ.

192. පානපරිභොගෙන ¶ වට්ටතීති සම්බන්ධො. එවං පන වුත්තත්තා ‘‘ලොණසොවීරකං යාමකාලික’’න්ති කෙචි වදන්ති, කෙචි පන ‘‘ගිලානානං පාකතිකමෙව, අගිලානානං පන උදකසම්භින්න’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘ගුළං විය සත්තාහකාලික’’න්ති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

තතියපාරාජිකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

වග්ගුමුදාතීරියභික්ඛුවත්ථුවණ්ණනා

193. අධිට්ඨෙමාති ¶ සංවිදහාම. ඉරියාපථං සණ්ඨපෙත්වාති පධානානුරූපං කත්වා. අනාගතසම්බන්ධෙ පන අසතීති භාසිතො භවිස්සතීති පාඨසෙසං කත්වා අනාගතසම්බන්ධෙ අසති. භාසිතොති අතීතවචනං කථං අනාගතවචනෙන සම්බන්ධමුපගච්ඡතීති ආහ ලක්ඛණං පනාතිආදි. ඊදිසෙ හි ඨානෙ ධාතුසම්බන්ධෙ පච්චයාති ඉමිනා ලක්ඛණෙන ධාත්වත්ථසම්බන්ධෙ සති අයථාකාලවිහිතාපි පච්චයා සාධවො භවන්තීති සද්දසත්ථවිදූ වදන්ති.

194. වණ්ණවාති ඉමිනා අභිනවුප්පන්නවණ්ණතා වුත්තා. පසන්නමුඛවණ්ණාති ඉමිනා මුඛවණ්ණස්ස අතිපණීතතා වුත්තා. විප්පසන්නච්ඡවිවණ්ණාති ඉමිනා පකතිසරීරවණ්ණස්සෙව යථාවුත්තනයෙන විප්පසන්නතා වුත්තා. යස්මා ඉන්ද්රියානං උපාදාරූපත්තා නිස්සයවසෙනෙව පීණනන්ති ආහ ‘‘අභිනිවිට්ඨොකාසස්ස පරිපුණ්ණත්තා’’ති. පඤ්චප්පසාදානං විය හදයරූපස්සාපි පරිපුණ්ණතා වුත්තායෙවාති ¶ ආහ ‘‘මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියාන’’න්ති. උද්දෙසං පරිපුච්ඡං අනුයුඤ්ජන්තා ඉමං සරීරසොභං නෙව පාපුණිංසූති සම්බන්ධො. යථා තන්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං. චතුචක්කන්ති එත්ථ පවත්තනට්ඨෙන ඉරියාපථොව චක්කන්ති වුත්තො.

195. උපලබ්භන්තීති දිස්සන්ති, ඤායන්තීති අත්ථො. පචන්තොති පීළෙන්තො, ගෙහාදීනි වා සයං ඩහන්තො, අඤ්ඤෙහි වා පාචෙන්තො. උද්ධතෙති උද්ධච්චපකතිකෙ. උන්නළෙති උග්ගතනළසදිසෙන උග්ගතතුච්ඡමානෙන සහිතෙ. චපලෙති පත්තචීවරමණ්ඩනාදිනා චාපල්ලෙන යුත්තෙ. මුඛරෙති ඛරවචනෙ. පාකතින්ද්රියෙති අසංවුතත්තා ගිහිකාලෙ විය පකතියං ඨිතින්ද්රියෙ. ඉරියාපථසණ්ඨපනාදීනීති ආදි-සද්දෙන පච්චයපටිසෙවනසාමන්තජප්පානං ගහණං වෙදිතබ්බං. පරමසල්ලෙඛවුත්තීහි මහාඅරියවංසෙහි භික්ඛූහි නිවුත්ථසෙනාසනානි ලොකසම්මතසෙනාසනානි නාම. පරිපාචෙතුන්ති විම්හාපනවසෙන පරිණාමෙතුං. භික්ඛාචාරෙ අසම්පජ්ජමානෙති ඉදං ජනපදචාරිකං ¶ චරන්තීති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං, න පන පාළිං වාචෙන්තොතිආදීහි, තානි පන පදානි අත්තනො නිරන්තරවාසට්ඨානෙපි ජනපදෙසුපි කත්තබ්බකිච්චදස්සනවසෙන වුත්තානි, තානි ච තෙ වත්තසීසෙන කරොන්ති, න ලාභනිමිත්තං, තෙනාහ තන්තීතිආදි. කිච්ඡෙනාති ඉමස්සෙව වෙවචනං කසිරෙනාති. තදුභයම්පි පාරමීපූරණවායාමං සන්ධාය වුත්තං. සාධාරණපරික්ඛාරභාවෙනාති සඞ්ඝිකපරික්ඛාරභාවෙන. තථාභාවතො ථෙනෙත්වාති අවිස්සජ්ජියඅවෙභඞ්ගියභාවතො ථෙනෙත්වා, න ඨානාචාවනවසෙනාති අධිප්පායො, තෙනාහ ‘‘කුලදූසකදුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති. අසන්තන්ති ඉමස්ස අභූතන්ති ඉදං කාරණවචනං, අනුප්පන්නත්තා අවිජ්ජමානන්ති අත්ථො. කිතවස්සෙවාති කිතවස්ස සකුණගහණමිව. කෙරාටිකස්සාති සඨස්ස. සමණොති ගොත්තමත්තං අනුභොන්ති ධාරෙන්තීති ගොත්රභුනො, නාමමත්තසමණාති අත්ථො. දුජ්ජානපරිච්ඡෙදන්ති අනන්තදුක්ඛත්තා ‘‘එත්තකං දුක්ඛ’’න්ති සඞ්ඛ්යාවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඤාතුං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනාපි දුක්කරං, න පන සරූපවසෙන ඤාතුං බුද්ධඤාණස්ස අවිසයභාවා.

196. අරහත්තෙති අග්ගඵලෙ. ඤාණචක්ඛුනාති පච්චවෙක්ඛණඤාණසඞ්ඛාතෙන චක්ඛුනා, අථ වා ඵලචිත්තසම්පයුත්තෙනෙව ඤාණචක්ඛුනා. අත්තනා සම්පයුත්තෙනාපි ¶ හි ඤාණෙන අසම්මොහතො සයං දිට්ඨං නාම හොති, තථා තස්මිං අදිට්ඨෙති අත්ථො. සබ්බෙසං කිලෙසානං පහායකවසෙන ආජානාති, සමන්තතො සබ්බෙන වා පකාරෙන ජානාතීති ‘‘අඤ්ඤා’’ති අග්ගමග්ගො වුච්චති, තදුපචාරෙන පන තප්ඵලම්පීති ආහ ‘‘අඤ්ඤං බ්යාකරිංසූති අරහත්තං බ්යාකරිංසූ’’ති. අන්තරා ඨපෙතීති සෙඛභූමියං අධිමානො ඨපෙති. කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තොති පුරිමමග්ගත්තයවජ්ඣානංයෙව කිලෙසානං වසෙන වුත්තං, න භවරාගාදීනං.

197. පකතිමනුස්සෙහි උත්තරිතරානං බුද්ධාදිඋත්තමපුරිසානං අධිගමධම්මො උත්තරිමනුස්සධම්මොති ආහ උත්තරිමනුස්සානන්තිආදි. පාළියං (පාරා. 198) ‘‘අත්ථි ච මෙ එතෙ ධම්මා මයී’’ති එත්ථ මෙති ඉදං පදපූරණමත්තං. අධිගන්තබ්බතො අධිගමසඞ්ඛාතස්ස ඣානාදිනො පුච්ඡා අධිගමපුච්ඡා, සා ච ඣානාදීසු සාමඤ්ඤතො පවත්තාති ඉදානි තත්ථ පඨමජ්ඣානං වා දුතියාදීසු අඤ්ඤතරං වා තත්ථාපි කසිණාදිආරම්මණෙසු කතරමාරම්මණං ඣානං වා ලොකුත්තරෙසු ච සොතාපත්තිමග්ගං වා සකදාගාමිමග්ගාදීසු අඤ්ඤතරං වා තත්ථාපි සුඤ්ඤතවිමොක්ඛං ¶ වා අප්පණිහිතවිමොක්ඛාදීසු අඤ්ඤතරං වාති එවං පච්චෙකං භෙදනිද්ධාරණවසෙන පුච්ඡනාකාරං දස්සෙතුං පාළියං (පාරා. 198) ‘‘පුන කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභී’’ති අයං පුච්ඡා දස්සිතාති දට්ඨබ්බා, තෙනාහ පඨමමග්ගාදීසූතිආදි. යාය අනුක්කමපටිපත්තියා ලොකුත්තරො අධිගමො ආගච්ඡති, සා පුබ්බභාගපටිපත්ති ආගමනපටිපදා. න සුජ්ඣතීති පුච්ඡියමානො පටිපත්තික්කමං උල්ලඞ්ඝිත්වා කථෙති. අපනෙතබ්බොති තයා වුත්තක්කමෙනායං න සක්කා අධිගන්තුන්ති අධිගතමානතො අපනෙතබ්බො. සන්නිහිතෙසු කප්පියෙසුපි චතූසු පච්චයෙසු අලග්ගත්තා ‘‘ආකාසෙ පාණිසමෙන චෙතසා’’ති වුත්තං. වුත්තසදිසං බ්යාකරණං හොතීති යොජනා. ඛීණාසවපටිපත්තිසදිසා පටිපදා හොති සුවික්ඛම්භිතකිලෙසත්තා. ඉදඤ්ච අරහත්තං පටිජානන්තස්ස වසෙන වුත්තං, තෙනාහ ඛීණාසවස්ස නාමාතිආදි. එවං සුවික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස වත්තනසෙක්ඛධම්මපටිජානනං ඉමිනා භයුප්පාදනෙන, අම්බිලාදිදස්සනෙ ඛෙළුප්පාදාදිනා ච න සක්කා වීමංසිතුං, තස්මා තස්ස වචනෙනෙව තං සද්ධාතබ්බං. අයං භික්ඛු සම්පන්නබ්යාකරණොති ¶ ඉදං න කෙවලං අභායනකමෙව සන්ධාය වුත්තං එකච්චස්ස සූරජාතිකස්ස පුථුජ්ජනස්සාපි අභායනතො, රජ්ජනීයාරම්මණානං බදරසාළවාදිඅම්බිලමද්දනාදීනං උපනයනෙපි ඛෙළුප්පාදාදිතණ්හාපවත්තරහිතං සබ්බථා සුසොධිතමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

අසන්තගුණසම්භාවනලක්ඛණා පාපිච්ඡාති ආහ යා සා ඉධෙකච්චොතිආදි. ආදි-සද්දෙන අස්සද්ධොතිආදිපාඨං සඞ්ගණ්හාති. සාමඤ්ඤං දුප්පරාමට්ඨන්ති සමණධම්මසඞ්ඛාතං සාමඤ්ඤං ඛණ්ඩසීලාදිතාය දුප්පරාමට්ඨං දුට්ඨු ගහිතං නිරයාය නිරයදුක්ඛාය තං පුග්ගලං තත්ථ නිරයෙ උපකඩ්ඪති නිබ්බත්තාපෙතීති අත්ථො. සිථිලොති ඔලීයිත්වා කරණෙන සිථිලගාහෙන කතො, සථෙන වා සාඨෙය්යෙන ආදිණ්ණො සිථිලො. පරිබ්බජොති සමණභාවො. භිය්යොති පුබ්බෙ විජ්ජමානානං රාගරජාදීනං උපරි අපරම්පි රජං ආකිරතීති අත්ථො. භික්ඛුභාවොති අධම්මිකපටිඤ්ඤාමත්තසිද්ධො භික්ඛුභාවො. අජානමෙවාති එත්ථ එව-සද්දො අවධාරණෙ අජානන්තො එවාති, ‘‘අජානමෙව’’න්තිපි පාඨො, තත්ථ පන එවං ජානාමි එවං පස්සාමීති යොජෙතබ්බං.

199. එවන්ති ච පඨමජ්ඣානාදිපරාමසනං පඨමජ්ඣානං ජානාමි දුතියාදිඣානන්ති. අසුභජ්ඣානාදීනීති ආදි-සද්දෙන කායගතාසතිජ්ඣානං කසිණජ්ඣානං කසිණමූලකානි ආරුප්පජ්ඣානානි ච සඞ්ගණ්හාති. විමොක්ඛොති චතුබ්බිධො මග්ගො, තස්ස සගුණතො සුඤ්ඤතාදිනාමං දස්සෙන්තො ආහ සො පනායන්තිආදි. මග්ගො හි නාම පඤ්චහි කාරණෙහි නාමං ලභති ¶ සරසෙන වා පච්චනීකෙන වා සගුණෙන වා ආරම්මණෙන වා ආගමනෙන වා. සචෙ හි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අනිච්චතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, මග්ගො අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. සචෙ දුක්ඛතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. සචෙ අනත්තතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති, ඉදං සරසතො නාමං නාම. යස්මා පනෙස සඞ්ඛාරෙසු අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චනිමිත්තං පජහන්තො ආගතො, තස්මා අනිමිත්තො. දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤං පණිධිං පත්ථනං පහාය ආගතත්තා අප්පණිහිතො. අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤං පහාය අත්තසුඤ්ඤතාදස්සනවසෙන සුඤ්ඤතා හොති, ඉදං පච්චනීකතො නාමං නාම. රාගාදීහි ¶ පනෙස සුඤ්ඤතත්තා සුඤ්ඤතො, රූපනිමිත්තාදීනං, රාගනිමිත්තාදීනං එව වා අභාවෙන අනිමිත්තො, රාගපණිධිආදීනං අභාවතො අප්පණිහිතොති වුච්චති, ඉදං අස්ස සගුණතො නාමං. රාගාදිසුඤ්ඤං අනිමිත්තං අප්පණිහිතඤ්ච නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීති සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො අප්පණිහිතොති වුච්චති, ඉදමස්ස ආරම්මණතො නාමං. ආගමනං පන දුවිධං විපස්සනාගමනං මග්ගාගමනඤ්ච. තත්ථ මග්ගෙ විපස්සනාගමනමෙව, ඵලෙ පන මග්ගානන්තරෙ මග්ගාගමනං, ඵලසමාපත්තියං විපස්සනාගමනම්පි. අනත්තානුපස්සනාවසෙන මග්ගො සුඤ්ඤතො අනිච්චදුක්ඛානුපස්සනාහි අනිමිත්තො අප්පණිහිතොති එවං විපස්සනා අත්තනො නාමං මග්ගස්ස දෙති, මග්ගො ඵලස්සාති ඉදං ආගමනතො නාමං.

සුඤ්ඤත්තාති විවිත්තත්තා. රාගාදයොව පතිට්ඨානට්ඨෙන පණිධීති ආහ ‘‘රාගදොසමොහපණිධීන’’න්ති. ඉමිස්සා විජ්ජායාති දිබ්බචක්ඛුවිජ්ජායාතිආදිනා එකෙකවිජ්ජං සන්ධාය වදන්ති. එවං එකිස්සාපි නාමං අග්ගහෙත්වාපි තා එව සන්ධාය ‘‘විජ්ජානං ලාභිම්හී’’ති භණන්තොපි පාරාජිකො හොතීති සඞ්ඛෙපට්ඨකථායං අධිප්පායො. වත්ථුවිජ්ජාදීනි පන සන්ධාය වදන්තො න හොති. එකෙකකොට්ඨාසවසෙනාති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තනයෙන ලොකුත්තරවිසෙසං අකත්වා කෙවලං ‘‘සතිපට්ඨානානං ලාභී’’ති එකෙකකොට්ඨාසවසෙනාති අධිප්පායො. තත්ථාති තෙසු කොට්ඨාසෙසු. කිලෙසානං පහානං නාම අභාවමත්තම්පි ලොකුත්තරකිච්චත්තා ලොකුත්තරන්ති සමත්ථෙතුං තං පනාතිආදි වුත්තං. රාගා චිත්තං විනීවරණතාති රාගතො චිත්තස්ස විනීවරණතා, තතො රාගතො විමුත්තත්තා එව වීතරාගනීවරණතාති අත්ථො, යා ච පඤ්ච විජ්ජාති යොජෙතබ්බං. න ආගතාති ඉධ පදභාජනෙ ‘‘ඤාණන්ති තිස්සො විජ්ජා’’ති (පාරා. 199) වුත්තත්තා සෙසා පඤ්ච විජ්ජා න ආගතාති අත්ථො. නිබ්බත්තිතලොකුත්තරත්තාති ලොකියධම්මසාධාරණසඞ්ඛතස්සාපි අභාවා ලොකියෙහි සබ්බථා අසම්මිස්සලොකුත්තරත්තා. අඤ්ඤන්ති සඞ්ඛෙපට්ඨකථාදිං වදන්ති, තම්පි තත්ථෙව පටික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො.

200. පුන ¶ ආනෙත්වා පඨමජ්ඣානාදීහි න යොජිතන්ති එත්ථ ‘‘පඨමජ්ඣානෙනාති පාඨො’’ති කෙචි වදන්ති, තං යුත්තමෙව ආදි-සද්දෙන ගහෙතබ්බස්ස ¶ ඣානස්ස අභාවා. පඨමජ්ඣානමූලකඤ්හි එකමෙව ඛණ්ඩචක්කං. කත්තුසාධනොපි භණිත-සද්දො හොතීති ආහ අථ වාතිආදි. යෙන චිත්තෙන මුසා භණති, තෙනෙව චිත්තෙන න සක්කා ‘‘මුසා භණාමී’’ති ජානිතුං, අන්තරන්තරා පන අඤ්ඤාහි මනොද්වාරවීථීහි ‘‘මුසා භණාමී’’ති ජානාතීති වුත්තං ‘‘භණන්තස්ස හොති මුසා භණාමී’’ති. අයමෙත්ථ අත්ථො දස්සිතොති තීහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො මුසාවාදොති අයමත්ථො දස්සිතො. දවාති සහසා. රවාති අඤ්ඤං වත්තුකාමස්ස ඛලිත්වා අඤ්ඤභණනං. තං ජානාතීති තංඤාණං, තස්ස භාවො තංඤාණතා, ඤාණස්ස විසයවිසයීභාවෙන අත්තසංවෙදනන්ති අත්ථො. ඤාණසමොධානන්ති බහූනං ඤාණානං එකස්මිං ඛණෙ සමොධානං, සහුප්පත්තීති අත්ථො. යෙන චිත්තෙන ‘‘මුසා භණිස්ස’’න්ති ජානාතීති ඉදං පුබ්බභාගචෙතනඤ්ච සන්නිට්ඨානචෙතනඤ්ච එකතො කත්වා වුත්තං. යෙන චිත්තෙන පුබ්බභාගචෙතනාභූතෙන සන්නිට්ඨානචෙතනාභූතෙන ච විසංවාදිතබ්බසත්තසඞ්ඛාරෙ ජානාති, යෙන චිත්තෙන මුසා භණිස්සන්ති අත්ථො. තෙනෙව…පෙ… පරිච්චජිතබ්බාති තෙනෙව චිත්තෙන ‘‘එවං අහං මුසා භණාමී’’ති වා ‘‘භණිත’’න්ති වා තදෙව මුසාවාදචිත්තමාරම්මණං කත්වා භික්ඛු ජානාතීති එවං පුබ්බාපරසන්නිට්ඨානචෙතනාක්ඛණෙසු තීසු එකෙනෙව චිත්තෙන ඤාණවිසයඤ්ච ඤාණඤ්චාති උභයම්පි එකක්ඛණෙ පුග්ගලො ජානාතීති අයං තංඤාණතා පරිච්චජිතබ්බා විසයස්සෙව තදා පකාසනතොති අධිප්පායො, තෙනාහ න හීතිආදි. යදි ඤාණස්ස අත්තනො සරූපං න ඤායති, කථං පච්ඡිමං චිත්තං ජානාතීති ආහ පුරිමං පුරිමන්තිආදි. තත්ථ භණිස්සාමීතිආදිනා තීසු කාලෙසු උප්පන්නං පුරිමපුරිමචිත්තං අත්තානං විසයං කත්වා උප්පජ්ජමානස්ස පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස චිත්තස්ස තථා උප්පත්තියා පච්චයො හොතීති අත්ථො. තෙනාති යෙන කාරණෙන තීසු ඛණෙසු චිත්තානි තදඤ්ඤෙහෙව චිත්තෙහි ජානිතබ්බානි, තානි ච පුරිමපුරිමචිත්තෙනෙව අවස්සං උප්පජ්ජන්ති, තෙන කාරණෙනාති අත්ථො. තස්මිං සතීති භණිස්සාමීති පුබ්බභාගෙ සති. සෙසද්වයන්ති භණාමි, භණිතන්ති ඉදං ද්වයං න හෙස්සතීති එතං නත්ථීති යොජනා හොතියෙවාති අත්ථො. එකං විය පකාසතීති භින්නක්ඛණානම්පි නිරන්තරුප්පත්තියා ‘‘තදෙවෙද’’න්ති ගහෙතබ්බතං සන්ධාය වදති.

බලවධම්මවිනිධානවසෙනාති ¶ බලවගාහස්ස විනිධානවසෙන. දුබ්බලදුබ්බලානන්ති දුබ්බලදුබ්බලානං ගාහානං. සකභාවපරිච්චජනවසෙනාති අත්තනො සන්තකභාවස්ස පරිච්චජනවසෙන.

207. උත්තාසිතත්තාති භයං ජනෙත්වා විය පලාපිතත්තා. එවං පලාපිතො න පුන තං ඨානං ආගච්ඡතීති ආහ ‘‘පුන අනල්ලීයනභාවදස්සනවසෙනා’’ති. ඛෙට-සද්දං සද්දත්ථවිදූ උත්තාසත්ථෙ ¶ පඨන්තීති ආහ ස්වායමත්ථොතිආදි. අණු එව අණුසහගතං, අණුත්තෙන වා යුත්තන්ති අත්ථො.

215. කෙවලඤ්හියන්ති කෙවලඤ්හි අයං වාරොති අජ්ඣාහරිතබ්බං. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ජානාතීති පකතියා වචනානන්තරං විජානනං සන්ධාය වුත්තං. එවං පන වචීභෙදං අකත්වා ‘‘යො ඉමම්හා ආවාසා පඨමං පක්කමිස්සති, නං මයං ‘අරහා’ති ජානිස්සාමා’’ති එවං කතසඞ්කෙතා විහාරා පඨමං පක්කමනෙන තස්මිං ඛණෙ අවීතිවත්තෙපි නික්ඛන්තමත්තෙපි පාරාජිකං අඤ්ඤතරො භික්ඛු ‘‘මං ‘අරහා’ති ජානන්තූ’’ති තම්හා ආවාසා පඨමං පක්කාමීති ආගතවත්ථුම්හි (පාරා. 227) විය. විඤ්ඤත්තිපථෙති කායවචීවිඤ්ඤත්තීනං ගහණයොග්ගෙ පදෙසෙ, තෙන විඤ්ඤත්තිපථං අතික්කමිත්වා ඨිතො කොචි දිබ්බෙන චක්ඛුනා කායවිකාරං දිස්වා දිබ්බාය සොතධාතුයා වචීභෙදඤ්ච සුත්වා ජානාති, න පාරාජිකන්ති දීපෙති. පාළියං ‘‘පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 215) ඉමස්මිං පටිවිජානනවාරෙ යස්මිං අක්ඛරෙ වා උච්චාරිතෙ කායප්පයොගෙ වා කතෙයෙව අයං පඨමජ්ඣානං සමාපන්නොතිආදිඅත්ථං පරො විජානාති, තතො පුරිමෙසු අක්ඛරුච්චාරණාදිප්පයොගෙසු ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජිත්වා පච්ඡිමෙව පටිවිජානනපයොගක්ඛණෙ පාරාජිකං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බං ථුල්ලච්චයස්සෙවෙත්ථ සාමන්තත්තා, තෙනෙව බුද්ධදත්තාචරියෙන –

‘‘දුක්කටං පඨමස්සෙව, සාමන්තමිති වණ්ණිතං;

සෙසානං පන තිණ්ණම්පි, ථුල්ලච්චයමුදීරිත’’න්ති –

වුත්තං ¶ , අයඤ්චත්ථො ‘‘න පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති ඉමිනා සුත්තෙන සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙනාතිආදිනා ඣානසමාධිආදිසද්දානමත්ථෙසු පුබ්බෙ අකතපරිචයත්තා සුත්වා ‘‘අත්ථං ඊදිස’’න්ති අජානිත්වා කෙවලං ‘‘විසිට්ඨො කොචි සමණගුණො අනෙන ලද්ධො’’ති පරෙන ඤාතෙපි පාරාජිකමෙවාති දස්සෙති.

220. අනුල්ලපනාධිප්පායස්සාති ‘‘එවං වුත්තෙ උත්තරිමනුස්සධම්මො මයා පකාසිතො හොතී’’ති ¶ අමනසිකත්වා ‘‘නාහං, ආවුසො, මච්චුනො භායාමී’’තිආදිකං කථෙන්තස්ස. එවං කථෙන්තො ච වොහාරතො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො නාම හොතීති වුත්තං ‘‘අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තස්සා’’ති. භායන්තොති ‘‘ඤත්වා ගරහන්ති නු ඛො’’ති භායන්තො.

223. සෙක්ඛභූමියන්ති ඉමිනා ඣානභූමිම්පි සඞ්ගණ්හාති. තිණ්ණං විවෙකානන්ති කායචිත්තඋපධිවිවෙකානං. පිණ්ඩාය චරණස්ස භොජනපරියොසානතාය වුත්තං ‘‘යාව භොජනපඅයොසාන’’න්ති. අන්තරඝරෙ භුත්වා ආගච්ඡන්තස්සාපි වුත්තනයෙනෙව සම්භාවනිච්ඡාය චීවරසණ්ඨාපනාදීනි කරොන්තස්ස දුක්කටමෙව, පාළියං පන දුක්කරාදිවත්ථූසු ‘‘අනාපත්ති අනුල්ලපනාධිප්පායස්සා’’ති ඉදං ථුල්ලච්චයෙනාපි අනාපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. උල්ලපනාධිප්පායස්සාපි හි ‘‘නාවුසො, දුක්කරං අඤ්ඤං බ්යාකාතු’’න්ති වුත්තෙ ථුල්ලච්චයමෙව අත්තුපනායිකත්තාභාවතොති දට්ඨබ්බං.

227. න දානාහං තත්ථ ගමිස්සාමීති පුන තත්ථ වසිතට්ඨානෙ න ගමිස්සාමි, එවං සති පඨමං ගතො අයං පුන ච නාගතො, තස්මා අරහාති මඤ්ඤිස්සන්තීති අධිප්පායො. තං ඨානන්ති ආවාසං වාතිආදිනා පුබ්බෙ පරිච්ඡින්නට්ඨානං. පදසා ගමනං සන්ධාය කතිකාය කතත්තා යානෙනාතිආදි වුත්තං. විජ්ජාමයිද්ධිං සන්ධාය ‘‘ඉද්ධියා’’ති වුත්තං උල්ලපනාධිප්පායස්ස අභිඤ්ඤිද්ධියා අසම්භවතො. අඤ්ඤමඤ්ඤං රක්ඛන්තීති උල්ලපනාධිප්පායෙ ¶ සතිපි එකස්සාපි පඨමගමනාභාවා රක්ඛන්ති. සචෙ පන කතිකං කත්වා නිසින්නෙසු එකං ද්වෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා උල්ලපනාධිප්පායෙන එකතො ගච්ඡන්ති, ගතානං සබ්බෙසං පාරාජිකමෙව. තෙසු යස්ස උල්ලපනාධිප්පායො නත්ථි, තස්ස අනාපත්ති. එතන්ති හෙට්ඨා වුත්තං සබ්බං කතිකවත්තං. නානාවෙරජ්ජකාති නානාජනපදවාසිනො. සඞ්ඝලාභොති යථාවුඩ්ඪං පාපුණනකකොට්ඨාසො. අයඤ්ච පටික්ඛෙපො අවිසෙසෙත්වා කරණං සන්ධාය කතො, විසෙසෙත්වා පන ‘‘එත්තකො අසුකස්සා’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා අපලොකෙත්වා දාතුං වට්ටති.

228. ධම්මධාතූති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, ධම්මානං සභාවො වා. උපපත්තීති අත්තභාවං සන්ධාය වදති. දුස්සද්ධාපයා හොන්තීති පුථුජ්ජනෙ සන්ධාය වුත්තං, න ලක්ඛණත්ථෙරාදිකෙ අරියපුග්ගලෙ ¶ . විතුඩෙන්තීති විනිවිජ්ඣිත්වා ඩෙන්ති ගච්ඡන්ති, ඵාසුළන්තරිකායො ඡිද්දාවඡිද්දං කත්වා තාහි ගච්ඡන්තීති නිස්සක්කවසෙන අත්ථො. විතුදෙන්තීති පාඨෙ ඵාසුළන්තරිකාහීති ආධාරත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. ලොහතුණ්ඩෙහීති කාළලොහමයෙහි තුණ්ඩෙහි. අච්ඡරියං වතාති ගරහිතබ්බතාය අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තරූපං. චක්ඛුභූතාති ලොකස්ස චක්ඛු විය භූතා සඤ්ජාතා, චක්ඛුසදිසාතිපි අත්ථො. තස්සෙව කම්මස්සාති යෙන ගොඝාතකකම්මෙනෙව නිරයෙ නිබ්බත්තො, තස්සෙවාති අත්ථෙ ගය්හමානෙ එකාය චෙතනාය බහුපටිසන්ධියො හොන්තීති ආපජ්ජති, න චෙතං යුත්තං එකස්ස අම්බාදිබීජස්ස අනෙකඞ්කුරුප්පත්ති වියාති තං පරිහරන්තො ආහ තස්ස නානාචෙතනාහි ආයූහිතස්සාතිආදි, තෙන ගොඝාතකකම්මක්ඛණෙ පුබ්බචෙතනා අපරචෙතනා සන්නිට්ඨාපකචෙතනාති එකස්මිම්පි පාණාතිපාතෙ බහූ චෙතනා හොන්ති, නානාපාණාතිපාතෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තත්ථ එකාය චෙතනාය නරකෙ පචිත්වා තදඤ්ඤචෙතනාසු එකාය අපරාපරියචෙතනාය ඉමස්මිං පෙතත්තභාවෙ නිබ්බත්තොති දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘අවසෙසකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා’’ති. එත්ථ ච කම්මසරික්ඛවිපාකුප්පත්තිං සන්ධාය කම්මකම්මනිමිත්තානමෙව ගහණං කතං, න ගතිනිමිත්තස්ස, තෙනාහ ‘‘අට්ඨිරාසියෙව නිමිත්තං අහොසී’’ති. පාළියං විතච්ඡෙන්තීති තුණ්ඩෙහි තච්ඡෙන්තො විය ලුඤ්චන්ති. විරාජෙන්තීති විලිඛන්ති.

229. වල්ලූරවික්කයෙනාති ¶ සුක්ඛාපිතමංසවික්කයෙන. නිප්පක්ඛචම්මෙති විගතපක්ඛලොමචම්මෙ. එකං මිගන්ති දීපකමිගං. කාරණාහීති ඝාතනාහි. ඤත්වාති කම්මට්ඨානං ඤත්වා.

230. මඞ්ගනවසෙන උලතීති මඞ්ගුලි, විරූපබීභච්ඡභාවෙන පවත්තතීති අත්ථො. චිත්තකෙළින්ති චිත්තරුචියං අනාචාරකීළං.

231. නිස්සෙවාලපණකකද්දමොති තිලබීජකාදිසෙවාලෙන නීලමණ්ඩූකපිට්ඨිවණ්ණෙන උදකපිට්ඨෙ උදකං නීලවණ්ණං කුරුමානෙන පණකෙන කද්දමෙන ච විරහිතො. උණ්හභාවෙන තපනතො තපං උදකං අස්සාති තපොදකාති වත්තබ්බෙ ක-කාරලොපං කත්වා ‘‘තපොදා’’ති වුච්චති. පෙතලොකොති පකට්ඨෙන අකුසලකම්මෙන සුගතිතො දුග්ගතිං ඉතානං ගතානං ලොකො සමූහො, නිවාසට්ඨානං වා. කතහත්ථාති ධනුසිප්පෙ සුට්ඨු සික්ඛිතහත්ථා, අවිරජ්ඣනලක්ඛවෙධාති අත්ථො. සිප්පදස්සනවසෙන රාජකුලාදීසු රාජසමූහං උපෙච්ච කතං අසනං සරක්ඛෙපො එතෙසන්ති කතුපාසනා, සබ්බත්ථ දස්සිතසිප්පාති අත්ථො. පභග්ගොති පභඤ්ජිතො, පරාජිතොති අත්ථො.

232. ආනෙඤ්ජසමාධින්ති ¶ අරූපසමාපත්තියං නිරුද්ධෙ සතිපි සද්දකණ්ටකෙන උට්ඨානාරහො රූපාවචරසමාධියෙව ඉධ වත්තබ්බොති ආහ අනෙජං අචලන්තිආදි. සමාධිපරිපන්ථකෙති විතක්කාදිකෙ සන්ධාය වදති, ඉදං පන පඨමබොධියං උප්පන්නම්පි වත්ථුං අනාචාරමත්තවසෙන භික්ඛූහි චොදිතෙපි භගවතා ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, මොග්ගල්ලානස්සා’’ති (පාරා. 228) එවං ආයතිං අත්තනා පඤ්ඤපියමානපාරාජිකානුගුණං තදා එව විනීතන්ති ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි පච්ඡා පඤ්ඤත්තස්ස ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස විනීතවත්ථුභාවෙන සඞ්ගහමාරොපිතන්ති දට්ඨබ්බං. සාවකානං උප්පටිපාටියා අනුස්සරණාභාවං දස්සෙතුං ‘‘න උප්පටිපාටියා’’ති වුත්තං. දුක්කරං කතන්ති අනන්තරෙ පඤ්චකප්පසතිකෙ කාලෙ විඤ්ඤාණසන්තතිං අදිස්වාපි අසම්මුය්හිත්වා පරතො තතියත්තභාවෙ දිට්ඨචුතිචිත්තෙන සද්ධිං වත්තමානභවපටිසන්ධියා අනුමානෙනාපි කාරියකාරණාභාවගහණං නාම සාවකානං දුක්කරත්තා වුත්තං. පටිවිද්ධාති ¶ පටිවිද්ධසදිසා. යථා නාම සත්තධා ඵාලිතස්ස චාමරවාලලොමස්ස එකාය අග්ගකොටියා අපරස්ස වාලලොමංසුනො කොටිං දූරෙ ඨත්වා විජ්ඣෙය්ය ආවුනන්තො විය පටිපාදෙය්ය, එවමෙව ඉමිනාපි දුක්කරං කතන්ති වුත්තං හොති. එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. යදිදන්ති යො අයං.

233. ඉධාති භික්ඛුවිභඞ්ගෙ. උද්දිට්ඨපාරාජිකපරිදීපනන්ති සික්ඛාපදෙසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසවසෙන උද්දිට්ඨපාරාජිකපරිදීපනං, න පන සබ්බස්මිං පාරාජිකවිභඞ්ගෙ ආගතආපත්තිපරිදීපනං තත්ථ ථුල්ලච්චයාදීනම්පි ආගතත්තා තෙනෙව උද්දිට්ඨ-සද්දෙන වුත්තවිභඞ්ගස්ස නිද්දෙසත්තා. භික්ඛුනීනං අසාධාරණානි චත්තාරීති උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා (පාචි. 658) වජ්ජප්පටිච්ඡාදිකා (පාචි. 665) උක්ඛිත්තානුවත්තිකා (පාචි. 669) අට්ඨවත්ථුකාති (පාචි. 675) ඉමානි භික්ඛූහි අසාධාරණානි භික්ඛුනීනං එව පඤ්ඤත්තානි පාරාජිකානීති අත්ථො. වත්ථුවිපන්නාති පබ්බජ්ජුපසම්පදානං වත්ථුභාවො වත්ථු නාම, තෙන වත්ථුමත්තෙන විපන්නා, විපන්නවත්ථුකාති අත්ථො. අහෙතුකපටිසන්ධිකාති මග්ගානුප්පත්තිකාරණමාහ. කිඤ්චාපි දුහෙතුකානම්පි මග්ගො නුප්පජ්ජති, තෙ පන පබ්බජ්ජුපසම්පදාසු ඨත්වා ආයතිං මග්ගහෙතුං සම්පාදෙතුං සක්කොන්ති, අහෙතුකා පන පරිසුද්ධෙ චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ ඨත්වා සම්පාදෙතුං න සක්කොන්ති, තස්මා තෙ තම්පි පටිච්ච වත්ථුවිපන්නාවාති වෙදිතබ්බා. පාරාජිකාති කම්මවිපත්තියා පටිසන්ධික්ඛණෙයෙව පරාජයං ආපන්නා. ථෙය්යසංවාසකාදීනං ගිහිභාවෙ ඨත්වා විපස්සනාය වායමන්තානම්පි තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගුප්පත්තිඅභාවතො ‘‘මග්ගො පන වාරිතො’’ති වුත්තං. දීඝතාය ලම්බමානං අඞ්ගජාතං ලම්බං නාම, තං යස්ස අත්ථි සො ලම්බී. සො එත්තාවතා න පාරාජිකො, තං පන දීඝං අඞ්ගජාතං ¶ අත්තනො මුඛෙ වා වච්චමග්ගෙ වා සෙවනාධිප්පායෙන පවෙසෙන්තොව පාරාජිකො, ඉධ පන වච්චමග්ගෙ පවෙසෙන්තොව අධිප්පෙතො මුදුපිට්ඨිකෙනෙව මුඛෙ පවෙසනස්ස වුත්තත්තා. සොපි හි කතපරිකම්මතාය මුදුභූතාය පිට්ඨියා ඔනමිත්වා අත්තනො අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හන්තොව පාරාජිකො හොති, න කෙවලො. යො පන මුඛෙන අත්තනො වච්චමග්ගං වා පරෙසං වච්චමග්ගමුඛං වා ඉත්ථීනං පස්සාවමග්ගං වා ගණ්හාති, තස්ස ච පුරිසනිමිත්තෙන පුරිසනිමිත්තං ඡුපන්තස්ස ච මග්ගෙන මග්ගපටිපාදනෙපි පාරාජිකං න හොති පුරිසනිමිත්තෙන තදිතරමග්ගසම්පටිපාදනෙනෙව මෙථුනධම්මවොහාරතො ¶ . පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති පරස්ස උත්තානං සයන්තස්ස කම්මනියෙ අඞ්ගජාතෙ අත්තනො වච්චමග්ගං පවෙසෙන්තො තස්සූපරි නිසීදති, ඉදඤ්ච උපලක්ඛණමත්තං පරෙසං අඞ්ගජාතං වච්චමග්ගෙ පවෙසෙන්තො සාදියන්තොපි පාරාජිකොව, බලක්කාරෙන පන වච්චමග්ගෙ වා මුඛෙ වා පරෙන පවෙසියමානො යදි න සාදියති, අනාපත්තිකොව. එත්ථ අසාදියනං නාම දුක්කරං විරජ්ජිතබ්බතො. එත්ථ ච අනුපසම්පන්නභාවෙ ඨත්වා මාතුපිතුඅරහන්තෙසු අඤ්ඤතරං ඝාතෙන්තො භික්ඛුනිං දූසෙන්තො ච සාමණෙරපබ්බජ්ජම්පි න ලභතීති දස්සනත්ථං විසුං ගහිතත්තා මාතුඝාතකාදීනං චතුන්නං තතියපඨමපාරාජිකෙසු අන්තොගධතා වෙදිතබ්බා. යථා එත්ථ, එවං ගිහිභාවෙ ඨත්වා ලොහිතුප්පාදං කරොන්තො ලොහිතුප්පාදකොවාති ගහෙතබ්බං. එතෙන පරියායෙනාති උභින්නං රාගපරියුට්ඨානසඞ්ඛාතෙන පරියායෙන. දුතියවිකප්පෙ කච්චි අත්ථාති පදච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

නිට්ඨිතො ච පාරාජිකකණ්ඩවණ්ණනානයො.