📜

2. සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩො

1. සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා

234. තෙරසකස්සාති ¶ ¶ තෙරස සික්ඛාපදානි පරිමාණානි අස්සාති තෙරසකො, කණ්ඩො, තස්ස. සමථෙ විපස්සනාය වා අභිරතිරහිතො ඉධ අනභිරතො, න පබ්බජ්ජායාති ආහ ‘‘වික්ඛිත්තචිත්තො’’ති. වික්ඛිත්තතාය කාරණමාහ කාමරාගාඉච්චාදි.

235. අබ්බොහාරිකාති සීලවිපත්තිවොහාරං නාරහතීති කත්වා වුත්තං. අකුසලභාවෙ පනස්සා අබ්බොහාරතා නත්ථි.

236-7. චෙතනා-සද්දතො විසුං සං-සද්දස්ස අත්ථාභාවං ඉක-පච්චයස්ස ච අත්ථවන්තතං දස්සෙතුං සඤ්චෙතනා වාතිආදි දුතියවිකප්පො වුත්තො. සිඛාප්පත්තො අත්ථොති අධිප්පෙතත්ථං සන්ධාය වුත්තං. ආසයභෙදතොති පිත්තසෙම්හපුබ්බලොහිතානං චතුන්නං ආසයානං භෙදෙන. ධාතුනානත්තතොති රසරුහිරාදීනං සත්තන්නං, පථවාදීනං වා චතුන්නං ධාතූනං නානත්තෙන. වත්ථිසීසන්ති මුත්තවත්ථිතො මත්ථකපස්සං. හත්ථිමදචලනං නාමඤ්ච සම්භවොති ආහ ‘‘සම්භවො නික්ඛමතී’’ති. සම්භවවෙගන්ති සම්භවස්ස ඨානතො චවිත්වා දකසොතාභිමුඛං ඔතරණෙන සඤ්ජාතසරීරක්ඛොභවෙගං. බාහුසීසන්ති ඛන්ධප්පදෙසං. දස්සෙසීති එත්ථ ඉති-සද්දො හෙතුත්ථො, තෙන යස්මා කණ්ණචූළිකාහි සම්භවො නික්ඛමති…පෙ… සම්භවඤ්ච දස්සෙසි, තස්මා තතියස්ස භාසිතං සුභාසිතන්ති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. දකසොතන්ති මුත්තස්ස වත්ථිතො නික්ඛමනමග්ගං, අඞ්ගජාතප්පදෙසන්ති වුත්තං හොති. සුක්කඤ්ච නාමෙතං රසරුහිරාදිසත්තදෙහධාතූසු මජ්ඣිමධාතුචතුජං අට්ඨිමිඤ්ජාදි විය පථවීධාතුසඞ්ගහිතං ආහාරූපජීවීනං සකලකායගතං අතිදහරදාරකානම්පි අත්ථෙව, තං පන පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසතො පට්ඨාය සත්තානං සමුප්පජ්ජනකකාමරාගෙහෙව ඨානතො චලති, චලිතඤ්ච ආපොධාතුභාවෙන චිත්තජමෙව හුත්වා දකසොතං ඔතරති, දකසොතතො පන පට්ඨාය ¶ චිත්තපච්චයඋතුජං හොති මත්ථලුඞ්ගතො චලිතසිඞ්ඝාණිකා විය. යෙසං පන සමුච්ඡෙදනවික්ඛම්භනාදීහි රාගපරියුට්ඨානං නත්ථි ¶ , තෙසං සුක්කවිස්සට්ඨි න සියා. ඉති යථාඨානතො සුක්කස්ස විස්සට්ඨියෙව රාගචිත්තසමුට්ඨානා, න පකතිරූපං, තෙනෙව කථාවත්ථුඅට්ඨකථායං (කථා. අට්ඨ. 307) ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨි නාම රාගසමුට්ඨානා හොතී’’ති සුක්කස්ස විස්සට්ඨි එව රාගසමුට්ඨානා වුත්තා, න පකතිරූපං. ඡන්නං පන කාමාවචරදෙවානං විජ්ජමානාපි සුක්කධාතු ද්වයංද්වයසමාපත්තිවසෙන පරියුට්ඨිතරාගෙනාපි ඨානතො න ගළති, යථාඨානෙ එව ඨත්වා කිඤ්චි විකාරං ආපජ්ජමානා තඞ්ඛණිකපරිළාහවූපසමාවහා මෙථුනකිච්චනිට්ඨාපිතා හොතීති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘කායසම්ඵස්සසුඛමෙව තෙසං කාමකිච්ච’’න්ති වදන්ති. ඛීණාසවානං පන අනාගාමීනඤ්ච සබ්බසො කාමරාගාභාවෙන සුක්කධාතුවිකාරම්පි නාපජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. රූපීබ්රහ්මානං පන වික්ඛම්භිතකාමරාගෙන ජනිතත්තා අනාහාරූපජීවිතත්තා ච සබ්බථා සුක්කධාතුපි නත්ථෙව. තථෙවාති මොචනස්සාදෙන නිමිත්තෙ උපක්කමතොතිආදිං අතිදිසති. ‘‘විස්සට්ඨීති ඨානාචාවනා වුච්චතී’’ති පදභාජනෙ (පාරා. 237) වුත්තත්තා ‘‘දකසොතං ඔතිණ්ණමත්තෙ’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ දකසොතොරොහණඤ්චෙත්ථාතිආදි. එත්ථාති තීසුපි වාදෙසු. අධිවාසෙත්වාති නිමිත්තෙ උපක්කමිත්වා පුන විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ මොචනස්සාදං විනොදෙත්වා. අන්තරා නිවාරෙතුන්ති අත්තනො නිමිත්තෙ කතූපක්කමෙන ඨානා චුතං දකසොතං ඔතරිතුං අදත්වා අන්තරා නිවාරෙතුං. මොචනස්සාදෙන හත්ථපරිකම්මාදිං කරොන්තස්ස මුත්තෙපි දුක්කටමෙව, නිමිත්තෙ උපක්කමාභාවතො පන සඞ්ඝාදිසෙසො න හොතීති ආහ ‘‘හත්ථ…පෙ… අනාපත්තී’’ති. දකසොතොරොහණඤ්චෙත්ථාතිආදිනා වුත්තවිනිච්ඡයං සන්ධාය ‘‘අයං සබ්බාචරියසාධාරණවිනිච්ඡයො’’ති වුත්තං.

ඛොභකරණපච්චයො නාම විසභාගභෙසජ්ජසෙනාසනාහාරාදිපච්චයො. නානාවිධං සුපිනන්ති ඛුභිතවාතාදිධාතූනං අනුගුණං. අනුභූතපුබ්බන්ති පුබ්බෙ භූතපුබ්බං මනසා පරිකප්පිතපුබ්බඤ්ච. සග්ගනරකදෙසන්තරාදීනම්පි හි සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං. අත්ථකාමතාය වා අනත්ථකාමතාය වාති ඉදං දෙවතානං හිතාහිතාධිප්පායතං දස්සෙතුං වුත්තං. අත්ථාය වා අනත්ථාය වාති සභාවතො භවිතබ්බං හිතාහිතං සන්ධාය වුත්තං. නනු දෙවතාහි උපසංහරියමානානි ආරම්මණානි පරමත්ථතො නත්ථි, කථං තානි පුරිසො පස්සති, දෙවතා වා තානි අවිජ්ජමානානි උපසංහරන්තීති චොදනං මනසි කත්වා ¶ ආහ සො තාසන්තිආදි. තෙන ‘‘එවමෙසො පරිකප්පතූ’’ති දෙවතාහි චින්තිතමත්තෙන සුපන්තස්ස චිත්තං භවඞ්ගසන්තතිතො නිපතිත්වා දෙවතාහි චින්තිතනියාමෙනෙව පරිකප්පමානං පවත්තති, එවං තෙන පරිකප්පමානානි ආරම්මණානි දෙවතාහි උපසංහටානි නාම හොන්ති, තානි ච සො දෙවතානුභාවෙන පස්සති නාමාති දස්සෙති. බොධිසත්තමාතා විය පුත්තපටිලාභනිමිත්තන්තිආදීසු ¶ බොධිසත්තස්ස ගබ්භොක්කන්තිදිවසෙ මහාමායාදෙවියා අත්තනො දක්ඛිණපස්සෙන එකස්ස සෙතවරවාරණස්ස අන්තොකුච්ඡිපවිට්ඨභාවදස්සනං පුත්තපටිලාභනිමිත්තං සුපිනං නාම. අම්හාකං පන බොධිසත්තස්ස ‘‘ස්වෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති චාතුද්දසියං පක්ඛස්ස රත්තිවිභායනකාලෙ හිමවන්තං බිබ්බොහනං කත්වා පුරත්ථිමපච්ඡිමසමුද්දෙසු වාමදක්ඛිණහත්ථෙ දක්ඛිණසමුද්දෙ පාදෙ ච ඔදහිත්වා මහාපථවියා සයනං එකො, දබ්බතිණසඞ්ඛාතාය තිරියා නාම තිණජාතියා නඞ්ගලමත්තරත්තදණ්ඩාය නාභිතො උග්ගතාය ඛණෙන අනෙකයොජනසහස්සං නභං ආහච්ච ඨානං එකො, සෙතානං කණ්හසීසානං කිමීනං පාදෙහි උස්සක්කිත්වා යාව ජාණුමණ්ඩලං ආහච්ච ඨානං එකො, නානාවණ්ණානං චතුන්නං සකුණානං චතූහි දිසාහි ආගන්ත්වා පාදමූලෙ සෙතවණ්ණතාපජ්ජනං එකො, බොධිසත්තස්ස මහතො මීළ්හපබ්බතස්ස උපරි අලිම්පමානස්ස චඞ්කමනං එකොති ඉමෙ පඤ්ච මහාසුපිනා නාම, ඉමෙ ච යථාක්කමං සම්බොධියා, දෙවමනුස්සෙසු අරියමග්ගප්පකාසනස්ස, ගිහීනඤ්ච සරණූපගමනස්ස, ඛත්තියාදිචතුවණ්ණානං පබ්බජිත්වා අරහත්තපටිලාභස්ස, චතුන්නං පච්චයානං ලාභෙ අලිත්තභාවස්ස ච පුබ්බනිමිත්තානීති වෙදිතබ්බං. සොළස සුපිනා පාකටා එව. එකන්තසච්චමෙවාති ඵලනියමුප්පත්තිතො වුත්තං. දස්සනං පන සබ්බත්ථ විපල්ලත්ථමෙව. ධාතුක්ඛොභාදීසු චතූසු මූලකාරණෙසු ද්වීහි තීහිපි කාරණෙහි කදාචි සුපිනං පස්සන්තීති ආහ ‘‘සංසග්ගභෙදතො’’ති. සුපිනභෙදොති සච්චාසච්චත්ථතාභෙදො.

රූපනිමිත්තාදිආරම්මණන්ති එත්ථ කම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තතො අඤ්ඤරූපමෙව විඤ්ඤාණස්ස නිමිත්තන්ති රූපනිමිත්තං, තං ආදි යෙසං සත්තනිමිත්තාදීනං තානි රූපනිමිත්තාදීනි ආරම්මණානි යස්ස භවඞ්ගචිත්තස්ස තං රූපනිමිත්තාදිආරම්මණං. ඊදිසානීති රූපනිමිත්තාදිආරම්මණානි රාගාදිසම්පයුත්තානි ච. සබ්බොහාරිකචිත්තෙනාති පටිබුද්ධස්ස පකතිවීථිචිත්තෙන. කො නාම පස්සතීති සුත්තපටිබුද්ධභාවවියුත්තාය ¶ චිත්තප්පවත්තියා අභාවතො සුපිනං පස්සන්තො නාම න සියාති අධිප්පායො, තෙනාහ ‘‘සුපිනස්ස අභාවොව ආපජ්ජතී’’ති. කපිමිද්ධපරෙතොති ඉමිනා නිද්දාවසෙන පවත්තමානභවඞ්ගසන්තතිබ්යවහිතාය කුසලාකුසලාය මනොද්වාරවීථියා ච පස්සතීති දස්සෙති, තෙනාහ යා නිද්දාතිආදි. ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තොති කුසලාකුසලසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තො. ආවජ්ජනතදාරම්මණක්ඛණෙති සුපිනෙ පඤ්චද්වාරවීථියා අභාවතො මනොද්වාරෙ උප්පජ්ජනාරහං ගහෙත්වා වුත්තං.

එත්ථ ච සුපිනන්තෙපි තදාරම්මණවචනතො අනුභූතෙසු සුතපුබ්බෙසු වා රූපාදීසු පුරාපත්තිභාවෙන පරිකප්පෙත්වා විපල්ලාසතො පවත්තමානාපි කාමාවචරවිපාකධම්මා පරිත්තධම්මෙ නිස්සාය පරිකප්පෙත්වා පවත්තත්තා පරිත්තාරම්මණා වුත්තා, න පන සරූපතො පරිත්තධම්මෙ ගහෙත්වා පවත්තත්තා ¶ එවාති ගහෙතබ්බං. එවඤ්ච ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරං ආරොපෙත්වා පවත්තමානානං රාගාදිසවිපාකධම්මානම්පි තෙසං ආරම්මණං ගහෙත්වා උප්පන්නානං පටිසන්ධාදිවිපාකානම්පි පරිත්තාරම්මණතා කම්මනිමිත්තාරම්මණතා ච උපපන්නා එව හොති. වත්ථුධම්මවිනිමුත්තං පන සම්මුතිභූතං කසිණාදිපටිභාගාරම්මණං ගහෙත්වා උප්පන්නා උපචාරප්පනාදිවසප්පවත්තා චිත්තචෙතසිකධම්මා එව පරිත්තත්තිකෙ (ධ. ස. තිකමාතිකා 12) න වත්තබ්බාරම්මණාති ගහෙතබ්බා.

ස්වායන්ති සුපිනො. විපල්ලාසෙන පරිකප්පිතපරිත්තාරම්මණත්තා ‘‘දුබ්බලවත්ථුකත්තා’’ති වුත්තං, අවිජ්ජමානාරම්මණෙ අවසවත්තිතොති අධිප්පායො, තෙනාහ අවිසයෙ උප්පන්නත්තාතිආදි.

ආපත්තිනිකායස්සාති ඉදං සඞ්ඝාදිසෙසොති පුල්ලිඞ්ග-සද්දස්ස අනුරූපවසෙන වුත්තං. අස්සාති අස්ස ආපත්තිනිකායස්ස, වුට්ඨාපෙතුං ඉච්ඡිතස්සාති අත්ථො, තෙනාහ කිං වුත්තන්තිආදි. රුළ්හිසද්දෙනාති එත්ථ සමුදායෙ නිප්ඵන්නස්සාපි සද්දස්ස තදෙකදෙසෙපි පසිද්ධි ඉධ රුළ්හී නාම, තාය රුළ්හියා යුත්තො සද්දො රුළ්හීසද්දො, තෙන. රුළ්හියා කාරණමාහ අවයවෙඉච්චාදිනා.

කාලඤ්චාති ‘‘රාගූපත්ථම්භෙ’’තිආදිනා දස්සිතකාලඤ්ච, ‘‘රාගූපත්ථම්භෙ’’ති වුත්තෙ රාගූපත්ථම්භෙ ජාතෙ තස්මිං කාලෙ මොචෙතීති අත්ථතො ¶ කාලො ගම්මති. නවමස්ස අධිප්පායස්සාති වීමංසාධිප්පායස්ස. වත්ථූති විසයං.

238. ලොමා එතෙසං සන්තීති ලොමසා, බහුලොමපාණකා.

239. මොචනෙනාති මොචනප්පයොගෙන. මොචනස්සාදසම්පයුත්තායාති එත්ථ මොචනිච්ඡාව මොචනස්සාදො, තෙන සම්පයුත්තා චෙතනා මොචනස්සාදචෙතනාති අත්ථො, න පන මොචනෙ අස්සාදං සුඛං පත්ථෙන්තියා චෙතනායාති එවං අත්ථො ගහෙතබ්බො, ඉතරථා සුඛත්ථාය මොචෙන්තස්සෙව ආපත්ති, න ආරොග්යාදිඅත්ථායාති ආපජ්ජති. තස්මා ආරොග්යාදීසු යෙන කෙනචි අධිප්පායෙන මොචනිච්ඡාය චෙතනායාති අත්ථොව ගහෙතබ්බො.

240. වායමතොති අඞ්ගජාතෙ කායෙන උපක්කමතො. ද්වෙ ආපත්තිසහස්සානීති ඛණ්ඩචක්කාදීනි අනාමසිත්වාව වුත්තං, ඉච්ඡන්තෙන පන ඛණ්ඩචක්කාදිභෙදෙනාපි ගණනා කාතබ්බා. එකෙන පදෙනාති ගෙහසිතපෙමපදෙන. තථෙවාති මොචනස්සාදචෙතනාය එව ගාළ්හං පීළනාදිප්පයොගං ¶ අවිජහිත්වා සුපනෙන සඞ්ඝාදිසෙසොති වුත්තං. සුද්ධචිත්තොති මොචනස්සාදස්ස නිමිත්තෙ ඌරුආදීහි කතඋපක්කමස්ස විජහනං සන්ධාය වුත්තං. තෙන අසුභමනසිකාරාභාවෙපි පයොගාභාවෙනෙව මොචනෙපි අනාපත්ති දීපිතාති වෙදිතබ්බා.

තෙන උපක්කමෙන මුත්තෙති මුච්චමානං විනා අඤ්ඤස්මිම්පි සුක්කෙ ඨානතො මුත්තෙ. යදි පන උපක්කමෙ කතෙපි මුච්චමානමෙව දකසොතං ඔතරති, ථුල්ලච්චයමෙව පයොගෙන මුත්තස්ස අභාවා. ජග්ගනත්ථායාති චීවරාදීසු ලිම්පනපරිහාරාය හත්ථෙන අඞ්ගජාතග්ගහණං වට්ටති, තප්පයොගො න හොතීති අධිප්පායො. අනොකාසන්ති අඞ්ගජාතප්පදෙසං.

262. සුපිනන්තෙන කාරණෙනාති සුපිනන්තෙ පවත්තඋපක්කමහෙතුනා. ආපත්තිට්ඨානෙයෙව හි අයං අනාපත්ති අවිසයත්තා වුත්තා. තෙනාහ ‘‘සචස්ස විසයො හොති නිච්චලෙන භවිතබ්බ’’න්තිආදි.

263. විනීතවත්ථුපාළියං ¶ අණ්ඩකණ්ඩුවනවත්ථුස්මිං මොචනාධිප්පායෙන අණ්ඩචලනෙන අඞ්ගජාතස්සාපි චලනතො නිමිත්තෙ උපක්කමො හොතීති සඞ්ඝාදිසෙසො වුත්තො. යථා පන අඞ්ගජාතං න චලති, එවං අණ්ඩමෙව කණ්ඩුවනෙන ඵුසන්තස්ස මුත්තෙපි අනාපත්ති අණ්ඩස්ස අනඞ්ගජාතත්තා.

264. වත්ථින්ති අඞ්ගජාතසීසච්ඡාදකචම්මං. උදරං තාපෙන්තස්ස…පෙ… අනාපත්තියෙවාති උදරතාපනෙන අඞ්ගජාතෙපි තත්තෙ තාවත්තකෙන නිමිත්තෙ උපක්කමො කතො නාම න හොතීති වුත්තං.

265. එහි මෙ ත්වං, ආවුසො, සාමණෙරාති වත්ථුස්මිං අඤ්ඤං ආණාපෙතු, තෙන කරියමානස්ස අඞ්ගජාතචලනස්ස මොචනස්සාදෙන සාදියනතො තං චලනං භික්ඛුස්ස සාදියනචිත්තසමුට්ඨිතම්පි හොතීති සුක්කවිස්සට්ඨිපච්චයස්ස අඞ්ගජාතචලනස්ස හෙතුභූතා අස්සාදචෙතනාව ආපත්තියා අඞ්ගං හොති, න ආණාපනවාචා තස්සා පවත්තික්ඛණෙ සඞ්ඝාදිසෙසස්ස අසිජ්ඣනතො. එවං ආණාපෙත්වාපි යොනිසොමනසිකාරෙන මොචනස්සාදං පටිවිනොදෙන්තස්ස ආපත්තිඅසම්භවතො ඉදං සික්ඛාපදං අනාණත්තිකං, කායකම්මං, කිරියසමුට්ඨානඤ්ච ජාතන්ති ගහෙතබ්බං, ආණාපනවාචාය පන දුක්කටං ආපජ්ජති. යො පන පරෙන අනාණත්තෙන බලක්කාරෙනාපි කරියමානප්පයොගං මොචනස්සාදෙන සාදියති, තස්සාපි මුත්තෙ පඨමපාරාජිකෙ විය සඞ්ඝාදිසෙසොව, අමුත්තෙ ථුල්ලච්චයං. මොචනස්සාදෙ චෙතනාය පන අසති කායසංසග්ගරාගෙන ¶ සාදියන්තස්සාපි මුත්තෙපි සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්තීති ආචරියා වදන්ති, තඤ්ච යුත්තමෙව.

266. කායත්ථම්භනවත්ථුස්මිං චලනවසෙන යථා අඞ්ගජාතෙ උපක්කමො සම්භවති, තථා විජම්භිතත්තා ආපත්ති වුත්තා.

උපනිජ්ඣායනවත්ථුස්මිං අඞ්ගජාතන්ති ජීවමානඉත්ථීනං පස්සාවමග්ගොව අධිප්පෙතො, නෙතරො.

267. පුප්ඵාවලීති කීළාවිසෙසො. තං කිර කීළන්තා නදීආදීසු ඡින්නතටං උදකෙන චික්ඛල්ලං කත්වා තත්ථ උභො පාදෙ පසාරෙත්වා නිසින්නා පතන්ති ¶ , ‘‘පුප්ඵාවලිය’’න්තිපි පාඨො. පවෙසෙන්තස්සාති පයොජකත්තෙන ද්විකම්මිකත්තා ‘‘වාලිකං අඞ්ගජාත’’න්ති උභයත්ථාපි උපයොගවචනං කතං. චෙතනා, උපක්කමො, මුච්චනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා

269. දුතියෙ කෙසුචි වාතපානෙසු විවටෙසු බහිපි අන්ධකාරත්තා ආලොකො න පවිසති, විවටකවාටෙන අඤ්ඤතො ආගච්ඡන්තස්ස ආලොකස්ස නිවාරණතො කවාටස්ස පිට්ඨිපස්සෙ ඝනන්ධකාරොව හොති, තාදිසානි සන්ධාය ‘‘යෙසු විවටෙසු අන්ධකාරො හොතී’’තිආදි වුත්තං.

බ්රාහ්මණී අත්තනො අඞ්ගමඞ්ගානං පරාමසනක්ඛණෙ අනාචාරානුකූලා හුත්වා න කිඤ්චි වත්වා භික්ඛුනො වණ්ණභණනක්ඛණෙ වුත්තත්තා ආහ ‘‘පබ්බජිතුකාමො මඤ්ඤෙති සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති, පබ්බජිතුකාමො වියාති සල්ලක්ඛෙත්වාති අත්ථො. කුලිත්ථීනං එවං පරෙහි අභිභවනං නාම අච්චන්තාවමානොති ආහ ‘‘අත්තනො විප්පකාර’’න්ති.

270. ඔතිණ්ණසද්දස්ස කම්මසාධනපක්ඛං සන්ධාය ‘‘යක්ඛාදීහී’’තිආදි වුත්තං, කත්තුසාධනපක්ඛං සන්ධාය ‘‘කූපාදීනී’’තිආදි වුත්තං. තස්මිං වත්ථුස්මින්ති ඉත්ථිසරීරසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං.

271. අස්සාති හත්ථග්ගාහාදිකස්ස සබ්බස්ස.

273. එතෙසං ¶ පදානන්ති ආමසනාදිපදානං. ඉත්ථිසඤ්ඤීති මනුස්සිත්ථිසඤ්ඤී. නං-සද්දස්ස කායවිසෙසනභාවෙන එතං කායන්ති අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. ඔමසන්තො…පෙ… එකාව ආපත්තීති අනිවත්ථං සන්ධාය වුත්තං, න නිවත්ථං. සනිවත්ථාය පන මත්ථකතො පට්ඨාය හත්ථං ඔතාරෙන්තස්ස නිවත්ථසාටකොපරි හත්ථෙ ආරුළ්හෙ ථුල්ලච්චයං. සාටකතො හත්ථං ඔතාරාපෙත්වා ජඞ්ඝතො පට්ඨාය ඔමසන්තස්ස පුන සඞ්ඝාදිසෙසො.

යථානිද්දිට්ඨනිද්දෙසෙති ¶ යථාවුත්තකායසංසග්ගනිද්දෙසෙ. තෙනාති යෙන කාරණෙන වත්ථුසඤ්ඤාදයො හොන්ති, තෙන කාරණෙන. යථාවුත්තසික්ඛාපදනිද්දෙසෙ වුත්තං ගරුකං භික්ඛුනො කරෙය්ය පකාසෙය්යාති යොජනා.

සඤ්ඤාය විරාගිතම්හීති සඤ්ඤාය විරද්ධාය. ඉදං නාම වත්ථුන්ති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ආගතං, අනාගතඤ්ච යං කිඤ්චි සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකං ඵුසන්තස්ස අනාපත්තිඅභාවං සන්ධාය වුත්තං.

සාරත්තන්ති කායසංසග්ගරාගෙනෙව සාරත්තං. විරත්තන්ති කායසංසග්ගරාගරහිතං මාතුආදිං සන්ධාය වදති. දුක්කටන්ති මාතුපෙමාදිවසෙන ගණ්හන්තස්ස වසෙන වුත්තං, විරත්තම්පි ඉත්ථිං කායසංසග්ගරාගෙන ගණ්හන්තස්ස පන සඞ්ඝාදිසෙසො එව. ඉමාය පාළියා සමෙතීති සම්බන්ධො. කථං සමෙතීති චෙ? යදි හි ‘‘ඉත්ථියා කායප්පටිබද්ධං ගණ්හිස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ ඉත්ථිසඤ්ඤා විරාගිතා භවෙය්ය. කායප්පටිබද්ධග්ගහණෙපි ථුල්ලච්චයෙනාපි න භවිතබ්බං ඉත්ථිසඤ්ඤාය එව පාළියං (පාරා. 276) ථුල්ලච්චයස්ස වුත්තත්තා, තස්මා ‘‘ඉත්ථියා කායප්පටිබද්ධං ගණ්හිස්සාමීති කායං ගණ්හන්තස්ස ඉත්ථිසඤ්ඤා විරාගිතා නාම න හොතීති කායප්පටිබද්ධං ගණ්හිස්සාමීති කායං ගණ්හතො ඉත්ථිසඤ්ඤාය චෙව කායසංසග්ගරාගස්ස ච කායග්ගහණස්ස ච සම්භවා යථාවත්ථුකං සඞ්ඝාදිසෙසමෙව ආපජ්ජතී’’ති මහාසුමත්ථෙරෙන වුත්තවාදොව ඉමාය පාළියා සමෙති. අට්ඨකථායඤ්හි ‘‘සම්බහුලා ඉත්ථියො බාහාහි පරික්ඛිපිත්වා ගණ්හාමී’’ති සඤ්ඤාය පරික්ඛිපතො මජ්ඣගතානං වසෙන ථුල්ලච්චයං වුත්තං. න හි තස්ස ‘‘මජ්ඣගතා ඉත්ථියො කායප්පටිබද්ධෙන ගණ්හාමී’’ති සඤ්ඤා අත්ථි, තස්මා අට්ඨකථායපි සමෙතීති ගහෙතබ්බං. නීලෙන දුවිඤ්ඤෙය්යභාවතො කාළිත්ථී වුත්තා.

279. සෙවනාධිප්පායොති ¶ ඵස්සසුඛසෙවනාධිප්පායො. කායප්පටිබද්ධාමසනවාරෙ කායප්පටිබද්ධවසෙන ඵස්සපටිවිජානනං වෙදිතබ්බං. චිත්තුප්පාදමත්තෙ ආපත්තියාභාවතො අනාපත්තීති ඉදං කායසංසග්ගරාගමත්තෙන කායචලනස්ස අනුප්පත්තිතො ඉත්ථියා කරියමානකායචලනං සාදියතොපි පයොගාභාවං සන්ධාය වුත්තං. පඨමපාරාජිකෙ පන පරෙහි උපක්කමියමානස්ස අභාවතො සෙවනාධිප්පායෙ උප්පන්නෙ තෙන අධිප්පායෙන අඞ්ගජාතක්ඛොභො ¶ සයමෙව අවස්සං සඤ්ජායති, සො ච තෙන කතො නාම හොතීති පාරාජිකං වුත්තං, තෙනෙව නයෙන පඨමසඞ්ඝාදිසෙසෙපි පරෙන කරියමානපයොගසාදියමානෙපි අඞ්ගජාතක්ඛොභසම්භවෙන ආපත්ති හොතීති වෙදිතබ්බං. චතුත්ථෙති ‘‘න ච කායෙන වායමති, න ච ඵස්සං පටිවිජානාතී’’ති ඉමස්මිං වාරෙ. ඵස්සපටිවිජානනම්පීති අපි-සද්දෙන තතියවාරෙ විය වායාමොපි නත්ථීති දස්සෙති. නිස්සග්ගියෙන නිස්සග්ගියාමසනෙ වියාති ඉදං පන ඵස්සපටිවිජානනාභාවමත්තස්සෙව නිදස්සනං, න පයොගාභාවස්සාති දට්ඨබ්බං. මොක්ඛාධිප්පායොති එත්ථ චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිතාය අන්තරන්තරා කායසංසග්ගරාගෙ සමුප්පන්නෙපි මොක්ඛාධිප්පායස්ස අවිච්ඡින්නතාය අනාපත්තියෙව, විච්ඡින්නෙ පන තස්මිං ආපත්ති එව.

පදභාජනීයවණ්ණනානයො.

281. එත්ථ ගණ්හාහීති න වත්තබ්බාති ගෙහසිතපෙමෙන කායප්පටිබද්ධෙන ඵුසනෙ දුක්කටං සන්ධාය වුත්තං, කාරුඤ්ඤෙන පන වත්ථාදිං ගහෙතුං අසක්කොන්තිං ‘‘ගණ්හා’’ති වදන්තස්සාපි අවසසභාවප්පත්තං උදකෙ නිමුජ්ජන්තිං කාරුඤ්ඤෙන සහසා අනාමාසන්ති අචින්තෙත්වා කෙසාදීසු ගහෙත්වා මොක්ඛාධිප්පායෙන ආකඩ්ඪතොපි අනාපත්තියෙව. න හි මීයමානං මාතරං උක්ඛිපිතුං න වට්ටති. අඤ්ඤාතිකාය ඉත්ථියාපි එසෙව නයො. උක්කට්ඨාය මාතුයාපි ආමාසො න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘මාතර’’න්ති වුත්තං. තස්සා කාතබ්බං පන අඤ්ඤාසම්පි ඉත්ථීනං කරොන්තස්සාපි අනාපත්තියෙව අනාමාසත්තෙ විසෙසාභාවා.

තිණණ්ඩුපකන්ති හිරිවෙරාදිමූලෙහි කෙසාලඞ්කාරත්ථාය කතචුම්බටකං. පරිවත්තෙත්වාති අත්තනො නිවාසනාදිභාවතො අපනෙත්වා. පූජාදිඅත්ථං පන තාවකාලිකම්පි ආමසිතුං වට්ටති. සීසපසාධනකදන්තසූචිආදීති ඉදං සීසාලඞ්කාරත්ථාය පටපිලොතිකාදීහි කතං සීසපසාධනකඤ්චෙව දන්තසූචිආදි චාති ද්විධා යොජෙත්වා සීසපසාධනං සිපාටිකොපකරණත්ථාය චෙව දන්තසූචිඋපකරණත්ථාය ච ගහෙතබ්බන්ති යථාක්කමං අත්ථං දස්සෙති. කෙසකලාපං බන්ධිත්වා තත්ථ තිරියං පවෙසනත්ථාය කතා දන්තසූචි එව සීසපසාධනකදන්තසූචීති එකමෙව කත්වා සිපාටිකාය ¶ පක්ඛිපිත්වා පරිහරිතබ්බසූචියෙව තස්ස තස්ස කිච්චස්ස උපකරණන්ති සිපාටිකාසූචිඋපකරණන්ති එවං වා යොජනා කාතබ්බා ¶ . පොත්ථකරූපන්ති සුධාදීහි කතං, පාරාජිකවත්ථුභූතානං තිරච්ඡානගතිත්ථීනං සණ්ඨානෙන කතම්පි අනාමාසමෙව. ඉත්ථිරූපාදීනි දස්සෙත්වා කතං, වත්ථභිත්තිආදිඤ්ච ඉත්ථිරූපං අනාමසිත්වා වළඤ්ජෙතුං වට්ටති. එවරූපෙහි අනාමාසෙ කායසංසග්ගරාගෙ අසති කායප්පටිබද්ධෙන ආමසතො දොසො නත්ථි. භින්දිත්වාති එත්ථ අනාමාසම්පි දණ්ඩපාසාණාදීහි භෙදනස්ස අට්ඨකථායං වුත්තත්තා, පාළියම්පි ආපදාසු මොක්ඛාධිප්පායස්ස ආමසනෙපි අනාපත්තියා වුත්තත්තා ච. සප්පිනීආදීහි වාළමිගීහි ච ගහිතපාණකානං මොචනත්ථාය තං සප්පිනීආදිං වත්ථදණ්ඩාදීහි පරික්ඛිපිත්වා ගහෙතුං, මාතුආදිං උදකෙ මීයමානං වත්ථාදීහි ගහෙතුං, අසක්කොන්තිං කෙසාදීසු ගහෙත්වා කාරුඤ්ඤෙන උක්ඛිපිතුං වට්ටතීති අයමත්ථො ගහෙතබ්බොව. අට්ඨකථායං ‘‘න ත්වෙව ආමසිතබ්බා’’ති ඉදං පන වචනං අමීයමානවත්ථුං සන්ධාය වුත්තන්ති අයං අම්හාකං ඛන්ති.

මග්ගං අධිට්ඨායාති ‘‘මග්ගො අය’’න්ති මග්ගසඤ්ඤං උප්පාදෙත්වාති අත්ථො. පඤ්ඤපෙත්වා දෙන්තීති ඉදං සාමීචිවසෙන වුත්තං, තෙහි පන ආසනං අපඤ්ඤපෙත්වාව නිසීදථාති වුත්තෙ සයමෙව පඤ්ඤපෙත්වා නිසීදිතුම්පි වට්ටති. තත්ථජාතකානීති අච්ඡින්දිත්වා භූතගාමභාවෙනෙව ඨිතානි. කීළන්තෙනාති වුත්තත්තා සති පච්චයෙ ආමසන්තස්ස අනාපත්ති. භික්ඛුසන්තකං පන පරිභොගාරහං සබ්බථා ආමසිතුං න වට්ටති දුරුපචිණ්ණත්තා. අනුපසම්පන්නානං දස්සාමීති ඉදං අප්පටිග්ගහෙත්වා ගහණං සන්ධාය වුත්තං. අත්තනොපි අත්ථාය පටිග්ගහෙත්වා ගහණෙ දොසො නත්ථි අනාමාසත්තාභාවා.

මණීති වෙළුරියාදිතො අඤ්ඤො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්බොපි මණි. වෙළුරියොති අල්ලවෙළුවණ්ණොමණි, ‘‘මජ්ජාරක්ඛි මණ්ඩලවණ්ණො’’තිපි වදන්ති. සිලාති මුග්ගමාසවණ්ණා අතිසිනිද්ධා කාළසිලා, මණිවොහාරං ආගතා රත්තසෙතාදිවණ්ණා සුමට්ඨාපි සිලා අනාමාසා එවාති වදන්ති. රජතන්ති කහාපණමාසාදිභෙදං ජතුමාසාදිං උපාදාය සබ්බං වුත්තාවසෙසං රූපියං ගහිතං. ලොහිතඞ්කොති රත්තමණි. මසාරගල්ලන්ති කබරවණ්ණො මණි, ‘‘මරකත’’න්තිපි වදන්ති. භෙසජ්ජත්ථාය පිසිත්වා යොජිතානං මුත්තානං රතනභාවවිරහතො ගහණක්ඛණෙපි රතනාකාරෙන අපෙක්ඛිතාභාවා ‘‘භෙසජ්ජත්ථාය පන වට්ටතී’’ති වුත්තං. යාව පන ¶ තා මුත්තා රතනරූපෙන තිට්ඨන්ති, තාව ආමසිතුං න වට්ටති එව. එවං අඤ්ඤම්පි රතනපාසාණං පිසිත්වා භෙසජ්ජෙ යොජනත්ථාය ගහෙතුං වට්ටති එව, ජාතරූපරජතං පන පිසිත්වා යොජනභෙසජ්ජත්ථායපි සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටති, ගහට්ඨෙහි යොජෙත්වා දින්නම්පි යදි භෙසජ්ජෙ සුවණ්ණාදිරූපෙන තිට්ඨති, වියොජෙතුඤ්ච සක්කා, තාදිසං භෙසජ්ජම්පි න වට්ටති. තං අබ්බොහාරිකත්තං ගතං චෙ, වට්ටති. ‘‘ජාතිඵලිකං ¶ උපාදායා’’ති වුත්තත්තා, සූරියකන්තචන්දකන්තාදිකං ජාතිපාසාණං මණිම්හි එව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ධමනසඞ්ඛො ච ධොතවිද්ධො ච රතනමිස්සො චාති යොජෙතබ්බං. විද්ධොති මණිආදිභාවෙන කතඡිද්දො.

රතනමිස්සොති කඤ්චනලතාදිවිචිත්තො, මුත්තාදිරතනඛචිතො ච, එතෙන ධමනසඞ්ඛතො අඤ්ඤො රතනමිස්සොව අනාමාසොති දස්සෙති. සිලායම්පි එසෙව නයො. පානීයසඞ්ඛොති ඉමිනාව ථාලකාදිආකාරෙන කතසඞ්ඛමයභාජනානි භික්ඛූනං සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. සෙසාති රතනසංයුත්තං ඨපෙත්වා අවසෙසා.

බීජතො පට්ඨායාති ධාතුපාසාණතො පට්ඨාය. පටික්ඛිපීති සුවණ්ණමයධාතුකරණ්ඩකස්ස, බුද්ධරූපාදිස්ස ච අත්තනො සන්තකකරණෙ නිස්සග්ගියත්තා වුත්තං. ‘‘රූපියඡඩ්ඩකට්ඨානෙ’’ති වුත්තත්තා රූපියඡඩ්ඩකස්ස ජාතරූපරජතං ආමසිත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති සිද්ධං. කෙළාපයිතුන්ති ආමසිත්වා ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙතුං. වුත්තන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති ගොපකා වා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, හත්ථෙන පුඤ්ඡිත්වා කචවරං අපනෙතුං වට්ටති, මලම්පි පමජ්ජිතුං වට්ටති එවාති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති කෙළායනසදිසත්තා. ආරකූටලොහන්ති සුවණ්ණවණ්ණො කිත්තිමලොහවිසෙසො. තිවිධඤ්හි කිත්තිමලොහං කංසලොහං වට්ටලොහං හාරකූටලොහන්ති. තත්ථ තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං නාම. සීසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං. රසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං හාරකූටලොහං නාම. තං පන ‘‘ජාතරූපගතික’’න්ති වුත්තත්තා උග්ගණ්හතො නිස්සග්ගියම්පි හොතීති කෙචි වදන්ති. රූපියෙසු පන අගණිතත්තා නිස්සග්ගියං න හොති, ආමසනෙ, සම්පටිච්ඡනෙ ච දුක්කටමෙවාති වෙදිතබ්බං. සබ්බකප්පියොති යථාවුත්තසුවණ්ණාදිමයානං ¶ සෙනාසනපරික්ඛාරානං ආමසනගොපනාදිවසෙන පරිභොගො සබ්බථා කප්පියොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ‘‘භික්ඛූනං ධම්මවිනයවණ්ණනට්ඨානෙ’’ති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකමෙව සුවණ්ණාදිමයං සෙනාසනං, සෙනාසනපරික්ඛාරා ච වට්ටන්ති, න පුග්ගලිකානීති ගහෙතබ්බං.

භින්දිත්වාති පඨමමෙව අනාමසිත්වා පාසාණාදිනා කිඤ්චිමත්තං භෙදං කත්වා පච්ඡා කප්පියභණ්ඩත්ථාය අධිට්ඨහිත්වා හත්ථෙන ගහෙතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘කප්පියභණ්ඩං කරිස්සාමීති සබ්බම්පි සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති. එත්ථාපි කිඤ්චි භින්දිත්වා, වියොජෙත්වා වා ආමසිතබ්බ.

ඵලකජාලිකාදීනීති එත්ථ සරපරිත්තාණාය හත්ථෙන ගහෙතබ්බං කිටිකාඵලකං අක්ඛිරක්ඛණත්ථාය අයලොහාදීහි ජාලාකාරෙන කත්වා සීසාදීසු පටිමුඤ්චිතබ්බං ජාලිකං නාම ¶ . ආදි-සද්දෙන කවචාදිං සඞ්ගණ්හාති. අනාමාසානීති මච්ඡජාලාදිපරූපරොධකං සන්ධාය වුත්තං, න සරපරිත්තාණං තස්ස ආවුධභණ්ඩත්තාභාවා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘පරූපරොධනිවාරණං හී’’තිආදි. ආසනස්සාති චෙතියස්ස සමන්තා කතපරිභණ්ඩස්ස. බන්ධිස්සාමීති කාකාදීහි අදූසනත්ථාය බන්ධිස්සාමි.

‘‘භෙරිසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මභෙරී. වීණාසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මවීණා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) වුත්තං. ‘‘චම්මවිනද්ධානි වීණාභෙරිආදීනී’’ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තවචනතො විසෙසාභාවා, ‘‘කුරුන්දියං පනා’’තිආදිනා තතො විසෙසස්ස වත්තුමාරද්ධත්තා ච භෙරිආදීනං විනද්ධනොපකරණසමූහො භෙරිවීණාසඞ්ඝාටොති වෙදිතබ්බං සඞ්ඝටිතබ්බොති සඞ්ඝාටොති කත්වා. තුච්ඡපොක්ඛරන්ති අවිනද්ධචම්මභෙරිවීණානං පොක්ඛරං. ආරොපිතචම්මන්ති පුබ්බෙ ආරොපිතං හුත්වා පච්ඡා තතො අපනෙත්වා විසුං ඨපිතමුඛචම්මමත්තං, න සෙසොපකරණසහිතං. සහිතං පන සඞ්ඝාටොති අයං විසෙසො. ඔනහිතුන්ති භෙරිපොක්ඛරාදීනි චම්මං ආරොපෙත්වා චම්මවට්ටිආදීහි සබ්බෙහි උපකරණෙහි විනන්ධිතුං.

පාළියං පණ්ඩකස්සාති පණ්ඩකෙන. පාරාජිකප්පහොනකකාලෙති අකුථිතකාලෙ. කායසංසග්ගරාගාදිභාවෙ සබ්බාවත්ථායපි ඉත්ථියා සණ්ඨානෙ ¶ පඤ්ඤායමානෙ අනාමාසදුක්කටං න විගච්ඡතීති දට්ඨබ්බං. සඞ්කමාදීනං ඨානාචාවනවසෙන අචාලෙතබ්බතාය න කායප්පටිබද්ධවොහාරොති දුක්කටං වුත්තං.

282. එකපදිකසඞ්කමොති තනුකසෙතු. ‘‘ආවිඤ්ඡන්තො’’ති වුත්තත්තා චාලෙතුං යුත්තාය එව රජ්ජුයා ථුල්ලච්චයං, න ඉතරාය භිත්තිථම්භාදිගතිකත්තාති ආහ ‘‘යා මහාරජ්ජු හොතී’’තිආදි. තෙන චාලෙතුං යුත්තෙ තනුකරජ්ජුදණ්ඩකෙ අචාලෙත්වා ඵුසන්තස්සාපි ථුල්ලච්චයමෙවාති දීපිතන්ති වෙදිතබ්බං. පටිච්ඡාදෙතබ්බාති ඡාදනාදිවසෙන ගූහිතබ්බා. මනුස්සිත්ථී, මනුස්සිත්ථිසඤ්ඤිතා, කායසංසග්ගරාගො, වායාමො, තෙන හත්ථාදීසු ඵුසනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා

285. තතියෙ අසද්ධම්මපටිසඤ්ඤුත්තන්ති මෙථුනධම්මපටිසංයුත්තං. බාලාති සුභාසිතදුබ්භාසිතං අජානන්තී ¶ , සුරාමදමත්තතාය උම්මත්තකාදිභාවෙන ච අජානන්තීපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හති. න තාව සීසං එතීති සඞ්ඝාදිසෙසපච්චයත්තසඞ්ඛාතං මත්ථකං පාරිපූරි න හොති, මග්ගමෙථුනෙහි අඝටිතත්තා දුක්කටං පන හොති එව.

අපසාදෙතීති අපසාදකරවචනං කරොති. දොසං දෙතීති දොසං පතිට්ඨාපෙති. තීහීති අනිමිත්තාසීතිආදීනං පදානං අදුට්ඨුල්ලභාවෙනාපි අත්ථයොජනාරහත්තා පස්සාවමග්ගාදිපටිසඤ්ඤුත්තතානියමො නත්ථීති වුත්තං, තෙහි පන අට්ඨහි පදෙහි පරිබ්බාජිකාවත්ථුස්මිං (පාරා. 289) විය ථුල්ලච්චයන්ති වෙදිතබ්බං.

කුඤ්චිකපනාළිමත්තන්ති කුඤ්චිකාඡිද්දමත්තං. සුක්ඛසොතාති දකසොතස්ස සුක්ඛතාය ලොහිතවණ්ණවිගමො හොතීති වුත්තං.

සුද්ධානීති මෙථුනාදිපදෙහි අයොජිතානිපි. මෙථුනධම්මෙන ඝටිතානෙවාති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං, වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගෙහිපි අනිමිත්තෙ ‘‘තව ¶ වච්චමග්ගො, පස්සාවමග්ගො වා ඊදිසො’’තිආදිනා ඝටිතෙපි ආපත්තිකරානෙව.

286. ගරුකාපත්තින්ති භික්ඛුනියා උබ්භජාණුමණ්ඩලිකාය පාරාජිකාපත්තිං සන්ධාය වදති.

287. හසන්තො හසන්තොති උපලක්ඛණමත්තං, අහසන්තොපි යෙන කෙනචි ආකාරෙන අත්තනො විපරිණතචිත්තතං ඉත්ථියා පකාසෙන්තො වදති, ආපත්තියෙව.

කායචිත්තතොති හත්ථමුද්දාය ඔභාසෙන්තස්ස කායචිත්තතො සමුට්ඨාති.

288. තස්මා දුක්කටන්ති අප්පටිවිජානනතො දුක්කටං, පටිවිජානනෙ පන සති ථුල්ලච්චයමෙව පරිබ්බාජිකාවත්ථුස්මිං (පාරා. 289) විය අඛෙත්තපදත්තා. ඛෙත්තපදෙ හි පටිවිජානන්තියා සඞ්ඝාදිසෙසොව සියා මෙථුනධම්මයාචනවත්ථුද්වයෙ (පාරා. 289) විය, තං පන වත්ථුද්වයං මෙථුනයාචනතො චතුත්ථසඞ්ඝාදිසෙසෙ වත්තබ්බම්පි දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදමත්තෙන පවත්තත්තා ඉධ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවං ඛෙත්තපදෙන වදන්තස්ස ඉත්ථියා අප්පටිවිජානන්තියා කිං හොතීති? කිඤ්චාපි අයං නාම ආපත්තීති පාළිඅට්ඨකථාසු න වුත්තං, අථ ඛො ථුල්ලච්චයෙනෙවෙත්ථ භවිතබ්බං ¶ . තථා හි අඛෙත්තපදෙ අප්පටිවිජානන්තියා දුක්කටං, පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයං වුත්තං. ඛෙත්තපදෙ පන පටිවිජානනෙ සඞ්ඝාදිසෙසොව වුත්තො, අප්පටිවිජානනෙ ථුල්ලච්චයමෙව භවිතුං යුත්තං, න දුක්කටං, අඛෙත්තපදතො විසෙසාභාවප්පසඞ්ගොති ගහෙතබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං චතුත්ථසික්ඛාපදෙපි අඛෙත්තපදෙ පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයං, අප්පටිවිජානන්තියා දුක්කටං, ඛෙත්තපදෙ පන අප්පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයන්ති වෙදිතබ්බං. පාළියං නවාවුතන්ති නවවීතං.

288. අසද්ධම්මං සන්ධායාති මෙථුනං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි පුත්තසමුප්පත්තියා බීජනික්ඛෙපතො වප්පපරියායං ලභතීති.

සංසීදතීති වහති, සංසරීයතීති වා අත්ථො. මනුස්සිත්ථී, තථාසඤ්ඤිතා, දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගො, තෙන ඔභාසනං, තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදවණ්ණනා

290. චතුත්ථෙ ¶ පරෙහි පත්තෙ පාතියමානානං භික්ඛාපිණ්ඩානං පාතො සන්නිපාතොති පිණ්ඩපාතොති භික්ඛාහාරො වුච්චති, තංසදිසතාය අඤ්ඤොපි යො කොචි භික්ඛාචරියං විනා භික්ඛූහි ලද්ධො පිණ්ඩපාතොත්වෙව වුච්චති. පති එති එතස්මාති පච්චයොති ආහ ‘‘පතිකරණට්ඨෙන පච්චයො’’ති. රොගදුක්ඛානං වා පටිපක්ඛභාවෙන අයති පවත්තතීති පච්චයො. සප්පායස්සාති හිතස්ස. නගරපරික්ඛාරෙහීති නගරං පරිවාරෙත්වා රක්ඛණකෙහි. රාජූනං ගෙහපරික්ඛෙපො පරිඛා උද්දාපො පාකාරො එසිකා පලිඝො අට්ටොති ඉමෙ සත්ත නගරපරික්ඛාරාති වදන්ති. සෙතපරික්ඛාරොති විසුද්ධිසීලාලඞ්කාරො. අරියමග්ගො හි ඉධ ‘‘රථො’’ති අධිප්පෙතො, තස්ස ච සම්මාවාචාදයො අලඞ්කාරට්ඨෙන ‘‘පරික්ඛාරා’’ති වුත්තා. චක්කවීරියොති වීරියචක්කො. ජීවිතපරික්ඛාරාති ජීවිතස්ස පවත්තිකාරණානි. සමුදානෙතබ්බාති සම්මා උද්ධං ආනෙතබ්බා පරියෙසිතබ්බා.

291. උපචාරෙති යත්ථ ඨිතො විඤ්ඤාපෙතුං සක්කොති, තාදිසෙ ඨානෙ. කාමො චෙව හෙතු ච පාරිචරියා ච අත්ථොති පාළියං ‘‘අත්තනො කාමං, අත්තනො හෙතුං, අත්තනො අධිප්පායං, අත්තනො පාරිචරිය’’න්ති (පාරා. 292) වුත්තෙසු ඉමෙසු චතූසු පදෙසු කාමො, හෙතු, පාරිචරියා ¶ ච අට්ඨකථායං වුත්තෙ පඨමෙ අත්ථවිකප්පෙ විග්ගහවාක්යාධිප්පායසූචනතො අත්ථො. සෙසන්ති අධිප්පායපදමෙකං. බ්යඤ්ජනන්ති බ්යඤ්ජනමත්තං, පඨමවිකප්පානුපයොගිතාය වචනමත්තන්ති අත්ථො. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙපි එසෙව නයො.

යථාවුත්තමෙව අත්ථං පදභාජනෙන සංසන්දිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අත්තනො කාමං අත්තනො හෙතුං අත්තනො පාරිචරියන්ති හි වුත්තෙ ජානිස්සන්ති පණ්ඩිතා’’තිආදි ආරද්ධං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අත්තනො හෙතු’’න්ති වුත්තෙ අත්තනො අත්ථායාති අයමත්ථො විඤ්ඤායති, ‘‘අත්තනො කාමං අත්තනො පාරිචරිය’’න්ති වුත්තෙ කාමෙන පාරිචරියාති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. තස්මා ඉමෙහි තීහි පදෙහි අත්තනො අත්ථාය කාමෙන පාරිචරියා අත්තකාමපාරිචරියාති ඉමං අත්ථවිකප්පං විඤ්ඤූ ජානිස්සන්ති. ‘‘අත්තනො ¶ අධිප්පාය’’න්ති වුත්තෙ පන අධිප්පාය-සද්දස්ස කාමිත-සද්දෙන සමානත්ථභාවතො අත්තනා අධිප්පෙතකාමිතට්ඨෙන අත්තකාමපාරිචරියාති ඉමමත්ථං විකප්පං විඤ්ඤූ ජානිස්සන්ති.

එතදග්ගන්ති එසා අග්ගා. දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදෙපි (පාරා. 285) කාමං ‘‘යාචතිපි ආයාචතිපී’’ති එවං මෙථුනයාචනං ආගතං, තං පන දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගවසෙන වුත්තං, ඉධ පන අත්තනො මෙථුනස්සාදරාගවසෙනාති අයං විසෙසො.

විනීතවත්ථූසු ‘‘අග්ගදානං දෙහී’’ති ඉදං අත්තනො අත්ථාය වුත්තං, දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදෙ පන පරත්ථායපි වුත්තෙ සීසං එතීති වෙදිතබ්බං. සුභගාති ඉස්සරියාදීහි සුන්දරෙහි භගෙහි සමන්නාගතා. මනුස්සිත්ථී, තථාසඤ්ඤිතා, අත්තකාමපාරිචරියාය රාගො, තෙන කාමපාරිචරියයාචනං, තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා

296. පඤ්චමෙ පණ්ඩිච්චෙනාති සභාවඤාණෙන. ගතිමන්තාති සභාවඤාණගතියුත්තා. වෙය්යත්තියෙනාති ඉත්ථිකත්තබ්බෙසු සික්ඛිතඤාණෙන. මෙධායාති අසික්ඛිතෙසුපි තංඉත්ථිකත්තබ්බෙසු ඨානුප්පත්තියා පඤ්ඤාය. ඡෙකාති කායෙන පචනාදිකුසලා.

ආවහනං ¶ ආවාහො, දාරිකාය ගහණං. විධිනා පරකුලෙ වහනං පෙසනං විවාහො, දාරිකාය දානං.

297. රන්ධාපනං භත්තපචාපනං. බ්යඤ්ජනාදිසම්පාදනං පචාපනං. න උපාහටන්ති න දින්නං. කයො නාම ගහණං. වික්කයො නාම දානං. තදුභයං සඞ්ගහෙත්වා ‘‘වොහාරො’’ති වුත්තං.

300. ‘‘අබ්භුතං කාතුං න වට්ටතී’’ති ඉමිනා දුක්කටං හොතීති දීපෙති. ‘‘පරාජිතෙන දාතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා අදෙන්තො ධුරනික්ඛෙපෙන කාරෙතබ්බො. අචිරකාලෙ ¶ අධිකාරො එතස්ස අත්ථීති අචිරකාලාධිකාරිකං, සඤ්චරිත්තං. ‘‘අචිරකාලාචාරික’’න්ති වා පාඨො. අචිරකාලෙ ආචාරො අජ්ඣාචාරො එතස්සාති යොජනා.

301. කිඤ්චාපි එහිභික්ඛුආදිකාපි සඤ්චරිත්තාදිපණ්ණත්තිවජ්ජං ආපත්තිං ආපජ්ජන්ති, තෙසං පන අසබ්බකාලිකත්තා, අප්පකත්තා ච ඉධාපි ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව කම්මෙන උපසම්පන්නං සන්ධාය ‘‘ය්වාය’’න්තිආදිපදභාජනමාහ. සඤ්චරණං සඤ්චරො, සො එතස්ස අත්ථීති සඤ්චරී, තස්ස භාවො සඤ්චරිත්තං. තෙනාහ ‘‘සඤ්චරණභාව’’න්ති. සඤ්චරතීති සඤ්චරණො, පුග්ගලො, තස්ස භාවො සඤ්චරණභාවො, තං ඉත්ථිපුරිසානං අන්තරෙ සඤ්චරණභාවන්ති අත්ථො.

ජායාභාවෙති භරියභාවාය. ජාරභාවෙති සාමිභාවාය, තංනිමිත්තන්ති අත්ථො. නිමිත්තත්ථෙ හි එතං භුම්මවචනං. කිඤ්චාපි ‘‘ජාරත්තනෙ’’ති පදස්ස පදභාජනෙ ‘‘ජාරී භවිස්සසී’’ති (පාරා. 302) ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පදභාජනං වුත්තං, ‘‘සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති පදස්ස පන නිද්දෙසෙ ‘‘ඉත්ථියා වා පහිතො පුරිසස්ස සන්තිකෙ ගච්ඡති, පුරිසෙන වා පහිතො ඉත්ථියා සන්තිකෙ ගච්ඡතී’’ති වුත්තත්තා පුරිසස්සාපි සන්තිකෙ වත්තබ්බාකාරං දස්සෙතුං ‘‘ජාරත්තනෙ’’ති නිද්දෙසස්ස ඉත්ථිපුරිසසාධාරණත්තා ‘‘ඉත්ථියා මතිං පුරිසස්ස ආරොචෙන්තො ජාරත්තනෙ ආරොචෙතී’’ති වුත්තං. පාළියං පන පුරිසස්ස මතිං ඉත්ථියා ආරොචනවසෙනෙව පදද්වයෙපි යොජනා කතා, තදනුසාරෙන ඉත්ථියා මතිං පුරිසස්ස ආරොචනාකාරොපි සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති.

ඉදානි පාළියං වුත්තනයෙනාපි අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. ‘‘පති භවිස්සසී’’ති ඉදං ජායාසද්දස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගනියමතො පුරිසපරියායෙන වුත්තං, නිබද්ධසාමිකො භවිස්සසීති අත්ථො. ජාරො භවිස්සසීති මිච්ඡාචාරභාවෙන උපගච්ඡනකො භවිස්සසීති අධිප්පායො.

303. සෙරිවිහාරන්ති ¶ සච්ඡන්දචාරං. අත්තනො වසන්ති අත්තනො ආණං. ගොත්තවන්තෙසු ගොත්ත-සද්දො, ධම්මචාරීසු ච ධම්ම-සද්දො වත්තතීති ආහ ‘‘සගොත්තෙහී’’තිආදි. තත්ථ සගොත්තෙහීති සමානගොත්තෙහි. සහධම්මිකෙහීති එකස්ස සත්ථු සාසනෙ සහචරිතබ්බධම්මෙහි, සමානකුලධම්මෙහි ¶ වා. තෙනෙවාහ ‘‘එකං සත්ථාර’’න්තිආදි. එකගණපරියාපන්නෙහීති මාලාකාරාදිඑකගණපරියාපන්නෙහි.

සස්සාමිකා සාරක්ඛා. යස්සා ගමනෙ රඤ්ඤා දණ්ඩො ඨපිතො, සා සපරිදණ්ඩා. පච්ඡිමානං ද්වින්නන්ති සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං. මිච්ඡාචාරො හොතීති තාසු ගතපුරිසානං විය තාසම්පි මිච්ඡාචාරො හොති සස්සාමිකභාවතො. න ඉතරාසන්ති මාතුරක්ඛිතාදීනං අට්ඨන්නං මිච්ඡාචාරො නත්ථි අස්සාමිකත්තා, තාසු ගතානං පුරිසානමෙව මිච්ඡාචාරො හොති මාතාදීහි රක්ඛිතත්තා. පුරිසා හි පරෙහි යෙහි කෙහිචි ගොපිතං ඉත්ථිං ගන්තුං න ලභන්ති, ඉත්ථියො පන කෙනචි පුරිසෙන භරියාභාවෙන ගහිතාව පුරිසන්තරං ගන්තුං න ලභන්ති, න ඉතරා අත්තනො ඵස්සස්ස සයං සාමිකත්තා. න හි මාතාදයො සයං තාසං ඵස්සානුභවනත්ථං තා රක්ඛන්ති, කෙවලං පුරිසගමනමෙව තාසං වාරෙන්ති. තස්මා කෙනචි අපරිග්ගහිතඵස්සත්තා, අත්තනො ඵස්සත්තා ච ඉත්ථීනං න මිච්ඡාචාරො, පුරිසානං පන පරෙහි වාරිතෙ අත්තනො අසන්තකට්ඨානෙ පවිට්ඨත්තා මිච්ඡාචාරොති වෙදිතබ්බො.

භොගෙනාති භොගහෙතු. උදපත්තං ආමසිත්වා ගහිතා ඔදපත්තකිනී. ධජ-සද්දෙන සෙනා එව උපලක්ඛිතාති ආහ ‘‘උස්සිතද්ධජායා’’තිආදි.

305. බහිද්ධා විමට්ඨන්ති අඤ්ඤත්ථ ආරොචිතං. තං කිරියං සම්පාදෙස්සතීති තස්සා ආරොචෙත්වා තං කිච්චං සම්පාදෙතු වා මා වා, තං කිරියං සම්පාදනෙ සාමත්ථියං සන්ධාය වුත්තං. දාරකං, දාරිකඤ්ච අජානාපෙත්වා මාතාපිතුආදීහි මාතාපිතුආදීනඤ්ඤෙව සන්තිකං සාසනෙ පෙසිතෙපි පටිග්ගණ්හනවීමංසනපච්චාහරණසඞ්ඛාතාය තිවඞ්ගසම්පත්තියා සඞ්ඝාදිසෙසො හොති එවාති දට්ඨබ්බං.

යං උද්දිස්ස සාසනං පෙසිතං, තං එව සන්ධාය තස්සා මාතුආදීනං ආරොචිතෙපි ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණභාවං දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදි උදාහටං, ඉදඤ්ච වචනබ්යත්තයහෙතුබ්යත්තයානං භෙදෙපි බ්යත්තයසාමඤ්ඤතො උදාහටන්ති දට්ඨබ්බං. තම්පි උදාහරණදොසං පරිහරිත්වා සුත්තානුලොමතං දස්සෙතුං ‘‘තං පනා’’තිආදි වුත්තං. ඉමිනා සමෙතීති එත්ථායමධිප්පායො ¶ – යථා සයං අනාරොචෙත්වා ¶ අඤ්ඤෙසං අන්තෙවාසිකාදීනං වත්වා වීමංසාපෙත්වා පච්චාහරන්තස්ස නත්ථි විසඞ්කෙතො, එවං තස්සා සයං අනාරොචෙත්වා ආරොචනත්ථං මාතුආදීනං වදන්තස්සාපි මාතුආදයො තං කිරියං සම්පාදෙන්තු වා මා වා. යදි හි තෙසං මාතුආදීනං තුණ්හීභූතභාවම්පි පච්චාහරති, විසඞ්කෙතො නත්ථීති.

ඝරකිච්චං නෙතීති ඝරණී. අඤ්ඤතරං වදන්තස්ස විසඞ්කෙතං අදින්නාදානාදීසු ආණත්තියං වත්ථුසඞ්කෙතො වියාති අධිප්පායො. මූලට්ඨානඤ්ච වසෙනාති එත්ථ පුරිසස්ස මාතුආදයො සාසනපෙසනෙ මූලභූතත්තා ‘‘මූලට්ඨා’’ති වුත්තා.

322. පාළියං මාතුරක්ඛිතාය මාතා භික්ඛුං පහිණතීති එත්ථ අත්තනො වා ධීතු සන්තිකං ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා හොතූ’’ති භික්ඛුං පහිණති, පුරිසස්ස වා තස්ස ඤාතකානං වා සන්තිකං ‘‘මම ධීතා ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා හොතූ’’ති පහිණතීති ගහෙතබ්බං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. පුබ්බෙ වුත්තනයත්තාති පඨමසඞ්ඝාදිසෙසෙ වුත්තනයත්තා.

338. අන්තෙ එකෙනාති එකෙන පදෙන. එත්තොව පක්කමතීති අපච්චාහරිත්වා තතොව පක්කමති. ‘‘අනභිනන්දිත්වා’’ති ඉදං තථා පටිපජ්ජමානං සන්ධාය වුත්තං. සතිපි අභිනන්දනෙ සාසනං අනාරොචෙන්තො පන න වීමංසති නාම. තතියපදෙ වුත්තනයෙනාති ‘‘සො තස්සා වචනං අනභිනන්දිත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. පාළියං අන්තෙවාසිං වීමංසාපෙත්වාති ‘‘අයං තෙසං වත්තුං සමත්ථො’’ති අන්තෙවාසිනා වීමංසාපෙත්වා. සචෙ පන සො අන්තෙවාසිකො තං වචනං ආදියිත්වා තුණ්හී හොති, තස්සාපි තං පවත්තිං පච්චාහරන්තස්ස ආචරියස්ස සඞ්ඝාදිසෙසොව මාතුආදීසු තුණ්හීභූතෙසු තෙසං තුණ්හිභාවං පච්චාහරන්තස්ස වියාති දට්ඨබ්බං.

පාළියං චතුත්ථවාරෙ අසතිපි ගච්ඡන්තො සම්පාදෙති, ආගච්ඡන්තො විසංවාදෙති අනාපත්තීති අත්ථතො ආපන්නමෙවාතිකත්වා වුත්තං ‘‘චතුත්ථෙ අනාපත්තී’’ති.

340. කාරුකානන්ති ¶ වඩ්ඪකීආදීනං තච්ඡකඅයොකාරතන්තවායරජකන්හාපිතකා පඤ්ච කාරවො ‘‘කාරුකා’’ති වුච්චන්ති. එවරූපෙන…පෙ… අනාපත්තීති තාදිසං ගිහිවෙය්යාවච්චම්පි න හොතීති කත්වා වුත්තං.

කායතො සමුට්ඨාතීති පණ්ණත්තිං වා අලංවචනීයභාවං වා තදුභයං වා අජානන්තස්ස කායතො ¶ සමුට්ඨාති. එස නයො ඉතරද්වයෙපි. අලංවචනීයා හොන්තීති ඉත්ථී වා පුරිසො වා උභොපි වා ජායාභාවෙ, සාමිකභාවෙ ච නික්ඛිත්තඡන්දතාය අච්චන්තවියුත්තත්තා පුන අඤ්ඤමඤ්ඤං සමාගමත්ථං ‘‘මා එවං අකරිත්ථා’’තිආදිනා වචනීයතාය වත්තබ්බතාය අලං අරහාති අලංවචනීයා, අලං වා කත්තුං අරහං සන්ධානවචනමෙතෙසු ඉත්ථිපුරිසෙසූති අලංවචනීයා, සන්ධානකාරස්ස වචනං විනා අසඞ්ගච්ඡනකා පරිච්චත්තායෙවාති අධිප්පායො.

පණ්ණත්තිං පන ජානිත්වාති එත්ථ අලංවචනීයභාවං වාති වත්තබ්බං. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායඤ්ච ‘‘තදුභයං පන ජානිත්වා’’තිආදි වුත්තං. භික්ඛුං අජානාපෙත්වා අත්තනො අධිප්පායං පණ්ණෙ ලිඛිත්වා ‘‘ඉමං පණ්ණං අසුකස්ස දෙහී’’ති දින්නං හරන්තස්ස සඤ්චරිත්තං න හොති. පණ්ණත්තිඅලංවචනීයභාවඅජානනවසෙනෙව හි ඉමං සික්ඛාපදං අචිත්තකං, න සබ්බෙන සබ්බං සඤ්චරණභාවම්පි අජානනවසෙන, පාළියඤ්ච අට්ඨකථායඤ්ච ආරොචනමෙව දස්සිතං. තස්මා සන්දස්සනත්ථං ඤත්වා පණ්ණසන්දස්සනවසෙනාපි කායෙන වා වාචාය වා ආරොචෙන්තස්සෙව ආපත්ති හොතීති ගහෙතබ්බං.

341. යථා යථා යෙසු යෙසු ජනපදෙසූති පරිච්චත්තභාවප්පකාසනත්ථං කත්තබ්බං පණ්ණදානඤාතිජනිස්සරාදිජානාපනාදිතංතංදෙසනියතං පකාරං දස්සෙති, ඉදඤ්ච නිබද්ධභරියාභාවෙන ගහිතං සන්ධාය වුත්තං. අත්තනො රුචියා සඞ්ගතානං පන ඉත්ථීනං, මුහුත්තිකාය ච පුරිසෙ චිත්තස්ස විරජ්ජනමෙව අලංවචනීයභාවෙ කාරණන්ති දට්ඨබ්බං. දුට්ඨුල්ලාදීසුපීති ආදි-සද්දෙන අත්තකාමසඤ්චරිත්තානි සඞ්ගණ්හාති, එත්ථ පන පාළියං කිඤ්චාපි ‘‘ඉත්ථී නාම මනුස්සිත්ථී න යක්ඛී’’තිආදිනා මනුස්සිත්ථිපුරිසා න දස්සිතා, තථාපි ‘‘දස ඉත්ථියො මාතුරක්ඛිතා’’තිආදිනා මනුස්සිත්ථීනඤ්ඤෙව දස්සිතත්තා පුරිසානම්පි තදනුගුණානමෙව ගහෙතබ්බතො මනුස්සජාතිකාව ¶ ඉත්ථිපුරිසා ඉධාධිප්පෙතා. තස්මා යෙසු සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජති, තෙසං මනුස්සජාතිකතා, න නාලංවචනීයතා, පටිග්ගණ්හන, වීමංසන, පච්චාහරණානීති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

342. ඡට්ඨෙ එත්තකෙනාති එත්තකෙන දාරුආදිනා. අපරිච්ඡින්නප්පමාණායොති අපරිච්ඡින්නදාරුආදිපමාණායො. මූලච්ඡෙජ්ජායාති පරසන්තකභාවතො මොචෙත්වා අත්තනො එව සන්තකකරණවසෙනාති ¶ අත්ථො. එවං යාචතො අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිදුක්කටඤ්චෙව දාසපටිග්ගහණදුක්කටඤ්ච හොති ‘‘දාසිදාසපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) වචනං නිස්සාය අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තත්තා. සකකම්මන්ති පාණවධකම්මං. ඉදඤ්ච පාණාතිපාතදොසපරිහාරාය දුක්කටං වුත්තං, න විඤ්ඤත්තිපරිහාරාය. අනියමෙත්වාපි න යාචිතබ්බාති සාමීචිදස්සනත්ථං වුත්තං, සුද්ධචිත්තෙන පන හත්ථකම්මං යාචන්තස්ස ආපත්ති නාම නත්ථි. යදිච්ඡකං කාරාපෙතුං වට්ටතීති ‘‘හත්ථකම්මං යාචාමි, දෙථා’’තිආදිනා අයාචිත්වාපි වට්ටති. සකිච්චපසුතම්පි එවං කාරාපෙන්තස්ස විඤ්ඤත්ති නත්ථි එව, සාමීචිදස්සනත්ථං පන විභජිත්වා වුත්තං.

සබ්බකප්පියභාවදීපනත්ථන්ති සබ්බසො කප්පියභාවදීපනත්ථං. මූලං දෙථාති වත්තුං වට්ටතීති ‘‘මූලං දස්සාමා’’ති පඨමං වුත්තත්තා විඤ්ඤත්ති වා මූලන්ති වචනස්ස කප්පියාකප්පියවත්ථුසාමඤ්ඤවචනත්තෙපි නිට්ඨිතභතිකිච්චානං දාපනතො අකප්පියවත්ථුසාදියනං වා න හොතීති කත්වා වුත්තං. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති අපරිග්ගහිතං.

මඤ්ච…පෙ… චීවරාදීනි කාරාපෙතුකාමෙනාපීතිආදීසු චීවරං කාරාපෙතුකාමස්ස අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතතන්තවායෙහි හත්ථකම්මයාචනවසෙන වායාපනෙ විඤ්ඤත්තිපච්චයා දුක්කටාභාවෙපි චීවරවායාපනසික්ඛාපදෙන යථාරහං පාචිත්තියදුක්කටානි හොන්තීති වෙදිතබ්බං. අකප්පියකහාපණාදි න දාතබ්බන්ති කප්පියමුඛෙන ලද්ධම්පි හත්ථකම්මකරණත්ථාය ඉමස්ස ¶ කහාපණං දෙහීති වත්වා දානං න වට්ටතීති වුත්තං. පුබ්බෙ කතකම්මස්ස දාපනෙ කිඤ්චාපි දොසො න දිස්සති, තථාපි අසාරුප්පමෙවාති වදන්ති. කතකම්මත්ථායපි කාතබ්බකම්මත්ථායපි කප්පියවොහාරෙන පරියායතො භතිං දාපෙන්තස්ස නත්ථි දොසො. වත්තන්ති චාරිත්තං, ආපත්ති න හොතීති අධිප්පායො.

කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බානීති සාඛාය මක්ඛිකබීජනෙන පණ්ණාදිච්ඡෙදෙ බීජගාමකොපනස්ස චෙව තත්ථ ලග්ගරජාදිඅප්පටිග්ගහිතස්ස ච පරිහාරත්ථාය වුත්තං. තදුභයාසඞ්කාය අසති තථා අකරණෙ දොසො නත්ථි. නදීයාදීසු උදකස්ස අපරිග්ගහිතතාය ‘‘ආහරාති වත්තුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘න ආහටං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති වචනතො විඤ්ඤත්තියා ආපන්නං දුක්කටං දෙසෙත්වාපි තං වත්ථුං පරිභුඤ්ජන්තස්ස පුන පරිභොගෙ දුක්කටමෙව, පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න වට්ටති. ‘‘අලජ්ජීහි පන භික්ඛූහි වා සාමණෙරෙහි වා හත්ථකම්මං න කාරෙතබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා අත්තනො අත්ථාය යංකිඤ්චි හත්ථකම්මං කාරෙතුං න වට්ටති. යං පන ¶ අලජ්ජී නිවාරියමානොපි බීජනාදිං කරොති, තත්ථ දොසො නත්ථි. චෙතියකම්මාදීනි පන තෙහි කාරාපෙතුං වට්ටති. එත්ථ ච ‘‘අලජ්ජීහි සාමණෙරෙහී’’ති වුත්තත්තා ‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදි (පරි. 359) අලජ්ජීලක්ඛණං උක්කට්ඨවසෙන උපසම්පන්නෙ පටිච්ච උපලක්ඛණතො වුත්තන්ති තංලක්ඛණවිරහිතානං සාමණෙරාදීනං ලිඞ්ගත්ථෙනකගොත්රභුපරියොසානානං භික්ඛුපටිඤ්ඤානං දුස්සීලානම්පි සාධාරණවසෙන අලජ්ජිතාලක්ඛණං යථාවිහිතපටිපත්තියං සඤ්චිච්ච අතිට්ඨනමෙවාති ගහෙතබ්බං.

ආහරාපෙන්තස්ස දුක්කටන්ති විඤ්ඤත්තික්ඛණෙ විඤ්ඤත්තිපච්චයා, පටිලාභක්ඛණෙ ගොණානං සාදියනපච්චයා ච දුක්කටං. ගොණඤ්හි අත්තනො අත්ථාය අවිඤ්ඤත්තියා ලද්ධම්පි සාදිතුං න වට්ටති ‘‘හත්ථිගවස්සවළවපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) වුත්තත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘ඤාතිපවාරිතට්ඨානතොපි මූලච්ඡෙජ්ජාය යාචිතුං න වට්ටතී’’ති. එත්ථ ච විඤ්ඤත්තිදුක්කටාභාවෙපි අකප්පියවත්ථුයාචනෙපි පටිග්ගහණෙපි දුක්කටමෙව. රක්ඛිත්වාති චොරාදිඋපද්දවතො රක්ඛිත්වා. ජග්ගිත්වාති තිණදානාදීහි පොසෙත්වා.

ඤාතිපවාරිතට්ඨානෙ පන වට්ටතීති සකටස්ස සම්පටිච්ඡිතබ්බත්තා මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන යාචිතුං වට්ටති. තාවකාලිකං වට්ටතීති උභයත්ථාපි වට්ටතීති අත්ථො ¶ . වාසිආදීනි පුග්ගලිකානිපි වට්ටන්තීති ආහ ‘‘එස නයො වාසී’’තිආදි. වල්ලිආදීසු ච පරපරිග්ගහිතෙසු ච එසෙව නයොති යොජෙතබ්බං. ‘‘ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙසුයෙවා’’ති ඉදං විඤ්ඤත්තිං සන්ධාය වුත්තං. අදින්නාදානෙ පන තිණසලාකං උපාදාය පරපරිග්ගහිතං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතො අවහාරො එව, භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. වල්ලිආදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පාළිආගතානං (පාරා. 349) වෙළුආදීනං සඞ්ගහො. තත්ථ යස්මිං පදෙසෙ හරිතාලජාතිහිඞ්ගුලාදි අප්පකම්පි මහග්ඝං හොති, තත්ථ තං තාලපක්කපමාණතො ඌනම්පි ගරුභණ්ඩමෙව, විඤ්ඤාපෙතුඤ්ච න වට්ටති.

සාති විඤ්ඤත්ති. පරිකථාදීසු ‘‘සෙනාසනං සම්බාධ’’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.19) පරියායෙන කථනං පරිකථා නාම. උජුකමෙව අකථෙත්වා ‘‘භික්ඛූනං කිං පාසාදො න වට්ටතී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.19) අධිප්පායො යථාවිභූතො හොති, එවං භාසනං ඔභාසො නාම. සෙනාසනාදිඅත්ථං භූමිපරිකම්මාදිකරණවසෙන පච්චයුප්පාදාය නිමිත්තකරණං නිමිත්තකම්මං නාම. උක්කමන්තීති අපගච්ඡන්ති.

344. මණි කණ්ඨෙ අස්සාති මණිකණ්ඨො. දෙවවණ්ණන්ති දෙවත්තභාවං.

345. පාළියං ¶ පත්තෙන මෙ අත්ථොති (පාරා. 345) අනත්ථිකම්පි පත්තෙන භික්ඛුං එවං වදාපෙන්තො භගවා සොත්ථියා මන්තපදවසෙන වදාපෙසි. සොපි භික්ඛු භගවතා ආණත්තවචනං වදෙමීති අවොච, තෙනස්ස මුසා න හොති. අථ වා ‘‘පත්තෙන මෙ අත්ථො’’ති ඉදං ‘‘පත්තං දදන්තූ’’ති ඉමිනා සමානත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. එස නයො මණිනා මෙ අත්ථොති එත්ථාපි. තස්මා අඤ්ඤෙසම්පි එවරූපං කථෙන්තස්ස, කථාපෙන්තස්ස ච වචනදොසො නත්ථීති ගහෙතබ්බං.

349. උද්ධංමුඛං ලිත්තා උල්ලිත්තා, ඡදනස්ස අන්තො ලිම්පන්තා හි යෙභුය්යෙන උද්ධංමුඛා ලිම්පන්ති. තෙනාහ ‘‘අන්තොලිත්තා’’ති. අධොමුඛං ලිත්තා අවලිත්තා. බහි ලිම්පන්තා හි යෙභුය්යෙන අධොමුඛා ලිම්පන්ති. තෙනාහ ‘‘බහිලිත්තා’’ති.

බ්යඤ්ජනං විලොමිතං භවෙය්යාති යස්මා ‘‘කාරයමානෙනා’’ති ඉමස්ස හෙතුකත්තුවචනස්ස ‘‘කරොන්තෙනා’’ති ඉදං සුද්ධකත්තුවචනං පරියායවචනං න ¶ හොති, තස්මා ‘‘කරොන්තෙන වා කාරාපෙන්තෙන වා’’ති කාරයමානෙනාති බහුඋද්දෙසපදානුගුණං කරණවචනෙනෙව පදත්ථං කත්වා නිද්දෙසෙ කතෙ බ්යඤ්ජනං විරුද්ධං භවෙය්ය, තථා පන පදත්ථවසෙන අදස්සෙත්වා සාමත්ථියතො සිද්ධමෙවත්ථං දස්සෙතුං පච්චත්තවසෙන ‘‘කරොන්තො වා කාරාපෙන්තො වා’’ති පදභාජනං වුත්තන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අත්ථමත්තමෙවා’’තිආදි. පදත්ථතො, සාමත්ථියතො ච ලබ්භමානං අත්ථමත්තමෙවාති අත්ථො. යඤ්හි කාරයමානෙන පටිපජ්ජිතබ්බං, තං කරොන්තෙනාපි පටිපජ්ජිතබ්බමෙවාති ඉදමෙත්ථ සාමත්ථියං දට්ඨබ්බං.

උද්දෙසොති සාමිභාවෙන උද්දිසිතබ්බො. සෙතකම්මන්ති සෙතවණ්ණකරණත්ථං සෙතවණ්ණමත්තිකාය වා සුධාය වා කතතනුකලෙපො, තෙන පන සහ මිනියමානෙ පමාණාතික්කන්තං හොතීති සඞ්කානිවාරණත්ථං ආහ ‘‘අබ්බොහාරික’’න්ති. තෙන පමාණාතික්කන්තවොහාරං න ගච්ඡති කුටියා අනඞ්ගත්තාති අධිප්පායො.

යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස වුත්තනයං දස්සෙන්තෙන ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘ආයාමතො ච විත්ථාරතො චා’’ති අවත්වා ‘‘ආයාමතො වා විත්ථාරතො වා’’ති විකප්පත්ථස්ස වා-සද්දස්ස වුත්තත්තා එකතොභාගෙ වඩ්ඪිතෙපි ආපත්තීති පකාසිතන්ති අධිප්පායො. තිහත්ථාති පකතිහත්ථෙන තිහත්ථා, ‘‘වඩ්ඪකීහත්ථෙනා’’තිපි (සාරත්ථ. ටී. 2.348-349) වදන්ති, තං ‘‘යත්ථ…පෙ… අයං කුටීති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති ඉමිනා විරුජ්ඣති වඩ්ඪකීහත්ථෙන තිහත්ථායපි කුටියා පමාණයුත්තස්ස මඤ්චස්ස සුඛෙන පරිවත්තනතො. ‘‘ඌනකචතුහත්ථා වා’’ති ඉදඤ්ච පච්ඡිමප්පමාණයුත්තස්ස ¶ මඤ්චස්ස අපරිවත්තනාරහං සන්ධාය වුත්තං. යදි හි පකතිහත්ථෙන චතුහත්ථායපි කුටියා පමාණයුත්තො මඤ්චො න පරිවත්තති, සා අකුටීයෙව, තස්මා මඤ්චපරිවත්තනමත්තෙනෙව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. පමාණයුත්තො මඤ්චොති සබ්බපච්ඡිමප්පමාණයුත්තො මඤ්චො. සො හි පකතිවිදත්ථියා නවවිදත්ථිකො, අට්ඨවිදත්ථිකො වා හොති, තතො ඛුද්දකො මඤ්චො සීසූපධානං ඨපෙත්වා පාදං පසාරෙත්වා නිපජ්ජිතුං න පහොති. පමාණතො ඌනතරම්පීති උක්කට්ඨප්පමාණතො ඌනතරම්පි, ඉදඤ්ච හෙට්ඨිමප්පමාණයුත්තායපි වත්ථුදෙසනා කාතබ්බා, න වාති සන්දෙහනිවත්තනත්ථං වුත්තං.

කලලලෙපොති ¶ කෙනචි සිලෙසෙන කතලෙපො, සෙතරත්තාදිවණ්ණකරණත්ථං කතතම්බමත්තිකාදිකලලලෙපො වා. තෙනාහ ‘‘අලෙපො එවා’’ති. තෙන තළාකාදීසු ඝනෙන කලලෙන කතබහලලෙපො මත්තිකාලෙපනෙ එව පවිසති ලෙපවොහාරගමනතොති දස්සෙති. පිට්ඨසඞ්ඝාටො නාම ද්වාරබාහසඞ්ඛාතො චතුරස්සදාරුසඞ්ඝාටො, යත්ථ සඋත්තරපාසං කවාටං අපස්සාය ද්වාරං පිදහන්ති.

ඔලොකෙත්වාපීති අපලොකෙත්වාපි, අපලොකනකම්මවසෙනාපීති අත්ථො, අපසද්දස්සාපි ඔආදෙසො කතොති දට්ඨබ්බො.

353. නිබද්ධගොචරට්ඨානම්පීති එත්ථ ගොචරාය පක්කමන්තානං හත්ථීනං නිබද්ධගමනමග්ගොපි සඞ්ගය්හති. එතෙසන්ති සීහාදීනං. ගොචරභූමීති ආමිසග්ගහණට්ඨානං. න ගහිතාති පටික්ඛිපිතබ්බභාවෙන න ගහිතා, න වාරිතාති අත්ථො. සීහාදීනඤ්හි ගොචරග්ගහණට්ඨානං හත්ථීනං විය නිබද්ධං න හොති, යත්ථ පන ගොමහිංසාදිපාණකා සන්ති, දූරම්පි තං ඨානං සීඝං ගන්ත්වා ගොචරං ගණ්හන්ති. තස්මා තෙසං තං න වාරිතං, නිබද්ධගමනමග්ගොව වාරිතො ආසයතො ගමනමග්ගස්ස නිබද්ධත්තා. අඤ්ඤෙසම්පි වාළානන්ති අරඤ්ඤමහිංසාදීනං. ආරොග්යත්ථායාති නිරුපද්දවාය. සෙසානීති පුබ්බණ්ණනිස්සිතාදීනි සොළස. තානි ච ජනසම්මද්දමහාසම්මද්දකුටිවිලොපසරීරපීළාදිඋපද්දවෙහි සඋපද්දවානීති වෙදිතබ්බානි. අභිහනන්ති එත්ථාති අබ්භාඝාතං. ‘‘වෙරිඝර’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘චොරානං මාරණත්ථාය කත’’න්ති වුත්තං.

ධම්මගන්ධිකාති ධම්මෙන දණ්ඩනීතියා හත්ථපාදාදිච්ඡින්දනගන්ධිකා. ගන්ධිකාති ච යස්ස උපරි හත්ථාදිං ඨපෙත්වා ඡින්දන්ති, තාදිසං දාරුඛණ්ඩඵලකාති වුච්චති, තෙන ච උපලක්ඛිතං ඨානං. පාළියං රච්ඡානිස්සිතන්ති රථිකානිස්සිතං. චච්චරනිස්සිතන්ති චතුන්නං රථිකානං සන්ධිනිස්සිතං. සකටෙනාති ඉට්ඨකසුධාදිභණ්ඩාහරණසකටෙන.

පාචිනන්ති ¶ සෙනාසනස්ස භූමිතො පට්ඨාය යාව තලාවසානං චිනිතබ්බවත්ථුකං අධිට්ඨානං, යස්ස උපරි භිත්තිථම්භාදීනි ච පතිට්ඨපෙන්ති. තෙනාහ ‘‘තතො පට්ඨායා’’තිආදි. කිඤ්චාපි ඉධ පුබ්බපයොගසහපයොගානං අදින්නාදානෙ විය විසෙසො නත්ථි, තථාපි තෙසං විභාගෙන දස්සනං ¶ භින්දිත්වා වා පුන කාතබ්බාති එත්ථ කුටියා භෙදෙන පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං කතං. තදත්ථායාති තච්ඡනත්ථාය. එවං කතන්ති අදෙසිතවත්ථුකං පමාණාතික්කන්තං වා කතං. පණ්ණසාලන්ති පණ්ණකුටියා තිණපණ්ණචුණ්ණස්ස අපරිපතනත්ථාය අන්තො ච බහි ච ලිම්පන්ති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘පණ්ණසාලං ලිම්පතී’’ති.

අන්තොලෙපෙනෙව නිට්ඨාපෙතුකාමං සන්ධාය ‘‘අන්තොලෙපෙ වා’’තිආදි වුත්තං. බහිලෙපෙ වාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්මින්ති ද්වාරබන්ධෙ වා වාතපානෙ වා ඨපිතෙති යොජෙතබ්බං. තස්සොකාසන්ති තස්ස ද්වාරබන්ධාදිස්ස ඔකාසභූතං ඡිද්දං. පුන වඩ්ඪෙත්වාති පුබ්බෙ ඨපිතොකාසං ඛුද්දකං චෙ, තං ද්වාරවාතපානච්ඡිද්දභෙදනෙන පුන වඩ්ඪෙත්වා. ඨපිතෙති ද්වාරබන්ධෙ වා ගවක්ඛසඞ්ඝාටෙ වා ආනෙත්වා තස්මිං වඩ්ඪිතෙ වා අවඩ්ඪිතෙ වා ඡිද්දෙ පතිට්ඨාපිතෙ. ලෙපො න ඝටීයතීති සමන්තතො දින්නො ලෙපො තථා ඨපිතෙන ද්වාරබන්ධනෙන වා වාතපානෙන වා සද්ධිං න ඝටීයති, එකාබද්ධං න හොතීති වුත්තං හොති. තන්ති ද්වාරබන්ධං වා වාතපානං වා. පඨමමෙව සඞ්ඝාදිසෙසොති තෙසං සමන්තතො පුබ්බෙව ලෙපස්ස ඝටෙත්වා නිට්ඨාපිතත්තා ද්වාරබන්ධවාතපානානං ඨපනතො පුබ්බෙ එව සඞ්ඝාදිසෙසො.

ලෙපඝටනෙනෙවාති ඉට්ඨකාහි කතවාතපානාදීනි විනා සමන්තා ලෙපඝටනෙනෙව ආපත්ති වාතපානාදීනං අලෙපොකාසත්තා, ඉට්ඨකාහි කතත්තා වා, වාතපානාදීසුපි ලෙපස්ස භිත්තිලෙපෙන සද්ධිං ඝටනෙනෙවාතිපි අත්ථං වදන්ති. තත්ථාති පණ්ණසාලායං. ආලොකත්ථාය අට්ඨඞ්ගුලමත්තං ඨපෙත්වා ලිම්පතීති දාරුකුට්ටස්ස දාරූනමන්තරා අට්ඨඞ්ගුලමත්තං විවරං යාව ලිම්පති, තාව ආලොකත්ථාය ඨපෙත්වා අවසෙසං සකුට්ටච්ඡදනං ලිම්පති, පච්ඡා එතං විවරං ලිම්පිස්සාමීති එවං ඨපනෙ අනාපත්තීති අධිප්පායො. සචෙ පන එවං අකත්වා සබ්බදාපි ආලොකත්ථාය වාතපානවසෙන ඨපෙති, වාතපානද්වාරසඞ්ඝාටෙ ඝටිතෙ ලෙපො ච ඝටීයති, පඨමමෙව සඞ්ඝාදිසෙසොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. මත්තිකාකුට්ටමෙව මත්තිකාලෙපසඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති ආහ ‘‘සචෙ මත්තිකාය කුට්ටං කරොති, ඡදනලෙපෙන සද්ධිං ඝටනෙ ආපත්තී’’ති. උභින්නං අනාපත්තීති පුරිමස්ස ලෙපස්ස අඝටිතත්තා දුතියස්ස අත්තුද්දෙසිකතාය අසම්භවතො.

354. ආපත්තිභෙදදස්සනත්ථන්ති ¶ තත්ථ ‘‘සාරම්භෙ ච අපරික්කමනෙ ච දුක්කටං අදෙසිතවත්ථුකතාය ¶ , පමාණාතික්කන්තතාය ච සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති එවං ආපත්තියෙව විභාගදස්සනත්ථං.

361. අනිට්ඨිතෙ කුටිකම්මෙති ලෙපපරියොසානෙ කුටිකම්මෙ එකපිණ්ඩමත්තෙනපි අනිට්ඨිතෙ. ‘‘අඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස වා’’ති ඉදං මූලට්ඨස්ස අනාපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. යෙන පන ලද්ධං, තස්සාපි තං නිට්ඨාපෙන්තස්ස ‘‘පරෙහි විප්පකතං අත්තනා පරියොසාපෙති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’තිආදිවචනතො (පාරා. 363) ආපත්තියෙව. පුබ්බෙ කතකම්මම්පි ලද්ධකාලතො පට්ඨාය අත්තනො අත්ථායෙව කතං නාම හොති, තස්මා තෙනාපි සඞ්ඝස්ස වා සාමණෙරාදීනං වා දත්වා නිට්ඨාපෙතබ්බං. ‘‘අඤ්ඤස්ස වා’’ති ඉදං අනුපසම්පන්නංයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං, කෙචි පන ‘‘පරතො ලද්ධාය කුටියා නිට්ඨාපනෙ අනාපත්තිආදිතො පට්ඨාය අත්තනො අත්ථාය අකතත්තා’’ති වදන්ති. අපචිනිතබ්බාති යාව පාචිනා විද්ධංසෙතබ්බා. භූමිසමං කත්වාති පාචිනතලාවසානං කත්වා.

364. ලෙණන්ති පබ්බතලෙණං. න හෙත්ථ ලෙපො ඝටීයතීති ඡදනලෙපස්ස අභාවතො වුත්තං, විසුං එව වා අනුඤ්ඤාතත්තා. සචෙ ලෙණස්ස අන්තො උපරිභාගෙ චිත්තකම්මාදිකරණත්ථං ලෙපං දෙන්ති, උල්ලිත්තකුටිසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති, වට්ටති එව. ඉට්ඨකාදීහි කතං චතුරස්සකූටාගාරසණ්ඨානං එකකණ්ණිකාබද්ධං නාතිඋච්චං පටිස්සයවිසෙසං ‘‘ගුහා’’ති වදන්ති, තාදිසං මහන්තම්පි උල්ලිත්තාවලිත්තං කරොන්තස්ස අනාපත්ති. භූමිගුහන්ති උමඞ්ගගුහං.

අට්ඨකථාසූති කුක්කුටච්ඡිකගෙහන්තිආදීසු අට්ඨකථාසු තිණකුටිකා කුක්කුටච්ඡිකගෙහන්ති වත්වා පුන තං විවරන්තෙහි අට්ඨකථාචරියෙහි ඡදනං දණ්ඩකෙහි…පෙ… වුත්තාති යොජනා දට්ඨබ්බා. තත්ථ දණ්ඩකෙහි ජාලබද්ධං කත්වාති දීඝතො, තිරියතො ච ඨපෙත්වා වල්ලියාදීහි බද්ධදණ්ඩකෙහි ජාලං විය කත්වා. සො චාති උල්ලිත්තාදිභාවො. ඡදනමෙව සන්ධාය වුත්තොති ඡදනස්ස අන්තො ච බහි ච ලිම්පනමෙව සන්ධාය වුත්තො. මත්තිකාකුට්ටෙ භිත්තිලෙපං විනාපි භිත්තියා සද්ධිං ¶ ඡදනලෙපස්ස ඝටනමත්තෙනාපි ආපත්තිසම්භවතො ඡදනලෙපොව පධානන්ති වෙදිතබ්බං. කිඤ්චාපි එවං, අථ ඛො ‘‘උපචිකාමොචනත්ථමෙව හෙට්ඨා පාසාණකුට්ටං කත්වා තං අලිම්පිත්වා උපරි ලිම්පති, ලෙපො න ඝටීයති නාම, අනාපත්තියෙවා’’තිආදිවචනතො පන ඡදනලෙපඝටනත්ථං සකලායපි භිත්තියා ලෙපො අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බොව තස්සා එකදෙසස්ස අලෙපෙපි ඡදනලෙපස්ස අඝටනතො. තෙනාහ ‘‘ලෙපො න ඝටීයතී’’ති. එත්ථාති තිණකුටිකායං. න කෙවලඤ්ච තිණකුටිකායං එව, ලෙණගුහාදීසුපි සාරම්භාපරික්කමනපච්චයාපි අනාපත්ති එව, ඉමිනා ¶ පන නයෙන අඤ්ඤස්සත්ථාය කුටිං කරොන්තස්සාපි සාරම්භාදිපච්චයාපි අනාපත්තිභාවො අත්ථතො දස්සිතො එව හොතීති.

තත්ථ පාළිවිරොධං පරිහරිතුං ‘‘යං පනා’’තිආදි වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අඤ්ඤස්ස උපජ්ඣායාදිනො අත්ථාය කරොන්තස්ස සාරම්භාදිපච්චයාපි අනාපත්ති එව, යං පන පාළියං ‘‘ආපත්තිකාරුකානං තිණ්ණං දුක්කටාන’’න්තිආදිවචනං, තං අඤ්ඤස්සත්ථාය කරොන්තස්ස, න සාරම්භාදිපච්චයා ආපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං, කිඤ්චරහි යථාසමාදිට්ඨාය කුටියා අකරණපච්චයා ආපත්තිදස්සනත්ථන්ති. තත්ථ යථාසමාදිට්ඨායාති ‘‘භික්ඛු සමාදිසිත්වා පක්කමති, ‘කුටිං මෙ කරොථා’ති සමාදිසති ච, දෙසිතවත්ථුකා ච හොතු අනාරම්භා ච සපරික්කමනා චා’’ති එවං කාරාපකෙන ආණත්තික්කමං මුඤ්චිත්වා කරණපච්චයාති අධිප්පායො. කත්ථචි පන පොත්ථකෙ ‘‘කුටිලක්ඛණප්පත්තම්පි කුටිං අඤ්ඤස්ස…පෙ… කරොන්තස්ස අනාපත්තී’’ති ඉමස්ස පාඨස්ස අනන්තරං ‘‘යං පන ආපත්ති කාරුකාන’’න්තිආදිපාඨො දිස්සති, සොව යුත්තතරො. එවඤ්හි සති තත්ථ අධිප්පායො පාකටො හොති.

අනාපත්තීති වත්වාති වාසාගාරත්ථාය එව අනියමිතත්තා අනාපත්තීති වත්වා. අදෙසාපෙත්වා කරොතොති පමාණයුත්තම්පි කරොතො. අචිත්තකන්ති පණ්ණත්තිඅජානනචිත්තෙන අචිත්තකං. උල්ලිත්තාදීනං අඤ්ඤතරතා, හෙට්ඨිමප්පමාණසම්භවො, අදෙසිතවත්ථුකතා, පමාණාතික්කන්තතා, අත්තුද්දෙසිකතා, වාසාගාරතා, ලෙපඝටනාති සත්ත වා පමාණයුත්තඞ්ගාදීසු ඡ වා අඞ්ගානි.

කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

365. සත්තමෙ ¶ පූජාවචනප්පයොගෙ කත්තරි සාමිවචනස්සපි ඉච්ඡිතත්තා ‘‘ගාමස්ස වා පූජිත’’න්ති වුත්තං. රූපින්ද්රියෙසු විජ්ජමානං සන්ධාය එකින්ද්රියතා වුච්චතීති ආහ ‘‘කායින්ද්රියං සන්ධායා’’ති. තෙ හි මනින්ද්රියම්පි භූතගාමානං ඉච්ඡන්ති.

366. කිරියතො සමුට්ඨානාභාවොති වත්ථුනො අදෙසනාසඞ්ඛාතං අකිරියං විනා න කෙවලං කිරියාය සමුට්ඨානභාවො. කිරියාකිරියතො හි ඉදං සමුට්ඨාති. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ භික්ඛූ වා ¶ අනභිනෙය්යාති එත්ථ වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන ‘‘මහල්ලකඤ්ච විහාරං කරෙය්ය, භික්ඛූ ච අනභිනෙය්යා’’ති කිරියඤ්ච අකිරියඤ්ච සමුච්චිනොති.

විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. පඨමදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා

380. අට්ඨමෙ පාකාරෙන ච පරික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. ගොපුරට්ටාලකයුත්තන්ති එත්ථ පාකාරෙසු යුද්ධත්ථාය කතො වඞ්කසණ්ඨානො සරක්ඛෙපඡිද්දසහිතො පතිස්සයවිසෙසො අට්ටාලකො නාම.

සොළසවිධස්සාති චතූහි මග්ගෙහි පච්චෙකං චතූසු සච්චෙසු කත්තබ්බස්ස පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාසඞ්ඛාතස්ස සොළසවිධස්ස. තෙ ගාරවෙනාති තෙ කිලන්තරූපා භික්ඛූ භත්තුද්දෙසකට්ඨානෙ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං පුරතො අත්තනො කිලන්තසරීරං දස්සෙත්වා උද්දිසාපනෙ ගාරවෙන, ලජ්ජායාති අත්ථො. තෙරසපීති භත්තුද්දෙසකසෙනාසනගාහාපකභණ්ඩාගාරිකචීවරපටිග්ගාහකචීවරභාජකයාගුභාජකඵලභාජකඛජ්ජභාජකඅප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසාටියගාහාපකපත්තගාහාපකආරාමිකපෙසකසාමණෙරපෙසකසම්මුතීනං වසෙන තෙරසපි.

පාළියං ‘‘අපිසූ’’ති ඉදං ‘‘අපිචා’’ති ඉමිනා සමානත්ථො නිපාතො. එවං සබ්බපදෙසූති පීඨාදීසු සෙනාසනසාධාරණෙසු, කතිකසණ්ඨානපවෙසනික්ඛමනකාලාදීසු පන විසුං විසුං අධිට්ඨහිත්වා කථාපෙතීති වෙදිතබ්බං ¶ . අයඤ්හි නිම්මිතානං ධම්මතාති අනියමෙත්වා නිම්මිතානං වසෙන වුත්තං, නියමෙත්වා පන ‘‘එත්තකා ඉදඤ්චිදඤ්ච කථෙන්තු, එත්තකා තුණ්හී භවන්තු, නානාප්පකාරං ඉරියාපථං, කිරියඤ්ච කප්පෙන්තු, නානාවණ්ණසණ්ඨානවයොනියමා ච හොන්තූ’’ති පරිකම්මං කත්වා සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨිතෙ ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පකාරා අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි විසදිසාව හොන්ති. අවත්ථුකවචනන්ති නිරත්ථකවචනං.

383. එකචාරිකභත්තන්ති අතිමනාපත්තා සබ්බෙසම්පි පටිලාභත්ථාය විසුං ඨිතිකාය පාපෙතබ්බභත්තං. තද්ධිතවොහාරෙනාති චත්තාරි පමාණමස්ස චතුක්කන්ති එවං තද්ධිතවොහාරෙන. භවොති භවිතබ්බො. අතීතං දිවසභාගන්ති තස්මිඤ්ඤෙව දිවසෙ සලාකදානක්ඛණං සන්ධාය වුත්තං. හිය්යොති ඉමස්ස අජ්ජ ඉච්චෙව අත්ථො. තෙනෙවාහංසු ‘‘ස්වෙ අම්හෙ’’තිආදි. පධූපායන්තාති පුනප්පුනං ¶ උප්පජ්ජනකොධවසෙන පධූපායන්තා. පාළියං කිස්ස මන්ති කෙන කාරණෙන මයාති අත්ථො.

384. ‘‘සරසි ත්ව’’න්ති ඉදං එකං වාක්යං කත්වා, ‘‘කත්තා’’ති ඉදඤ්ච කත්තරි රිතුපච්චයන්තං කත්වා, ‘‘අසී’’ති අජ්ඣාහාරපදෙන සහ එකවාක්යං කත්වා, ‘‘එවරූප’’න්ති ඉදං, ‘‘යථායං භික්ඛුනී ආහා’’ති ඉදඤ්ච ද්වීසු වාක්යෙසු පච්චෙකං යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. උජුකමෙවාති ත්වා-පච්චයන්තවසෙන පඨමං අත්ථග්ගහණං උජුකන්ති අධිප්පායො.

දුතියො දබ්බ-සද්දො පණ්ඩිතාදිවචනොති ආහ ‘‘න ඛො දබ්බ දබ්බා පණ්ඩිතා’’ති. නිබ්බෙඨෙන්තීති දොසතො මොචෙන්ති. විනයලක්ඛණෙ තන්තින්ති විනයවිනිච්ඡයලක්ඛණවිසයෙ ආගමං ඨපෙන්තො. පාළියං යතො අහන්තිආදීසු යස්මිං කාලෙ අහං ජාතො, තතො පභුති සුපිනන්තෙනපි මෙථුනං ධම්මං නාභිජානාමි, න ච තස්ස මෙථුනධම්මස්ස පටිසෙවිතා අහොසින්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ ‘‘සුපිනන්තෙනපී’’තිආදි. ඉදානි එකවාක්යවසෙන යොජනං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. න ඝටතීති යස්මා ඛීණාසවස්ස වචනෙන එතිස්සා වචනං න සමෙති, තඤ්ච න ඝටනං යස්මා පුබ්බෙ භික්ඛූසු පසිද්ධාය එව අච්චන්තදුස්සීලතාය එව අහොසි, තස්මා මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථාති අධිප්පායො.

චර පිරෙති චර ගච්ඡ පිරෙ පර අමාමක ත්වං. විනස්සාති අදස්සනං ගච්ඡ. අකාරිකාති අමූලකෙන චොදනාය න කාරිකා. කාරකො හොතීති ¶ ‘‘අය්යෙනම්හි දූසිතා’’ති ඉමාය පටිඤ්ඤාය යදි නාසිතා, තදා ථෙරො භික්ඛුනීදූසකත්තසිද්ධිතො තස්ස දොසස්ස කාරකො හොති. අකාරකො හොතීති තාය කතපටිඤ්ඤං අනපෙක්ඛිත්වා සාමඤ්ඤතො ‘‘මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථා’’ති භගවතා වුත්තත්තා අකාරකො හොති. යදි හි ථෙරො කාරකො භවෙය්ය, අවස්සං තමෙව දොසං අපදිසිත්වා ඉමිනා නාම කාරණෙන ‘‘මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථා’’ති වත්තබ්බං සියා, තථා අවුත්තත්තා, ‘‘දබ්බඤ්ච අනුයුඤ්ජථා’’ති අවත්වා ‘‘ඉමෙ ච භික්ඛූ අනුයුඤ්ජථා’’ති වුත්තත්තා ච සාමත්ථියතො මෙත්තියාය භික්ඛුනියා අඤ්ඤෙන දොසෙන නාසනාරහතා, වත්ථුස්ස ච අමූලකභාවො, ථෙරස්ස අකාරකභාවො ච සිද්ධො හොතීති අධිප්පායො.

අත්තනො සුත්තන්ති ‘‘සකාය පටිඤ්ඤායා’’ති ඉමිනා පක්ඛෙපවචනෙන සහිතං කූටසුත්තං. ථෙරො ¶ කාරකො හොතීති එත්ථ අයමධිප්පායො – ‘‘සකාය පටිඤ්ඤායා’’ති අවත්වා සාමඤ්ඤතො ‘‘මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථා’’ති ඔතිණ්ණවත්ථුස්මිංයෙව තස්සා නාසනා විහිතාති තුම්හාකං වාදෙ ථෙරො කාරකො හොති, ‘‘සකාය පටිඤ්ඤායා’’ති පන වුත්තෙ පුබ්බෙයෙව සිද්ධස්ස පාරාජිකස්ස සුචිකාය අස්සා සකාය පටිඤ්ඤාය නාසෙථාති සිජ්ඣනතො අම්හාකං වාදෙ ථෙරො අකාරකො හොතීති. මහාවිහාරවාසීනම්පි පන ‘‘සකාය පටිඤ්ඤායා’’ති වුත්තෙ ඔතිණ්ණවත්ථුස්මිංයෙව තස්සා නාසනා විහිතා හොති, න සාමඤ්ඤතොති අධිප්පායො. එත්ථාති ඉමෙසු ද්වීසු වාදෙසු, සුත්තෙසු වා. යං පච්ඡා වුත්තන්ති මහාවිහාරවාසීහි යං වුත්තං, තං යුත්තන්ති අත්ථො. විචාරිතං හෙතන්ති එතං පච්ඡිමස්ස යුත්තත්තං විචාරිතං, ‘‘තත්ර සඞ්ඝාදිසෙසො වුට්ඨානගාමිනී…පෙ… අසුද්ධතායෙව නාසෙසී’’ති වක්ඛමානනයෙන විනිච්ඡිතන්ති අත්ථො. ‘‘භික්ඛුනිං අනුද්ධංසෙති දුක්කට’’න්ති ඉමිනා මහාඅට්ඨකථාවාදො දස්සිතො.

තත්රාති තෙසු දුක්කටපාචිත්තියෙසු. දුක්කටන්ති වුත්තමහාඅට්ඨකථාවාදස්ස අධිප්පායං දස්සෙත්වා ‘‘පාචිත්තිය’’න්ති පවත්තස්ස කුරුන්දිවාදස්ස අධිප්පායං දස්සෙතුං ‘‘පච්ඡිමනයෙපී’’තිආදි වුත්තං. වචනප්පමාණතොති විසංවාදනාධිප්පායෙ සමානෙපි අනුද්ධංසනාදිවිසෙසෙ සඞ්ඝාදිසෙසාදිනො විධායකවචනබලෙනාති අත්ථො. භික්ඛුස්ස පන භික්ඛුනියා දුක්කටන්ති භික්ඛුනිං අනුද්ධංසෙන්තස්ස භික්ඛුස්ස දුක්කටං.

එවං ¶ ද්වීසුපි අට්ඨකථාවචනෙසු අධිප්පායං විභාවෙත්වා ඉදානි පච්ඡිමෙ පාචිත්තියවාදෙ දොසං දස්සෙත්වා පුරිමදුක්කටවාදමෙව පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘තත්ර පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ විසුන්ති සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියතො (පාචි. 1) විසුං පාචිත්තියං වුත්තං, තත්ථ අනන්තොගධභාවාති අධිප්පායො. තස්මාති යස්මා අමූලකානුද්ධංසනෙ විසුඤ්ඤෙව පාචිත්තියං පඤ්ඤත්තං, තස්මා පුරිමනයොති දුක්කටවාදො. එවං අන්තරා පවිට්ඨං දුක්කටපාචිත්තියවාදං දස්සෙත්වා ඉදානි පාකටමෙව අත්ථං විභාවෙතුං ‘‘තථා භික්ඛුනී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තථාති යථා භික්ඛුස්ස භික්ඛුං, භික්ඛුනිඤ්ච අනුද්ධංසෙන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසදුක්කටානි වුත්තානි, තථාති අත්ථො. එතෙහි නාසනා නත්ථීති සාමඤ්ඤතො වුත්තං, දුක්කටෙන ඉමිස්සා පන නාසනා නත්ථීති අධිප්පායො. දුස්සීලාති පාරාජිකා.

386. ආකාරනානත්තෙනාති දූසිතාකාරස්ස, දූසකාකාරස්ස ච නානත්තෙන. අනභිරද්ධොති අතුට්ඨො. තෙනාහ ‘‘න සුඛිතො’’ති. න පසාදිතොති අනුප්පාදිතප්පසාදො. ඛීල-සද්දො ථද්ධභාවවචනො ¶ , කචවරපරියායො ච හොතීති ආහ ‘‘චිත්ත…පෙ… ඛීල’’න්ති. නප්පතීතොති පීතිසුඛාදීහි න අභිගතො න උපගතො. තෙනාහ ‘‘න අභිසටො’’ති.

යෙන දුට්ඨොති ච කුපිතොති ච වුත්තොති එත්ථ යෙන දුට්ඨොති ච වුත්තො යෙන කුපිතොති ච වුත්තො, තං මාතිකායඤ්ච පදභාජනෙ (පාරා. 386) ච වුත්තං උභයම්පෙතන්ති යොජෙතබ්බං. ද්වීහීති ‘‘තෙන ච කොපෙන, තෙන ච දොසෙනා’’ති වුත්තකොපදොසපදෙහි ද්වීහි, අත්ථතො පන ද්වීහිපි දොසොව දස්සිතොති ආහ ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධමෙව දස්සෙතී’’ති. යායාති අනත්තමනතාය.

න චුදිතකවසෙනාති යදි චුදිතකවසෙනාපි අමූලකං අධිප්පෙතං සියා, අමූලකං නාම අනජ්ඣාපන්නන්ති පදභාජනං වදෙය්යාති අධිප්පායො. යං පාරාජිකන්ති භික්ඛුනො අනුරූපෙසු එකූනවීසතියා පාරාජිකෙසු අඤ්ඤතරං. පදභාජනෙ (පාරා. 386) පන භික්ඛුවිභඞ්ගෙ ආගතානෙව ගහෙත්වා ‘‘චතුන්නං අඤ්ඤතරෙනා’’ති වුත්තං. එතං ඉධ අප්පමාණන්ති එතං ආපන්නානාපන්නතං ඉධානුද්ධංසනෙ ¶ ආපත්තියා අනඞ්ගං, ආපත්තිං පන ආපන්නෙ වා අනාපන්නෙ වා පුග්ගලෙ ‘‘අනාපන්නො එසො සුද්ධො’’ති සුද්ධසඤ්ඤාය වා විමතියා වා චාවනාධිප්පායොව ඉධ අඞ්ගන්ති අධිප්පායො.

තථෙවාති පසාදසොතෙන, දිබ්බසොතෙන වාති ඉමමත්ථං අතිදිසති. දිට්ඨානුසාරෙනෙව සමුප්පන්නා පරිසඞ්කාව දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම. එවං සෙසෙසුපි. ‘‘අදිස්වා වා’’ති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, දිස්වා පක්කන්තෙසුපි දොසො නත්ථියෙව. ඉමෙසන්ති ඉමෙහි. කරිස්සන්තීති තස්මිං ඛණෙ උප්පජ්ජනාකාරදස්සනං, පච්ඡා පන එත්තකෙන කාලෙන කතං වාති සඞ්කාය චොදෙති. න හි කරිස්සන්තීති චොදනා අත්ථි. ‘‘අරිට්ඨං පීත’’න්ති ඉදං මුඛෙ සුරාගන්ධවායනනිමිත්තදස්සනං. අරිට්ඨඤ්හි සුරාසදිසවණ්ණගන්ධං කප්පියභෙසජ්ජං.

දිට්ඨං අත්ථි සමූලකන්තිආදීසු අජ්ඣාචාරස්ස සම්භවාසම්භවානං මූලාමූලභාවදස්සනං. අත්ථි සඤ්ඤාසමූලකන්තිආදි පන දිට්ඨසඤ්ඤාය සම්භවාසම්භවානං මූලාමූලභාවදස්සනං. දිස්වාව දිට්ඨසඤ්ඤී හුත්වා චොදෙතීති එත්ථ යං චොදෙති, තතො අඤ්ඤං පුග්ගලං වීතික්කමන්තං, පටිච්ඡන්නොකාසතො නික්ඛමන්තං වා දිස්වා ‘‘අයං සො’’ති සඤ්ඤාය චොදෙන්තොපි සඞ්ගය්හති. එස නයො සුතාදීසුපි. සමූලකෙන වා සඤ්ඤාසමූලකෙන වාති එත්ථ පාරාජිකමාපන්නං දිට්ඨාදිමූලකෙන ච ‘‘අයං ආපන්නො’’ති අසුද්ධසඤ්ඤාය චොදෙන්තො සමූලකෙන චොදෙති නාම. සඤ්ඤාසමූලකත්තෙ එව අනාපත්තිසම්භවතො ආපන්නෙ වා අනාපන්නෙ වා පුග්ගලෙ ආපන්නසඤ්ඤී දිට්ඨාදීසු ¶ , අදිට්ඨාදීසු වා මූලෙසු දිට්ඨසුතාදිසඤ්ඤී තෙන දිට්ඨාදිමූලකෙන තං පුග්ගලං චොදෙන්තො සඤ්ඤාසමූලකෙන චොදෙති නාම. ඉමෙසං අනාපත්ති, වුත්තවිපරියායෙන ආපත්තිවාරෙ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සමීපෙ ඨත්වාති හත්ථවිකාරවචීඝොසානං චොදනාවසෙන පවත්තියමානානං දස්සනසවනූපචාරෙ ඨත්වාති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨත්වා’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.385-386) වදන්ති, තං න යුත්තං. පරතො බ්යතිරෙකතො අනාපත්තිං දස්සෙන්තෙන ‘‘දූතං වා පණ්ණං වා සාසනං වා පෙසෙත්වා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, න පන ‘‘ද්වාදසහත්ථං මුඤ්චිත්වා චොදෙන්තස්ස සීසං න එතී’’ති වුත්තං. වාචාය වාචායාති සකිං ආණත්තස්ස සකලම්පි දිවසං වදතො වාචාය ¶ වාචාය චොදාපකස්සෙව ආපත්ති. සොපීති ආණත්තොපි. තස්ස ච ‘‘මයාපි දිට්ඨ’’න්තිආදිං අවත්වාපි ‘‘අමූලක’’න්ති සඤ්ඤාය චාවනාධිප්පායෙන ‘‘ත්වං පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නොසී’’ති ඉදමෙව වාචං පරස්ස වචනං විය අකත්වා සාමඤ්ඤතො වදන්තස්සාපි සඞ්ඝාදිසෙසො එව. සතිපි පන අනුද්ධංසනාධිප්පායෙ ‘‘අසුකෙන එවං වුත්ත’’න්ති පරෙන වුත්තමෙව වදන්තස්ස නත්ථි සඞ්ඝාදිසෙසො. සචෙ පන පරෙන අවුත්තම්පි වුත්තන්ති වදති, ආපත්ති එව.

සම්බහුලා සම්බහුලෙ සම්බහුලෙහි වත්ථූහීති එත්ථ සම්බහුලෙති චුදිතකබහුත්තනිද්දෙසෙන පුරිමෙසු තීසු වාරෙසු චුදිතකබහුත්තෙනාපි වාරභෙදසබ්භාවං ඤාපෙති. එකස්මිඤ්හි චුදිතකවත්ථුචොදකභෙදෙන ඉදං චතුක්කං වුත්තං, චුදිතකබහුත්තෙනාපි චතුක්කන්තරං ලබ්භතීති අට්ඨකං හොති එව.

අමූලකචොදනාපසඞ්ගෙන සමූලකචොදනාලක්ඛණාදිං දස්සෙතුං ‘‘චොදෙතුං පන කො ලභතී’’තිආදි ආරද්ධං. භික්ඛුස්ස සුත්වා චොදෙතීතිආදි සුත්තං යස්මා යෙ චොදකස්ස අඤ්ඤෙසං විපත්තිං පකාසෙන්ති, තෙපි තස්මිං ඛණෙ චොදකභාවෙ ඨත්වාව පකාසෙන්ති, තෙසඤ්ච වචනං ගහෙත්වා ඉතරොපි යස්මා චොදෙතුඤ්ච අසම්පටිච්ඡන්තං තෙහි තිත්ථියසාවකපරියොසානෙහි පඨමචොදකෙහි සම්පටිච්ඡාපෙතුඤ්ච ලභති, තස්මා ඉධ සාවකභාවෙන උද්ධටන්ති වෙදිතබ්බං.

දූතං වාතිආදීසු ‘‘ත්වං එවං ගන්ත්වා චොදෙහී’’ති දූතං වා පෙසෙත්වා යො චොදෙතුං සක්කොති, තස්ස පණ්ණං, මූලසාසනං වා පෙසෙත්වා. සමයෙනාති පකතියා ජානනක්ඛණෙ.

ගරුකානං ද්වින්නන්ති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසානං. මිච්ඡාදිට්ඨි නාම ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තා (ම. නි. 1.445; 2.94, 95, 225; 3.91, 116, 136; සං. නි. 3.210) දසවත්ථුකා ¶ දිට්ඨි, සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං අන්තං ගණ්හාපකදිට්ඨි අන්තග්ගාහිකා නාම. ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානං ඡන්නන්ති ආජීවහෙතුපි ආපජ්ජිතබ්බානං උත්තරිමනුස්සධම්මපාරාජිකං (පාරා. 195), සඤ්චරිත්තෙ (පාරා. 301, 302) සඞ්ඝාදිසෙසො, ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො අරහා’’ති (පාරා. 220) පරියායෙන ථුල්ලච්චයං, භික්ඛුස්ස පණීතභොජනවිඤ්ඤත්තියා පාචිත්තියං (පාචි. 257), භික්ඛුනියාපණීතභොජනවිඤ්ඤත්තියා ¶ පාටිදෙසනීයං (පාචි. 1236), සූපොදනවිඤ්ඤත්තියා (පාචි. 612-613) දුක්කටන්ති ඉමෙසං පරිවාරෙ (පරි. 287) වුත්තානං ඡන්නං. න හෙතා ආපත්තියො ආජීවහෙතු එව පඤ්ඤත්තා සඤ්චරිත්තාදීනං අඤ්ඤථාපි ආපජ්ජිතබ්බතො. ආජීවහෙතුපි එතාසං ආපජ්ජනං සන්ධාය එවං වුත්තං, ආජීවහෙතුපි පඤ්ඤත්තානන්ති අත්ථො. න කෙවලඤ්ච එතා එව, අඤ්ඤාපි අදින්නාදානකුලදූසනපාණවධවෙජ්ජකම්මාදිවසෙන ආජීවහෙතු ආපජ්ජිතබ්බාපි සන්ති, තා පන ආපත්තිසභආගතාය පාරාජිකාදීසු ඡසු එව සඞ්ගය්හන්තීති විසුං න වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

එත්තාවතා පන සීසං න එතීති සඞ්ඝාදිසෙසං සන්ධාය වුත්තං, චොදනා පන කතා එව හොති. තිංසානීති තිංසං එතෙසමත්ථීති තිංසානි, තිංසාධිකානීති වුත්තං හොති. නවුතානීති එත්ථාපි එසෙව නයො.

අත්තාදානං ආදාතුකාමෙනාති එත්ථ අත්තනා ආදාතබ්බතො දිට්ඨාදිමූලකෙහි ගහෙතබ්බතො පරස්ස විප්ඵන්දිතුං අදත්වා පග්ගණ්හනතො අත්තාදානන්ති චොදනා වුච්චති, තං ආදාතුකාමෙන, චොදනං කත්තුකාමෙනාති අත්ථො.

උබ්බාහිකායාති උබ්බහන්ති වියොජෙන්ති එතාය අලජ්ජීනං තජ්ජනිං වා කලහං වාති උබ්බාහිකා, සඞ්ඝසම්මුති, තාය. විනිච්ඡිනනං නාම තාය සම්මතභික්ඛූහි විනිච්ඡනනමෙව. අලජ්ජුස්සන්නාය හි පරිසාය සමථක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 227) ආගතෙහි දසඞ්ගෙහි සමන්නාගතා ද්වෙ තයො භික්ඛූ තත්ථෙව වුත්තාය ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බා, තෙහි ච සම්මතෙහි විසුං වා නිසීදිත්වා, තස්සා එව වා පරිසාය ‘‘අඤ්ඤෙහි න කිඤ්චි කථෙතබ්බ’’න්ති සාවෙත්වා තං අධිකරණං විනිච්ඡිතබ්බං.

කිම්හීති කිස්මිං වත්ථුස්මිං, කතරවිපත්තියන්ති අත්ථො. ‘‘කිම්හි නං නාමා’’ති ඉදං ‘‘කතරාය විපත්තියා එතං චොදෙසී’’ති යාය කායචි විඤ්ඤායමානාය භාසාය වුත්තෙපි චොදකස්ස විනයෙ අපකතඤ්ඤුතාය ‘‘සීලාචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීසු කතරායාති මං පුච්ඡතී’’ති ¶ ඤාතුං අසක්කොන්තස්ස පුච්ඡා, න පන කිම්හීතිආදිපදත්ථමත්තං අජානන්තස්ස. න හි අනුවිජ්ජකො චොදකං බාලං අපරිචිතභාසාය ‘‘කිම්හි න’’න්ති පුච්ඡති. ‘‘කිම්හි නම්පි න ජානාසී’’ති ඉදම්පි වචනමත්තං සන්ධාය වුත්තං න හොති, ‘‘කතරවිපත්තියා’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘අසුකාය විපත්තියා’’ති වත්තුම්පි න ජානාසීති වචනස්ස අධිප්පායමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘බාලස්ස ලජ්ජිස්ස නයො දාතබ්බො’’ති වත්වා ච ‘‘කිම්හි නං චොදෙසීති සීලවිපත්තියා’’තිආදි අධිප්පායප්පකාසනමෙව නයදානං වුත්තං, න පන කිම්හි-නං-පදානං පරියායමත්තදස්සනං. න හි බාලො ‘‘කතරවිපත්තියං නං චොදෙසී’’ති ඉමස්ස වචනස්ස අත්ථෙ ඤාතෙපි විපත්තිප්පභෙදනං, අත්තනා චොදියමානං විපත්තිසරූපඤ්ච ජානිතුං සක්කොති, තස්මා තෙනෙව අජානනෙන අලජ්ජී අපසාදෙතබ්බො. ‘‘කිම්හි න’’න්ති ඉදම්පි උපලක්ඛණමත්තං, අඤ්ඤෙන වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන අවිඤ්ඤුතං පකාසෙත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බොව.

‘‘දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’තිආදිවචනතො (පාරා. 39; පරි. 2) ‘‘අලජ්ජීනිග්ගහත්ථාය…පෙ… පඤ්ඤත්ත’’න්ති වුත්තං. එහිතීති හි-කාරො එත්ථ ආගමො දට්ඨබ්බො, ආගමිස්සතීති අත්ථො. දිට්ඨසන්තානෙනාති දිට්ඨනියාමෙන. අලජ්ජිස්ස පටිඤ්ඤාය එව කාතබ්බන්ති වචනපටිවචනක්කමෙනෙව දොසෙ ආවිභූතෙපි අලජ්ජිස්ස ‘‘අසුද්ධොහ’’න්ති දොසසම්පටිච්ඡනපඅඤ්ඤාය එව ආපත්තියා කාතබ්බන්ති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘අලජ්ජිස්ස එතං නත්ථීති සුද්ධපටිඤ්ඤාය එව අනාපත්තියා කාතබ්බන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො සඞ්ගහිතො’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං අනුවිජ්ජකස්සෙව නිරත්ථකත්තාපත්තිතො චොදකෙනෙව අලජ්ජිපටිඤ්ඤාය ඨාතබ්බතො. දොසාපගමපටිඤ්ඤා එව හි ඉධ පටිඤ්ඤාති අධිප්පෙතා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘එතම්පි නත්ථීති පටිඤ්ඤං න දෙතී’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386).

තදත්ථදීපනත්ථන්ති අලජ්ජිස්ස දොසෙ ආවිභූතෙපි තස්ස දොසාපගමපටිඤ්ඤාය එව කාතබ්බතාදීපනත්ථං. විවාදවත්ථුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ පච්චත්ථිකා අත්ථපච්චත්ථිකා. සඤ්ඤං දත්වාති නෙසං කථාපච්ඡෙදත්ථං, අභිමුඛකරණත්ථඤ්ච සද්දං කත්වා. විනිච්ඡිනිතුං අනනුච්ඡවිකොති ‘‘අසුද්ධො’’ති සඤ්ඤාය චොදකපක්ඛෙ පවිට්ඨත්තා අනුවිජ්ජකභාවතො බහිභූතත්තා අනුවිජ්ජිතුං අසක්කුණෙය්යතං සන්ධාය වුත්තං. සන්දෙහෙ එව හි සති අනුවිජ්ජිතුං සක්කා, අසුද්ධදිට්ඨියා පන සති චුදිතකෙන වුත්තං සබ්බං අසච්චතොපි පටිභාති, කථං තත්ථ අනුවිජ්ජනා සියාති.

‘‘තථා ¶ නාසිතකොව භවිස්සතී’’ති ඉමිනා විනිච්ඡයං අදත්වා සඞ්ඝතො වියොජනං නාම ලිඞ්ගනාසනා විය අයම්පි එකො නාසනප්පකාරොති දස්සෙති. විරද්ධං හොතීති සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ¶ සහසා ආපන්නො හොති. ‘‘ආදිතො පට්ඨාය අලජ්ජී නාම නත්ථී’’ති ඉදං ‘‘පක්ඛානුරක්ඛණත්ථාය පටිඤ්ඤං න දෙතී’’ති ඉමස්ස අලජ්ජිලක්ඛණසම්භවස්ස කාරණවචනං. පටිච්ඡාදිතකාලතො පට්ඨාය අලජ්ජී නාම එව, පුරිමො ලජ්ජිභාවො න රක්ඛතීති අත්ථො. පටිඤ්ඤං න දෙතීති සචෙ මයා කතදොසං වක්ඛාමි, මය්හං අනුවත්තකා භිජ්ජිස්සන්තීති පටිඤ්ඤං න දෙති. ඨානෙ න තිට්ඨතීති ලජ්ජිට්ඨානෙ න තිට්ඨති, කායවාචාසු වීතික්කමො හොති එවාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘විනිච්ඡයො න දාතබ්බො’’ති, පුබ්බෙ පක්ඛිකානං පටිඤ්ඤාය වූපසමිතස්සාපි අධිකරණස්ස දුවූපසන්තතාය අයම්පි තථා නාසිතකොව භවිස්සතීති අධිප්පායො.

චුදිතකචොදකෙසු පටිපත්තිං ඤත්වාති ‘‘තුම්හෙ අම්හාකං විනිච්ඡයෙන තුට්ඨා භවිස්සථා’’තිආදිනා වුත්තං චුදිතකචොදකෙසු අනුවිජ්ජකෙන පටිපජ්ජිතබ්බකම්මං ඤත්වා. විනිච්ඡයො මජ්ඣෙති ආපත්තීති වා අනාපත්තීති වා විනිච්ඡයපරියොසානඅනුවිජ්ජනානං මජ්ඣං නාමාති අත්ථො.

අමූලකම්පි සමූලකං කත්වා වදන්තීති ආහ ‘‘ද්වෙ මූලානී’’ති. කාලෙන වක්ඛාමීතිආදීසු ඔකාසං කාරාපෙත්වා වදන්තො කාලෙන වදති නාම. සලාකග්ගයාගුඅග්ගභික්ඛාචාරට්ඨානාදීසු චොදෙන්තො අකාලෙන වදති නාම. දොසතො වුට්ඨාපෙතුකාමතාය වදන්තො අත්ථසංහිතෙන වදති නාම. දොසන්තරොති දොසචිත්තො. පන්නරසසු ධම්මෙසූති ‘‘පරිසුද්ධකායසමආචාරතා, තථා වචීසමාචාරතා, සබ්රහ්මචාරීසු මෙත්තචිත්තතා, බහුස්සුතතා, උභින්නං පාතිමොක්ඛානං ස්වාගතාදිතා, කාලෙන වක්ඛාමී’’තිආදිනා (පරි. 362) වුත්තපඤ්චධම්මා ච කාරුඤ්ඤතා, හිතෙසිතා, අනුකම්පතා, ආපත්තිවුට්ඨානතා, විනයපුරෙක්ඛාරතාති (චූළව. 401) ඉමෙසු පන්නරසසු. තත්ථ ‘‘කාරුඤ්ඤතා’’ති ඉමිනා කරුණා දස්සිතා. හිතෙසිතාති හිතගවෙසනතා. අනුකම්පතාති තෙන හිතෙන සංයොජනතා, ඉමෙහි ද්වීහිපි මෙත්තා දස්සිතා. ආපත්තිවුට්ඨානතාති සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපනතා. වත්ථුං චොදෙත්වා සාරෙත්වා පටිඤ්ඤං ආරොපෙත්වා යථාපටිඤ්ඤාය කම්මකරණං විනයපුරෙක්ඛාරතා නාම.

අධිකරණට්ඨෙනාති ¶ අධිකාතබ්බට්ඨෙන, සමථෙහි වූපසමෙතබ්බට්ඨෙනාති අත්ථො. තං නානත්තං දස්සෙතුන්ති ඉධ අනධිප්පෙතම්පි අත්ථුද්ධාරවසෙන තං නානත්තං දස්සෙතුන්ති අධිප්පායො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සෙසානි අත්ථුද්ධාරවසෙන වුත්තානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386). යං අධිකිච්චාතිආදිනා අධිකරණසද්දස්ස කම්මසාධනතා වුත්තා.

ගාහන්ති ¶ ‘‘අසුකං චොදෙස්සාමී’’ති මනසා චොදනාකාරස්ස ගහණං. චෙතනන්ති ‘‘චොදෙස්සාමී’’ති උප්පන්නචිත්තබ්යාපාරසඞ්ඛාතං චිත්තකම්මං. අක්ඛන්තින්ති චුදිතකස්ස විපත්තිං දිස්වා උප්පන්නං කොධං අසහනං, තථා පවත්තං වා යං කිඤ්චි චිත්තචෙතසිකරාසිං. වොහාරන්ති චොදනාවසප්පවත්තවචනං. පණ්ණත්තින්ති චොදනාවසප්පවත්තං මනසා පරිකප්පිතං නාමපණ්ණත්තිං. අත්තාදානං ගහෙත්වාති චොදනං මනසා ගහෙත්වා. තං අධිකරණන්ති තං ගාහලක්ඛණං අධිකරණං. නිරුජ්ඣති චෙතනාය ඛණිකත්තා, සා ච සමථප්පත්තා හොතීති එවමෙත්ථ අනිට්ඨප්පසඞ්ගො වෙදිතබ්බො. එවං උපරිපි ‘‘තුණ්හී හොතී’’ති ඉමිනා වොහාරවචනස්ස නිරොධං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘තං අධිකරණං සමථප්පත්තං භවිස්සතී’’ති. ‘‘තස්මා පණ්ණත්ති අධිකරණ’’න්ති අට්ඨකථාසු කතසන්නිට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්සාපි එකච්චෙහි පටික්ඛිත්තභාවං දස්සෙත්වා පුන තම්පි පටිසෙධෙත්වා අට්ඨකථාසු වුත්තපණ්ණත්තියා එව අධිකරණතං සමත්ථෙතුං ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තං පනෙතන්ති පණ්ණත්ති අධිකරණන්ති එතං ගහණං විරුජ්ඣතීති සම්බන්ධො. පාරාජිකාදිආපත්ති එකන්තඅකුසලසභාවා වා අබ්යාකතසභාවා වා හොතීති සඤ්ඤාය ‘‘මෙථුනධම්මපාරාජිකාපත්තී’’තිආදිකං සුත්තං පණ්ණත්තිඅධිකරණවාදෙන විරුජ්ඣතීති දස්සෙතුං උද්ධටං. තෙනාහ ‘‘න හි තෙ…පෙ… අච්චන්තඅකුසලත්තා’’තිආදි. තෙති අට්ඨකථාචරියා.

අමූලකඤ්චෙව තං අධිකරණන්ති එත්ථ අමූලකපාරාජිකමෙව අධිකරණ-සද්දෙන අධිප්පෙතන්ති දස්සෙතුං ‘‘යඤ්චෙත’’න්තිආදි වුත්තං. යස්මා පනාතිආදි පන ඉධාධිප්පෙතාය අමූලකපාරාජිකාපත්තියා එව පණ්ණත්තිභාවො යුජ්ජතීති දස්සෙතුං ආරද්ධං. තත්ථ යාය පණ්ණත්තියාති සභාවතො පරිසුද්ධෙපි පුග්ගලෙ ‘‘පාරාජිකො’’තිආදිනා චොදකෙන පවත්තිතං නාමපණ්ණත්තිං සන්ධාය වදති. පඤ්ඤත්තොති කථිතො. අධිකරණෙ පවත්තත්තාති අවිජ්ජමානෙපි ¶ මනසා ආරොපිතමත්තෙ ආපත්තාධිකරණෙ වාචකභාවෙන පවත්තත්තා.

එවං නාමපණ්ණත්තිවසෙන ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ආපත්තාධිකරණස්ස පඤ්ඤත්තිභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්ථපණ්ණත්තිවසෙනාපි දස්සෙතුං ‘‘යස්මා වාය’’න්තිආදි වුත්තං. පඤ්ඤත්තිමත්තමෙවාති අවිජ්ජමානස්ස විජ්ජමානාකාරෙන මනසා ආරොපිතඅත්ථපණ්ණත්තිමත්තමෙවාති අත්ථො. තඤ්ච ඛො ඉධෙවාති තඤ්ච යථාවුත්තපරියායෙන පණ්ණත්තියා අධිකරණත්තං ඉධෙව ඉමස්මිං එව සික්ඛාපදෙ. එකෙති කෙචි. තං න යුත්තන්ති යං එකච්චෙහි අට්ඨකථාසු වුත්තං, අධිකරණස්ස පණ්ණත්තිභාවං නිසෙධෙත්වා කුසලාදිපරමත්ථභාවං සාධෙතුං ‘‘තං පනෙතං මෙථුනධම්මපාරාජිකාපත්තී’’තිආදිනා පපඤ්චතො දස්සිතො, තං න යුත්තන්ති අත්ථො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ආදිකම්මිකස්සා’’තිආදිනා, තෙන ච තස්මිං වාදෙ යදි ආපත්ති නාම අකුසලා වා අබ්යාකතා වා භවෙය්ය, කථං ආදිකම්මිකස්ස ¶ අනාපත්ති භවෙය්ය? තස්සාපි අකුසලාදීනං උප්පන්නත්තා භගවතො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිතො පට්ඨාය යාව ආපත්තීතිපි න සක්කා වත්තුං, මෙථුනාදීසු අකුසලාදීනං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිතො පුබ්බෙපි සමුප්පත්තිතො. තතො එව අනුපසම්පන්නානම්පි ආපත්තිප්පසඞ්ගො, ගිලානාදීනං උප්පන්නත්තා අනුපඤ්ඤත්තියාපි අනාපත්තිඅභාවප්පසඞ්ගො ච සියා. අථ මතං ‘‘න කෙවලං අකුසලාදි එව, අථ ඛො භගවතා පටික්ඛිත්තභාවං ජානන්තස්ස සමුප්පජ්ජමානා එව අකුසලාදයො ආපත්තී’’ති, තම්පි අසාරං, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිං අජානිත්වා වීතික්කමන්තස්ස මෙථුනාදීසු අනාපත්තිප්පසඞ්ගතො, අකුසලාදිසභාවාය ච ආපත්තියා එකපයොගාදීසු එකත්තාදිපි න සියා. න හි සකලම්පි දිවසං ඉත්ථිං කායතො අමොචෙත්වා ඵුසන්තස්ස එකමෙවාකුසලං උප්පජ්ජති, බහූ වා ඉත්ථියො ඵුසිත්වා අපගච්ඡන්තස්ස බහූනි, යෙනාපත්තියා එකත්තං, බහුත්තං වා සියාති එවමාදිකං අයුත්තිං සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ වත්ථුඤ්චාති වීතික්කමො. තඤ්හි ආපත්තිසම්මුතිපඤ්ඤාපනස්ස ඔකාසට්ඨෙන ‘‘වත්ථූ’’ති වුච්චති. ගොත්තන්ති අදින්නාදානාදිතො බුද්ධිසද්දනිවත්තනට්ඨෙන පරිකප්පිතසාමඤ්ඤාකාරො ගොත්තං. නාමන්ති අවිජ්ජමානනාමපඤ්ඤත්ති. තස්ස පන පාරාජිකන්ති නාමස්ස අත්ථභූතා ආපත්ති අත්ථපඤ්ඤත්ති එවාති දට්ඨබ්බං ¶ . යං පන ‘‘විවාදාධිකරණං සියා කුසල’’න්තිආදි (චූළව. 220; පරි. 303), ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසල’’න්තිආදි (චූළව. 222) ච සුත්තං තෙහි සමුද්ධටං, තම්පි න විවාදාදීනං කුසලාදිභාවස්ස පරියායදෙසිතත්තාති යං එත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානාදිවණ්ණනාය සාරත්ථදීපනියං විරද්ධට්ඨානසොධනත්ථං විත්ථාරතො වුත්තන්ති තත්ථෙව තං ගහෙතබ්බං, සාරත්ථදීපනීකාරකස්ස අකුසලාදිරූපාව ආපත්තීති ලද්ධි, තෙනෙව සො ඉධාපි ‘‘තස්මා පණ්ණත්තිඅධිකරණන්ති අට්ඨකථාසු කතසන්නිට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි තම්පි න යුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘තං පනෙත’න්තිආදිමාහා’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.385-386) එවං අත්තනො ලද්ධිං අට්ඨකථාචරියස්සපි ලද්ධිං කත්වා ගන්ථවිරොධම්පි අනොලොකෙත්වා දස්සෙසි. න හෙත්ථ බුද්ධඝොසාචරියො අට්ඨකථාවාදං අයුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදිමාරභි ‘‘පණ්ණත්තිමත්තමෙව ආපත්තාධිකරණන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති සයමෙව උපරි කථනතො, අථ ඛො දුල්ලද්ධිකානං එකච්චානං තත්ථ විප්පටිපත්තිං දස්සෙත්වා පුන තං පටිසෙධෙතුකාමො ආරභි, තෙනෙව අන්තෙ ‘‘එකෙ’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. විවාදාදීනං කුසලාදිකත්තෙ තංසමථානම්පි තබ්භාවො ආපජ්ජති පරමත්ථෙසු පණ්ණත්තියා සමථායොගාති ආහ ‘‘කුසලාදිසමථෙහී’’ති. පඤ්ඤත්තිසභාවානමෙව චතුන්නං අධිකරණානං සමථෙහි අධිකරණීයතා, න පන කුසලාදිපරමත්ථරූපානං තෙසං තෙසං ඛණිකතාය සයමෙව සමථප්පත්තිතොති හෙට්ඨා සමත්ථිතමත්ථං නිගමනවසෙන දස්සෙන්තෙන ‘‘ඉති ඉමිනා අධිකරණට්ඨෙනා’’ති වුත්තං, තස්ස යථාවුත්තනයෙන ¶ සමථෙහි අධිකරණීයතායාති අත්ථො. ‘‘ඉධෙකච්චො’’ති ඉමිනා ඉධාධිප්පෙතං විවාදං නිවත්තෙති.

අනුවාදොති විපත්තීහි උපවදනා චෙව චොදනා ච. තත්ථ උපවදනා නාම ගරහා, අක්කොසො ච. පඤ්චපීති මාතිකාපරියාපන්නාපත්තියො සන්ධාය වුත්තං. කිච්චයතාති කත්තබ්බතා. සපදානුක්කමනිද්දෙසස්සාති එත්ථ පදානුක්කමනිද්දෙසොති පදභාජනං වුච්චති, තෙන සහිතස්ස සික්ඛාපදස්සාති අත්ථො.

387. අස්සාති කත්තුඅත්ථෙ සාමිවචනන්ති ආහ ‘‘එතෙන චොදකෙනා’’තිආදි. දිට්ඨමූලකෙ පනාති ‘‘දිට්ඨස්ස හොති පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපජ්ජන්තො’’තිආදි ¶ (පාරා. 387) පාළිවාරං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ ඉත්ථියා සද්ධිං රහොනිසජ්ජාදිදස්සනමත්තවසෙන පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපජ්ජන්තො පුග්ගලො තෙන දිට්ඨො, න පන මග්ගෙන මග්ගප්පටිපාදනාදිදස්සනවසෙන. යදි හි තෙන සො තථා දිට්ඨො භවෙය්ය, අසුද්ධසඤ්ඤී එවායං තස්මිං පුග්ගලෙ සියා, අසුද්ධසඤ්ඤාය ච සුද්ධං වා අසුද්ධං වා චොදෙන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො න සියා ‘‘අනාපත්ති සුද්ධෙ අසුද්ධදිට්ඨිස්ස, අසුද්ධෙ අසුද්ධදිට්ඨිස්සා’’තිආදිවචනතො (පාරා. 390). තස්මා ඉත්ථියා සද්ධිං රහොනිසජ්ජාදිමත්තමෙව දිස්වාපි ‘‘සද්ධො කුලපුත්තො, නායං පාරාජිකං ආපජ්ජතී’’ති තස්මිං සුද්ධසඤ්ඤිස්ස වා වෙමතිකස්ස වා ‘‘සුතො මයා පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපජ්ජන්තො’’තිආදිනා නියමෙත්වා චොදෙන්තස්සෙව සඞ්ඝාදිසෙසො, න අසුද්ධසඤ්ඤිස්ස, තස්ස පන දිට්ඨං සුතන්ති මුසාවාදාදිපච්චයා ලහුකාපත්ති එවාති වෙදිතබ්බං. යදි පන සො තස්මිං සුද්ධදිට්ඨිචාවනාධිප්පායොපි දිට්ඨං රහොනිසජ්ජාදිමත්තමෙව වදති, අදිට්ඨං පන මග්ගෙනමග්ගප්පටිපාදනාදිපාරාජිකවත්ථුං වා ‘‘අස්සමණොසී’’තිආදිකං වා න වදති, තස්ස අනාපත්ති. අධිකං වදන්තස්ස පන ආපත්තියෙව ‘‘අදිට්ඨං දිට්ඨ’’න්ති (පාරා. 386-387) වුත්තත්තා. යො පන දිට්ඨෙන රහොනිසජ්ජාදිනා පඨමපාරාජිකෙන අසුද්ධසඤ්ඤී හුත්වා චාවනාධිප්පායො අදින්නාදානං අජ්ඣාපජ්ජන්තො ‘‘දිට්ඨො’’ති වා ‘‘සුතො’’ති වා ආදිං වදති, තස්සාපි න සඞ්ඝාදිසෙසො අසුද්ධෙ අසුද්ධදිට්ඨිතායාති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘යෙන පාරාජිකෙන චොදෙති, තෙන සුද්ධසඤ්ඤාභාවා ආපත්තියෙවා’’ති වදන්ති, ඉදං යුත්තං. තථා හි වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘යෙන පාරාජිකෙන චොදෙති, තං ‘අයං අනජ්ඣාපන්නො’ති ඤත්වා චාවනාධිප්පායෙන…පෙ… සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති. ඉමිනා නයෙන සුතාදිමූලකෙසුපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤත්ර ආගතෙසූති ඔමසවාදාදීසු ආගතෙසු. අවස්සුතොති ¶ තීහිපි ද්වාරෙහි පාරාජිකවත්ථුභූතදුච්චරිතානුවස්සනෙන තින්තො. කසම්බුජාතොති කචවරභූතො, නිස්සාරොති අත්ථො.

කොණ්ඨොති චොරො, දුස්සීලොති අත්ථො. ජෙට්ඨබ්බතිකොති කාළකණ්ණිදෙවීවතෙ නියුත්තො තිත්ථියොති වදති, සා කිර කාළකණ්ණිසිරිදෙවියා ජෙට්ඨාති වුත්තා. යදග්ගෙනාති යෙන කාරණෙන, යත්තකෙනාති අත්ථො ¶ . තදග්ගෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. නො කප්පෙතීතිආදි වෙමතිකභාවදීපනත්ථමෙව වුත්තන්ති මහාපදුමත්ථෙරස්ස අධිප්පායො.

389. එත්ථාති චොදනායං. තජ්ජනීයාදිකම්මං කරිස්සාමීතිආපත්තියා චොදෙන්තස්ස අධිප්පායො කම්මාධිප්පායො නාම. පරිවාසදානාදික්කමෙන ආපත්තිතො වුට්ඨාපෙතුං ආපත්තියා චොදෙන්තස්ස අධිප්පායො වුට්ඨානාධිප්පායො. උපොසථං, පවාරණං වා සඞ්ඝෙ කාතුං අදානත්ථාය ආපත්තියා චොදයතො අධිප්පායො උපොසථපවාරණට්ඨපනාධිප්පායො. අසම්මුඛා…පෙ… දුක්කටන්ති අනුද්ධංසෙන්තස්සපි අක්කොසන්තස්සපි දුක්කටං.

සබ්බත්ථෙවාති සබ්බාසු අට්ඨකථාසු. උපොසථපවාරණානං ඤත්තිකම්මභාවතො ඤත්තියා වත්තමානාය එව උපොසථපවාරණට්ඨපනං හොති, න නිට්ඨිතාය, සා ච ය්ය-කාරෙ පත්තෙ නිට්ඨිතා නාම හොතීති ආහ ‘‘ය්ය-කාරෙ පත්තෙ න ලබ්භතී’’ති.

අනුපාසකොති උපාසකොපි සො භික්ඛු න හොති සරණගමනස්සාපි පටිප්පස්සද්ධත්තාති වදන්ති. ‘‘අනොදිස්ස ධම්මං කථෙන්තස්සා’’ති ඉමිනා ඔදිස්ස කථෙන්තෙන ඔකාසං කාරෙතබ්බන්ති දස්සෙති. ආපත්තිං දෙසෙත්වාති ඔකාසාකාරාපනාපත්තිං දෙසෙත්වා. යං චොදෙති, තස්ස උපසම්පන්නොති සඞ්ඛ්යුපගමනං, තස්මිං සුද්ධසඤ්ඤිතා වෙමතිකතා වා, යෙන පාරාජිකෙන චොදෙති, තස්ස දිට්ඨාදිවසෙන අමූලකතා, චාවනාධිප්පායෙන ‘‘ත්වං පාරාජිකො’’තිආදිනා නියමෙත්වා සම්මුඛා චොදනා චොදාපනා, තස්ස තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

පඨමදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. දුතියදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා

391. නවමෙ මෙත්තියං භික්ඛුනින්ති ලිඞ්ගනාසනාය නාසිතායපි තස්සා භූතපුබ්බවොහාරං ගහෙත්වා ¶ වුත්තං. අඤ්ඤභාගස්සාති ථෙරස්ස මනුස්සජාතිභික්ඛුභාවතො අඤ්ඤස්ස තිරච්ඡානජාතිඡගලකභාවසඞ්ඛාතස්ස කොට්ඨාසස්ස. ඉදන්ති සාමඤ්ඤතො නපුංසකලිඞ්ගෙන වුත්තං, අයං ¶ ඡගලකොති අත්ථො. අඤ්ඤභාගොති යථාවුත්තතිරච්ඡානජාතිඡගලකභාවසඞ්ඛාතො අඤ්ඤො කොට්ඨාසො, අඤ්ඤභාගස්ස ඉදන්ති අඤ්ඤභාගියන්ති පඨමවිග්ගහස්ස අත්ථො, අඤ්ඤභාගමත්ථීති දුතියවිග්ගහස්ස, ද්වීහිපි ඡගලකොව වුත්තො. ඉදානි ද්වීහිපි විග්ගහෙහි වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘යො හි සො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යො හි සො ඡගලකො වුත්තො, සො අඤ්ඤස්ස භාගස්ස හොතීති ච අඤ්ඤභාගියසඞ්ඛ්යං ලභතීති ච යොජනා. දුතියවිග්ගහස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සො වා’’තිආදි වුත්තං. අධිකරණන්ති වෙදිතබ්බොති එත්ථාපි යො හි සො ‘‘දබ්බො මල්ලපුත්තො නාමා’’ති ඡගලකො වුත්තො, සොති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තඤ්හි සන්ධායාති ‘‘දබ්බො’’ති නාමකරණස්ස අධිට්ඨානභූතං ඡගලකං සන්ධාය. තෙ භික්ඛූති තෙ අනුයුඤ්ජන්තා භික්ඛූ. ආපත්තියාපි පුග්ගලාධිට්ඨානත්තා ‘‘පුග්ගලානංයෙව ලෙසා’’ති වුත්තං.

393. යා ච සා අවසානෙ…පෙ… චොදනා වුත්තාති ‘‘භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසං අජ්ඣාපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොති සඞ්ඝාදිසෙසෙ සඞ්ඝාදිසෙසදිට්ඨි හොති, තඤ්චෙ පාරාජිකෙන චොදෙතී’’තිආදිං (පාරා. 407) චොදනාභෙදං සන්ධාය වදති. සත්තන්නම්පි ආපත්තීනං පච්චෙකං පාරාජිකත්තාදිසාමඤ්ඤෙපි මෙථුනාදින්නාදානාදිවත්ථුතො, රාගදොසත්තාදිසභාවතො ච විසභාගතාපි අත්ථීති ආහ ‘‘යස්මා පන…පෙ… න හොතී’’ති.

වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සභාගවිසභාගවත්ථුතො’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.393) වුත්තනයෙන. කම්මලක්ඛණං, තංමනසිකාරො ච අවිපන්නකම්මස්ස නිමිත්තතො ඵලූපචාරෙන කම්මන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘තං නිස්සාය උප්පජ්ජනතො’’ති. පරිවාසාදිං නිස්සාය මානත්තාදීනං උප්පජ්ජනතො ‘‘පුරිමං පුරිම’’න්තිආදි වුත්තං.

395. සවත්ථුකං කත්වාති පුග්ගලාධිට්ඨානං කත්වා. දීඝාදිනොති දීඝරස්සාදිලිඞ්ගස්ස. දිට්ඨාදිනොති දිට්ඨපුබ්බාදිනො.

408. එවං තථාසඤ්ඤීති අඤ්ඤස්ස මෙථුනාදිකිරියං දිස්වා ‘‘අයං සො’’ති එවං තථාසඤ්ඤී. අඞ්ගානි පඨමදුට්ඨදොසෙ වුත්තසදිසානි, ඉධ පන කිඤ්චිදෙසං ලෙසමත්තං උපාදියනා අධිකා.

දුතියදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. පඨමසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා

410. දසමෙ ¶ ¶ බහූනන්ති දුබ්බලතාය අරඤ්ඤාදිසෙවාය චිත්තං සමාහිතං කාතුං අසක්කොන්තානං. දුක්ඛස්සන්තකිරියාය තස්මිං අත්තභාවෙ බුද්ධවචනග්ගහණධාරණාදිසඞ්ඛාතං බ්යඤ්ජනපදමෙව පරමං අස්ස, න මග්ගලාභොති පදපරමො. අභිසම්භුණිත්වාති නිප්ඵාදෙත්වා. ධම්මතො අපෙතං උද්ධම්මං. පටික්ඛිත්තමෙවාති ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති (මහාව. 204) වචනතො වුත්තං, ඉදමෙව වචනං සන්ධාය පාළියම්පි ‘‘අට්ඨ මාසෙ’’තිආදි (පාරා. 409) වුත්තං.

තීහි කොටීහීති අසුද්ධමූලෙහි. එත්ථ ච භික්ඛූනං චතූසු කුලෙසු පක්කපිණ්ඩියාලොපභොජනනිස්සිතතාය, මච්ඡමංසභොජනවිරහිතස්ස ච කුලස්ස දුල්ලභතාය තත්ථ ලද්ධෙසු භත්තබ්යඤ්ජනෙසු මච්ඡමංසසංසග්ගසඞ්කාය, දුන්නිවාරණතාය ච භික්ඛූනං සරීරයාපනම්පි න සියාති භගවතා මච්ඡමංසං සබ්බථා අප්පටික්ඛිපිත්වා තීහි කොටීහි අපරිසුද්ධමෙව පටික්ඛිත්තං. යදි හි තං භගවා සබ්බථා පටික්ඛිපෙය්ය, භික්ඛූ මරමානාපි මච්ඡාදිසංසග්ගසඞ්කිතං භත්තං න භුඤ්ජෙය්යුං, තතො තණ්ඩුලධඤ්ඤාදිං පටිග්ගහෙත්වා නිදහිත්වා සයං පචිත්වා භුඤ්ජිතුං තදුපකරණභූතං දාසිදාසං, උදුක්ඛලමුසලාදිකඤ්ච භික්ඛූනං පත්තාදි විය අවස්සං ගහෙතුං අනුජානිතබ්බං සියාති තිත්ථියානං විය ගහට්ඨාවාසො එව සියා, න භික්ඛුආවාසොති වෙදිතබ්බං. ජාලං මච්ඡබන්ධනං. වාගුරා මිගබන්ධනී. කප්පතීති යදි තෙසං වචනෙන සඞ්කා න වත්තති, වට්ටති, න තං වචනං ලෙසකප්පං කාතුං වට්ටති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘යත්ථ ච නිබ්බෙමතිකො හොති, තං සබ්බං කප්පතී’’ති.

පවත්තමංසන්ති ආපණාදීසු පවත්තං වික්කායිකං මතමංසං. භික්ඛූනංයෙව අත්ථාය අකතන්ති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො, භික්ඛූනං අත්ථාය අකතමෙවාති සම්බන්ධිතබ්බං, තස්මා භික්ඛූනඤ්ච මඞ්ගලාදීනඤ්චාති මිස්සෙත්වා කතම්පි න වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන යථාඨිතවසෙන අවධාරණං ගහෙත්වා ‘‘වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං. ‘‘වත්ත’’න්ති ඉමිනා ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති.

කප්පන්ති අසඞ්ඛෙය්යකප්පං, ‘‘ආයුකප්ප’’න්තිපි (සාරත්ථ. ටී. 2.410) කෙචි. මහාකප්පස්ස හි චතුත්ථභාගො අසඞ්ඛෙය්යකප්පො, තතො වීසතිමො භාගො සඞ්ඝභෙදකස්ස ¶ ආයුකප්පන්ති වදන්ති, තං අට්ඨකථාසු කප්පට්ඨකථාය න සමෙති ‘‘කප්පවිනාසෙ එව මුච්චතී’’තිආදි (විභ. අට්ඨ. 809) ¶ වචනතො. බ්රහ්මං පුඤ්ඤන්ති සෙට්ඨං පුඤ්ඤං. කප්පං සග්ගම්හීති එත්ථ පටිසන්ධිපරම්පරාය කප්පට්ඨතා වෙදිතබ්බා.

411. ලද්ධිනානාසංවාසකෙනාති උක්ඛිත්තානුවත්තකභාවෙන භාවප්පධානත්තා නිද්දෙසස්ස. කම්මනානාසංවාසකෙනාති උක්ඛිත්තභාවෙන. ‘‘භෙදාය පරක්කමෙය්යා’’ති විසුං වුත්තත්තා භෙදනසංවත්තනිකස්ස අධිකරණස්ස සමාදාය පග්ගණ්හනතො පුබ්බෙපි පක්ඛපරියෙසනාදිවසෙන සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තස්ස සමනුභාසනකම්මං කාතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. යොපි චායං සඞ්ඝභෙදො හොතීති සම්බන්ධො.

කම්මෙනාති අපලොකනාදිනා. උද්දෙසෙනාති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙන. වොහාරෙනාති තාහි තාහි උපපත්තීහි ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදිනා (අ. නි. 3.10-39, 42; චූළව. 352) වොහාරෙන, පරෙසං පඤ්ඤාපනෙනාති අත්ථො. අනුසාවනායාති අත්තනො ලද්ධියා ගහණත්ථමෙව අනු පුනප්පුනං කණ්ණමූලෙ මන්තසාවනාය, කථනෙනාති අත්ථො. සලාකග්ගාහෙනාති එවං අනුසාවනාය තෙසං චිත්තං උපත්ථම්භෙත්වා අත්තනො පක්ඛෙ පවිට්ඨභාවස්ස සඤ්ඤාණත්ථං ‘‘ගණ්හථ ඉමං සලාක’’න්ති සලාකග්ගාහෙන. එත්ථ ච කම්මමෙව, උද්දෙසො වා සඞ්ඝභෙදෙ පධානං කාරණං, වොහාරාදයො පන සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගාති වෙදිතබ්බා. අබ්භුස්සිතන්ති අබ්භුග්ගතං. අච්ඡෙය්යාති විහරෙය්ය.

‘‘ලජ්ජී රක්ඛිස්සතී’’ති (විසුද්ධි. 1.42; පාරා. අට්ඨ. 1.45) වචනතො ආපත්තිභයෙන ආරොචනං ලජ්ජීනං එව භාරොති ආහ ‘‘ලජ්ජීහි භික්ඛූහී’’ති, අලජ්ජිස්සපි අනාරොචෙන්තස්ස ආපත්තියෙව. අප්පටිනිස්සජ්ජතො දුක්කටන්ති විසුං විසුං වදන්තානං ගණනාය දුක්කටං. පහොන්තෙනාති ගන්තුං සමත්ථෙන, ඉච්ඡන්තෙනාති අත්ථො. ආපත්ති පන අඩ්ඪයොජනබ්භන්තරෙනෙව අගිලානස්ස වසෙන වෙදිතබ්බා.

416. ඤත්තියාදීහි දුක්කටාදිසබ්භාවං සන්ධාය ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්තී’’ති වුත්තං. අස්සාති දෙවදත්තස්ස. අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ සමනුභාසනකම්මස්සෙව අභාවතො ‘‘න හි පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං වීතික්කමන්තස්සා’’ති වුත්තං. සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තෙනෙව හි සමනුභාසනකම්මං අනුඤ්ඤාතං. උද්දිස්ස අනුඤ්ඤාතතොති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රොමන්ථකස්ස රොමන්ථන’’න්තිආදිං ¶ (චූළව. 273) උද්දිස්සානුඤ්ඤාතං සන්ධාය වදති. අනාපත්තියන්ති අනාපත්තිවාරෙ. ආපත්තිං රොපෙතබ්බොති සමනුභාසනාය පාචිත්තියආපත්තිං රොපෙතබ්බො. ආපත්තියෙව න ජාතාති සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති න ජාතා එව.

‘‘න ¶ පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. සචිත්තකන්ති ‘‘න පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති ජානනචිත්තෙන සචිත්තකං. යො විසඤ්ඤී වා භීතො වා වික්ඛිත්තො වා ‘‘පටිනිස්සජ්ජිතබ්බ’’න්තිපි, ‘‘කම්මං කරිස්සතී’’ති වා න ජානාති, තස්ස අනාපත්ති. භෙදාය පරක්කමනං, ධම්මකම්මෙන සමනුභාසනං, කම්මවාචාපරියොසානං, න පටිනිස්සජ්ජාමීති චිත්තෙන අප්පටිනිස්සජ්ජනන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

පඨමසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. දුතියසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා

418. එකාදසමෙ යස්මා උබ්බාහිකාදිසම්මුතිකම්මං බහූනම්පි කාතුං වට්ටති, තස්මා ‘‘න හි සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස කම්මං කරොතී’’ති ඉදං නිග්ගහවසෙන කත්තබ්බකම්මං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අඞ්ගානි පනෙත්ථ භෙදාය පරක්කමනං පහාය අනුවත්තනං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා වුත්තසදිසානෙව ගහෙතබ්බානි.

දුතියසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා

424. ද්වාදසමෙ වම්භනවචනන්ති ගරහවචනං. සට-සද්දො පතිතසද්දෙන සමානත්ථො, තස්ස ච විසෙසනස්ස පරනිපාතොති ආහ ‘‘තත්ථ තත්ථ පතිතං තිණකට්ඨපණ්ණ’’න්ති. කෙනාපීති වාතාදිසදිසෙන උපජ්ඣායාදිනා.

426. චිත්තපරියොනාහො දළ්හකොධොව උපනාහො. තතොපි බලවතරො දුම්මොචනීයො කොධාභිසඞ්ගො. චොදකං පටිප්ඵරණතාති චොදකස්ස ¶ පටිවිරුද්ධො හුත්වා අවට්ඨානං. චොදකං අපසාදනාති වාචාය ඝට්ටනා. පච්චාරොපනාති ‘‘ත්වම්පි සාපත්තිකො’’ති චොදකස්ස ආපත්තිආරොපනා. පටිචරණතාති පටිච්ඡාදනතා. අපදානෙනාති අත්තනො චරියාය. න සම්පායනතාති ‘‘යං ත්වං චොදකො වදෙසි ‘මයා එස ආපත්තිං ආපන්නො දිට්ඨො’ති, ත්වං තස්මිං සමයෙ කිං කරොසි, අයං කිං කරොති, කත්ථ ච ත්වං අහොසි, කත්ථ අය’’න්තිආදිනා නයෙන චරියං පුට්ඨෙන සම්පාදෙත්වා අකථනං.

‘‘යස්ස ¶ සියා ආපත්තී’’ති (මහාව. 134) ඉමිනා නිදානවචනෙන සබ්බාපි ආපත්තියො සඞ්ගහිතාති ආහ ‘‘යස්ස සියා’’තිආදි. අඞ්ගානි චෙත්ථ පඨමසඞ්ඝභෙදසදිසානි, අයං පන විසෙසො යථා තත්ථ භෙදාය පරක්කමනං, ඉධ අවචනීයකරණතා දට්ඨබ්බා.

දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. කුලදූසකසික්ඛාපදවණ්ණනා

431. තෙරසමෙ කීටාගිරීති තස්ස නිගමස්ස නාමං. තඤ්හි සන්ධාය පරතො ‘‘න අස්සජිපුනබ්බසුකෙහි භික්ඛූහි කීටාගිරිස්මිං වත්ථබ්බ’’න්ති වුත්තං, ගාමනිගමතො ච පබ්බාජනං, න ජනපදතො. තෙන පන යොගතො ජනපදොපි ‘‘කීටාගිරි’’ඉච්චෙව සඞ්ඛ්යං ගතොති ආහ ‘‘එවංනාමකෙ ජනපදෙ’’ති.

තත්රාති සාවත්ථියං. ධුරට්ඨානෙති අභිමුඛට්ඨානෙ, ජෙතවනද්වාරසමීපෙති අත්ථො. ද්වීහි මෙඝෙහීති වස්සිකෙන, හෙමන්තිකෙන චාති ද්වීහි මෙඝෙහි. ගණාචරියෙහි ඡහි අධිකතාය ‘‘සමධික’’න්ති වුත්තං.

උදකස්සාති අකප්පියඋදකස්ස ‘‘කප්පියඋදකසිඤ්චන’’න්ති විසුං වක්ඛමානත්තා, තඤ්ච ‘‘ආරාමාදිඅත්ථාය රුක්ඛරොපනෙ අකප්පියවොහාරෙසුපි කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි වට්ටතී’’ති වක්ඛමානත්තා ඉධාපි විභාගං කත්වා කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි ¶ විසුං දස්සිතං. යථා කොට්ටනඛණනාදිකායිකකිරියාපි අකප්පියවොහාරෙ සඞ්ගහිතා, එවං මාතිකාඋජුකරණාදිකප්පියවොහාරෙපීති ආහ ‘‘සුක්ඛමාතිකාය උජුකරණ’’න්ති. එත්ථ පුරාණපණ්ණාදිහරණම්පි සඞ්ගය්හති. මහාපච්චරියවාදොව පමාණත්තා පච්ඡා වුත්තො. අකප්පියවොහාරෙපි එකච්චං වට්ටතීති දස්සෙතුං ‘‘න කෙවලඤ්ච සෙස’’න්තිආදිමාහ. යංකිඤ්චි මාතිකන්ති සුක්ඛං වා අසුක්ඛං වා. තත්ථාති ආරාමාදිඅත්ථාය රුක්ඛරොපනෙ. තථාති කප්පියවොහාරපරියායාදීහි ගන්ථාපනං සන්ධාය වුත්තං. ඉමිනා ච කුලසඞ්ගහත්ථාය ගන්ථාපනාදිපි න වට්ටතීති දස්සෙති.

වත්ථුපූජනත්ථාය සයං ගන්ථනං කස්මා න වට්ටතීති චොදෙන්තො ‘‘නනු චා’’තිආදිමාහ. යථා ආරාමාදිඅත්ථං කප්පියපථවියං සයං රොපෙතුම්පි වට්ටති, තථා වත්ථුපූජනත්ථාය සයං ගන්ථනම්පි කස්මා න වට්ටතීති චොදකස්ස අධිප්පායො. වුත්තන්තිආදි පරිහාරො. අථ ‘‘න පන මහාඅට්ඨකථාය’’න්ති ¶ කස්මා වදති? මහාපච්චරිආදීසු වුත්තම්පි හි පමාණමෙවාති නායං විරොධො, මහාඅට්ඨකථායං අවුත්තස්ස සයං රොපනස්ස තත්ථෙව වුත්තෙන උදකසිඤ්චනෙන සහ සංසන්දනනයදස්සනමුඛෙන පමාණමෙවාති පතිට්ඨාපෙතුං වුත්තත්තා. ‘‘මඤ්ඤෙය්යාසී’’ති පදං ‘‘තං කථ’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථායං අධිප්පායො – කිඤ්චාපි මහාඅට්ඨකථායං සයං රොපනං න වුත්තං, කප්පියඋදකස්ස සයං ආසිඤ්චනං වුත්තමෙව, තස්මා යථා ආරාමාදිඅත්ථාය කප්පියඋදකං සයං සිඤ්චිතුම්පි වට්ටති, තථා වත්ථුපූජනත්ථාය ගන්ථනම්පි කස්මා න වට්ටතීති. තම්පි න විරුජ්ඣතීති යදෙතං වත්ථුපූජනත්ථායපි ගන්ථනාදිං පටික්ඛිපිත්වා ආරාමාදිඅත්ථාය සයං රොපනසිඤ්චනං වුත්තං, තම්පි පාළියා සංසන්දනතො පුබ්බාපරං න විරුජ්ඣති.

තං කථං න විරුජ්ඣතීති ආහ ‘‘තත්ර හී’’තිආදි. තත්රාති රොපනසිඤ්චනවිසයෙ. පුප්ඵාදීහි කුලසඞ්ගහප්පසඞ්ගෙ ‘‘මාලාවච්ඡ’’න්ති විසෙසිතත්තා කුලසඞ්ගහත්ථමෙව රොපනං අධිප්පෙතන්ති විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘මාලාවච්ඡන්ති වදන්තො’’තිආදි. එතං වුත්තන්ති ‘‘මාලාවච්ඡං රොපෙන්තිපි රොපාපෙන්තිපි, සිඤ්චන්තිපි සිඤ්චාපෙන්තිපී’’ති එතං වුත්තං. අඤ්ඤත්ර පනාති ආරාමාදිඅත්ථාය මාලාවච්ඡාදීනං රොපනෙ පන. පරියායොති සයංකරණකාරාපනසඞ්ඛාතො පරියායො වොහාරො අත්ථවිසෙසොති අත්ථො අත්ථි උපලබ්භති ¶ , කුලසඞ්ගහත්ථත්තාභාවාති අධිප්පායො. එවමෙත්ථ පරියායසද්දස්ස කරණකාරාපනවසෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ ‘‘ගන්ථෙන්තිපි ගන්ථාපෙන්තිපී’’ති පාළියං පටික්ඛිත්තගන්ථනගන්ථාපනං ඨපෙත්වා යං පරතො ‘‘එවං ජාන, එවං කතෙ සොභෙය්යා’’තිආදිකප්පියවචනෙහි ගන්ථාපනං වුත්තං, තත්ථ දොසාභාවො සමත්ථිතො හොති, ‘‘ගන්ථෙහී’’ති ආණත්තියා කාරාපනස්සෙව ගන්ථාපනන්ති අධිප්පෙතත්තා. තත්ථ පරියායං ඉධ ච පරියායාභාවං ඤත්වාති තත්ථ ‘‘මාලාවච්ඡං රොපෙන්තී’’තිආදීසු ‘‘මාලාවච්ඡ’’න්ති කුලසඞ්ගහත්ථතාසූචනකස්ස විසෙසනස්ස සබ්භාවතො කරණකාරාපනසඞ්ඛාතපරියායසබ්භාවං. ඉධ ‘‘ගන්ථෙන්තී’’තිආදීසු තථාවිධවිසෙසවචනාභාවතො තස්ස පරියායස්ස අභාවඤ්ච ඤත්වා. තං සුවුත්තමෙවාති වෙදිතබ්බන්ති යොජනා.

සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති අට්ඨකථාසු ආගතනයෙනෙව රොපනාදි, ගන්ථාපනාදි ච සබ්බං වෙදිතබ්බං. න හෙත්ථ සන්දෙහො කාතබ්බොති නිගමෙති.

හරණාදීසූති වත්ථුපූජනත්ථාය හරණාදීසු. කුලිත්ථිආදීනං අත්ථාය හරණතොති කුලිත්ථිආදීනං හරණස්සෙව විසෙසෙත්වා පටික්ඛිත්තත්තාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘හරණාධිකාරෙ හී’’තිආදි. මඤ්ජරීති පුප්ඵගොච්ඡං. වටංසකොති කණ්ණස්ස උපරි පිළන්ධනත්ථං කතපුප්ඵවිකති ¶ , සො ච ‘‘වටංසො’’ති වුච්චති. කණ්ණිකාති බහූනං පුප්ඵානං වා මාලානං වා එකතො බන්ධිතස්ස නාමං, ‘‘කණ්ණාභරණ’’න්තිපි වදන්ති. හාරසදිසන්ති මුත්තාහාරසදිසං.

කප්පියෙනාති කප්පියඋදකෙන. තෙසංයෙව ද්වින්නන්ති කුලදූසනපරිභොගානං ද්වින්නං. දුක්කටන්ති කුලසඞ්ගහත්ථාය සයං සිඤ්චනෙ, කප්පියවොහාරෙන වා අකප්පියවොහාරෙන වා සිඤ්චාපනෙ ච දුක්කටං, පරිභොගත්ථාය පන සයං සිඤ්චනෙ, අකප්පියවොහාරෙන සිඤ්චාපනෙ ච දුක්කටං. පයොගබහුලතායාති සයං කරණෙ, කායපයොගස්ස කාරාපනෙ ච වචීපයොගස්ස ච බහුත්තෙන.

ගන්ථෙන නිබ්බත්තං දාමං ගන්ථිමං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. න වට්ටතීති වත්ථුපූජනත්ථායපි න වට්ටති, දුක්කටන්ති අත්ථො. වට්ටතීති වත්ථුපූජනත්ථාය වට්ටති, කුලසඞ්ගහත්ථාය පන කප්පියවොහාරෙන කාරාපෙන්තස්සාපි දුක්කටමෙව.

නීපපුප්ඵං ¶ නාම කදම්බපුප්ඵං. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘භික්ඛුස්ස වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන.

කදලික්ඛන්ධම්හීතිආදිනා වුත්තං සබ්බමෙව සන්ධාය ‘‘තං අතිඔළාරිකමෙවා’’ති වුත්තං, සබ්බත්ථ කරණෙ, අකප්පියවචනෙන කාරාපනෙ ච දුක්කටමෙවාති අත්ථො. ‘‘පුප්ඵවිජ්ඣනත්ථං කණ්ටකං බන්ධිතුම්පි න වට්ටතී’’ති ඉමස්ස උපලක්ඛණත්තා පුප්ඵදාමොලම්බනාදිඅත්ථාය රජ්ජුබන්ධනාදිපි න වට්ටතීති කෙචි වදන්ති, අඤ්ඤෙ පන ‘‘පුප්ඵවිජ්ඣනත්ථං කණ්ටකන්ති විසෙසිතත්තා තදත්ථං කණ්ටකමෙව බන්ධිතුං න වට්ටති, තඤ්ච අට්ඨකථාපමාණෙනා’’ති වදන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. පුප්ඵපටිච්ඡකං නාම දණ්ඩාදීහි කතං පුප්ඵාධානං, එතම්පි නාගදන්තකම්පි සඡිද්දකමෙව ගහෙතබ්බං. අසොකපිණ්ඩියාති අසොකසාඛානං, පුප්ඵානං වා සමූහෙ. ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියාදීනි පරික්ඛිපිත්වා තෙසඤ්ච රජ්ජුයා ච අන්තරා පුප්ඵප්පවෙසනත්ථාය බන්ධරජ්ජු. ‘‘සිථිලවට්ටිතා වා රජ්ජුවට්ටිඅන්තරෙ පුප්ඵප්පවෙසනත්ථාය එවං බන්ධා’’තිපි වදන්ති.

මත්ථකදාමන්ති ධම්මාසනාදිමත්ථකලම්බකදාමං. තෙසංයෙවාති උප්පලාදීනං එව. වාකෙන වා දණ්ඩකෙන වාති පුප්ඵනාළං ඵාලෙත්වා පුප්ඵෙන එකාබද්ධං ඨිතවාකෙන, දණ්ඩකෙන ච එකබන්ධනෙනෙව, එතෙන පුප්ඵං බීජගාමෙ සඞ්ගහං න ගච්ඡති පඤ්චසු බීජෙසු අප්පවිට්ඨත්තා පණ්ණං විය, තස්මා කප්පියං අකාරාපෙත්වාපි කොපනෙ දොසො නත්ථි. යඤ්ච ඡින්නස්සාපි මකුළස්ස විකසනං, තම්පි අතිතරුණස්ස අභාවා වුඩ්ඪිලක්ඛණං න හොති, පරිණතස්ස පන මකුළස්ස පත්තානං සිනෙහෙ පරියාදානං ගතෙ විසුංභාවො එව විකාසො, තෙනෙව ඡින්නමකුළවිකාසො අච්ඡින්නමකුළවිකාසතො පරිහීනො ¶ , මිලාතයුත්තො වා දිස්සති. යඤ්ච මිලාතස්ස උදකසඤ්ඤොගෙ අමිලානතාපජ්ජනං, තම්පි තම්බුලපණ්ණාදීසු සමානන්ති වුඩ්ඪිලක්ඛණං න හොති, පාළිඅට්ඨකථාදීසු ච න කත්ථචි පුප්ඵානං කප්පියකරණං ආගතං, තස්මා පුප්ඵං සබ්බථා අබීජමෙවාති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. ‘‘පසිබ්බකෙ වියා’’ති වුත්තත්තා පුප්ඵපසිබ්බකෙ වා පසිබ්බකසදිසබන්ධෙ වා යත්ථ කත්ථචි චීවරෙ වා පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. බන්ධිතුං න වට්ටතීති රජ්ජුආදීහි බන්ධනං සන්ධාය වුත්තං, පුප්ඵස්සෙව පන අච්ඡින්නදණ්ඩවාකෙහි බන්ධිතුං වට්ටති එව.

පුප්ඵපටෙ ¶ ච දට්ඨබ්බන්ති පුප්ඵපටං කරොන්තස්ස දීඝතො පුප්ඵදාමස්ස හරණපච්චාහරණවසෙන පූරණං සන්ධාය වුත්තං, තිරියතො හරණං පන වායිමං නාම හොති, න පූරිමං. ‘‘පුරිමට්ඨානං අතික්කාමෙතී’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා පුරිමං පුප්ඵකොටිං ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා පරික්ඛිපනවසෙන පන අතික්කමන්තස්ස ආපත්තියෙව. බන්ධිතුං වට්ටතීති පුප්ඵරහිතාය සුත්තවාකකොටියා බන්ධිතුං වට්ටති. ‘‘එකවාරං හරිත්වා වා පරික්ඛිපිත්වා වා’’ති ඉදං පුබ්බෙ වුත්තචෙතියාදිපරික්ඛෙපං, පුප්ඵපටකරණඤ්ච සන්ධාය වුත්තං.

පරෙහි පූරිතන්ති දීඝතො පසාරිතං. වායිතුන්ති තිරියතො හරිතුං, තං පන එකවාරම්පි න ලබ්භති. පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙනාති අගන්ථිතපුප්ඵානි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසාපෙත්වාපි ඨපෙන්තෙන. ඝටිකදාමඔලම්බකොති හෙට්ඨාභාගෙ ඝටිකාකාරයුත්තො, දාරුඝටිකාකාරො වා ඔලම්බකො. සුත්තමයං ගෙණ්ඩුකං නාම. සබ්බත්ථාති ගන්ථිමාදීසු සබ්බත්ථ.

රෙචකන්ති අභිනයං, ‘‘එවං නච්චාහී’’ති නටනාකාරදස්සනන්ති අත්ථො, ‘‘චක්කං විය අත්තානං භමාපන’’න්තිපි කෙචි. ආකාසෙයෙව කීළන්තීති ‘‘අයං සාරී අසුකපදං මයා නීතා’’ති එවං මුඛෙනෙව උභොපි වදන්තා කීළන්ති. ජූතඵලකෙති ජූතමණ්ඩලෙ. පාසකකීළායාති ද්වින්නං තිවඞ්ගුලප්පමාණානං දාරුදන්තාදිමයානං පාසකානං චතූසු පස්සෙසු එකකාදිවසෙන බින්දූනි කත්වා ඵලකෙ ඛිපිත්වා උපරිභාගෙ දිට්ඨබින්දූනං වසෙන සාරියො අපනෙත්වා කීළනකජූතකීළාය.

මඤ්ජට්ඨි නාම මඤ්ජට්ඨරුක්ඛසාරකසාවං. සලාකහත්ථන්ති නාළිකෙරහීරාදීනං කලාපස්සෙතං නාමං. පාළියං ථරුස්මින්ති ඛග්ගෙ. උස්සෙළෙන්තීති මුඛෙන උස්සෙළනසද්දං පමුඤ්චන්ති, මහන්තං අබ්යත්තසද්දං පවත්තෙන්තීති අත්ථො. අප්ඵොටෙන්තීති ද්විගුණිතවාමහත්ථෙ දක්ඛිණහත්ථෙන තාළෙත්වා සද්දං කරොන්ති. මුඛඩිණ්ඩිමන්ති මුඛභෙරී.

432. තෙසන්ති ¶ සමාසෙ ගුණීභූතානි පබ්බානිපි පරාමසති. බොන්දොති ලොලො, මන්දධාතුකොති අත්ථො. භකුටිං කත්වාති භමුකභෙදං කත්වා. නෙලාති නිද්දොසා.

433. පාළියං ¶ ‘‘සාරිපුත්තා’’ති ඉදං එකසෙසනයෙන සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානානං උභින්නං ආලපනං, තෙනෙව බහුවචනනිද්දෙසො කතො.

435. අට්ඨාරස වත්තානීති ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බ’’න්තිආදීනි ‘‘න භික්ඛූහි සම්පයොජෙතබ්බ’’න්ති පරියොසානානි කම්මක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 7) ආගතානි අට්ඨාරස වත්තානි. න පන්නලොමාති න පතිතමානලොමා, අනනුකූලවත්තිනොති අත්ථො.

437. පරසන්තකං දෙති දුක්කටමෙවාති විස්සාසගාහෙන දානං සන්ධාය වුත්තං. ථුල්ලච්චයන්ති එත්ථ භණ්ඩදෙය්යම්පි හොති එව.

තඤ්ච ඛො වත්ථුපූජනත්ථායාති මාතාපිතූනම්පි පුප්ඵං දෙන්තෙන වත්ථුපූජනත්ථායෙව දාතබ්බන්ති දස්සෙති. මණ්ඩනත්ථාය පන සිවලිඞ්ගාදිපූජනත්ථායාති එත්තකමෙව වුත්තත්තා ‘‘ඉමං වික්කිණිත්වා ජීවිස්සන්තී’’ති මාතාපිතූනං දාතුං වට්ටති, සෙසඤාතීනං පන තාවකාලිකමෙව දාතුං වට්ටති. ඤාතිසාමණෙරෙහෙවාති තෙසං ගිහිකම්මපරිමොචනත්ථං වුත්තං. ඉතරෙති අඤ්ඤාතකා, තෙහිපි සාමණෙරෙහි ආචරියුපජ්ඣායානං වත්තසීසෙන හරිතබ්බං. චූළකන්ති උපඩ්ඪභාගතොපි උපඩ්ඪං.

සාමණෙරා…පෙ… ඨපෙන්තීති අරක්ඛිතාගොපිතං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති මග්ගෙ වා චෙතියඞ්ගණෙ වා. ‘‘සාමණෙරෙහි දාපෙතුං න ලභන්තී’’ති ඉදං සාමණෙරෙහි ගිහීනං කම්මං කාරිතං විය හොතීති වුත්තං, න පන පුප්ඵදානං හොතීති සාමණෙරානම්පි න වට්ටනතො. වුත්තඤ්ච ‘‘සයමෙවා’’තිආදි. ‘‘අවිසෙසෙන වුත්ත’’න්ති ඉමිනා සබ්බෙසම්පි න වට්ටතීති දස්සෙති.

ඛීණපරිබ්බයානන්ති ආගන්තුකෙ සන්ධාය වුත්තං. පරිච්ඡින්නෙසුපි රුක්ඛෙසු ‘‘ඉධ ඵලානි සුන්දරානී’’තිආදිං වදන්තෙන කුලසඞ්ගහො කතො නාම හොතීති ආහ ‘‘එවං පන න වත්තබ්බ’’න්ති.

රුක්ඛච්ඡල්ලීති රුක්ඛත්තචො. අභාජනීයත්තා ගරුභණ්ඩං වුත්තං. වුත්තනයෙනාති පණ්ණදානම්පි පුප්ඵඵලාදීසු වුත්තනයෙන කුලසඞ්ගහො හොතීති දස්සෙති.

පුබ්බෙ ¶ වුත්තප්පකාරන්ති මම වචනෙන භගවතො පාදෙ වන්දථාතිආදිනා වුත්තප්පකාරසික්ඛාපදෙ පඨමං වුත්තං. ‘‘පක්කමතායස්මා’’ති ඉදං පබ්බාජනීයකම්මවසෙන ¶ වුත්තං. පුන ‘‘පක්කමතායස්මා’’ති ඉදම්පි පබ්බාජනීයකම්මකතස්ස වත්තවසෙන වුත්තං. එත්ථ ච අස්සජිපුනබ්බසුකෙහි ආචරියෙසු අනෙකවිධෙසු අනාචාරෙසු පඤ්ඤපෙතබ්බා ආපත්තියො සික්ඛාපදන්තරෙසු පඤ්ඤත්තා එවාති තා ඉධ අපඤ්ඤපෙත්වා කුලදූසකානං පබ්බාජනීයකම්මවසෙන නිග්ගහං කාතුං තත්ථෙව සම්මා අවත්තිත්වා කාරකසඞ්ඝං ඡන්දගාමිතාදීහි පාපෙන්තානං සමනුභාසනාය සඞ්ඝාදිසෙසං ආරොපිතඤ්ච ඉදං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පඨමසඞ්ඝභෙදසදිසානෙවාති එත්ථ අඞ්ගෙසුපි යථා තත්ථ පරක්කමනං, එවමිධ ඡන්දාදීහි පාපනං දට්ඨබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

කුලදූසකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනවණ්ණනා

442. ඉතරෙ පන යාවතතියකාති වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. යො හි ජරො එකස්මිං දිවසෙ ආගන්ත්වාපි ගතො අනන්තරෙසු ද්වීසු දිවසෙසු අනුප්පජ්ජිත්වා තතියෙ දිවසෙ උප්පජ්ජති, සො තතියකො. යො පන තතියෙපි අනුප්පජ්ජිත්වා චතුත්ථෙ එව දිවසෙ උප්පජ්ජති, සො චතුත්ථකො චාති වුච්චති. තං සන්ධායාහ ‘‘යථා තතියෙ’’තිආදි. ‘‘අකාමෙන අවසෙනා’’ති ඉමිනා අප්පටිකම්මකරණං නාම යස්මා අලජ්ජිලක්ඛණං, සග්ගමොක්ඛාවරණඤ්ච, තස්මා ආපන්නො පුග්ගලො ‘‘පච්ඡා පරිවසිස්සාමී’’ති වික්ඛිපිතුං න ලභති, සඞ්ඝෙන ච අනිච්ඡන්තස්සෙව පරිවාසො දාතබ්බොති දස්සෙති. පාළියං චිණ්ණමානත්තො භික්ඛු…පෙ… අබ්භෙතබ්බොති එත්ථ යො භික්ඛු චිණ්ණමානත්තො, සො භික්ඛු අබ්භෙතබ්බොති එවං භික්ඛුසද්දද්වයස්ස යොජනා වෙදිතබ්බා. තෙ ච භික්ඛූ ගාරය්හාති ඌනභාවං ඤත්වා අබ්භෙන්ති, දුක්කටාපජ්ජනෙන ගරහිතබ්බා. සාමීචීති වත්තං.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

තෙරසකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.