📜

4. සමථක්ඛන්ධකො

සතිවිනයකථාදිවණ්ණනා

195. සමථක්ඛන්ධකෙ ඛීණාසවස්ස විපුලසතිං නිස්සාය දාතබ්බො විනයො චොදනාදිඅසාරුප්පානං විනයනුපායො සතිවිනයො.

196. චිත්තවිපරියාසකතොති කතචිත්තවිපරියාසො. ගග්ගං භික්ඛුං…පෙ… චොදෙන්තීති එත්ථ පන උම්මත්තකස්ස ඉදං උම්මත්තකං, අජ්ඣාචිණ්ණං. තදෙව චිත්තවිපරියාසෙන කතන්ති චිත්තවිපරියාසකතං. තෙන උම්මත්තකෙන චිත්තවිපරියාසකතෙන අජ්ඣාචිණ්ණෙන අනාචාරෙන ආපන්නාය ආපත්තියා ගග්ගං භික්ඛුං චොදෙන්තීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. පඨමං මූළ්හො හුත්වා පච්ඡා අමූළ්හභාවං උපගතස්ස දාතබ්බො විනයො අමූළ්හවිනයො.

202. ධම්මවාදීනං යෙභුය්යභාවසම්පාදිකා කිරියා යෙභුය්යසිකාති ඉමස්මිං අත්ථෙ ස-කාරාගමසහිතො ඉක-පච්චයන්තොයං සද්දොති දස්සෙතුං ආහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. තත්ථ යස්සා කිරියායාති ගූළ්හකවිවට්ටකාදිනා සලාකග්ගාහාපකකිරියාය. යෙභුය්යභාවං නිස්සිතසමථකිරියා යෙභුය්යසිකාති එවං යෙභුය්යසිකාසද්දස්ස අත්ථො ගහෙතබ්බො. එවඤ්හි අයං අධිකරණසමථො නාම හොති. යථාවුත්තසලාකග්ගාහෙන හි ධම්මවාදීනං යෙභුය්යභාවෙ සිද්ධෙ පච්ඡා තං යෙභුය්යභාවං නිස්සායෙව අධිකරණවූපසමො හොති, න ධම්මවාදීනං බහුතරභාවසාධකකිරියාමත්තෙන.

207. ‘‘සෙසමෙත්ථ තජ්ජනීයාදීසු වුත්තනයමෙවා’’ති එතෙන තජ්ජනීයාදිසත්තකම්මානි විය ඉදම්පි තස්සපාපියසිකාකම්මං අසුචිභාවාදිදොසයුත්තස්ස, සඞ්ඝස්ස ච විනිච්ඡයෙ අතිට්ඨමානස්ස කත්තබ්බං විසුං එකං නිග්ගහකම්මන්ති දස්සෙති. එතස්මිඤ්හි නිග්ගහකම්මෙ කතෙ සො පුග්ගලො ‘‘අහං සුද්ධො’’ති අත්තනො සුද්ධියා සාධනත්ථං සඞ්ඝමජ්ඣං ඔතරිතුං, සඞ්ඝො චස්ස විනිච්ඡයං දාතුං න ලභති, තං කම්මකරණමත්තෙනෙව ච තං අධිකරණං වූපසන්තං හොති.

කථං පනෙතං කම්මං පටිප්පස්සම්භතීති? කෙචි පනෙත්ථ ‘‘සො තථා නිග්ගහිතො නිග්ගහිතොව හොති, ඔසාරණං න ලභති. තෙනෙව පාළියං ඔසාරණා න වුත්තා’’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පාළියං න උපසම්පාදෙතබ්බන්තිආදිනා සම්මාවත්තනස්ස වුත්තත්තා සම්මාවත්තිත්වා ලජ්ජිධම්මෙ ඔක්කන්තස්ස ඔසාරණා අවුත්තාපි තජ්ජනීයාදීසු විය නයතො කම්මවාචං යොජෙත්වා ඔසාරණා කාතබ්බා එවා’’ති වදන්ති, ඉදං යුත්තං. තෙනෙව අට්ඨකථායං වක්ඛති ‘‘සචෙ සීලවා භවිස්සති, වත්තං පරිපූරෙත්වා පටිප්පස්සද්ධිං ලභිස්සති. නො චෙ, තථානාසිතකොව භවිස්සතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 238). තස්සපාපියසිකාකම්මන්ති ච අලුත්තසමාසොයෙව. තෙනාහ ‘‘ඉදං හී’’ති ආදි.

සතිවිනයකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධිකරණකථාවණ්ණනා

215. විරූපතො විපරිණාමට්ඨෙන චිත්තං දුක්ඛං විපච්චතීති ආහ ‘‘චිත්තදුක්ඛත්ථං වොහාරො’’තිආදි. උපවදනාති චොදනා. තත්ථෙවාති අනුවදනෙ.

ආදිතො පට්ඨාය ච තස්ස තස්ස කම්මස්ස විඤ්ඤාතත්තාති විත්ථාරතො ආගතකම්මවග්ගස්ස ආදිතො පට්ඨාය වණ්ණනාමුඛෙන විඤ්ඤාතත්තා විනිච්ඡයො භවිස්සතීති යොජනා.

216. පාළියං අජ්ඣත්තං වාති අත්තනි වා අත්තනො පරිසාය වා. බහිද්ධා වාති පරස්මිං වා පරස්ස පරිසාය වා. අනවස්සවායාති අනුප්පාදාය.

220. ‘‘විවාදාධිකරණං කුසලං අකුසලං අබ්යාකත’’න්ති ඉදං පුච්ඡාවචනං. විවාදාධිකරණං සියා කුසලන්තිආදි විසජ්ජනං. එස නයො සෙසෙසුපි.

222. සම්මුතිසභාවායපි ආපත්තියා කාරණූපචාරෙන අකුසලාබ්යාකතභාවෙන වුච්චමානෙ කුසලස්සාපි ආපත්තිකාරණත්තා තදුපචාරෙන ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්ති වත්තබ්බං භවෙය්ය , තථා අවත්වා ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති එවංවචනස්ස කාරණං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ සන්ධායභාසිතවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. එත්ථ චායමධිප්පායො – යදි හි ආපත්ති නාම පරමත්ථධම්මසභාවා භවෙය්ය, තදා ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසල’’න්තිආදිවචනං යුජ්ජෙය්ය. යස්මා දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථාදීසු දස්සිතදොසප්පසඞ්ගතො පරමත්ථසභආවතා න යුත්තා, එකන්තසම්මුතිසභාවා එව සා හොති, තස්මා ‘‘සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්තිපි නිප්පරියායතො න වත්තබ්බා. යදි පන අකුසලඅබ්යාකතධම්මසමුට්ඨිතත්තමෙව උපාදාය පරියායතො ‘‘සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්ති වුත්තං. තදා කුසලධම්මසමඋට්ඨිතත්තම්පි උපාදාය පරියායතො ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්තිපි වත්තබ්බං භවෙය්ය. යතො චෙතං වචනං ආපත්තියා අකුසලාබ්යාකතූපචාරාරහත්තස්ස කුසලූපචාරානාරහත්තස්ස විසුං කාරණසබ්භාවං සන්ධාය භාසිතං, තස්මා යං තං කාරණවිසෙසං සන්ධාය ඉදං භාසිතං, තස්ස වසෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉදානි පන යො අඞ්ගප්පහොනකචිත්තමෙව සන්ධාය ආපත්තියා අකුසලාදිභාවො වුත්තො, නාඤ්ඤං විසෙසකාරණං සන්ධායාති ගණ්හෙය්ය, තස්ස ගාහෙ දොසං දස්සෙන්තො ‘‘යස්මිං හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පථවීඛණනාදිකෙති පථවීඛණනාදිනිමිත්තෙ පණ්ණත්තිවජ්ජෙ. ආපත්තාධිකරණෙ කුසලචිත්තං අඞ්ගන්ති පණ්ණත්තිං අජානිත්වා කුසලචිත්තෙන චෙතියඞ්ගණාදීසු භූමිසොධනාදිවසෙන පථවීභූතගාමවිකොපනාදිකාලෙ කුසලචිත්තං කාරණං හොති. තස්මිං සතීති තස්මිං ආපත්තාධිකරණෙ විජ්ජමානෙ කුසලචිත්තසමුට්ඨිතත්තෙන කුසලවොහාරාරහාය ආපත්තියා විජ්ජමානායාති අධිප්පායො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.222) පන ‘‘තස්මිං සතී’’ති ඉමස්ස ‘‘තස්මිං කුසලචිත්තෙ ආපත්තිභාවෙන ගහිතෙ’’ති අත්ථො වුත්තො, තං න යුජ්ජති ‘‘යස්මි’’න්ති ය-සද්දෙන පරාමට්ඨස්සෙව ආපත්තාධිකරණස්ස ‘‘තස්මි’’න්ති පරාමසිතබ්බතො.

න සක්කා වත්තුන්ති යදි සම්මුතිසභාවායපි ආපත්තියා අකුසලාදිසමුට්ඨිතත්තෙන අකුසලාදිවොහාරො කරීයති, තදා කුසලවොහාරොපි කත්තබ්බොති ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති න සක්කා වත්තුං, අඤ්ඤථා අකුසලාදිභාවොපිස්ස පටික්ඛිපිතබ්බොති අධිප්පායො. තස්මාති යස්මා කුසලාදීනං තිණ්ණං සමානෙපි ආපත්තියා අඞ්ගප්පහොනකත්තෙ කුසලවොහාරොව ආපත්තියා පටික්ඛිත්තො, න අකුසලාදිවොහාරො, තස්මා නයිදං අඞ්ගප්පහොනකං චිත්තං සන්ධාය වුත්තන්ති ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති ඉදං ආපත්තියා සමුට්ඨාපකත්තෙන අඞ්ගප්පහොනකං කාරණභූතං චිත්තමත්තං සන්ධාය න වුත්තං , අඤ්ඤථා ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්තිපි වත්තබ්බතොති අධිප්පායො. එතෙන ආපත්තියා අකුසලාදිභාවොපි කෙනචි නිමිත්තෙන පරියායතොව වුත්තො, න පරමත්ථතොති දස්සෙති. යථාහ ‘‘යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං කුසලං, ඉතරෙහි ඉතර’’න්ති.

ඉදං පනාතිආදීසු අයං අධිප්පායො – ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්ති ඉදඤ්හි යං කිඤ්චි කදාචි කත්ථචි කාරණං භවන්තං අනියතකාරණං සන්ධාය වුත්තං න හොති. යං පන සබ්බසික්ඛාපදෙසු ආපත්තියා කාරණං භවිතුමරහති, ඉදමෙව කාරණං සන්ධාය වුත්තං. අකුසලඤ්හි පණ්ණත්තිං ඤත්වා වීතික්කමන්තස්ස සබ්බාපත්තියා කාරණං හොති, ලොකවජ්ජාපත්තියා පන පණ්ණත්තිං අජානන්තස්සපි කාරණං හොති. කෙවලං පණ්ණත්තිවජ්ජාපත්තීසු කුසලාබ්යාකතචිත්තපවත්තික්ඛණෙ එව අකුසලං න වත්තති, තදඤ්ඤත්ථ සයමෙව පවත්තති. අබ්යාකතං පන කායවචීභූතං කුසලාකුසලාදීනං පවත්තික්ඛණෙ නිරොධසමාපන්නස්ස සහසෙය්යාපත්තියන්ති සබ්බාපත්තියා අඞ්ගමෙව හොති ඡන්නං ආපත්තිසමුට්ඨානානං කායවාචඞ්ගවිරහිතත්තාභාවා. තස්මා ඉමෙසං අකුසලාබ්යාකතානං සබ්බාපත්තිමූලකත්තමෙව සන්ධාය ඉදං ආපත්තියා අකුසලත්තං, අබ්යාකතත්තඤ්ච වුත්තං. යත්ථ පන පථවීඛණනාදීසු කුසලම්පි ආපත්තියා කාරණං හොති, තත්ථාපි ආපත්තියා තදුපචාරෙන කුසලත්තවොහාරො අයුත්තො සාවජ්ජානවජ්ජානං එකත්තවොහාරස්ස විරුද්ධත්තා. යදග්ගෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධා, තදග්ගෙන කාරණකාරියවොහාරොපි නෙසං අයුත්තො. තස්මා තත්ථ විජ්ජමානම්පි කුසලං අබ්බොහාරිකං, කායවචීද්වාරමෙව ආවෙණිකං කාරණන්ති.

තත්ථ එකන්තතො අකුසලමෙවාති අකුසලචිත්තෙන සමුට්ඨහනතො කාරණූපචාරතො එවං වුත්තං. තත්ථාති ලොකවජ්ජෙ. විකප්පො නත්ථීති සියා-සද්දස්ස විකප්පනත්ථතං දස්සෙති. අකුසලං හොතීති අකුසලසමුට්ඨිතාය කාරණූපචාරෙන අකුසලං හොති. සහසෙය්යාදිවසෙන ආපජ්ජනතොඅබ්යාකතං හොතීති ඉත්ථියාදීහි සහ පිට්ඨිපසාරණවසප්පවත්තකායද්වාරසඞ්ඛාතරූපාබ්යාකතවසෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බතො කාරණූපචාරෙනෙව ආපත්ති අබ්යාකතං හොති. තත්ථාති තස්මිං පණ්ණත්තිවජ්ජාපත්තාධිකරණෙ. සඤ්චිච්චාසඤ්චිච්චවසෙනාති පණ්ණත්තිං ඤත්වා, අඤ්ඤත්වා ච ආපජ්ජනවසෙන ඉමං විකප්පභාවං සන්ධාය අකුසලත්තඅබ්යාකතත්තසඞ්ඛාතං යථාවුත්තං ඉමං විකප්පසභාවං සන්ධාය ඉදං වචනං වුත්තං.

යදි එවං අසඤ්චිච්චාපජ්ජනපක්ඛෙ කුසලෙනාපි ආපජ්ජනතො තම්පි විකප්පං සන්ධාය ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්තිපි කස්මා න වුත්තන්ති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. ‘‘අචිත්තකාන’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං සමුට්ඨානවසෙන විභාවෙතුං ‘‘එළකලොමපදසොධම්මාදිසමුට්ඨානානම්පී’’ති වුත්තං. අචිත්තකසමුට්ඨානානං ‘‘කුසලචිත්තං ආපජ්ජෙය්යා’’ති එතෙන සාවජ්ජභූතාය ආපත්තියා කාරණූපචාරෙනාපි අනවජ්ජභූතකුසලවොහාරො අයුත්තොති දස්සෙති. ‘‘න ච තත්ථා’’තිආදිනා කුසලස්ස ආපත්තියා කාරණත්තං විජ්ජමානම්පි තථා වොහරිතුං අයුත්තන්ති පටික්ඛිපිත්වා කායවාචාසඞ්ඛාතං අබ්යාකතස්සෙව කාරණත්තං දස්සෙති. තත්ථ චලිතප්පවත්තානන්ති චලිතානං, පවත්තානඤ්ච. චලිතො හි කායො, පවත්තා වාචා. එත්ථ ච කායවාචානමඤ්ඤතරමෙව අඞ්ගං. තඤ්ච…පෙ… අබ්යාකතන්ති එවං අබ්යාකතස්ස ආපත්තිකාරණභාවෙනෙව වුත්තත්තා. ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්ති ඉදං කාරණූපචාරෙන පරියායතො වුත්තං, න නිප්පරියායතොති සිජ්ඣති.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළව. 3.222) ආපත්තියා නිප්පරියායතොව අකුසලාදිසභාවතං සමත්ථෙතුං බහුං පපඤ්චිතං, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථායමෙව පටික්ඛිත්තත්තා. තෙනෙවෙත්ථාපි ‘‘යං චිත්තං ආපත්තියා අඞ්ගං හොතී’’තිආදිනා අකුසලචිත්තස්සාපි ආපත්තියා කාරණත්තෙන භින්නතාව දස්සිතා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා දස්සිතමෙවාති ඉධ න විත්ථාරයිම්හ. එවං වීතික්කමතො යො වීතික්කමොති එත්ථ අකුසලචිත්තෙන ඤත්වා වීතික්කමන්තස්ස කායවචීවීතික්කමසමුට්ඨිතා ආපත්තිවීතික්කමොති වුත්තො. එස නයො අබ්යාකතවාරෙපි.

අධිකරණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධිකරණවූපසමනසමථකථාදිවණ්ණනා

228. පාළියං විවාදාධිකරණං එකං සමථං අනාගම්මාතිආදි පුච්ඡා. සියාතිආදි විස්සජ්ජනං. සියාතිස්ස වචනීයන්ති එතෙනෙව වූපසමං සියාති වත්තබ්බං භවෙය්යාති අත්ථො. සම්මුඛාවිනයස්මින්ති සම්මුඛාවිනයත්තස්මින්ති භාවප්පධානො නිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. එවං සබ්බවාරෙසු. ‘‘කාරකො උක්කොටෙතී’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං, යස්ස කස්සචි උක්කොටෙන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. උබ්බාහිකාය ඛීයනකෙ පාචිත්තියං න වුත්තං තත්ථ ඡන්දදානස්ස නත්ථිතාය.

235. වණ්ණාවණ්ණායො කත්වාති ඛුද්දකමහන්තෙහි සඤ්ඤාණෙහි යුත්තායො කත්වා. තෙනාහ ‘‘නිමිත්තසඤ්ඤං ආරොපෙත්වා’’ති.

242. කිච්චාධිකරණං …පෙ… සම්මතීති එත්ථ සම්මුඛාවිනයෙන අපලොකනාදිකම්මං සම්පජ්ජතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අධිකරණවූපසමනසමථකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සමථක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.