📜

13. දානලක්ඛණාදිවිනිච්ඡයකථා

69. එවං රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි දානවිස්සාසග්ගාහලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘දානවිස්සාසග්ගාහෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ දීයතෙ දානං, චීවරාදිවත්ථුං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අලොභප්පධානො කාමාවචරකුසලකිරියචිත්තුප්පාදො. සසනං සාසො, සසු හිංසායන්ති ධාතු, හිංසනන්ති අත්ථො, විගතො සාසො එතස්මා ගාහාති විස්සාසො. ගහණං ගාහො, විස්සාසෙන ගාහො විස්සාසග්ගාහො. විසෙසනෙ චෙත්ථ කරණවචනං, විස්සාසවසෙන ගාහො, න ථෙය්යචිත්තවසෙනාති අත්ථො. ලච්ඡතෙති ලාභො, චීවරාදිවත්ථු, තස්ස ලාභස්ස. පරිණමියතෙ පරිණාමනං, අඤ්ඤෙසං අත්ථාය පරිණතස්ස අත්තනො, අඤ්ඤස්ස වා පරිණාමනං, දාපනන්ති අත්ථො. දානවිස්සාසග්ගාහෙහි ලාභස්ස පරිණාමනන්ති එත්ථ උද්දෙසෙ සමභිනිවිට්ඨස්ස ‘‘දාන’’න්ති පදස්ස අත්ථවිනිච්ඡයො තාව පඨමං එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. අත්තනො සන්තකස්ස චීවරාදිපරික්ඛාරස්ස දානන්ති සම්බන්ධො. යස්ස කස්සචීති සම්පදානනිද්දෙසො, යස්ස කස්සචි පටිග්ගාහකස්සාති අත්ථො.

යදිදං ‘‘දාන’’න්ති වුත්තං, තත්ථ කිං ලක්ඛණන්ති ආහ ‘‘තත්රිදං දානලක්ඛණ’’න්ති. ‘‘ඉදං තුය්හං දෙමී’’ති වදතීති ඉදං තිවඞ්ගසම්පන්නං දානලක්ඛණං හොතීති යොජනා. තත්ථ ඉදන්ති දෙය්යධම්මනිදස්සනං. තුය්හන්ති පටිග්ගාහකනිදස්සනං. දෙමීති දායකනිදස්සනං. දදාමීතිආදීනි පන පරියායවචනානි. වුත්තඤ්හි ‘‘දෙය්යදායකපටිග්ගාහකා විය දානස්සා’’ති, ‘‘තිණ්ණං සම්මුඛීභාවා කුසලං හොතී’’ති ච. ‘‘වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්සා’’ති ඉදං පන එකදෙසලක්ඛණකථනමෙව, කිං එවං දීයමානං සම්මුඛායෙව දින්නං හොති, උදාහු පරම්මුඛාපීති ආහ ‘‘සම්මුඛාපි පරම්මුඛාපි දින්නංයෙව හොතී’’ති. තුය්හං ගණ්හාහීතිආදීසු අයමත්ථො – ‘‘ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙමී’’ති වුත්තසදිසං හොති, තස්මා මුඛ්යතො දින්නත්තා සුදින්නං හොති, ‘‘ගණ්හාමී’’ති ච වුත්තෙ මුඛ්යතො ගහණං හොති, තස්මා සුග්ගහිතං හොති. ‘‘තුය්හං මය්හ’’න්ති ඉමානි පන පටිග්ගාහකපටිබන්ධතාකරණෙ වචනානි. තව සන්තකං කරොහීතිආදීනි පන පරියායතො දානග්ගහණානි, තස්මා දුදින්නං දුග්ගහිතඤ්ච හොති. ලොකෙ හි අපරිච්චජිතුකාමාපි පුන ගණ්හිතුකාමාපි ‘‘තව සන්තකං හොතූ’’ති නිය්යාතෙන්ති යථා තං කුසරඤ්ඤො මාතු රජ්ජනිය්යාතනං. තෙනාහ ‘‘නෙව දාතා දාතුං ජානාති, න ඉතරො ගහෙතු’’න්ති. සචෙ පනාතිආදීසු පන දායකෙන පඤ්ඤත්තියං අකොවිදතාය පරියායවචනෙ වුත්තෙපි පටිග්ගාහකො අත්තනො පඤ්ඤත්තියං කොවිදතාය මුඛ්යවචනෙන ගණ්හාති, තස්මා ‘‘සුග්ගහිත’’න්ති වුත්තං.

සචෙ පන එකොතිආදීසු පන දායකො මුඛ්යවචනෙන දෙති, පටිග්ගාහකොපි මුඛ්යවචනෙන පටික්ඛිපති, තස්මා දායකස්ස පුබ්බෙ අධිට්ඨිතම්පි චීවරං දානවසෙන අධිට්ඨානං විජහති, පරිච්චත්තත්තා අත්තනො අසන්තකත්තා අතිරෙකචීවරම්පි න හොති, තස්මා දසාහාතික්කමෙපි ආපත්ති න හොති. පටිග්ගාහකස්සපි න පටික්ඛිපිතත්තා අත්තනො සන්තකං න හොති, තස්මා අතිරෙකචීවරං න හොතීති දසාහාතික්කමෙපි ආපත්ති නත්ථි. යස්ස පන රුච්චතීති එත්ථ පන ඉමස්ස චීවරස්ස අස්සාමිකත්තා පංසුකූලට්ඨානෙ ඨිතත්තා යස්ස රුච්චති, තෙන පංසුකූලභාවෙන ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං, පරිභුඤ්ජන්තෙන පන දායකෙන පුබ්බඅධිට්ඨිතම්පි දානවසෙන අධිට්ඨානස්ස විජහිතත්තා පුන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං ඉතරෙන පුබ්බෙ අනධිට්ඨිතත්තාති දට්ඨබ්බං.

ඉත්ථන්නාමස්ස දෙහීතිආදීසු පන ආණත්යත්ථෙ පවත්තාය පඤ්චමීවිභත්තියා වුත්තත්තා ආණත්තෙන පටිග්ගාහකස්ස දින්නකාලෙයෙව පටිග්ගාහකස්ස සන්තකං හොති, න තතො පුබ්බෙ, පුබ්බෙ පන ආණාපකස්සෙව, තස්මා ‘‘යො පහිණති, තස්සෙව සන්තක’’න්ති වුත්තං. ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මීති පන පච්චුප්පන්නත්ථෙ පවත්තාය වත්තමානවිභත්තියා වුත්තත්තා තතො පට්ඨාය පටිග්ගාහකස්සෙව සන්තකං හොති, තස්මා ‘‘යස්ස පහීයති, තස්ස සන්තක’’න්ති වුත්තං. තස්මාති ඉමිනා ආයස්මතා රෙවතත්ථෙරෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස චීවරපෙසනවත්ථුස්මිං භගවතා දෙසිතෙසු අධිට්ඨානෙසු ඉධ වුත්තලක්ඛණෙන අසම්මොහතො ජානිතබ්බන්ති දස්සෙති.

තත්ථ ද්වාධිට්ඨිතං, ස්වාධිට්ඨිතන්ති ච න තිචීවරාධිට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො සාමිකෙ ජීවන්තෙ විස්සාසග්ගාහචීවරභාවෙන ච සාමිකෙ මතෙ මතකචීවරභාවෙන ච ගහණං සන්ධාය වුත්තං, තතො පන දසාහෙ අනතික්කන්තෙයෙව තිචීවරාධිට්ඨානං වා පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං වා විකප්පනං වා කාතබ්බං. යො පහිණතීති දායකං සන්ධායාහ, යස්ස පහීයතීති පටිග්ගාහකං.

පරිච්චජිත්වා…පෙ… න ලභති, ආහරාපෙන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති අත්ථො. අත්තනා…පෙ… නිස්සග්ගියන්ති ඉමිනා පරසන්තකභූතත්තං ජානන්තො ථෙය්යපසය්හවසෙන අච්ඡින්දන්තො පාරාජිකො හොතීති දස්සෙති. පොරාණටීකායං පන ‘‘සකසඤ්ඤාය විනා ගණ්හන්තො භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං. සකසඤ්ඤාය විනාපි තාවකාලිකපංසුකූලසඤ්ඤාදිවසෙන ගණ්හන්තො ආපත්තියා න කාරෙතබ්බො. අට්ඨකථායං පන පසය්හාකාරං සන්ධාය වදති. තෙනාහ ‘‘අච්ඡින්දතො නිස්සග්ගිය’’න්ති. සචෙ පන…පෙ… වට්ටතීති තුට්ඨදානං ආහ, අථ පනාතිආදිනා කුපිතදානං. උභයථාපි සයං දින්නත්තා වට්ටති, ගහණෙ ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො.

මම සන්තිකෙ…පෙ… එවං පන දාතුං න වට්ටතීති වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස එවං දදන්තො අපරිච්චජිත්වා දින්නත්තා දානං න හොතීති න වට්ටති, තතො එව දුක්කටං හොති. ආහරාපෙතුං පන වට්ටතීති පුබ්බෙ ‘‘අකරොන්තස්ස න දෙමී’’ති වුත්තත්තා යථාවුත්තඋපජ්ඣායග්ගහණාදීනි අකරොන්තෙ ආචරියස්සෙව සන්තකං හොතීති කත්වා වුත්තං. කරොන්තෙ පන අන්තෙවාසිකස්ස සන්තකං භවෙය්ය සබ්බසො අපරිච්චජිත්වා දින්නත්තා. සකසඤ්ඤාය විජ්ජමානත්තා ‘‘ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං සියා. ටීකායං (සාරත්ථ. ටී. 2.635) පන ‘‘එවං දින්නං භතිසදිසත්තා ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. භතිසදිසෙ සතිපි කම්මෙ කතෙ භති ලද්ධබ්බා හොති, තස්මා ආරොපෙතුං න වට්ටෙය්ය. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.635) පන ‘‘ආහරාපෙතුං වට්ටතීති කම්මෙ අකතෙ භතිසදිසත්තා වුත්ත’’න්ති වුත්තං, තෙන කම්මෙ කතෙ ආහරාපෙතුං න වට්ටතීති සිද්ධං. උපජ්ඣං ගණ්හිස්සතීති සාමණෙරස්ස දානං දීපෙති, තෙන ච සාමණෙරකාලෙ දත්වා උපසම්පන්නකාලෙ අච්ඡින්දතොපි පාචිත්තියං දීපෙති. අයං තාව දානෙ විනිච්ඡයොති ඉමිනා දානවිනිච්ඡයාදීනං තිණ්ණං විනිච්ඡයානං එකපරිච්ඡෙදකතභාවං දීපෙති.

විස්සාසග්ගාහලක්ඛණවිනිච්ඡයකථා

70. අනුට්ඨානසෙය්යා නාම යාය සෙය්යාය සයිතො යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති, තාව වුච්චති. දදමානෙන ච මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බන්ති එත්ථ කෙ ගහට්ඨා කෙ පබ්බජිතා කෙන කාරණෙන තස්ස ධනෙ ඉස්සරාති? ගහට්ඨා තාව ගිලානුපට්ඨාකභූතා තෙන කාරණෙන ගිලානුපට්ඨාකභාගභූතෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා, යෙසඤ්ච වාණිජානං හත්ථතො කප්පියකාරකෙන පත්තාදිපරික්ඛාරො ගාහාපිතො, තෙසං යං දාතබ්බමූලං, තෙ ච තස්ස ධනෙ ඉස්සරා, යෙසඤ්ච මාතාපිතූනං අත්ථාය පරිච්ඡින්දිත්වා වත්ථානි ඨපිතානි, තෙපි තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා. එවමාදිනා යෙන යෙන කාරණෙන යං යං පරික්ඛාරධනං යෙහි යෙහි ගහට්ඨෙහි ලභිතබ්බං හොති, තෙන තෙන කාරණෙන තෙ තෙ ගහට්ඨා තස්ස තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා.

පබ්බජිතා පන බාහිරකා තථෙව සති කාරණෙ ඉස්සරා. පඤ්චසු පන සහධම්මිකෙසු භික්ඛූ සාමණෙරා ච මතානං භික්ඛුසාමණෙරානං ධනං විනාපි කාරණෙන දායාදභාවෙන ලභන්ති, න ඉතරා. භික්ඛුනීසික්ඛමානසාමණෙරීනම්පි ධනං තායෙව ලභන්ති, න ඉතරෙ. තං පන මතකධනභාජනං චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයෙ ආවි භවිස්සති, බහූ පන විනයධරත්ථෙරා ‘‘යෙ තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා’’ති පාඨං නිස්සාය ‘‘මතභික්ඛුස්ස ධනං ගහට්ඨභූතා ඤාතකා ලභන්තී’’ති විනිච්ඡිනන්ති, තම්පි විනිච්ඡයං තස්ස ච යුත්තායුත්තභාවං තත්ථෙව වක්ඛාම.

අනත්තමනස්ස සන්තකන්ති ‘‘දුට්ඨු කතං තයා මයා අදින්නං මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා දොමනස්සප්පත්තස්ස සන්තකං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො, පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යොපි අදාතුකාමො, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදතීති එත්ථ තු පොරාණටීකායං (සාරත්ථ. ටී. 2.131) ‘‘චිත්තෙන පන අධිවාසෙතීති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘න කිඤ්චි වදතී’ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එවං සති ‘‘චිත්තෙනා’’ති ඉදං අධිවාසනකිරියාය කරණං හොති. අදාතුකාමොති එත්ථාපි තමෙව කරණං සියා, තතො ‘‘චිත්තෙන අදාතුකාමො, චිත්තෙන අධිවාසෙතී’’තිවචනං ඔචිත්යසම්පොසකං න භවෙය්ය. තං ඨපෙත්වා ‘‘අදාතුකාමො’’ති එත්ථ කායෙනාති වා වාචායාති වා අඤ්ඤං කරණම්පි න සම්භවති, තදසම්භවෙ සති විසෙසත්ථවාචකො පන-සද්දොපි නිරත්ථකො. න කිඤ්චි වදතීති එත්ථ තු වදනකිරියාය කරණං ‘‘වාචායා’’ති පදං ඉච්ඡිතබ්බං, තථා ච සති අඤ්ඤං අධිවාසනකිරියාය කරණං, අඤ්ඤං වදනකිරියාය කරණං, අඤ්ඤා අධිවාසනකිරියා, අඤ්ඤා වදනකිරියා, තස්මා ‘‘වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතු’’න්ති වත්තුං න අරහති, තස්මා යොපි චිත්තෙන අදාතුකාමො හොති, පන තථාපි වාචාය අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදතීති යොජනං කත්වා පන ‘‘අධිවාසෙතීති වුත්තමෙවත්ථං පකාසෙතුං න කිඤ්චි වදතීති වුත්ත’’න්ති වත්තුමරහති. එත්ථ තු පන-සද්දො අරුචිලක්ඛණසූචනත්ථො. ‘‘චිත්තෙනා’’ති ඉදං අදාතුකාමකිරියාය කරණං, ‘‘වාචායා’’ති අධිවාසනකිරියාය අවදනකිරියාය ච කරණං. අධිවාසනකිරියා ච අවදනකිරියායෙව . ‘‘අධිවාසෙතී’’ති වුත්තෙ අවදනකිරියාය අපාකටභාවතො තං පකාසෙතුං ‘‘න කිඤ්චි වදතී’’ති වුත්තං, එවං ගය්හමානෙ පුබ්බාපරවචනත්ථො ඔචිත්යසම්පොසකො සියා, තස්මා එත්තකවිවරෙහි විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බොති.

ලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයකථා

71. ලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයෙ තුම්හාකං සප්පිආදීනි ආභතානීති තුම්හාකං අත්ථාය ආභතානි සප්පිආදීනි. පරිණතභාවං ජානිත්වාපි වුත්තවිධිනා විඤ්ඤාපෙන්තෙන තෙසං සන්තකමෙව විඤ්ඤාපිතං නාම හොතීති ආහ ‘‘මය්හම්පි දෙථාති වදති, වට්ටතී’’ති.

‘‘පුප්ඵම්පි ආරොපෙතුං න වට්ටතීති ඉදං පරිණතං සන්ධාය වුත්තං, සචෙ පන එකස්මිං චෙතියෙ පූජිතං පුප්ඵං ගහෙත්වා අඤ්ඤස්මිං චෙතියෙ පූජෙති, වට්ටතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.660) වුත්තං. අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.660) පන නියමෙත්වා ‘‘අඤ්ඤස්ස චෙතියස්ස අත්ථාය රොපිතමාලාවච්ඡතො’’ති වුත්තත්තා න කෙවලං පරිණතභාවොයෙව කථිතො, අථ ඛො නියමෙත්වා රොපිතභාවොපි. පුප්ඵම්පීති පි-සද්දෙන කුතො මාලාවච්ඡන්ති දස්සෙති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.660) පන ‘‘රොපිතමාලාවච්ඡතොති කෙනචි නියමෙත්වා රොපිතං සන්ධාය වුත්තං, අනොචිතං මිලායමානං ඔචිනිත්වා යත්ථ කත්ථචි පූජෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ඨිතං දිස්වාති සෙසකං ගහෙත්වා ඨිතං දිස්වා. ඉමස්ස සුනඛස්ස මා දෙහි, එතස්ස දෙහීති ඉදං පරිණතෙයෙව, තිරච්ඡානගතස්ස පරිච්චජිත්වා දින්නෙ පන තං පලාපෙත්වා අඤ්ඤං භුඤ්ජාපෙතුං වට්ටති, තස්මා ‘‘කත්ථ දෙමාතිආදිනා එකෙනාකාරෙන අනාපත්ති දස්සිතා. එවං පන අපුච්ඡිතෙපි ‘අපරිණතං ඉද’න්ති ජානන්තෙන අත්තනො රුචියා යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ දාපෙතුං වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. යත්ථ ඉච්ඡථ, තත්ථ දෙථාති එත්ථාපි ‘‘තුම්හාකං රුචියා’’ති වුත්තත්තා යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ දාපෙතුං ලභති.

පරිවාරෙ (පරි. අට්ඨ. 329) පන නව අධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස පරිණතං අඤ්ඤසඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, චෙතියස්ස පරිණතං අඤ්ඤචෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, පුග්ගලස්ස පරිණතං අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණාමෙතීති එවං වුත්තානි. නව පටිග්ගහා පරිභොගාචාති එතෙසංයෙව දානානං පටිග්ගහා ච පරිභොගා ච. තීණි ධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස නින්නං සඞ්ඝස්සෙව දෙති, චෙතියස්ස නින්නං චෙතියස්සෙව දෙති, පුග්ගලස්ස නින්නං පුග්ගලස්සෙව දෙතීති ඉමානි තීණි. පටිග්ගහපටිභොගාපි තෙසංයෙව පටිග්ගහා ච පරිභොගා චාති ආගතං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

දානලක්ඛණාදිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

තෙරසමො පරිච්ඡෙදො.