📜

15. භූතගාමවිනිච්ඡයකථා

75. එවං පථවිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි භූතගාමවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘භූතගාමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ භවන්ති අහුවුඤ්චාති භූතා, ජායන්ති වඩ්ඪන්ති ජාතා වඩ්ඪිතා චාති අත්ථො. ගාමොති රාසි, භූතානං ගාමොති භූතගාමො, භූතා එව වා ගාමො භූතගාමො, පතිට්ඨිතහරිතතිණරුක්ඛාදීනමෙතං අධිවචනං. තත්ථ ‘‘භවන්තී’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘ජායන්ති වඩ්ඪන්තී’’ති , ‘‘අහුවු’’න්ති ඉමස්ස ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. එවං භූත-සද්දො පච්චුප්පන්නාතීතවිසයො හොති. තෙනාහ විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.90) ‘‘භවන්තීති වඩ්ඪන්ති, අහුවුන්ති බභුවූ’’ති. ඉදානි තං භූතගාමං දස්සෙන්තො ‘‘භූතගාමොති පඤ්චහි බීජෙහි ජාතානං රුක්ඛලතාදීනමෙතං අධිවචන’’න්ති ආහ. ලතාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡාදයො වෙදිතබ්බා.

ඉදානි තානි බීජානි සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිමානි පඤ්ච බීජානී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මූලමෙව බීජං මූලබීජං. එවං සෙසෙසුපි. අථ වා මූලං බීජං එතස්සාති මූලබීජං, මූලබීජතො වා නිබ්බත්තං මූලබීජං. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ පඨමෙන විග්ගහෙන බීජගාමො එව ලබ්භති, දුතියතතියෙහි භූතගාමො. ඉදානි තෙ භූතගාමෙ සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ මූලබීජං නාමා’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ තෙසු පඤ්චසු මූලබීජාදීසු හලිද්දි…පෙ… භද්දමුත්තකං මූලබීජං නාම. න කෙවලං ඉමානියෙව මූලබීජානි, අථ ඛො ඉතො අඤ්ඤානිපි යානි වා පන භූතගාමජාතානි අත්ථි සන්ති, මූලෙ ජායන්ති, මූලෙ සඤ්ජායන්ති, එතං භූතගාමජාතං මූලබීජං නාම හොතීති යොජනා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 91) ‘‘ඉදානි තං භූතගාමං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘භූතගාමො නාම පඤ්ච බීජජාතානී’තිආදිමාහා’’ති. තත්ථ භූතගාමො නාමාති භූතගාමං උද්ධරිත්වා යස්මිං සති භූතගාමො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ච බීජජාතානීති ආහා’’ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. එවං සන්තෙපි ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, මූලෙ ජායන්තී’’තිආදීනි න සමෙන්ති. න හි මූලබීජාදීනි මූලාදීසු ජායන්ති. මූලාදීසු ජායමානානි පන තානි බීජජාතානි, තස්මා එවමත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා – භූතගාමො නාමාති විභජිතබ්බපදං. පඤ්චාති තස්ස විභාගපරිච්ඡෙදො. බීජජාතානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං, යතො බීජෙහි ජාතානි බීජජාතානි, රුක්ඛාදීනං එතං අධිවචනන්ති ච. යථා ‘‘සාලීනං චෙපි ඔදනං භුඤ්ජතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.76) සාලිතණ්ඩුලානං ඔදනො සාලිඔදනොති වුච්චති, එවං බීජතො සම්භූතො භූතගාමො ‘‘බීජ’’න්ති වුත්තොති වෙදිතබ්බොති ච.

ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහණසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො තදත්ථසංසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං, දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති ච යථා. නිද්දෙසෙ ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, මූලෙ ජායන්ති මූලෙ සඤ්ජායන්තී’’ති එත්ථ බීජතො නිබ්බත්තෙන බීජං දස්සිතං, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො – යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, ආලුවකසෙරුකමලනීලුප්පලපුණ්ඩරීකකුවලයකුන්දපාටලිමූලාදිභෙදෙ මූලෙ ගච්ඡවල්ලිරුක්ඛාදීනි ජායන්ති සඤ්ජායන්ති, තානි, යම්හි මූලෙ ජායන්ති චෙව සඤ්ජායන්ති ච, තඤ්ච පාළියං (පාචි. 91) වුත්තහලිද්දාදි ච, සබ්බම්පි එතං මූලබීජං නාම, එතෙන කාරියොපචාරෙන කාරණං දස්සිතන්ති දස්සෙති. එස නයො ඛන්ධබීජාදීසු. යෙවාපනකඛන්ධබීජෙසු පනෙත්ථ අම්බාටකඉන්දසාලනුහිපාලිභද්දකකණිකාරාදීනි ඛන්ධබීජානි . අම්බිලාවල්ලිචතුරස්සවල්ලිකණවෙරාදීනි ඵළුබීජානි. මකචිමල්ලිකාසුමනජයසුමනාදීනි අග්ගබීජානි. අම්බජම්බුපනසට්ඨිආදීනි බීජබීජානීති දට්ඨබ්බානි. භූතගාමෙ භූතගාමසඤ්ඤී ඡින්දති වා ඡෙදාපෙති වාති සත්ථකානි ගහෙත්වා සයං වා ඡින්දති, අඤ්ඤෙන වා ඡෙදාපෙති. භින්දති වා භෙදාපෙති වාති පාසාණාදීනි ගහෙත්වා සයං වා භින්දති, අඤ්ඤෙන වා භෙදාපෙති. පචති වා පචාපෙති වාති අග්ගිං උපසංහරිත්වා සයං වා පචති, අඤ්ඤෙන වා පචාපෙති, පාචිත්තියං හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථ ආපත්තිභෙදං දස්සෙන්තො ‘‘භූතගාමඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ භූතගාමපරිමොචිතන්ති භූතගාමතො වියොජිතං.

76. සඤ්චිච්ච උක්ඛිපිතුං න වට්ටතීති එත්ථ ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති වුත්තත්තා සරීරෙ ලග්ගභාවං ඤත්වාපි උට්ඨහති, ‘‘තං උද්ධරිස්සාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවතො වට්ටති. අනන්තකග්ගහණෙන සාසපමත්තිකා ගහිතා. නාමඤ්හෙතං තස්සා සෙවාලජාතියා. මූලපණ්ණානං අභාවෙන ‘‘අසම්පුණ්ණභූතගාමො නාමා’’ති වුත්තං. අභූතගාමමූලත්තාති එත්ථ භූතගාමො මූලං කාරණං එතස්සාති භූතගාමමූලො, භූතගාමස්ස වා මූලං කාරණන්ති භූතගාමමූලං. බීජගාමො හි නාම භූතගාමතො සම්භවති, භූතගාමස්ස ච කාරණං හොති. අයං පන තාදිසො න හොතීති ‘‘අභූතගාමමූලත්තා’’ති වුත්තං.

කිඤ්චාපි හි තාලනාළිකෙරාදීනං ඛාණු උද්ධං අවඩ්ඪනතො භූතගාමස්ස කාරණං න හොති, තථාපි භූතගාමසඞ්ඛ්යූපගතනිබ්බත්තපණ්ණමූලබීජතො සම්භූතත්තා භූතගාමතො උප්පන්නො නාම හොතීති බීජගාමෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති. සො බීජගාමෙන සඞ්ගහිතොති අවඩ්ඪමානෙපි භූතගාමමූලත්තා වුත්තං.

‘‘අඞ්කුරෙ හරිතෙ’’ති වත්වා තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘නීලවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති, නීලපණ්ණස්ස වණ්ණසදිසෙ පණ්ණෙ ජාතෙති අත්ථො, ‘‘නීලවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති වා පාඨො ගහෙතබ්බො. අමූලකභූතගාමෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති ඉදං නාළිකෙරස්ස ආවෙණිකං කත්වා වදති. ‘‘පානීයඝටාදීනං බහි සෙවාලො උදකෙ අට්ඨිතත්තා බීජගාමානුලොමත්තා ච දුක්කටවත්ථූ’’ති වදන්ති. කණ්ණකම්පි අබ්බොහාරිකමෙවාති නීලවණ්ණම්පි අබ්බොහාරිකමෙව.

77. සෙලෙය්යකං නාම සිලාය සම්භූතා එකා ගන්ධජාති. පුප්ඵිතකාලතො පට්ඨායාති විකසිතකාලතො පභුති. අහිච්ඡත්තකං ගණ්හන්තොති විකසිතං ගණ්හන්තො. මකුළං පන රුක්ඛත්තචං අකොපෙන්තෙනපි ගහෙතුං න වට්ටති. ‘‘රුක්ඛත්තචං විකොපෙතීති වුත්තත්තා රුක්ඛෙ ජාතං යං කිඤ්චි අහිච්ඡත්තකං රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො ඡින්දිත්වා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තදයුත්තං ‘‘අහිච්ඡත්තකං යාව මකුළං හොති, තාව දුක්කටවත්ථූ’’ති වුත්තත්තා. රුක්ඛතො මුච්චිත්වාති එත්ථ ‘‘යදිපි කිඤ්චිමත්තං රුක්ඛෙ අල්ලීනා හුත්වා තිට්ඨති, රුක්ඛතො ගය්හමානා පන රුක්ඛච්ඡවිං න විකොපෙති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. අල්ලරුක්ඛතො න වට්ටතීති එත්ථාපි රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො තච්ඡෙත්වා ගහෙතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. හත්ථකුක්කුච්චෙනාති හත්ථචාපල්ලෙන. පානීයං න වාසෙතබ්බන්ති ඉදං අත්තනො අත්ථාය නාමිතං සන්ධාය වුත්තං. කෙවලං අනුපසම්පන්නස්ස අත්ථාය නාමිතෙ පන පච්ඡා තතො ලභිත්වා න වාසෙතබ්බන්ති නත්ථි. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.92) පන ‘‘පානීයං න වාසෙතබ්බන්ති ඉදං අත්තනො පිවනපානීයං සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤෙසං පන වට්ටති අනුග්ගහිතත්තා. තෙනාහ අත්තනා ඛාදිතුකාමෙනා’’ති වුත්තං. ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහතීති වුත්තත්තා යෙසං සාඛා න රුහති, තත්ථ කප්පියකරණකිච්චං නත්ථී’’ති වදන්ති. විමතිවිනොදනියම්පි ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛාරුහතීති මූලං අනොතාරෙත්වා පණ්ණමත්තනිග්ගමනමත්තෙනාපි වඩ්ඪති, තත්ථ කප්පියම්පි අකරොන්තො ඡින්නනාළිකෙරවෙළුදණ්ඩාදයො කොපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘චඞ්කමිතට්ඨානං දස්සෙස්සාමී’’ති වුත්තත්තා කෙවලං චඞ්කමනාධිප්පායෙන වා මග්ගගමනාධිප්පායෙන වා අක්කමන්තස්ස, තිණානං උපරි නිසීදනාධිප්පායෙන නිසීදන්තස්ස ච දොසො නත්ථි.

78. සමණකප්පෙහීති සමණානං කප්පියවොහාරෙහි. කිඤ්චාපි බීජාදීනං අග්ගිනා ඵුට්ඨමත්තෙන, නඛාදීහි විලිඛනමත්තෙන ච අවිරුළ්හිධම්මතා න හොති, තථාපි එවං කතෙයෙව සමණානං කප්පතීති අග්ගිපරිජිතාදයො සමණවොහාරා නාම ජාතා, තස්මා තෙහි සමණවොහාරෙහි කරණභූතෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති අධිප්පායො. අබීජනිබ්බට්ටබීජානිපි සමණානං කප්පන්තීති පඤ්ඤත්තපණ්ණත්තිභාවතො සමණවොහාරාඉච්චෙව සඞ්ඛං ගතානි. අථ වා අග්ගිපරිජිතාදීනං පඤ්චන්නං කප්පියභාවතොයෙව පඤ්චහි සමණකප්පියභාවසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති එවමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අග්ගිපරිජිතන්තිආදීසු ‘‘පරිචිත’’න්තිපි පඨන්ති. අබීජං නාම තරුණඅම්බඵලාදි. නිබ්බට්ටබීජං නාම අම්බපනසාදි, යං බීජං නිබ්බට්ටෙත්වා විසුං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං සක්කා හොති. නිබ්බට්ටෙතබ්බං වියොජෙතබ්බං බීජං යස්මිං, තං පනසාදි නිබ්බට්ටබීජං නාම. ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වාව කාතබ්බන්ති යො කප්පියං කරොති, තෙන කත්තබ්බපකාරස්සෙව වුත්තත්තා භික්ඛුනා අවුත්තෙපි කාතුං වට්ටතීති න ගහෙතබ්බං. පුන ‘‘කප්පියං කාරෙතබ්බ’’න්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව කථිතත්තා භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති වුත්තෙයෙව අනුපසම්පන්නෙන ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා අග්ගිපරිජිතාදි කාතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘කප්පියන්ති වචනං පන යාය කායචි භාසාය වත්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. ‘‘කප්පියන්ති වත්වාව කාතබ්බ’’න්ති වචනතො පඨමං ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා පච්ඡා අග්ගිආදිනා ඵුසනාදි කාතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘පඨමං අග්ගිම්හි නික්ඛිපිත්වා, නඛාදිනා වා විජ්ඣිත්වා තං අනුද්ධරිත්වාව කප්පියන්ති වත්තුං වට්ටතී’’තිපි වදන්ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.92) පන ‘‘කප්පියන්ති වත්වාවාති පුබ්බකාලකිරියාවසෙන වුත්තෙපි වචනක්ඛණෙව අග්ගිසත්ථාදිනා බීජගාමෙ වණං කාතබ්බන්ති වචනතො පන පුබ්බෙ කාතුං න වට්ටති, තඤ්ච ද්විධා අකත්වා ඡෙදනභෙදනමෙව දස්සෙතබ්බං. කරොන්තෙන ච භික්ඛුනා ‘කප්පියං කරොහී’ති යාය කායචි භාසාය වුත්තෙයෙව කාතබ්බං. බීජගාමපරිමොචනත්ථං පුන කප්පියං කාරෙතබ්බන්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව අධිකතත්තා’’ති වුත්තං.

එකස්මිං බීජෙ වාතිආදීසු ‘‘එකංයෙව කාරෙමීති අධිප්පායෙ සතිපි එකාබද්ධත්තා සබ්බං කතමෙව හොතී’’ති වදන්ති. දාරුං විජ්ඣතීති එත්ථ ‘‘ජානිත්වාපි විජ්ඣති වා විජ්ඣාපෙති වා, වට්ටතියෙවා’’ති වදන්ති. භත්තසිත්ථෙ විජ්ඣතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘තං විජ්ඣති, න වට්ටතීති රජ්ජුආදීනං භාජනගතිකත්තා’’ති වදන්ති. මරීචපක්කාදීහි ච මිස්සෙත්වාති එත්ථ භත්තසිත්ථසම්බන්ධවසෙන එකාබද්ධතා වෙදිතබ්බා, න ඵලානංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධවසෙන. ‘‘කටාහෙපි කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා කටාහතො නීහටාය මිඤ්ජාය වා බීජෙ වා යත්ථ කත්ථචි විජ්ඣිතුං වට්ටති එව. භින්දාපෙත්වා කප්පියං කාරාපෙතබ්බන්ති බීජතො මුත්තස්ස කටාහස්ස භාජනගතිකත්තා වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

භූතගාමවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පන්නරසමො පරිච්ඡෙදො.