📜

29. කථිනත්ථාරවිනිච්ඡයකථා

226. එවං චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කථිනවිනිච්ඡයං කථෙතුමාහ ‘‘කථිනන්ති එත්ථ පනා’’තිආදි. තත්ථ කථිනන්ති කතමං කථිනං? සමූහපඤ්ඤත්ති. න හි පරමත්ථතො කථිනං නාම එකො ධම්මො අත්ථි, පුරිමවස්සංවුත්ථා භික්ඛූ, අනූනපඤ්චවග්ගසඞ්ඝො, චීවරමාසො, ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නචීවරන්තිආදීසු යෙසු නාමරූපෙසු සමුප්පජ්ජමානෙසු තෙසං නාමරූපධම්මානං සමූහසමවායසඞ්ඛාතං සමූහපඤ්ඤත්තිමත්තමෙව කථිනං. අයමත්ථො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘තෙසඤ්ඤෙව ධම්මානං සඞ්ගහො සමවායො නාමං නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනං අභිලාපො, යදිදං කථින’’න්ති පරිවාරපාළියං (පරි. 412) ආගතත්තා ච, ‘‘තෙසඤ්ඤෙව ධම්මානන්ති යෙසු රූපාදිධම්මෙසු සති කථිනං නාම හොති, තෙසං සමොධානං මිස්සීභාවො. නාමං නාමකම්මන්තිආදිනා පන ‘කථින’න්ති ඉදං බහූසු ධම්මෙසු නාමමත්තං, න පරමත්ථතො එකො ධම්මො අත්ථීති දස්සෙතී’’ති අට්ඨකථායං (පරි. අට්ඨ. 412) ආගතත්තා ච, ‘‘යෙසු රූපාදිධම්මෙසූති පුරිමවස්සංවුත්ථා භික්ඛූ, පඤ්චහි අනූනො සඞ්ඝො, චීවරමාසො, ධම්මෙන සමෙන සමුප්පන්නං චීවරන්ති එවමාදීසු යෙසු රූපාරූපධම්මෙසු. සතීති සන්තෙසු. මිස්සීභාවොති සංසග්ගතා සමූහපඤ්ඤත්තිමත්තං. තෙනාහ න පරමත්ථතො එකො ධම්මො අත්ථීති දස්සෙතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පරිවාර 2.412) ආගතත්තා ච ජානිතබ්බොති.

කෙනට්ඨෙන කථිනන්ති? ථිරට්ඨෙන. කස්මා ථිරන්ති? අනාමන්තචාරඅසමාදානචාරගණභොජනයාවදත්ථචීවරයොචතත්ථචීවරුප්පාදසඞ්ඛාතෙ පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය. වුත්තඤ්හි සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306) ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය ථිරන්ති අත්ථො’’ති, තථා විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306) වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306). අථ වා කෙනට්ඨෙන කථිනන්ති? සඞ්ගණ්හනට්ඨෙන. කථං සඞ්ගණ්හාතීති? පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා සඞ්ගණ්හාති සඞ්ඛිපිත්වා ගණ්හාති. වුත්තඤ්හි විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා සඞ්ගණ්හනට්ඨෙන කථින’’න්ති.

කථින-සද්දො කාය ධාතුයා කෙන පච්චයෙන සිජ්ඣතීති? ටීකාචරියා ධාතුපච්චයෙ අචින්තෙත්වා අනිප්ඵන්නපාටිපදිකවසෙනෙව වණ්ණෙන්ති, තස්මා අයං සද්දො රුළ්හීසුද්ධනාමභූතො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකසද්දොති වුච්චති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? තීසුපි විනයටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ථිරන්ති අත්ථො’’ ඉච්චෙව වණ්ණිතත්තා. පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතායාති පන ථිරතා චස්ස හෙතුපදමෙව. අථ වා කථින-සද්දො කථධාතුයා ඉනපච්චයෙන සිජ්ඣති. කථං? කථ සඞ්ගහණෙතිමස්ස ලද්ධධාතුසඤ්ඤාදිස්ස පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා සඞ්ගණ්හාතීති අත්ථෙ ‘‘ඉන සබ්බත්ථා’’ති යොගවිභාගෙන වා ‘‘සුපතො චා’’ති එත්ථ ච-සද්දෙන වා ඉනපච්චයං කත්වා පරක්ඛරං නෙත්වා කථිනසද්දතො ස්යුප්පත්තාදිම්හි කතෙ රූපං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘සඞ්ගණ්හනට්ඨෙනා’’ති වුත්තං කඞ්ඛාවිතරණීටීකාපාඨං නිස්සාය විඤ්ඤායති. අථ වා කඨ කිච්ඡජීවනෙති ධාතුතො ඉනපච්චයං කත්වා සිජ්ඣති. අයමත්ථො ‘‘කඨ කිච්ඡජීවනෙ, මුද්ධජදුතියන්තො ධාතු, ඉනො’’ති අභිධානප්පදීපිකාටීකායං වුත්තත්තා විඤ්ඤායති.

බහූ පන පණ්ඩිතා ඉමං පාඨංයෙව ගහෙත්වා ‘‘කථින-සද්දො මුද්ධජදුතියන්තොයෙව හොති, න දන්තජො’’ති වදන්ති චෙව ලිඛන්ති ච, න පනෙවං එකන්තතො වත්තබ්බං. කස්මා? අභිධානප්පදීපිකාටීකායං කක්ඛළපරියායං ගුණසද්දභූතං කඨිනසද්දං සන්ධාය වුත්තං, න සාසනවොහාරතො නාමසද්දභූතං. තෙනෙවාහ ‘‘පඤ්චකං කක්ඛළෙ’’ති. අනෙකෙසු පන පාළිඅට්ඨකථාදිපොත්ථකෙසු ජිනසාසනවොහාරතො නාමසද්දභූතො කථින-සද්දො දන්තජොයෙව යෙභුය්යෙන පඤ්ඤායති , තෙනෙව ච කාරණෙන අභිධානප්පදීපිකාටීකායම්පි වණ්ණවිපරියායෙ කථිනන්තිපි වුත්තං. අථ වා කත්ථ සිලාඝායන්ති ධාතුතො ඉනපච්චයං කත්වා සසංයොගත්ථකාරං නිසංයොගං කත්වා සිජ්ඣති. අයමත්ථො සිලාඝාදිසුත්තස්ස වුත්තියං ‘‘සිලාඝ කත්ථනෙ’’ති වචනතො, සද්දනීතියඤ්ච ‘‘කත්ථනං පසංසන’’න්ති වණ්ණිතත්තා ච විඤ්ඤායති. ඉදඤ්ච වචනං ‘‘ඉදඤ්හි කථිනවත්තං නාම බුද්ධප්පසත්ථ’’න්ති අට්ඨකථාවචනෙන (මහාව. අට්ඨ. 306) සමෙති. ආචරියා පන ‘‘කඨධාතු ඉනපච්චයො’’ති විකප්පෙත්වා ‘‘කඨ සමත්ථනෙ’’ති අත්ථං වදන්ති, තං ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ථිරන්ති අත්ථො’’ති වචනං අනපෙක්ඛිත්වා ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතායා’’ති හෙතුමෙව අත්ථභාවෙන ගහෙත්වා වුත්තං සියා, තං පන ථිරභාවස්ස හෙතුයෙව.

කථං විග්ගහො කාතබ්බොති? අයං කථින-සද්දො චතූසු පදෙසු නාමපදං, පඤ්චසු නාමෙසු සුද්ධනාමං, චතූසු සුද්ධනාමෙසු රුළ්හීසුද්ධනාමං, ද්වීසු පාටිපදිකසද්දෙසු අනිප්ඵන්නපාටිපදිකසද්දො, තස්මා විග්ගහො න කාතබ්බො. වුත්තඤ්හි –

‘‘රුළ්හීඛ්යාතං නිපාතඤ්චු-පසග්ගාලපනං තථා;

සබ්බනාමිකමෙතෙසු, න කතො විග්ගහො ඡසූ’’ති.

අයමත්ථො ‘‘කථිනන්ති…පෙ… ථිරන්ති අත්ථො’’ති ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) වචනතො විඤ්ඤායති. අථ වා පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා කථති සඞ්ගණ්හාතීති කථිනං, අයං වචනත්ථො යථාවුත්තවිනයත්ථමඤ්ජූසාපාඨවසෙන (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) විඤ්ඤායති. අථ වා කඨති කිච්ඡෙන ජීවතීති කථිනො, රුක්ඛො, තස්ස එසොති කථිනො, ථිරභාවො, සො එතස්ස අත්ථීති කථිනං, පඤ්ඤත්තිජාතං ඨ-කාරස්ස ථ-කාරං කත්වා කථිනන්ති වුත්තං. අයං නයො ‘‘කඨ කිච්ඡජීවනෙ’’ති ධාත්වත්ථසංවණ්ණනාය ච ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය ථිරන්ති අත්ථො’’ති ටීකාවචනෙන (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ච සමෙතීති දට්ඨබ්බො. අථ වා කථීයතෙ සිලාඝතෙ පසංසීයතෙ බුද්ධාදීහීති කථිනං, අයං නයො ‘‘කත්ථ සිලාඝාය’’න්ති ධාත්වත්ථසංවණ්ණනාය ච ‘‘ඉදඤ්හි කථිනවත්තං නාම බුද්ධප්පසත්ථ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 306) අට්ඨකථාවචනෙන ච සමෙතීති දට්ඨබ්බො.

එත්ථ පන සඞ්ඛෙපරුචිත්තා ආචරියස්ස සද්දලක්ඛණං අවිචාරෙත්වා අත්ථමෙව පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජෙතුං ‘‘කථිනං අත්ථරිතුං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්තී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කෙ ලභන්තීති කෙ සාධෙන්තීති අත්ථො. පඤ්ච ජනා ලභන්තීති පඤ්ච ජනා සාධෙන්ති. කථිනදුස්සස්ස හි දායකා පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො හොන්ති, එකො පටිග්ගාහකොති. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං චතුවග්ගො භික්ඛුසඞ්ඝො ඨපෙත්වා තීණි කම්මානි උපසම්පදං පවාරණං අබ්භාන’’න්ති චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 388) වුත්තත්තා න පඤ්චවග්ගකරණීයන්ති ගහෙතබ්බං. පඨමප්පවාරණාය පවාරිතාති ඉදං වස්සච්ඡෙදං අකත්වා වස්සංවුත්ථභාවසන්දස්සනත්ථං වුත්තං අන්තරායෙන අපවාරිතානම්පි වුත්ථවස්සානං කථිනත්ථාරසම්භවතො. තෙනෙව ‘‘අප්පවාරිතා වා’’ති අවත්වා ‘‘ඡින්නවස්සා වා පච්ඡිමිකාය උපගතා වා න ලභන්තී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි නලභන්තීති නානාසීමාය අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සා ඉමස්මිං විහාරෙ කථිනත්ථාරං න ලභන්තීති අත්ථො. සබ්බෙති ඡින්නවස්සාදයො, අනුපගතාපි තත්ථෙව සඞ්ගහිතා. ආනිසංසන්ති කථිනානිසංසචීවරං. එකං අත්ථතචීවරංයෙව හි කථිනචීවරං නාම හොති, අවසෙසානි චීවරානි වා සාටකා වා කථිනානිසංසායෙව නාම. වක්ඛති හි ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානී’’ති. (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 226) ඉතරෙසන්ති පුරිමිකාය උපගතානං.

සො චෙ පච්ඡිමිකාය උපසම්පජ්ජති, ගණපූරකො චෙව හොති, ආනිසංසඤ්ච ලභතීති ඉමිනා සාමණෙරානං වස්සූපගමනං අනුඤ්ඤාතං හොති. සො හි පුරිමිකාය වස්සූපගතත්තා ආනිසංසං ලභති, පච්ඡිමිකාය පන උපසම්පජ්ජිතත්තා ගණපූරකො හොතීති. සචෙ පුරිමිකාය උපගතා කථිනත්ථාරකුසලා න හොන්තීතිආදිනා ‘‘අට්ඨධම්මකොවිදො භික්ඛු, කථිනත්ථාරමරහතී’’ති විනයවිනිච්ඡයෙ (වි. වි. 2704) ආගතත්තා සයං චෙ අට්ඨධම්මකුසලො, සයමෙව අත්ථරිතබ්බං. නො චෙ, අඤ්ඤෙ අට්ඨධම්මකුසලෙ පරියෙසිත්වා නෙතබ්බා, එවං අකත්වා කථිනං අත්ථරිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. කථිනං අත්ථරාපෙත්වාති සකාරිතවචනෙන තෙහි බාහිරතො ආගතත්ථෙරෙහි සයං කථිනං න අත්ථරිතබ්බං, සබ්බපුබ්බකිච්චාදිකං සංවිදහිත්වා තෙ පුරිමිකාය වස්සූපගතා අන්තොසීමට්ඨභික්ඛූයෙව අත්ථරාපෙතබ්බාති දස්සෙති, අඤ්ඤථා අඤ්ඤො කථිනං අත්ථරති, අඤ්ඤො ආනිසංසං ලභතීති ආපජ්ජති, න පනෙවං යුජ්ජති. වක්ඛති හි ‘‘ආනිසංසො පන ඉතරෙසංයෙව හොතී’’ති. දානඤ්ච භුඤ්ජිත්වාති ඛාදනීයභොජනීයභූතං අන්නපානාදිදානං භුඤ්ජිත්වා. න හි තෙ වත්ථුදානං ලභන්ති.

කථිනචීවරංදෙමාති දාතුං වට්ටතීති එත්ථ ‘‘සඞ්ඝස්ස කථිනචීවරං දෙමා’’ති වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්න’’න්ති (මහාව. 307) කම්මවාචාය සමෙති. අථ ච පන පුබ්බෙ කතපරිචයත්තා ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති අවුත්තෙපි සම්පදානං පාකටන්ති කත්වා අවුත්තං සියාති. එත්ථෙකෙ ආචරියා වදන්ති ‘‘සඞ්ඝස්සාති අවුත්තෙපි කාලෙ දින්නං සඞ්ඝිකං හොතී’’ති, තත්රෙවං වත්තබ්බං ‘‘න කාලෙ දින්නං සබ්බං සඞ්ඝිකං හොතී’’ති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘යඤ්ච කාලෙපි සඞ්ඝස්ස වා ඉදං අකාලචීවරන්ති, පුග්ගලස්ස වා ඉදං තුය්හං දම්මීතිආදිනා නයෙන දින්නං, එතං අකාලචීවරං නාමා’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. අකාලචිවරසික්ඛාපදවණ්ණනා) ආගතත්තා පුග්ගලිකම්පි හොතීති විඤ්ඤායති, තස්මා පරම්මුඛාපි නාමං වත්වා සම්මුඛාපි පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නං පුග්ගලිකමෙව හොති, න සඞ්ඝිකං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘පුග්ගලස්ස දෙතීති ‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’ති එවං පරම්මුඛා වා, පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘ඉමං, භන්තෙ, තුම්හාකං දම්මී’ති එවං සම්මුඛා වා දෙතී’’ති. එවං පුග්ගලිකෙ සති තං චීවරං සඞ්ඝස්ස භාජෙතබ්බං හොති වා න හොති වාති? සො පුග්ගලො අත්තනො සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකභූතස්ස සඞ්ඝස්ස වා අඤ්ඤස්ස සහධම්මිකසඞ්ඝස්ස වා භාජෙතුකාමො භාජෙය්ය, අභාජෙතුකාමො ‘‘භාජෙතූ’’ති න කෙනචි වචනීයො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘න හි පුග්ගලස්ස ආදිස්ස දින්නං කෙනචි භාජනීයං හොතී’’ති ටීකාසු ආගමනතො විඤ්ඤායති. අථෙකෙ ආචරියා එවං වදන්ති ‘‘කථිනස්ස එකං මූලං සඞ්ඝොති (පරි. 408) වුත්තත්තා පුග්ගලං උද්දිස්ස දින්නෙපි සඞ්ඝායත්තං සඞ්ඝිකං හොති. යථා කිං ‘සීමාය දම්මි, සෙනාසනස්ස දම්මී’ති වුත්තෙපි තං දානං සඞ්ඝිකං හොති, යථා ච ‘කථිනචීවරං දම්මී’ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතී’’ති.

තත්රෙවං විචාරෙතබ්බං – ‘‘කථිනස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති වචනං (පරි. 408) කථිනස්ස මූලං කථිනස්ස කාරණං දස්සෙති. යථා හි මූලෙ විජ්ජමානෙ රුක්ඛො තිට්ඨති, අවිජ්ජමානෙ න තිට්ඨති, තස්මා මූලං රුක්ඛස්ස කාරණං හොති, පතිට්ඨං හොති, එවං සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙ කථිනං හොති, නො අවිජ්ජමානෙ, තස්මා සඞ්ඝො කථිනස්ස මූලං කථිනස්ස කාරණං නාම හොති. කථං සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙ කථිනං හොති? සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතුවග්ගභූතෙන සඞ්ඝෙන අත්ථාරාරහස්ස භික්ඛුනො ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය කථිනචීවරෙ දින්නෙයෙව තෙන චීවරෙන අත්ථතං කථිනං නාම හොති, නො අදින්නෙ, තස්මා චතුවග්ගසඞ්ඝෙ අලබ්භමානෙ සහස්සක්ඛත්තුං ‘‘කථිනං දම්මී’’ති වුත්තෙපි කථිනං නාම න හොති, තස්මා උපචාරසීමාය පරිච්ඡින්නෙ විහාරෙ එකො වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා භික්ඛූ විහරන්ති, තත්ථ කථිනචීවරෙ උප්පන්නෙ අඤ්ඤතො පරියෙසිත්වා චතුවග්ගසඞ්ඝො එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං භික්ඛූනං පූරණෙ සති කථිනං අත්ථරිතුං ලභති, නාසති, එවං සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙයෙව කථිනං නාම හොති, නො අවිජ්ජමානෙ, තස්මා සඞ්ඝස්ස කථිනස්ස මූලභූතතං කාරණභූතතං සන්ධාය ‘‘කථිනස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති වුත්තං. ‘‘කථින’’න්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකංයෙව හොති, නො පුග්ගලිකන්ති අධිප්පායො එතස්මිං පාඨෙ න ලබ්භති. යථා කිං ‘‘කිච්චාධිකරණස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති (චූළව. 219) එත්ථ අපලොකනකම්මඤත්තිකම්මඤත්තිදුතියකම්මඤත්තිචතුත්ථකම්මසඞ්ඛාතං කිච්චාධිකරණං චතුවග්ගාදිකෙ සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙයෙව හොති, නො අවිජ්ජමානෙ, තස්මා සඞ්ඝස්ස කිච්චාධිකරණස්ස මූලභූතතං කාරණභූතතං සන්ධාය ‘‘කිච්චාධිකරණස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

යදිපි වුත්තං ‘‘යථා ‘සීමාය දම්මි, සෙනාසනස්ස දම්මී’තිආදීසු තං දානං සඞ්ඝායත්තමෙව හොති, තථා ‘කථින දම්මී’ති වුත්තෙ පුග්ගලං උද්දිස්ස දින්නෙපි සඞ්ඝායත්තමෙව සඞ්ඝිකමෙව හොතී’’ති, තථාපි එවං විචාරණා කාතබ්බා – ‘‘සීමාය දම්මි, සෙනාසනස්ස දම්මී’’තිආදීසු සීමා ච සෙනාසනඤ්ච දානපටිග්ගාහකා න හොන්ති, තස්මා සීමට්ඨස්ස ච සෙනාසනට්ඨස්ස ච සඞ්ඝස්ස ආයත්තං හොති, පුග්ගලො පන දානපටිග්ගාහකොව, තස්මා ‘‘ඉමං කථිනචීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දම්මී’’ති පරම්මුඛා වා තස්ස භික්ඛුනො පාදමූලෙ ඨපෙත්වා සම්මුඛා වා දින්නං කථං සඞ්ඝායත්තං සඞ්ඝසන්තකං භවෙය්ය, එවං සඞ්ඝස්ස අපරිණතං පුග්ගලිකචීවරං සඞ්ඝස්ස පරිණාමෙය්ය, නවසු අධම්මිකදානෙසු එකං භවෙය්ය, තස්ස චීවරස්ස පටිග්ගහොපි නවසු අධම්මිකපටිග්ගහෙසු එකො භවෙය්ය, තස්ස චීවරස්ස පරිභොගොපි නවසු අධම්මිකපරිභොගෙසු එකො භවෙය්ය. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? නව අධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස පරිණතං අඤ්ඤසඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, චෙතියස්ස පරිණතං අඤ්ඤචෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, පුග්ගලස්ස පරිණතං අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණාමෙති, ‘‘නව අධම්මිකා පරිභොගා’’ති ආගතං පරිවාරපාළිඤ්ච (පරි. 329) ‘‘නව පටිග්ගහපරිභොගාති එතෙසංයෙව දානානං පටිග්ගහා ච පරිභොගා චා’’ති ආගතං අට්ඨකථඤ්ච (පරි. අට්ඨ. 329) ඔලොකෙත්වා විඤ්ඤායතීති.

අථාපි එවං වදන්ති – දායකො සඞ්ඝත්ථෙරස්ස වා ගන්ථධුතඞ්ගවසෙන අභිඤ්ඤාතස්ස වා භත්තුද්දෙසකස්ස වා පහිණති ‘‘අම්හාකං භත්තග්ගහණත්ථාය අට්ඨ භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති, සචෙපි ඤාතිඋපට්ඨාකෙහි පෙසිතං හොති, ඉමෙ තයො ජනා පුච්ඡිතුං න ලභන්ති. ආරුළ්හායෙව මාතිකං, සඞ්ඝතො අට්ඨ භික්ඛූ උද්දිසාපෙත්වා අත්තනවමෙහි ගන්තබ්බං. කස්මා? භික්ඛුසඞ්ඝස්ස හි එතෙ භික්ඛූ නිස්සාය ලාභො උප්පජ්ජතීති. ගන්ථධුතඞ්ගාදීහි පන අනභිඤ්ඤාතො ආවාසිකභික්ඛු පුච්ඡිතුං ලභති, තස්මා තෙන ‘‘කිං සඞ්ඝතො ගණ්හාමි, උදාහු යෙ ජානාමි, තෙහි සද්ධිං ආගච්ඡාමී’’ති මාතිකං ආරොපෙත්වා යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බන්ති (චූළව. අට්ඨ. 325), ඊදිසෙසු ඨානෙසු ‘‘සඞ්ඝස්ස ලාභො පුග්ගලං උපනිස්සාය උප්පජ්ජතී’’ති වචනං උපනිධාය ‘‘සඞ්ඝස්ස ලාභො පුග්ගලං නිස්සාය උප්පජ්ජති, පුග්ගලස්ස පත්තලාභො සඞ්ඝං ආමසිත්වා දෙන්තො සඞ්ඝායත්තො හොතී’’ති විඤ්ඤායතීති.

ඉමස්මිම්පි වචනෙ එවං විචාරණා කාතබ්බා – තස්මිං තු නිමන්තනෙ න පුග්ගලංයෙව නිමන්තෙති, අථ ඛො සසඞ්ඝං පුග්ගලං නිමන්තෙති. තත්ථ තු ‘‘සඞ්ඝ’’න්ති අවත්වා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තත්තා ‘‘කිං සඞ්ඝතො ගණ්හාමි, උදාහු යෙ ජානාමි, තෙහි සද්ධිං ආගච්ඡාමී’’ති අනභිඤ්ඤාතො පුග්ගලො පුච්ඡිතුං ලභති. සඞ්ඝත්ථෙරස්ස පන සඞ්ඝං පරිහරිත්වා වසිතත්තා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසං ගහණකාරණං නත්ථි, ගන්ථධුතඞ්ගවසෙන අභිඤ්ඤාතපුග්ගලොපි සඞ්ඝස්ස පුඤ්ඤනිස්සිතත්තා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝතොයෙව ගණ්හාති, භත්තුද්දෙසකස්සපි දෙවසිකං සඞ්ඝස්සෙව භත්තවිචාරණත්තා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසං ගහණකාරණං නත්ථි. එවං ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති සහ සඞ්ඝෙන නිමන්තිතත්තා ‘‘ඉමෙ තයො ජනා පුච්ඡිතුං න ලභන්තී’’ති වුත්තං, න ‘‘ත්වං ආගච්ඡාහී’’ති පුග්ගලස්සෙව නිමන්තනෙ සතිපි සඞ්ඝං ගහෙත්වා ආගන්තබ්බතොති. එවං ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති සසඞ්ඝස්සෙව පුග්ගලස්ස නිමන්තිතත්තා සඞ්ඝො ගහෙතබ්බො හොති, න ‘‘තුම්හෙ ආගච්ඡථා’’ති පුග්ගලස්සෙව නිමන්තිතත්තා, තස්මා ‘‘පුග්ගලස්ස ලාභො සඞ්ඝායත්තො’’ති න සක්කා වත්තුං , අට්ඨකථාදීසු පකරණෙසුපි ‘‘පුග්ගලං නිස්සාය සඞ්ඝස්ස ලාභො උප්පජ්ජති’’ ඉච්චෙව වුත්තො, න ‘‘පුග්ගලස්ස ලාභො සඞ්ඝායත්තො’’ති. චීවරලාභඛෙත්තභූතාසු අට්ඨසු මාතිකාසු ච ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙතී’’ති ච විසුං, ‘‘පුග්ගලස්ස දෙතී’’ති ච විසුං ආගතං. පුග්ගලස්ස දෙතීති ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති එවං පරම්මුඛා වා, පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘‘ඉමං භන්තෙ තුම්හාකං දම්මී’’ති එවං සම්මුඛා වා දෙතීති.

ඉදානි පන චීවරං දාතුකාමා උපාසකා වා උපාසිකායො වා සයං අනාගන්ත්වා පුත්තදාසාදයො ආණාපෙන්තාපි ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස ථෙරස්ස දෙථා’’ති වත්වා පුග්ගලස්සෙව දාපෙන්ති, සාමං ගන්ත්වා දදන්තාපි පාදමූලෙ ඨපෙත්වා වා හත්ථෙ ඨපෙත්වා වා හත්ථෙන ඵුසාපෙත්වා වා දදන්ති ‘‘ඉමං, භන්තෙ, චීවරං තුම්හෙ උද්දිස්ස එත්තකං ධනං පරිච්චජිත්වා කතං, එවඤ්ච එවඤ්ච හත්ථකම්මං කත්වා සම්පාදිතං, තස්මා තුම්හෙ නිවාසථ පාරුපථ පරිභුඤ්ජථා’’තිආදීනි වදන්ති, තස්ස පුග්ගලස්ස පරිභොගකරණමෙව ඉච්ඡන්ති, න සඞ්ඝස්ස දානං. කෙචි අතුට්ඨකථම්පි කථෙන්ති. එවං පුග්ගලමෙව උද්දිස්ස දින්නචීවරස්ස සඞ්ඝෙන ආයත්තකාරණං නත්ථි. ‘‘සචෙ පන ‘ඉදං තුම්හාකඤ්ච තුම්හාකං අන්තෙවාසිකානඤ්ච දම්මී’ති එවං වදති, ථෙරස්ස ච අන්තෙවාසිකානඤ්ච පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) ආගමනතො එවං වත්වා දෙන්තෙ පන ආචරියන්තෙවාසිකානං පාපුණාති, අනන්තෙවාසිකස්ස පන න පාපුණාති. ‘‘උද්දෙසං ගහෙතුං ආගතො ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො ච අත්ථි, තස්සපි පාපුණාතී’’ති ආගමනතො බහිසීමට්ඨස්ස ධම්මන්තෙවාසිකස්සපි පාපුණාති. ‘‘තුම්හෙහි සද්ධිං නිබද්ධචාරිකභික්ඛූනං දම්මීති වුත්තෙ උද්දෙසන්තෙවාසිකානං වත්තං කත්වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනි ගහෙත්වා විචරන්තානං සබ්බෙසං පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) ආගමනතො එවං වත්වා දෙන්තෙ ධම්මන්තෙවාසිකානං වත්තපටිපත්තිකාරකානඤ්ච අන්තෙවාසිකානං පාපුණාති. එවං දායකානං වචනානුරූපමෙව දානස්ස පවත්තනතො ‘‘යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 325) අට්ඨකථාචරියා වදන්ති.

එවං ඉදානි දායකා යෙභුය්යෙන පුග්ගලස්සෙව දෙන්ති, සතෙසු සහස්සෙසු එකොයෙව පණ්ඩිතො බහුස්සුතො දායකො සඞ්ඝස්ස දදෙය්ය, පුග්ගලිකචීවරඤ්ච සඞ්ඝිකභවනත්ථාය අකරියමානං න ඤත්තියා කම්මවාචාය ච අරහං හොති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ඤත්තිකම්මවාචාවිරොධතො. කථං විරොධොති චෙ? ඤත්තියා කම්මවාචාය ච ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්න’’න්ති කථිනචීවරස්ස සඞ්ඝිකභාවො වුත්තො, ඉදානි පන තං චීවරං ‘‘පුග්ගලස්ස දින්නං පුග්ගලික’’න්ති වචනත්ථානුරූපතො පුග්ගලිකං හොති, එවම්පි විරොධො. ‘‘සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දදෙය්ය කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති එත්ථ ච සඞ්ඝොති ධාතුයා කත්තා හොති, භික්ඛුනොති සම්පදානං, ඉධ පන සඞ්ඝස්ස තස්මිං කථිනචීවරෙ අනිස්සරභාවතො සඞ්ඝො කත්තා න හොති, භික්ඛු පටිග්ගාහලක්ඛණාභාවතො සම්පදානං න හොති, එවම්පි විරොධො. දායකෙන පන සඞ්ඝස්ස පරිච්චත්තත්තා සඞ්ඝිකභූතං කථිනචීවරං යස්මිං කාලෙ සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරිතුං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො දෙති, තස්මිං කාලෙ ඤත්තිදුතියකම්මවාචං ඉදානි මනුස්සා ‘‘ඤත්තී’’ති වොහරන්ති, තඤ්ච චීවරං ‘‘ඤත්තිලද්ධචීවර’’න්ති, තං චීවරදායකඤ්ච ‘‘ඤත්තිලද්ධදායකො’’ති , තස්මා සඞ්ඝිකචීවරමෙව ඤත්තිලද්ධං හොති, නො පුග්ගලිකචීවරං. ඤත්තිලද්ධකාලතො පන පට්ඨාය තං චීවරං පුග්ගලිකං හොති. කස්මා? අත්ථාරකපුග්ගලස්ස චීවරභාවතොති.

අථාපි වදන්ති ‘‘දින්නන්ති පාඨඤ්ච ‘සාධෙන්තී’ති පාඨඤ්ච ‘ආනිසංසං ලභන්තී’ති පාඨඤ්ච උපනිධාය අයමත්ථො විඤ්ඤායතී’’ති, තත්ථායමාචරියානමධිප්පායො – ‘‘දින්නං ඉදං සඞ්ඝෙනා’’ති එත්ථ දා-ධාතුයා සඞ්ඝෙනාති කත්තා, ඉදන්ති කම්මං, ඉමස්ස කථිනචීවරස්ස සඞ්ඝිකත්තා සඞ්ඝෙන දින්නං හොති, තෙන විඤ්ඤායති ‘‘කථින’’න්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතීති. ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්තීති එත්ථ කෙ ලභන්තීති කෙ සාධෙන්තීති අත්ථො. පඤ්ච ජනා සාධෙන්තී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) වුත්තං. තත්ථ පඤ්ච ජනාති සඞ්ඝො වුත්තො, ඉමිනාපි විඤ්ඤායති ‘‘කථිනන්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතී’’ති. ආනිසංසං ලභන්තීති එත්ථ ච සඞ්ඝිකත්තා සබ්බෙ සීමට්ඨකභික්ඛූ ආනිසංසං ලභන්ති, ඉමිනාපි විඤ්ඤායති ‘‘කථිනන්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතී’’ති.

තත්රාප්යෙවං විචාරණා කාතබ්බා – පුබ්බෙදායකා චත්තාරොපි පච්චයෙ යෙභුය්යෙන සඞ්ඝස්සෙව දෙන්ති, තස්මා සඞ්ඝස්ස චතුපච්චයභාජනකථා අතිවිත්ථාරා හොති. අප්පකතො පන පුග්ගලස්ස දෙන්ති, තස්මා සඞ්ඝස්ස දින්නං කථිනචීවරං සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස පුග්ගලස්ස දින්නං සන්ධාය වුත්තං. සාධෙන්තීති ච කථිනදුස්සස්ස දායකා චත්තාරො, පටිග්ගාහකො එකොති පඤ්ච ජනා කථිනදානකම්මං සාධෙන්තීති වුත්තං. ආනිසංසං ලභන්තීති ඉදඤ්ච අත්ථාරකස්ස ච අනුමොදනානඤ්ච භික්ඛූනං ආනිසංසලාභමෙව වුත්තං, න එතෙහි පාඨෙහි ‘‘කථින’’න්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතීති අත්ථො විඤ්ඤාතබ්බො හොතීති දට්ඨබ්බො. සඞ්ඝස්ස උප්පන්නචීවරං සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස දින්නභාවො කථං විඤ්ඤායතීති? ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්නං, සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙති කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති වුත්තං පාළිපාඨඤ්ච (මහාව. 307) ‘‘සඞ්ඝො අජ්ජ කථිනදුස්සං ලභිත්වා පුනදිවසෙ දෙති, අයං නිචයසන්නිධී’’ති වුත්තං අට්ඨකථාපාඨඤ්ච දිස්වා විඤ්ඤායතීති. සඞ්ඝසන්තකභූතං චීවරමෙව දානකිරියාය කම්මං, සඞ්ඝො කත්තා, පුග්ගලො සම්පදානං භවිතුං අරහභාවො ච යථාවුත්තපාළිපාඨමෙව උපනිධාය විඤ්ඤායතීති.

එවං සන්තෙ පුග්ගලස්ස දින්නං පුග්ගලිකචීවරං සඞ්ඝිකං කාතුං කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? සචෙ සො පටිග්ගාහකපුග්ගලො දායකානං එවං වදති ‘‘උපාසක දානං නාම පුග්ගලස්ස දින්නතො සඞ්ඝස්ස දින්නං මහප්ඵලතරං හොති, තස්මා සඞ්ඝස්ස දෙහි, සඞ්ඝස්ස දත්වා පුන සඞ්ඝෙන අත්ථාරාරහස්ස භික්ඛුනො කම්මවාචාය දත්වා තෙන පුග්ගලෙන යථාවිනයං අත්ථතෙයෙව කථිනං නාම හොති, න පුග්ගලස්ස දත්වා පුග්ගලෙන සාමංයෙව අත්ථතෙ, තස්මා සඞ්ඝස්ස දෙහී’’ති උය්යොජෙත්වා සඞ්ඝස්ස දාපිතෙපි තං චීවරං සඞ්ඝිකං හොති කථිනත්ථාරාරහං. යදි පන දායකො අප්පස්සුතතාය ‘‘නාහං, භන්තෙ, කිඤ්චි ජානාමි, ඉමං චීවරං තුම්හාකමෙව දම්මී’’ති වක්ඛති, එවං සති පුග්ගලිකවසෙනෙව සම්පටිච්ඡිත්වා තෙන පුග්ගලෙන තං චීවරං සඞ්ඝස්ස දින්නම්පි සඞ්ඝිකං හොති.

යදි එවං සමණෙනෙව සමණස්ස දින්නං චීවරං කථං කථිනත්ථාරාරහං භවෙය්යාති? නො න භවෙය්ය. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘කථිනං කෙන දින්නං වට්ටති? යෙන කෙනචි දෙවෙන වා මනුස්සෙන වා පඤ්චන්නං වා සහධම්මිකානං අඤ්ඤතරෙන දින්නං වට්ටතී’’ති. අථ කස්මා පරම්පරභූතෙහි ආචරියෙහි ඤත්තිලද්ධචීවරතො අවසෙසානි චීවරානි සඞ්ඝස්ස භාජෙත්වා එව පරිභුඤ්ජිතානීති? වුච්චතෙ – එකච්චෙ භික්ඛූ ආචරියපරම්පරාගතඅනඋසාරෙනෙව පටිපජ්ජන්ති, කෙචි බහූනං කිරියං දිස්වා දිට්ඨානුගතිවසෙන පටිපජ්ජන්ති, බහුස්සුතාපි කෙචි ථෙරා අරුච්චන්තාපි පවෙණිභෙදභයෙන පටිපජ්ජන්ති, අපරෙ රුචිවසෙන අත්ථඤ්ච අධිප්පායඤ්ච පරිණාමෙත්වා ගණ්හන්ති, පකරණමෙවානුගතභික්ඛූ පන යථාපකරණාගතමෙව අත්ථං ගහෙත්වා සඞ්ඝිකඤ්ච පුග්ගලිකඤ්ච අමිස්සං කත්වා, කාලචීවරඤ්ච අකාලචීවරඤ්ච අමිස්සං කත්වා ගණ්හන්ති. භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ (පාචි. 738) ‘‘ථූලනන්දා භික්ඛුනී අකාලචීවරං ‘කාලචීවර’න්ති අධිට්ඨහිත්වා භාජාපෙස්සති, අථ භගවා නිස්සග්ගියපාචිත්තියාපත්තිං පඤ්ඤපෙසී’’ති ආගතං, තස්මා ලජ්ජීපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතෙන භික්ඛුනා අනෙක-පාළිඅට්ඨකථාදයො පකරණෙ ඔලොකෙත්වා සංසන්දිත්වා පකරණමෙවානුගන්තබ්බං, න අඤ්ඤෙසං කිරියං සද්දහිතබ්බං, න ච අනුගන්තබ්බං. භගවතො හි ධරමානකාලෙ වා තතො පච්ඡා වා පුබ්බෙ දායකා යෙභුය්යෙන චත්තාරො පච්චයෙ සඞ්ඝස්සෙව දෙන්ති, තස්මා සඞ්ඝිකසෙනාසනස්ස සඞ්ඝිකචීවරස්ස ච බාහුල්ලතො පුබ්බාචරියා සඞ්ඝස්ස භාජෙත්වා එව පරිභුඤ්ජිංසු.

ඉදානි පන දායකා යෙභුය්යෙන චත්තාරො පච්චයෙ පුග්ගලස්සෙව දෙන්ති, තස්මා සෙනාසනම්පි අභිනවභූතං පුග්ගලිකමෙව බහුලං හොති, චීවරම්පි පුග්ගලිකමෙව බහුලං. දලිද්දාපි සුත්තකන්තනකාලතො පට්ඨාය ‘‘ඉමං චීවරං කථිනකාලෙ ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ච තථෙව වත්වා ච සබ්බකිච්චානි කරොන්ති, මහද්ධනා ච සාටකස්ස කීණිතකාලතො පට්ඨාය තථෙව චින්තෙත්වා කථෙත්වා කරොන්ති, දානකාලෙ ච ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දෙහී’’ති පුත්තදාසාදයො වා පෙසෙන්ති, සාමං වා ගන්ත්වා චීවරං තස්ස භික්ඛුස්ස පාදමූලෙ වා හත්ථෙ වා ඨපෙත්වා ‘‘ඉමං චීවරං තුය්හං දම්මී’’ති වත්වා වා චින්තෙත්වා වා දෙන්ති, සතෙසු වා සහස්සෙසු වා එකො පණ්ඩිතපුරිසො ‘‘පුග්ගලස්ස දින්නදානතො සඞ්ඝස්ස දින්නං මහප්ඵල’’න්ති ඤත්වා ‘‘ඉමං කථිනචීවරං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වත්වා වා චින්තෙත්වා වා දෙති, තස්ස සා දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා හොති. සචෙ පන දායකො පුග්ගලස්ස දාතුකාමො හොති, පුග්ගලො පන තස්ස මහප්ඵලභාවමිච්ඡන්තො දක්ඛිණා-විභඞ්ගසුත්තාදිධම්මදෙසනාය (ම. නි. 3.376 ආදයො) පුග්ගලිකදානතො සඞ්ඝිකදානස්ස මහප්ඵලභාවං ජානාපෙත්වා ‘‘ඉමං තව චීවරං සඞ්ඝස්ස දෙහී’’ති උය්යොජෙති, දායකොපි තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ඉමං කථිනචීවරං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වත්වා වා චින්තෙත්වා වා දෙති, එවම්පි සා දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා හොති.

යදි පන භික්ඛුනා උය්යොජිතොපි දුප්පඤ්ඤො දායකො තස්ස වචනං අනාදියිත්වා පුග්ගලස්සෙව දෙති, තස්ස සා දක්ඛිණා පුග්ගලගතා හොති. අථ පන සො පුග්ගලො සයං සම්පටිච්ඡිත්වා පුන සඞ්ඝස්ස පරිච්චජති, එවම්පි තං චීවරං සඞ්ඝිකං හොති, තං සඞ්ඝිකවසෙන භාජෙතබ්බං. යදි පන දායකොපි පුග්ගලස්සෙව දෙති, පුග්ගලොපි සම්පටිච්ඡිත්වා න පරිච්චජති, එවං සන්තෙ තං චීවරං පුග්ගලිකං හොති, න කථිනකාලමත්තෙන වා කථිනවචනමත්තෙන වා සඞ්ඝිකං හොති. ඉදානි පන ඉමිනා නයෙන පුග්ගලිකචීවරංයෙව බහුලං හොති. එවං සන්තෙපි ආචරියපරම්පරා පවෙණිං අභින්දිතුකාමා සඞ්ඝිකං විය කත්වා භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිංසු . යදි මුඛ්යතො සඞ්ඝිකං සියා, සඞ්ඝෙන දින්නතො පරං එකසූචිමත්තම්පි පුග්ගලො අධිකං ගණ්හිතුං න ලභෙය්ය.

එකච්චෙ ථෙරා සඞ්ඝිකන්ති පන වදන්ති, භාජනකාලෙ පන ඉස්සරවතාය යථාරුචි විචාරෙන්ති, එකච්චෙ භික්ඛූ මුඛ්යසඞ්ඝිකන්ති මඤ්ඤමානා අභාජෙතුකාමම්පි පුග්ගලං අභිභවිත්වා භාජාපෙන්ති, තස්ස පුග්ගලස්ස මාතා පිතා ඤාතකා උපාසකාදයො ‘‘අම්හාකං පුත්තස්ස දෙම, අම්හාකං ඤාතකභික්ඛුස්ස දෙම, අම්හාකං කුලූපකස්ස දෙමා’’ති, අඤ්ඤෙපි සද්ධා පසන්නා දායකා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස පුග්ගලස්ස දෙමා’’ති විචාරෙත්වා පරම්මුඛාපි ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති වත්වා සම්මුඛාපි පාදමූලෙ වා හත්ථෙ වා ඨපෙත්වා දෙන්ති, එවරූපං චීවරං පුග්ගලිකං හොති, සඞ්ඝං ආමසිත්වා අවුත්තත්තා සඞ්ඝායත්තං න හොති, ‘‘කථිනං දස්සාමී’’ති වා ‘‘කථිනං දාතුං ගතො’’ති වා ‘‘කථිනචීවර’’න්ති වා පුබ්බාපරකාලෙසු වචනං පන මුඛ්යකථිනභූතස්ස සඞ්ඝිකචීවරස්ස කාලෙ දින්නත්තා තදුපචාරතො වොහාරමත්තං හොති. යථා කිං? ‘‘උපොසථික’’න්ති වුත්තං භත්තං චුද්දසසු සඞ්ඝිකභත්තෙසු අන්තොගධං මුඛ්යසඞ්ඝිකං හොති, සමාදින්නඋපොසථා දායකා සායං භුඤ්ජිතබ්බභත්තභාගං සඞ්ඝස්ස දෙන්ති, තං සඞ්ඝො සලාකභත්තං විය ඨිතිකං කත්වා භුඤ්ජති, ඉති සඞ්ඝස්ස දින්නත්තා සඞ්ඝිකං හොති. ඉදානි පන දායකා අත්තනො අත්තනො කුලූපකස්ස වා ඤාතිභික්ඛුස්ස වා උපොසථදිවසෙසු භත්තං දෙන්ති, තං සඞ්ඝස්ස අදින්නත්තා සඞ්ඝිකං න හොති. එවං සන්තෙපි උපොසථදිවසෙ දින්නත්තා මුඛ්යවසෙන පවත්තඋපොසථභත්තං විය තදුපචාරෙන ‘‘උපොසථභත්ත’’න්ති වොහරීයති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

එවං ඉමස්මිං කාලෙ යෙභුය්යෙන පුග්ගලස්සෙව දින්නත්තා පුග්ගලිකභූතං චීවරං ඤත්තිකම්මවාචාරහං න හොති, සඞ්ඝිකමෙව ඤත්තිකම්මවාචාරහං හොති, තදෙව ච පඤ්චානිසංසකාරණං හොති, තස්මා පණ්ඩිතෙන පුග්ගලෙන ‘‘උපාසකා සඞ්ඝෙ දෙථ, සඞ්ඝෙ දින්නං මහප්ඵලං හොතී’’තිආදිනා නියොජෙත්වා දාපෙතබ්බං, සයං වා සම්පටිච්ඡිත්වා සඞ්ඝස්ස පරිච්චජිතබ්බං. එවං පරිච්චජිතත්තා සඞ්ඝිකභූතං චීවරං ඤත්තිකම්මවාචාරහඤ්ච හොති පඤ්චානිසංසනිප්ඵාදකඤ්ච. එවං නියොජනඤ්ච ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති (ම. නි. 3.376) භගවතා වුත්තවචනං අනුගතං හොතීති දට්ඨබ්බං.

පරිකම්මංකරොන්තානං භික්ඛූනං යාගුභත්තඤ්ච දාතුං වට්ටතීති ඉදං පුච්ඡිතත්තා දොසො නත්ථීති කත්වා වුත්තං, අපුච්ඡිතෙ පන එවං කථෙතුං න වට්ටති. ඛලිමක්ඛිතසාටකොති අහතවත්ථං සන්ධාය වුත්තං. සුට්ඨු ධොවිත්වාතිආදිනා සපුබ්බකරණං අත්ථාරං දස්සෙති. ධොවනසිබ්බනරජනකප්පකරණෙන හි විචාරණඡෙදනබන්ධනානිපි දස්සිතානියෙව හොන්ති, අත්ථාරදස්සනෙන පච්චුද්ධාරඅධිට්ඨානානිපි දස්සෙති. සූචිආදීනි චීවරකම්මුපකරණානි සජ්ජෙත්වා බහූහි භික්ඛූහි සද්ධින්ති ඉදං පන සිබ්බනස්ස උපකරණනිදස්සනං. තදහෙවාති ඉදං පන කරණසන්නිධිමොචනත්ථං වුත්තං. දායකස්ස හත්ථතො සාටකං ලද්ධදිවසෙයෙව සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො දාතබ්බං, එවං අදෙන්තෙ නිචයසන්නිධි හොති. අත්ථාරකෙනපි සඞ්ඝතො ලද්ධදිවසෙයෙව කථිනං අත්ථරිතබ්බං, එවං අකරොන්තෙ කරණසන්නිධි හොති.

අඤ්ඤානි ච බහූනි ආනිසංසවත්ථානි දෙතීති ඉමිනා අත්ථරිතබ්බසාටකොයෙව කථිනසාටකො නාම, තතො අඤ්ඤෙ සාටකා බහවොපි කථිනානිසංසායෙව නාමාති දස්සෙති. එතෙන ච ‘‘කථිනානිසංසො’’ති වත්ථානියෙව වුත්තානි න අග්ඝොති දීපෙති. යදි අග්ඝො වුත්තො සියා, එවං සති ‘‘බහ්වානිසංසානි කථිනවත්ථානි දෙතී’’ති වත්තබ්බං, එවං පන අවත්වා ‘‘බහූනි කථිනානිසංසවත්ථානි දෙතී’’ති වුත්තං, තෙන ඤායති ‘‘න අග්ඝො වුත්තො’’ති, තස්මා බහ්වානිසංසභාවො අග්ඝවසෙන න ගහෙතබ්බො, අථ ඛො වත්ථවසෙනෙව ගහෙතබ්බොති. ඉතරොති අඤ්ඤො දායකො. තථාතථා ඔවදිත්වා සඤ්ඤාපෙතබ්බොති ‘‘උපාසක දානං නාම සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං, අත්ථාරො පන භික්ඛූනං උපකාරත්ථාය භගවතා අනුඤ්ඤාතො, තස්මා ඤත්තිලද්ධම්පි අලද්ධම්පි මහප්ඵලමෙවා’’ති වා ‘‘උපාසක අයම්පි දායකො සඞ්ඝස්සෙව දෙති, ත්වම්පි සඞ්ඝස්සෙව දෙසි, භගවතා ච –

‘යො සීලවා සීලවන්තෙසු දදාති දානං;

ධම්මෙන ලද්ධං සුපසන්නචිත්තො;

අභිසද්දහං කම්මඵලං උළාරං;

තං වෙ දානං විපුලඵලන්ති බ්රූමී’ති. (ම. නි. 3.382) –

වුත්තං, තස්මා සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය මහප්ඵලමෙවා’’ති වා ඉතිආදීනි වත්වා සඤ්ඤාපෙතබ්බො.

යස්ස සඞ්ඝො කථිනචීවරං දෙති, තෙන භික්ඛුනා කථිනං අත්ථරිතබ්බන්ති යොජනා. යො ජිණ්ණචීවරො හොති භික්ඛු, තස්ස දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ඉමස්මිං ඨානෙ ඉදානි භික්ඛූ –

‘‘පටිග්ගහණඤ්ච සප්පායං, ඤත්ති ච අනුසාවනං;

කප්පබින්දු පච්චුද්ධාරො, අධිට්ඨානත්ථරානි ච;

නියොජනානුමොදා ච, ඉච්චයං කථිනෙ විධී’’ති. –

ඉමං ගාථං ආහරිත්වා කථිනදානකම්මවාචාය පඨමං කථිනචීවරස්ස පටිග්ගහණඤ්ච සප්පායපුච්ඡනඤ්ච කරොන්ති, තදයුත්තං විය දිස්සති. කස්මාති චෙ? ‘‘අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො භබ්බො කථිනං අත්ථරිතුං…පෙ… පුබ්බකරණං ජානාති, පච්චුද්ධාරං ජානාති, අධිට්ඨානං ජානාති, අත්ථාරං ජානාති, මාතිකං ජානාති, පලිබොධං ජානාති, උද්ධාරං ජානාති, ආනිසංසං ජානාතී’’ති පරිවාරපාළියඤ්ච (පරි. 409),

‘‘අට්ඨධම්මවිදො භික්ඛු, කථිනත්ථාරමරහති;

පුබ්බපච්චුද්ධාරාධිට්ඨා-නත්ථාරො මාතිකාති ච;

පලිබොධො ච උද්ධාරො, ආනිසංසා පනට්ඨිමෙ’’ති. (වි. වි. 2704, 2706) –

විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ ච ආගතෙසු අට්ඨසු අඞ්ගෙසු අනාගතත්තා ච ‘‘පුබ්බකරණං සත්තහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතං ධොවනෙන විචාරණෙන ඡෙදනෙන බන්ධනෙන සිබ්බනෙන රජනෙන කප්පකරණෙනා’’ති පරිවාරපාළියඤ්ච (පරි. 408),

‘‘ධොවනඤ්ච විචාරො ච, ඡෙදනං බන්ධනම්පි ච;

සිබ්බනං රජනං කප්පං, පුබ්බකිච්චන්ති වුච්චතී’’ති. (වි. වි. 2707) –

විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ ච වුත්තෙසු සත්තසු පුබ්බකරණෙසු අනාගතත්තා ච.

න කෙවලඤ්ච පකරණෙසු අනාගතමෙව, අථ ඛො යුත්තිපි න දිස්සති. කථං? පටිග්ගහණං නාම ‘‘යො පන භික්ඛු අදින්නං මුඛද්වාරං ආහාරං ආහාරෙය්ය අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 265) යාවකාලිකාදීසු අජ්ඣොහරිතබ්බෙසු චතූසු කාලිකවත්ථූසු භගවතා වුත්තං, න චීවරෙ, තං පන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නම්පි පරම්මුඛා දින්නම්පි ලබ්භතෙව. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මීති එවං පරම්මුඛා වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘ඉමං තුම්හාක’න්ති එවං සම්මුඛා වා දෙතී’’ති, තස්මා පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි, දායකෙන චීවරෙ දින්නෙ සඞ්ඝස්ස චිත්තෙන සම්පටිච්ඡනමත්තමෙව පමාණං හොති.

සප්පායපුච්ඡනඤ්ච එවං කරොන්ති – එකෙන භික්ඛුනා ‘‘භොන්තො සඞ්ඝා සඞ්ඝස්ස කථිනෙ සම්පත්තෙ කස්ස පුග්ගලස්ස සප්පායාරහං හොතී’’ති පුච්ඡිතෙ එකො භික්ඛු නාමං වත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ථෙරස්ස සප්පායාරහං හොතී’’ති වදති, සප්පායඉති ච නිවාසනපාරුපනත්ථං ගහෙත්වා වදන්ති. එතස්මිං වචනෙ සද්දතො ච අත්ථතො ච අධිප්පායතො ච යුත්ති ගවෙසිතබ්බා හොති. කථං? සද්දතො වග්ගභෙදෙ සතියෙව බහුවචනං කත්තබ්බං, න අභෙදෙ, එවං සද්දතො. සප්පායඉතිවචනඤ්ච අනුරූපත්ථෙයෙව වත්තබ්බං, න නිවාසනපාරුපනත්ථෙ, එවං අත්ථතො. ඉදඤ්ච චීවරං සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරිතුං පුග්ගලස්ස දෙති, න නිවාසනපාරුපනත්ථං. වුත්තඤ්හි පාළියං (මහාව. 307) ‘‘සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙති කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති, තස්මා යුත්ති ගවෙසිතබ්බා හොති. ‘‘පටිග්ගහණඤ්ච සප්පාය’’න්තිආදිගාථාපි කත්ථචි පාළියං අට්ඨකථාටීකාදීසු ච න දිස්සති, තස්මා ඉධ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං.

සචෙ බහූ ජිණ්ණචීවරා, වුඩ්ඪස්ස දාතබ්බන්ති ඉදං කථිනචීවරස්ස සඞ්ඝිකත්තා ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝිකං යථාවුඩ්ඪං පටිබාහිතබ්බං, යො පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ඉමිනා පාළිනයෙන (චූළව. 311) වුත්තං. එතෙනෙව නයෙන සබ්බෙසු බලවචීවරෙසු සන්තෙසුපි වුඩ්ඪස්සෙව දාතබ්බන්ති සිද්ධං. වුඩ්ඪෙසු…පෙ… දාතබ්බන්ති කරණසන්නිධිමොචනත්ථං වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සචෙ වුඩ්ඪො’’ත්යාදි. නවකතරෙනපි හි කරණසන්නිධිං මොචෙත්වා කථිනෙ අත්ථතෙ අනුමොදනං කරොන්තස්ස සඞ්ඝස්ස පඤ්චානිසංසලාභො හොතීති. අපිචාතිආදිනා සඞ්ඝෙන කත්තබ්බවත්තං දස්සෙති. වචනක්කමො පන එවං කාතබ්බො – කථිනදුස්සං ලභිත්වා සඞ්ඝෙ සීමාය සන්නිපතිතෙ එකෙන භික්ඛුනා ‘‘භන්තෙ, සඞ්ඝස්ස ඉදං කථිනදුස්සං උප්පන්නං, සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං කථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දදෙය්ය කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති වුත්තෙ අඤ්ඤෙන ‘‘යො ජිණ්ණචීවරො, තස්සා’’ති වත්තබ්බං, තතො පුරිමෙන ‘‘බහූ ජිණ්ණචීවරා’’ති වා ‘‘නත්ථි ඉධ ජිණ්ණචීවරා’’ති වා වුත්තෙ අපරෙන ‘‘තෙන හි වුඩ්ඪස්සා’’ති වත්තබ්බං, පුන පුරිමෙන ‘‘කො එත්ථ වුඩ්ඪො’’ති වුත්තෙ ඉතරෙන ‘‘ඉත්ථන්නාමො භික්ඛූ’’ති වත්තබ්බං, පුන පුරිමෙන ‘‘සො භික්ඛු තදහෙව චීවරං කත්වා අත්ථරිතුං සක්කොතී’’ති වුත්තෙ ඉතරෙන ‘‘සො සක්කොතී’’ති වා ‘‘සඞ්ඝො මහාථෙරස්ස සඞ්ගහං කරිස්සතී’’ති වා වත්තබ්බං, පුන පුරිමෙන ‘‘සො මහාථෙරො අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො’’ති වුත්තෙ ඉතරෙන ‘‘ආම සමන්නාගතො’’ති වත්තබ්බං, තතො ‘‘සාධු සුට්ඨු තස්ස දාතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාතබ්බො.

එත්ථ ච ‘‘භන්තෙ, සඞ්ඝස්සා’’තිආදිවචනං ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්නං, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දදෙය්ය කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති ඉමාය ඤත්තිපාළියා සමෙති. ‘‘යො ජිණ්ණචීවරො, තස්සා’’තිආදි ‘‘සඞ්ඝෙන කස්සා’’තිආදි ‘‘සඞ්ඝෙන කස්ස දාතබ්බං, යො ජිණ්ණචීවරො හොතී’’තිආදිනා අට්ඨකථාවචනෙන (මහාව. අට්ඨ. 306) සමෙති. ‘‘සො මහාථෙරො අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො’’තිආදි ‘‘අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො භබ්බො කථිනං අත්ථරිතු’’න්තිආදිකාය පරිවාරපාළියා (පරි. 409) සමෙතීති දට්ඨබ්බං. යස්ස පන දීයති, තස්ස ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ඉමිනා ඉමස්ස කථිනදානකම්මස්ස ගරුකත්තා න අපලොකනමත්තෙන දාතබ්බන්ති ඉමමත්ථං පකාසෙති. ගරුකලහුකානං භෙදො කම්මාකම්මවිනිච්ඡයකථායං ආවි භවිස්සති.

එවං දින්නෙ පන කථිනෙ පච්චුද්ධරිතබ්බා අධිට්ඨාතබ්බා වාචා භින්දිතබ්බාති සම්බන්ධො. සචෙ තං කථිනදුස්සං නිට්ඨිතපරිකම්මමෙව හොතීති ඉමිනා කථිනදුස්සං නාම න කෙවලං පකතිසාටකමෙව හොති, අථ ඛො පරිනිට්ඨිතසත්තවිධපුබ්බකිච්චචීවරම්පි හොතීති දස්සෙති, තස්මා නිට්ඨිතචීවරස්මිං දින්නෙ සත්තවිධපුබ්බකිච්චකරණෙන අත්ථො නත්ථි, කෙවලං පච්චුද්ධරණාදීනියෙව කාතබ්බානි. සචෙ පන කිඤ්චි අපරිනිට්ඨිතං හොති, අන්තමසො කප්පබින්දුමත්තම්පි, තං නිට්ඨාපෙත්වායෙව පච්චුද්ධරණාදීනි කාතබ්බානි. ගණ්ඨිකපට්ටපාසකපට්ටානි පන සිබ්බනන්තොගධානි, තානිපි නිට්ඨාපෙත්වායෙව කාතබ්බානි. අනිට්ඨාපෙන්තො අනිට්ඨිතසිබ්බනකිච්චමෙව හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.462-463) ‘‘තත්ථ කතන්ති සූචිකම්මපරියොසානෙන කතං, සූචිකම්මපරියොසානං නාම යං කිඤ්චි සූචියා කත්තබ්බං. පාසකපට්ටගණ්ඨිකපට්ටපරියොසානං කත්වා සූචියා පටිසාමන’’න්ති. ඉදඤ්හි කථිනවත්තං නාම බුද්ධප්පසත්ථන්ති ‘‘අත්ථතකථිනානං වො භික්ඛවෙ පඤ්ච කප්පිස්සන්තී’’තිආදිනා පසත්ථං.

කතපරියොසිතං පන කථිනං ගහෙත්වාති –

‘‘ධොවනඤ්ච විචාරො ච, ඡෙදනං බන්ධනම්පි ච;

සිබ්බනං රජනං කප්පං, පුබ්බකිච්චන්ති වුච්චතී’’ති. (වි. වි. 2707) –

වුත්තානි සත්තවිධපුබ්බකරණානි කත්වා පරියොසාපිතං කථිනචීවරං ගහෙත්වා. අත්ථාරකෙන භික්ඛුනා පච්චුද්ධරිතබ්බා අධිට්ඨාතබ්බා වාචා භින්දිතබ්බාති සම්බන්ධො. සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරිතුකාමො භික්ඛු පුබ්බෙ තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතං පොරාණිකං සඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති වත්වා පච්චුද්ධරිතබ්බා, තතො අනධිට්ඨිතං නවං සඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බා, තතො අත්ථරණකාලෙ තමෙව අධිට්ඨිතසඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බාති අත්ථො. එස නයො ඉතරෙසු. එතෙන කථිනත්ථාරණං නාම වචීභෙදකරණමෙව හොති, න කිඤ්චි කායවිකාරකරණන්ති ඉමමත්ථං දීපෙති . තථා හි වුත්තං විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘අත්ථරිතබ්බන්ති අත්ථරණං කාතබ්බං, තඤ්ච ඛො තථාවචීභෙදකරණමෙවාති දට්ඨබ්බ’’න්ති.

තත්ථ පච්චුද්ධාරො තිවිධො ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති සඞ්ඝාටියා පච්චුද්ධාරො, ‘‘ඉමං උත්තරාසඞ්ගං පච්චුද්ධරාමී’’ති උත්තරාසඞ්ගස්ස පච්චුද්ධාරො, ‘‘ඉමං අන්තරවාසකං පච්චුද්ධරාමී’’ති අන්තරවාසකස්ස පච්චුද්ධාරොති. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘පච්චුද්ධාරො තීහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතො සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙනා’’ති. අධිට්ඨානං තිවිධං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති සඞ්ඝාටියා අධිට්ඨානං, ‘‘ඉමං උත්තරාසඞ්ගං අධිට්ඨාමී’’ති උත්තරාසඞ්ගස්ස අධිට්ඨානං, ‘‘ඉමං අන්තරවාසකං අධිට්ඨාමී’’ති අන්තරවාසකස්ස අධිට්ඨානන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘අධිට්ඨානං තීහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතං සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙනා’’ති.

අථ වා අධිට්ඨානං දුවිධං කායෙන අධිට්ඨානං, වාචාය අධිට්ඨානන්ති. තත්ථ පොරාණිකං සඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති පච්චුද්ධරිත්වා නවං සඞ්ඝාටිං හත්ථෙන ගහෙත්වා ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති චිත්තෙන ආභොගං කත්වා කායවිකාරකරණෙන කායෙන වා අධිට්ඨාතබ්බං, වචීභෙදං කත්වා වාචාය වා අධිට්ඨාතබ්බං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තත්ථ යස්මා ද්වෙ චීවරස්ස අධිට්ඨානානි කායෙන වා අධිට්ඨෙති, වාචාය වා අධිට්ඨෙතීති වුත්තං, තස්මා…පෙ… අධිට්ඨාතබ්බා’’ති. අථ වා අධිට්ඨානං දුවිධං සම්මුඛාධිට්ඨානපරම්මුඛාධිට්ඨානවසෙන. තත්ථ යදි චීවරං හත්ථපාසෙ ඨිතං හොති, ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වචීභෙදං කත්වා අධිට්ඨාතබ්බං, අථ අන්තොගබ්භෙ වා සාමන්තවිහාරෙ වා හොති, ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එතං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වචීභෙදං කත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තත්ර දුවිධං අධිට්ඨානං සචෙ හත්ථපාසෙ හොතී’’තිආදි, විනයත්ථමඤ්ජූසායඤ්ච (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘දුවිධන්ති සම්මුඛාපරම්මුඛාභෙදෙන දුවිධ’’න්ති.

අත්ථාරො කතිවිධො? අත්ථාරො එකවිධො. වචීභෙදකරණෙනෙව හි අත්ථාරො සම්පජ්ජති, න කායවිකාරකරණෙන. අයමත්ථො යථාවුත්ත-පරිවාරපාළියා ච ‘‘අත්ථරිතබ්බන්ති අත්ථරණං කාතබ්බං, තඤ්ච ඛො තථාවචීභෙදකරණමෙවාති දට්ඨබ්බ’’න්ති විනයත්ථමඤ්ජූසාවචනෙන ච විඤ්ඤායති. අථ වා අත්ථාරො තිවිධො වත්ථුප්පභෙදෙන. තත්ථ යදි සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරිතුකාමො හොති, පොරාණිකා සඞ්ඝාටි පච්චුද්ධරිතබ්බා, නවා සඞ්ඝාටි අධිට්ඨාතබ්බා, ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බා. අථ උත්තරාසඞ්ගෙන කථිනං අත්ථරිතුකාමො හොති, පොරාණකො උත්තරාසඞ්ගො පච්චුද්ධරිතබ්බො, නවො උත්තරාසඞ්ගො අධිට්ඨාතබ්බො, ‘‘ඉමිනා උත්තරාසඞ්ගෙන කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බා. අථ අන්තරවාසකෙන කථිනං අත්ථරිතුකාමො හොති, පොරාණකො අන්තරවාසකො පච්චුද්ධරිතබ්බො, නවො අන්තරවාසකො අධිට්ඨාතබ්බො, ‘‘ඉමිනා අන්තරවාසකෙන කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 413) ‘‘සචෙ සඞ්ඝාටියා’’තිආදි.

එත්ථ සියා – කිං පන ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති විසෙසං කත්වාව පච්චුද්ධරිතබ්බා, උදාහු ‘‘ඉමං පච්චුද්ධරාමී’’ති සාමඤ්ඤතොපි පච්චුද්ධරිතබ්බාති? පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතං චීවරං ‘‘ඉමං පච්චුද්ධරාමී’’ති සාමඤ්ඤතො පච්චුද්ධරිතබ්බං, න ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති විසෙසතො පච්චුද්ධරිතබ්බං. කස්මා? පුබ්බෙ අලද්ධනාමත්තා. තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතං පන චීවරං විසෙසතොයෙව පච්චුද්ධරිතබ්බං, න සාමඤ්ඤතො. කස්මා? පටිලද්ධවිසෙසනාමත්තා . ඉධ පන කථිනාධිකාරෙ පුබ්බෙව තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතත්තා විසෙසතොයෙව පච්චුද්ධරිතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) කථිනාධිකාරෙ ‘‘පච්චුද්ධාරො තීහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතො සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙනා’’ති. කිං පන නිච්චතෙචීවරිකොයෙව කථිනං අත්ථරිතුං ලභති, උදාහු අවත්ථාතෙචීවරිකොපීති? තෙචීවරිකො දුවිධො ධුතඞ්ගතෙචීවරිකවිනයතෙචීවරිකවසෙන. තත්ථ ධුතඞ්ගතෙචීවරිකො ‘‘අතිරෙකචීවරං පටික්ඛිපාමි, තෙචීවරිකඞ්ගං සමාදියාමී’’ති අධිට්ඨහිත්වා ධාරණතො සබ්බකාලමෙව ධාරෙති. විනයතෙචීවරිකො පන යදා තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙතුකාමො හොති, තදා තථා අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙති. යදා පන පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙතුකාමො හොති, තදා තථා අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙති, තස්මා තිචීවරාධිට්ඨානස්ස දුප්පරිහාරත්තා සබ්බදා ධාරෙතුං අසක්කොන්තො හුත්වා පරික්ඛාරචොළවසෙන ධාරෙන්තොපි තං පච්චුද්ධරිත්වා ආසන්නෙ කාලෙ තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහන්තොපි කථිනං අත්ථරිතුං ලභතියෙවාති දට්ඨබ්බං.

කච්චි නු භො කථිනදානකම්මවාචාභණනසීමායමෙව කථිනං අත්ථරිතබ්බං, උදාහු අඤ්ඤසීමායාති? යදි කථිනදානකම්මවාචාභණනබද්ධසීමා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතඋපචාරසීමාය අන්තො ඨිතා, එවං සති තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අත්ථරණං කාතබ්බං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘පරිනිට්ඨිතපුබ්බකරණමෙව චෙ දායකො සඞ්ඝස්ස දෙති, සම්පටිච්ඡිත්වා කම්මවාචාය දාතබ්බං. තෙන ච තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිත්වා සඞ්ඝො අනුමොදාපෙතබ්බො’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 308) ආගතත්තා විඤ්ඤායතීති. යදි එවං ‘‘තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ’’ඉච්චෙව ටීකායං වුත්තත්තා ‘‘යස්මිං කිස්මිඤ්චි සීමමණ්ඩලෙ කම්මවාචං භණිත්වා තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අත්ථරිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බං, න ‘‘කථිනදානකම්මවාචාභණනබද්ධසීමා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතඋපචාරසීමාය අන්තො ඨිතා’’ති විසෙසං කත්වා වත්තබ්බන්ති? න න වත්තබ්බං. කම්මවාචාභණනසීමා හි බද්ධසීමාභූතා, කථිනත්ථාරසීමා පන උපචාරසීමාභූතා, උපචාරසීමා ච නාම බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වාපි ගච්ඡති, තස්මා සා සීමා බද්ධසීමා ච හොති උපචාරසීමා චාති තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ කථිනදානකම්මවාචං භණිත්වා තත්ථෙව අත්ථරණං කාතබ්බං, න යස්මිං කිස්මිඤ්චි සීමමණ්ඩලෙ කම්මවාචං භණිත්වා තත්ථෙව අත්ථරණං කත්තබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. එවම්පි ‘‘උපචාරසීමාය’’ඉච්චෙව වත්තබ්බං, න ‘‘වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතඋපචාරසීමායා’’ති, තම්පි වත්තබ්බමෙව. තෙසං භික්ඛූනං වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය එව උපචාරසීමාය කථිනත්ථාරං කාතුං ලභති, න අඤ්ඤඋපචාරසීමාය. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි න ලභන්තීති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති.

යථිච්ඡසි, තථා භවතු, අපි තු ඛලු ‘‘කම්මවාචාභණනසීමා බද්ධසීමාභූතා, කථිනත්ථාරසීමා උපචාරසීමාභූතා’’ති තුම්හෙහි වුත්තං, තථාභූතභාවො කථං ජානිතබ්බොති? වුච්චතෙ – කථිනත්ථාරසීමායං තාව උපචාරසීමාභූතභාවො ‘‘සචෙ පන එකසීමාය බහූ විහාරා හොන්ති, සබ්බෙ භික්ඛූ සන්නිපාතෙත්වා එකත්ථ කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති ඉමිස්සා අට්ඨකථාය (මහාව. අට්ඨ. 306) අත්ථං සංවණ්ණෙතුං ‘‘එකසීමායාති එකඋපචාරසීමායාති අත්ථො යුජ්ජතී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ආගතත්තා විඤ්ඤායති. කම්මවාචාභණනසීමාය බද්ධසීමාභූතභාවො පන ‘‘තෙ ච ඛො හත්ථපාසං අවිජහිත්වා එකසීමායං ඨිතා. සීමා ච නාමෙසා බද්ධසීමා අබද්ධසීමාති දුවිධා හොතී’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ආගතත්තා ච ‘‘සීමා ච නාමෙසා කතමා, යත්ථ හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨිතා කම්මප්පත්තා නාම හොන්තීති අනුයොගං සන්ධාය සීමං දස්සෙන්තො විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති ‘සීමා ච නාමෙසා’තිආදිමාහා’’ති විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. නිදානවණ්ණනා) ආගතත්තා ච විඤ්ඤායති.

තත්ථ කතිවිධා බද්ධසීමා, කතිවිධා අබද්ධසීමාති? තිවිධා බද්ධසීමා ඛණ්ඩසීමාසමානසංවාසසීමාඅවිප්පවාසසීමාවසෙන. තිවිධා අබද්ධසීමා ගාමසීමාඋදකුක්ඛෙපසීමාසත්තබ්භන්තරසීමාවසෙනාති දට්ඨබ්බා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘එවං එකාදස විපත්තිසීමායො අතික්කමිත්වා තිවිධසම්පත්තියුත්තා නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා සම්මතා සීමා බද්ධසීමාති වෙදිතබ්බා. ඛණ්ඩසීමා සමානසංවාසසීමා අවිප්පවාසසීමාති තස්සායෙව භෙදො. අබද්ධසීමා පන ගාමසීමා සත්තබ්භන්තරසීමා උදකුක්ඛෙපසීමාති තිවිධා’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ආගතත්තා විඤ්ඤායති. එවං තීසු බද්ධසීමාසු , තීසු අබද්ධසීමාසූති ඡසුයෙව සීමාසු කම්මප්පත්තසඞ්ඝස්ස චතුවග්ගකරණීයාදිකම්මස්ස කත්තබ්බභාවවචනතො සුද්ධාය උපචාරසීමාය කම්මවාචාය අභණිතබ්බභාවො විඤ්ඤායති. අන්තොඋපචාරසීමාය බද්ධසීමාය සති තං බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වාපි උපචාරසීමාය ගමනතො සා බද්ධසීමා කම්මවාචාභණනාරහා ච හොති කථිනත්ථාරාරහා චාති වෙදිතබ්බං.

නනු ච පන්නරසවිධා සීමා අට්ඨකථාසු (මහාව. අට්ඨ. 379; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අකාලචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා) ආගතා, අථ කස්මා ඡළෙව වුත්තාති? සච්චං, තාසු පන පන්නරසසු සීමාසු උපචාරසීමා සඞ්ඝලාභවිභජනාදිට්ඨානමෙව හොති, ලාභසීමා තත්රුප්පාදගහණට්ඨානමෙව හොතීති ඉමා ද්වෙ සීමායො සඞ්ඝකම්මකරණට්ඨානං න හොන්ති, නිගමසීමා නගරසීමා ජනපදසීමා රට්ඨසීමා රජ්ජසීමා දීපසීමා චක්කවාළසීමාති ඉමා පන සීමායො ගාමසීමාය සමානගතිකා ගාමසීමායමෙව අන්තොගධාති න විසුං වුත්තාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච උපචාරසීමාය බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වා ගතභාවො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘උපචාරසීමා පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපෙන, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන පරිච්ඡින්නා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) වුත්තත්තා පරික්ඛෙපපරික්ඛෙපාරහට්ඨානානං අන්තො බද්ධසීමාය විජ්ජමානාය තං අවත්ථරිත්වා උපචාරසීමා ගතා. තථා හි ‘‘ඉමිස්සා උපචාරසීමාය ‘සඞ්ඝස්ස දම්මී’ති දින්නං පන ඛණ්ඩසීමසීමන්තරිකාසු ඨිතානම්පි පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) වුත්තං. තෙන ඤායති ‘‘උපචාරසීමාය අන්තො ඨිතා බද්ධසීමා උපචාරසීමාපි නාම හොතී’’ති. හොතු, එවං සති අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය සති තත්ථෙව කථිනදානකම්මවාචං වාචාපෙත්වා තත්ථෙව කථිනං අත්ථරිතබ්බං භවෙය්ය, අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය අවිජ්ජමානාය කථං කරිස්සන්තීති? අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය අවිජ්ජමානාය බහිඋපචාරසීමායං විජ්ජමානබද්ධසීමං වා උදකුක්ඛෙපලභනට්ඨානං වා ගන්ත්වා කම්මවාචං වාචාපෙත්වා පුන විහාරං ආගන්ත්වා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය උපචාරසීමායං ඨත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං.

නනු ච භො එවං සන්තෙ අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අත්ථාරො හොති, එවං සන්තෙ ‘‘පරිනිට්ඨිතපුබ්බකරණමෙව චෙ දායකො සඞ්ඝස්ස දෙති, සම්පටිච්ඡිත්වා කම්මවාචාය දාතබ්බං. තෙන ච තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිත්වා සඞ්ඝො අනුමොදාපෙතබ්බො’’ති වුත්තෙන වජිරබුද්ධිටීකාවචනෙන (වජිර. ටී. මහාවග්ග 308) විරුජ්ඣතීති? නනු අවොචුම්හ ‘‘කම්මවාචාභණනසීමා බද්ධසීමාභූතා, කථිනත්ථාරසීමා උපචාරසීමාභූතා’’ති. තස්මා වජිරබුද්ධිටීකාවචනෙන න විරුජ්ඣති. තත්ථ පුබ්බෙ යෙභුය්යෙන බද්ධසීමවිහාරත්තා සමග්ගං සඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා කම්මවාචං වාචාපෙත්වා උපචාරසීමබද්ධසීමභූතෙ තස්මිංයෙව විහාරෙ අත්ථරණං සන්ධාය වුත්තං. බද්ධසීමවිහාරෙ අහොන්තෙපි අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය විජ්ජමානාය තත්ථෙව සීමමණ්ඩලෙ කම්මවාචං වාචාපෙත්වා තත්ථෙව අත්ථරිතබ්බභාවො අම්හෙහිපි වුත්තොයෙව. යදි පන න චෙව බද්ධසීමවිහාරො හොති, න ච අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමා අත්ථි, එවරූපෙ විහාරෙ කම්මවාචං වාචාපෙතුං න ලභති, අඤ්ඤං බද්ධසීමං වා උදකුක්ඛෙපං වා ගන්ත්වා කම්මවාචං වාචාපෙත්වා අත්තනො විහාරං ආගන්ත්වා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය උපචාරසීමාය ඨත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බං. එවමෙව පරම්පරභූතා බහවො ආචරියවරා කරොන්තීති දට්ඨබ්බං.

අපරෙ පන ආචරියා ‘‘බද්ධසීමවිරහාය සුද්ධඋපචාරසීමාය සති තස්සංයෙව උපචාරසීමායං ඤත්තිකම්මවාචාපි වාචෙතබ්බා, කථිනං අත්ථරිතබ්බං, න අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අත්ථරණං කාතබ්බ’’න්ති වදන්ති. අයං පන නෙසමධිප්පායො – ‘‘කථිනත්ථතසීමායන්ති උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) කථිනත්ථාරට්ඨානභූතාය සීමාය උපචාරසීමාභාවො වුත්තො, තස්සංයෙව ටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 308) පුබ්බෙ නිද්දිට්ඨපාඨෙ ‘‘තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිත්වා සඞ්ඝො අනුමොදාපෙතබ්බො’’ති කම්මවාචාභණනසීමායමෙව අත්ථරිතබ්බභාවො ච වුත්තො, තස්මා අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අත්ථරණං න කාතබ්බං, තස්සංයෙව උපචාරසීමායං කම්මවාචං සාවෙත්වා තස්මිංයෙව අත්ථාරො කාතබ්බො, උපචාරසීමතො බහි ඨිතං බද්ධසීමං ගන්ත්වා අත්ථරණකිච්චං නත්ථීති.

තත්රෙවං විචාරණා කාතබ්බා – ඉදං භාසන්තරෙසු ‘‘ඤත්තී’’ති කථිතං කථිනදානකම්මං චතූසු සඞ්ඝකම්මෙසු ඤත්තිදුතියකම්මං හොති, ඤත්තිදුතියකම්මස්ස නවසු ඨානෙසු කථිනදානං, ගරුකලහුකෙසු ගරුකං, යදි ‘‘උපචාරසීමායං චත්තාරි සඞ්ඝකම්මානි කාතබ්බානී’’ති පකරණෙසු ආගතං අභවිස්සා, එවං සන්තෙ තෙසං ආචරියානං වචනානුරූපතො උපචාරසීමායං කථිනදානඤත්තිකම්මවාචං වාචෙතබ්බං අභවිස්සා, න පන පකරණෙසු ‘‘උපචාරසීමායං චත්තාරි සඞ්ඝකම්මානි කාතබ්බානී’’ති ආගතං, අථ ඛො ‘‘සඞ්ඝලාභවිභජනං, ආගන්තුකවත්තං කත්වා ආරාමප්පවිසනං , ගමිකස්ස භික්ඛුනො සෙනාසනආපුච්ඡනං, නිස්සයපඅප්පස්සම්භනං, පාරිවාසිකමානත්තචාරිකභික්ඛූනං අරුණුට්ඨාපනං, භික්ඛුනීනං ආරාමප්පවිසනආපුච්ඡනං ඉච්චෙවමාදීනි එව උපචාරසීමාය කත්තබ්බානී’’ති ආගතං, තස්මා කථිනදානඤත්තිදුතියකම්මවාචා කෙවලායං උපචාරසීමායං න වාචෙතබ්බාති සිද්ධා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අවිප්පවාසසීමා නාම තියොජනාපි හොති, එවං සන්තෙ තියොජනෙ ඨිතා ලාභං ගණ්හිස්සන්ති, තියොජනෙ ඨත්වා ආගන්තුකවත්තං පූරෙත්වා ආරාමං පවිසිතබ්බං භවිස්සති, ගමිකො තියොජනං ගන්ත්වා සෙනාසනං ආපුච්ඡිස්සති, නිස්සයපටිපන්නස්ස භික්ඛුනො තියොජනාතික්කමෙ නිස්සයො පටිප්පස්සම්භිස්සති, පාරිවාසිකෙන තියොජනං අතික්කමිත්වා අරුණං උට්ඨපෙතබ්බං භවිස්සති, භික්ඛුනියා තියොජනෙ ඨත්වා ආරාමප්පවිසනං ආපුච්ඡිතබ්බං භවිස්සති, සබ්බම්පෙතං උපචාරසීමාය පරිච්ඡෙදවසෙනෙව කාතුං වට්ටති, තස්මා උපචාරසීමායමෙව භාජෙතබ්බ’’න්ති එවමාදිඅට්ඨකථාපාඨතො (මහාව. අට්ඨ. 379) විඤ්ඤායතීති.

අථෙවං වදෙය්යුං – ‘‘උපචාරසීමා ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය ඨානං න හොතී’’ති තුම්හෙහි වුත්තං, අථ ච පන කතපුබ්බං අත්ථි. තථා හි චීවරපටිග්ගාහකසම්මුතිචීවරනිදහකසම්මුතිචීවරභාජකසම්මුතීනං ‘‘සුණාතු මෙ…පෙ… ධාරයාමීති ඉමාය කම්මවාචාය වා අපලොකනෙන වා අන්තොවිහාරෙ සබ්බසඞ්ඝමජ්ඣෙපි ඛණ්ඩසීමායපි සම්මන්නිතුං වට්ටතියෙවා’’ති උපචාරසීමායං ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය නිප්ඵාදෙතබ්බභාවො අට්ඨකථායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 194) ආගතො. භණ්ඩාගාරස්ස පන ‘‘ඉමං පන භණ්ඩාගාරං ඛණ්ඩසීමං ගන්ත්වා ඛණ්ඩසීමාය නිසින්නෙහි සම්මන්නිතුං න වට්ටති, විහාරමජ්ඣෙයෙව ‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමං විහාරං භණ්ඩාගාරං සම්මන්නෙය්යා’තිආදිනා නයෙන කම්මවාචාය වා අපලොකනෙන වා සම්මන්නිතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 197) උපචාරසීමායමෙව ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බභාවො ආගතොති.

තෙ එවං වත්තබ්බා – සචෙපි අට්ඨකථායං ආගතං ‘‘අන්තොවිහාරෙ’’ති පාඨො ‘‘විහාරමජ්ඣෙ’’ති පාඨො ච උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තොති මඤ්ඤමානා තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං අවචුත්ථ, තෙ පන පාඨා උපචාරසීමං සන්ධාය අට්ඨකථාචරියෙහි න වුත්තා, අථ ඛො අවිප්පවාසසීමාසඞ්ඛාතං මහාසීමං සන්ධාය වුත්තා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ඛණ්ඩසීමාය වක්ඛමානත්තා. ඛණ්ඩසීමාය හි මහාසීමා එව පටියොගී හොති. උපචාරසීමාති අයමත්ථො කථං ජානිතබ්බොති චෙ? ‘‘ඉමං පන සමානසංවාසකසීමං සම්මන්නන්තෙහි පබ්බජ්ජූපසම්පදාදීනං සඞ්ඝකම්මානං සුඛකරණත්ථං පඨමං ඛණ්ඩසීමා සම්මන්නිතබ්බා…පෙ… එවං බද්ධාසු පන සීමාසු ඛණ්ඩසීමාය ඨිතා භික්ඛූ මහාසීමාය කම්මං කරොන්තානං න කොපෙන්ති , මහාසීමාය වා ඨිතා ඛණ්ඩසීමාය කම්මං කරොන්තානං. සීමන්තරිකාය පන ඨිතා උභින්නම්පි න කොපෙන්තී’’ති වුත්තඅට්ඨකථාපාඨවසෙන (මහාව. අට්ඨ. 138) ජානිතබ්බොති. අථ වා තෙහි ආයස්මන්තෙහි ආභතභණ්ඩාගාරසම්මුතිපාඨවසෙනපි අයමත්ථො විඤ්ඤායති. කථං? චීවරපටිග්ගාහකාදිපුග්ගලසම්මුතියො පන අන්තොවිහාරෙ සබ්බසඞ්ඝමජ්ඣෙපි ඛණ්ඩසීමායම්පි සම්මන්නිතුං වට්ටති, භණ්ඩාගාරසඞ්ඛාතවිහාරසම්මුති පන විහාරමජ්ඣෙයෙවාති අට්ඨකථායං වුත්තං, තත්ථ විසෙසකාරණං පරියෙසිතබ්බං.

තත්රෙවං විසෙසකාරණං පඤ්ඤායති – ‘‘අඤ්ඤිස්සා සීමාය වත්ථු අඤ්ඤිස්සා කම්මවාචා’’ති වත්තබ්බදොසපරිහාරත්ථං වුත්තං. පුග්ගලසම්මුතියො හි පුග්ගලස්ස වත්ථුත්තා යදි මහාසීමභූතෙ අන්තොවිහාරෙ කත්තුකාමා හොන්ති, සබ්බසඞ්ඝමජ්ඣෙ තං වත්ථුභූතං පුග්ගලං හත්ථපාසෙ කත්වා කරෙය්යුං. යදි ඛණ්ඩසීමාය කත්තුකාමා, තං වත්ථුභූතං පුග්ගලං ඛණ්ඩසීමං ආනෙත්වා තත්ථ සන්නිපතිතකම්මප්පත්තසඞ්ඝස්ස හත්ථපාසෙ කත්වා කරෙය්යුං. උභයථාපි යථාවුත්තදොසො නත්ථි, භණ්ඩාගාරසම්මුති පන භණ්ඩාගාරස්ස විහාරත්තා ඛණ්ඩසීමං ආනෙතුං න සක්කා, තස්මා යදි තං සම්මුතිං ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වා කරෙය්යුං, වත්ථු මහාසීමායං හොති, කම්මවාචා ඛණ්ඩසීමායන්ති යථාවුත්තදොසො හොති, තස්මිඤ්ච දොසෙ සති වත්ථුවිපන්නත්තා කම්මං විපජ්ජති, තස්මා මහාසීමභූතවිහාරමජ්ඣෙයෙව සා සම්මුති කාතබ්බාති අට්ඨකථාචරියානං මති, න උපචාරසීමාය ඤත්තිදුතියකම්මං කාතබ්බන්ති.

අථාපි එවං වදෙය්යුං ‘‘විහාරසද්දෙන අවිප්පවාසසීමභූතා මහාසීමාව වුත්තා, න උපචාරසීමා’’ති ඉදං වචනං කථං පච්චෙතබ්බන්ති? ඉමිනායෙව අට්ඨකථාවචනෙන. යදි හි උපචාරසීමා වුත්තා භවෙය්ය, උපචාරසීමා නාම බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වාපි පවත්තා ආවාසෙසු වා භික්ඛූසු වා වඩ්ඪන්තෙසු අනියමවසෙන වඩ්ඪති, තස්මා ඛණ්ඩසීමං අවත්ථරිත්වා පවත්තනතො විහාරෙන සහ ඛණ්ඩසීමා එකසීමායෙව හොති, එවං සති විහාරෙ ඨිතං භණ්ඩාගාරං ඛණ්ඩසීමාය ඨත්වා සම්මන්නිතුං සක්කා භවෙය්ය, න පන සක්කා ‘‘ඛණ්ඩසීමාය නිසින්නෙහි සම්මන්නිතුං න වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 343) පටිසිද්ධත්තා. තෙන ඤායති ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ විහාරසද්දෙන අවිප්පවාසසීමභූතා මහාසීමා වුත්තා, න උපචාරසීමා’’ති. උපචාරසීමාය අනියමවසෙන වඩ්ඪනභාවො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘උපචාරසීමා පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපෙන, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන පරිච්ඡින්නා හොති. අපිච භික්ඛූනං ධුවසන්නිපාතට්ඨානතො වා පරියන්තෙ ඨිතභොජනසාලතො වා නිබද්ධවසනකආවාසතො වා ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තො උපචාරසීමා වෙදිතබ්බා, සා පන ආවාසෙසු වඩ්ඪන්තෙසු වඩ්ඪති, පරිහායන්තෙසු පරිහායති. මහාපච්චරියං පන ‘භික්ඛූසුපි වඩ්ඪන්තෙසු වඩ්ඪතී’ති වුත්තං, තස්මා සචෙ විහාරෙ සන්නිපතිතභික්ඛූහි සද්ධිං එකාබද්ධා හුත්වා යොජනසතම්පි පූරෙත්වා නිසීදන්ති, යොජනසතම්පි උපචාරසීමාව හොති, සබ්බෙසං ලාභො පාපුණාතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) වචනතොති.

යදි එවං උපචාරසීමාය කථිනත්ථතභාවො කස්මා වුත්තොති? කථිනත්ථරණං නාම න සඞ්ඝකම්මං, පුග්ගලකම්මමෙව හොති, තස්මා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය උපචාරසීමාය කාතබ්බා හොති. ඤත්තිකම්මවාචා පන සඞ්ඝකම්මභූතා, තස්මා උපචාරසීමාය කාතුං න වට්ටති, සුවිසොධිතපරිසාය බද්ධාබද්ධසීමායමෙව වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. නනු ච භො ‘‘කථිනං අත්ථරිතුං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්ති? ගණනවසෙන තාව පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච ජනා ලභන්ති, උද්ධං සතසහස්සම්පි, පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ලභන්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං, අථ කස්මා ‘‘කථිනත්ථරණං නාම න සඞ්ඝකම්මං, පුග්ගලකම්මමෙව හොතී’’ති වුත්තන්ති? ‘‘න සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරති, න ගණො කථිනං අත්ථරති, පුග්ගලො කථිනං අත්ථරතී’’ති පරිවාරෙ (පරි. 414) වුත්තත්තා ච අපලොකනකම්මාදීනං චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං ඨානෙසු අපවිට්ඨත්තා ච. අට්ඨකථායං පන කථිනත්ථාරස්ස උපචාරභූතං කථිනදානකම්මවාචාභණනකාලං සන්ධාය වුත්තං. තස්මිඤ්හි කාලෙ කථිනදායකා චත්තාරො, පටිග්ගාහකො එකොති පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච හොන්ති, තතො හෙට්ඨා න ලභතීති. ඤත්තිකම්මවාචාය සඞ්ඝකම්මභාවො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං ඤත්තිදුතියකම්මස්ස නවසු ඨානෙසු කථිනදාන’’න්ති ආගතත්තා, ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්න’’න්තිආදිනා වුත්තත්තා චාති.

අපරෙ පන ආචරියා ‘‘භාසන්තරෙසු ඤත්තීති වුත්තා කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියාය පවිසති, අත්ථාරකිරියා ච උපචාරසීමායං කාතබ්බා, තස්මා කථිනදානකම්මවාචාපි උපචාරසීමායං කාතබ්බායෙවා’’ති වදන්ති, තෙසං අයමධිප්පායො – මහාවග්ගපාළියං (මහාව. 306) ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති ආරභිත්වා ‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අත්ථතං හොති කථින’’න්ති කථිනදානඤත්තිකම්මවාචාතො පට්ඨාය යාව අනුමොදනා පාඨො ආගතො, පරිවාරපාළියඤ්ච (පරි. 412) ‘‘කථිනත්ථාරො ජානිතබ්බො’’ති උද්දෙසස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘සචෙ සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්නං හොති, සඞ්ඝෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං, අත්ථාරකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං, අනුමොදකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡං නීහරිත්වා ‘‘සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන කථිනත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො දාතබ්බං…පෙ… අනුමොදාමා’’ති ඤත්තිතො පට්ඨාය යාව අනුමොදනා පාඨො ආගතො, තස්මා ඤත්තිතො පට්ඨාය යාව අනුමොදනා සබ්බො විධි කථිනත්ථාරකිරියායං පවිසති, තතො කථිනත්ථාරකිරියාය උපචාරසීමායං කත්තබ්බාය සති ඤත්තිසඞ්ඛාතකථිනදානකම්මවාචාපි උපචාරසීමායං කත්තබ්බායෙවාති.

තත්රෙවං විචාරණා කාතබ්බා – අත්ථාරකිරියාය විසුං අනාගතාය සති ‘‘සබ්බො විධි අත්ථාරකිරියායං පවිසතී’’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, අථ ච පන මහාවග්ගපාළියඤ්ච පරිවාරපාළියඤ්ච අත්ථාරකිරියා විසුං ආගතායෙව, තස්මා ඤත්තිසඞ්ඛාතා කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියායං න පවිසති, කෙවලං අත්ථාරකිරියාය උපචාරභූතත්තා පන තතො පට්ඨාය අනුක්කමෙන වුත්තං. යථා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති සීමාසම්මුතිං අනුජානිත්වා ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, සම්මන්නිතබ්බා’’ති සීමාසම්මුතිවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘පඨමං නිමිත්තා කිත්තෙතබ්බා…පෙ… එවමෙතං ධාරයාමී’’ති නිමිත්තකිත්තනෙන සහ සීමාසම්මුතිකම්මවාචා දෙසිතා, තත්ථ නිමිත්තකිත්තනං සීමාසම්මුතිකම්මං න හොති, කම්මවාචායෙව සීමාසම්මුතිකම්මං හොති, තථාපි සීමාසම්මුතිකම්මවාචාය උපචාරභාවතො සහ නිමිත්තකිත්තනෙන සීමාසම්මුතිකම්මවාචා දෙසිතා. යථා ච උපසම්පදාකම්මවිධිං දෙසෙන්තො ‘‘පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො…පෙ… එවමෙතං ධාරයාමී’’ති උපජ්ඣායගාහාපනාදිනා සහ උපසම්පදාකම්මං දෙසිතං, තත්ථ උපජ්ඣායගාහාපනාදි උපසම්පදාකම්මං න හොති, ඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචායෙව උපසම්පදාකම්මං හොති, තථාපි උපසම්පදාකම්මස්ස සමීපෙ භූතත්තා උපජ්ඣායගාහාපනාදිනා සහ ඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචා දෙසිතා, එවමෙත්ථ කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියා න හොති, තථාපි අත්ථාරකිරියාය උපචාරභූතත්තා කථිනදානඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සහ කථිනත්ථාරකිරියා දෙසිතා, තස්මා කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියායං න පවිසතීති දට්ඨබ්බං.

අථ වා ඤත්තිදුතියකම්මවාචා ච අත්ථාරො චාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා අතුල්යකිරියා අතුල්යකත්තාරො අතුල්යකම්මා අතුල්යකාලා ච හොන්ති, තෙන විඤ්ඤායති ‘‘භාසන්තරෙසු ඤත්තීති වුත්තා ඤත්තිදුතියකම්මවාචා අත්ථාරකිරියායං න පවිසතී’’ති. තත්ථ කථං අතුල්යකිරියා හොන්ති? කම්මවාචා දානකිරියා හොති, අත්ථාරො පන්නරසධම්මානං කාරණභූතා අත්ථාරකිරියා, එවං අතුල්යකිරියා. කථං අතුල්යකත්තාරොති? කම්මවාචාය කත්තා සඞ්ඝො හොති, අත්ථාරස්ස කත්තා පුග්ගලො, එවං අතුල්යකත්තාරො හොන්ති. කථං අතුල්යකම්මා හොන්ති? කම්මවාචාය කම්මං කථිනදුස්සං හොති, අත්ථාරස්ස කම්මං කථිනසඞ්ඛාතා සමූහපඤ්ඤත්ති, එවං අතුල්යකම්මා හොන්ති. කථං අතුල්යකාලා හොන්ති? කථිනදානකම්මවාචා පුබ්බකරණපච්චුද්ධාරඅධිට්ඨානානං පුබ්බෙ හොති, අත්ථාරො තෙසං පච්ඡා, එවං අතුල්යකාලා හොන්තීති. අථ වා අත්ථාරො ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිනා වචීභෙදසඞ්ඛාතෙන එකෙන ධම්මෙන සඞ්ගහිතො, න ඤත්තිඅනුස්සාවනාදිනා අනෙකෙහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතො. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘අත්ථාරො එකෙන ධම්මෙන සඞ්ගහිතො වචීභෙදෙනා’’ති. ඉමිනාපි කාරණෙන ජානිතබ්බං ‘‘න ඤත්ති අත්ථාරෙ පවිට්ඨා’’ති.

අඤ්ඤෙ පන ආචරියා එවං වදන්ති – ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්තීති? ගණනවසෙන තාව පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච ජනා ලභන්ති, උද්ධං සතසහස්සම්පි, පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ලභන්තී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ආගතත්තා ‘‘හෙට්ඨිමන්තතො පඤ්ච භික්ඛූ කථිනත්ථාරං ලභන්ති, තතො අප්පකතරා න ලභන්තී’’ති විඤ්ඤායති. ‘‘පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතීති පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති කඞ්ඛාවිතරණීටීකායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ආගතත්තා තස්මිං වාක්යෙ ‘‘වට්ටතී’’ති කිරියාය කත්තා ‘‘සො කථිනත්ථාරො’’ති වුච්චති, තස්මා අත්ථාරොති ඉමිනා ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වුත්තඅත්ථරණකිරියා න අධිප්පෙතා, චතූහි භික්ඛූහි අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො ඤත්තියා දානං අධිප්පෙතන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්ති…පෙ… උද්ධං සතසහස්සන්ති ඉදං අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සදානකම්මං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති විනයවිනිච්ඡයටීකායං වුත්තං. තස්මිම්පි පාඨෙ ඤත්තියා දින්නංයෙව සන්ධාය ‘‘පඤ්ච ජනා අත්ථාරං ලභන්තී’’ති ඉදං වචනං අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තං, ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදි පුග්ගලස්ස අත්ථරණං සන්ධාය න වුත්තන්ති ටීකාචරියස්ස අධිප්පායො. එවං කඞ්ඛාවිතරණීටීකා-විනයවිනිච්ඡයටීකාකාරකෙහි ආචරියෙහි ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො නාමා’’ති විනිච්ඡිතත්තා උපචාරසීමායං කථිනදානඤත්තිකම්මවාචාකරණං යුත්තන්ති විඤ්ඤායතීති වදන්ති.

තත්රෙවං විචාරණා කාතබ්බා – ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව අත්ථාරො නාමා’’ති ටීකාචරියා න වදෙය්යුං. වදෙය්යුං චෙ, අට්ඨකථාය විරුද්ධො සියා. කථං විරුද්ධොති චෙ? ‘‘ඡින්නවස්සා වා පච්ඡිමිකාය උපගතා වා න ලභන්ති, අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි න ලභන්තීති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ආගතත්තා ‘‘තෙ ඡින්නවස්සාදයො කථිනත්ථාරං න ලභන්තී’’ති විඤ්ඤායති. යදි ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො නාම සියා, එවං සති තෙ භික්ඛූ ඤත්තිදුතියකම්මෙපි ගණපූරකභාවෙන අප්පවිට්ඨා සියුං. අථ ච පන ‘‘පුරිමිකාය උපගතානං පන සබ්බෙ ගණපූරකා හොන්තී’’ති අට්ඨකථාය (මහාව. අට්ඨ. 306) වුත්තත්තා තෙ ඤත්තිදුතියකම්මෙ පවිට්ඨාව හොන්ති, තස්මා අට්ඨකථාචරියො පඤ්චානිසංසහෙතුභූතං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිකං වචීභෙදංයෙව ‘‘අත්ථාරො’’ති වදති, න ඤත්තිදුතියකම්මං, තස්මා තෙ ඡින්නවස්සාදයො පඤ්චානිසංසහෙතුභූතං කථිනත්ථාරං න ලභන්ති, ඤත්තිදුතියකම්මෙ පන චතුවග්ගසඞ්ඝපූරකභාවං ලභන්තීති විඤ්ඤායති. පුනපි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පුරිමිකාය උපගතා චත්තාරො වා හොන්ති තයො වා ද්වෙ වා එකො වා, ඉතරෙ ගණපූරකෙ කත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති. එවං අලබ්භමානකථිනත්ථාරෙයෙව ඡින්නවස්සාදයො ගණපූරකෙ කත්වා ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය කථිනදුස්සං දාපෙත්වා පුරිමිකාය උපගතෙහි කථිනස්ස අත්ථරිතබ්බභාවතො ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව අත්ථාරො නාමාති ටීකාචරියා න වදෙය්යු’’න්ති අවචිම්හාති.

නනු ච භො ඉමස්මිම්පි අට්ඨකථාවචනෙ ‘‘ඉතරෙ ගණපූරකෙ කත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති වචනෙන චතුවග්ගසඞ්ඝෙන කත්තබ්බං ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව ‘‘අත්ථාරො’’ති වුත්තන්ති? න, පුබ්බාපරවිරොධතො. පුබ්බෙ හි ඡින්නවස්සාදීනං කථිනං අත්ථරිතුං අලබ්භමානභාවො වුත්තො, ඉධ ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො’’ති වුත්තෙ තෙසම්පි ලබ්භමානභාවො වුත්තො භවෙය්ය, න අට්ඨකථාචරියා පුබ්බාපරවිරුද්ධං කථෙය්යුං, තස්මා ‘‘කත්වා’’ති පදං ‘‘අත්ථරිතබ්බ’’න්ති පදෙන සම්බජ්ඣන්තෙන සමානකාලවිසෙසනං අකත්වා පුබ්බකාලවිසෙසනමෙව කත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, එවං සති පුබ්බවචනෙනාපරවචනං ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදකං විය සංසන්දති, පච්ඡාපි ච ‘‘කම්මවාචං සාවෙත්වා කථිනං අත්ථරාපෙත්වා දානඤ්ච භුඤ්ජිත්වා ගමිස්සන්තී’’ති විසුං කම්මවාචාසාවනං විසුං කථිනත්ථරණං පුබ්බාපරානුක්කමතො වුත්තං , තස්මා ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො නාම න හොති, කෙවලං අත්ථාරස්ස කාරණමෙව උපචාරමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. කිඤ්ච භිය්යො – ‘‘න සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරති, න ගණො කථිනං අත්ථරති, පුග්ගලො කථිනං අත්ථරතී’’ති පරිවාරවචනෙන (පරි. 414) අයමත්ථො ජානිතබ්බොති.

යදි එවං කඞ්ඛාවිතරණීටීකා-විනයවිනිච්ඡයටීකාසු ආගතපාඨානං අධිප්පායො කථං භාසිතබ්බො භවෙය්ය. නනු කඞ්ඛාවිතරණීටීකායං ‘‘වට්ටතී’’ති ඉමිස්සා කිරියාය කත්තා ‘‘සො කථිනත්ථාරො’’ති වුත්තො, විනයවිනිච්ඡයටීකායඤ්ච ‘‘කථිනදුස්සදානකම්ම’’න්ති පදං ‘‘සන්ධායා’’ති කිරියාය කම්මං, කථිනත්ථාරො…පෙ… ඉදං ‘‘වුත්ත’’න්ති කිරියාය කම්මං හොති. එවං ටීකාසු නීතත්ථතො ආගතපාඨෙසු සන්තෙසු ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව අත්ථාරො නාමාති ටීකාචරියා න වදෙය්යු’’න්ති න වත්තබ්බන්ති? යෙනාකාරෙන අට්ඨකථාවචනෙන ටීකාවචනඤ්ච පුබ්බාපරඅට්ඨකථාවචනඤ්ච අවිරුද්ධං භවෙය්ය, තෙනාකාරෙන ටීකාපාඨානං අධිප්පායො ගහෙතබ්බො. කථං? කඞ්ඛාවිතරණීඅට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘සො සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති ආගතො, තස්මිං අට්ඨකථාවචනෙ චොදකෙන චොදෙතබ්බස්ස අත්ථිතාය තං පරිහරිතුං ‘‘පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතීති පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති පාඨො ටීකාචරියෙන වුත්තො, කථං චොදෙතබ්බං අත්ථීති? භො අට්ඨකථාචරිය ‘‘සො සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති වුත්තො, එවං සති පඤ්චන්නං කථිනත්ථාරකානං එව සො කථිනත්ථාරො වට්ටති, න එකද්විතිචතුපුග්ගලානන්ති අත්ථො ආපජ්ජති, එවං සති ‘‘න සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරති, න ගණො කථිනං අත්ථරති, පුග්ගලො කථිනං අත්ථරතී’’ති ආගතපාළියා විරුජ්ඣනතො ආගමවිරොධො ආපජ්ජති, තං චොදනං පරිහරන්තො ‘‘පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතීති පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති පාඨො ටීකාචරියෙන වුත්තො. තත්ථායමධිප්පායො – භො චොදකාචරිය අට්ඨකථාචරියෙන කථිනත්ථාරකාලෙ පඤ්චන්නං අත්ථාරකානං භික්ඛූනං වසෙන ‘‘සො සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති පාඨො න වුත්තො, අථ ඛො සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස කථිනදුස්සදානකාලෙ පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං දායකපටිග්ගාහකපුග්ගලානං අත්ථිතාය සො පච්ඡා කත්තබ්බො අත්ථාරො වට්ටති, කාරණසම්පත්තියා ඵලසම්පත්ති හොති, තස්මා තස්මිං අට්ඨකථාවචනෙ ආගමවිරොධො නාපජ්ජතීති.

විනයවිනිච්ඡයටීකායම්පි ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්තීති? ගණනවසෙන තාව පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච ජනා ලභන්ති, උද්ධං සතසහස්සම්පි, පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ලභන්තී’’ති අට්ඨකථාවචනෙ පරෙහි පුච්ඡිතබ්බස්ස අත්ථිතාය තං පුච්ඡං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘ඉදං අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සදානකම්මං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති පාඨො ටීකාචරියෙන වුත්තො. කථං පුච්ඡිතබ්බන්ති චෙ? භො අට්ඨකථාචරිය ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති ඉදං වචනං කිං පඤ්චානිසංසස්ස කාරණභූතං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිඅත්ථාරකිරියං සන්ධාය වුත්තං, උදාහු අත්ථාරස්ස කාරණභූතං කථිනදුස්සදානකම්මන්ති. කථං විස්සජ්ජනාති? භො භද්රමුඛ ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති ඉදං පඤ්චානිසංසස්ස කාරණභූතං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිකං අත්ථාරකිරියං සන්ධාය අට්ඨකථාචරියෙන න වුත්තං, අථ ඛො අත්ථාරස්ස කාරණභූතං කථිනදානකම්මං සන්ධාය වුත්තන්ති . තත්රායමධිප්පායො – සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස දින්නදුස්සෙන එව කථිනත්ථාරො සම්භවති, න ඨිතිකාය ලද්ධචීවරෙන වා පුග්ගලිකචීවරෙන වා සම්භවති, තඤ්ච කථිනදුස්සදානකම්මං චත්තාරො කථිනදුස්සදායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චසු භික්ඛූසු විජ්ජමානෙසුයෙව සම්පජ්ජති, න තතො ඌනෙසූති පච්ඡිමකොටියා පඤ්චන්නං වට්ටති, කාරණසිද්ධියා ඵලසිද්ධි හොති, තෙනෙව ච කාරණෙන ‘‘කථිනදුස්සදානකම්මං වුත්ත’’න්ති මුඛ්යවසෙන අවත්වා ‘‘සන්ධාය වුත්ත’’න්ති උපචාරවසෙනාහ. එවං වුත්තෙයෙව අට්ඨකථාවචනස්ස පුබ්බාපරවිරොධො නත්ථි, අට්ඨකථාවචනෙන ච ටීකාවචනං විරුද්ධං න හොතීති දට්ඨබ්බං, ‘‘අපලොකනාදිසඞ්ඝකම්මකරණත්ථං බද්ධසීමා භගවතා අනුඤ්ඤාතා’’ති ඉමිනා විනයලක්ඛණෙන ච සමෙති.

‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිකා පන අත්ථාරකිරියා අපලොකනාදීසු චතූසු සඞ්ඝකම්මෙසු අප්පවිට්ඨා, අධිට්ඨානාදයො විය පඤ්චානිසංසලාභකාරණභූතා පුග්ගලකිරියාව හොතීති වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය අන්තොඋපචාරසීමාය කාතබ්බා, තස්මා අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය අවිජ්ජමානාය බහිඋපචාරසීමායං බද්ධසීමං වා උදකුක්ඛෙපසත්තබ්භන්තරලභමානට්ඨානං වා ගන්ත්වා ඤත්තිදුතියකම්මෙන කථිනදුස්සං දාපෙත්වා පුන විහාරං ආගන්ත්වා අන්තොඋපචාරසීමායමෙව කථිනත්ථරණං පුබ්බාචරියෙහි කතං, තං සුකතමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. එවං අග්ගහෙත්වා සුද්ධඋපචාරසීමායමෙව ඤත්තිදුතියකම්මං කාතබ්බන්ති ගය්හමානෙ සති තෙසං ආයස්මන්තානං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජමානා සිස්සානුසිස්සා ධුවවාසත්ථාය විහාරදානාදිඅපලොකනකම්මං වා උපොසථපවාරණාදිඤත්තිකම්මං වා සීමාසම්මන්නනාදිඤත්තිදුතියකම්මං වා උපසම්පදාදිඤත්තිචතුත්ථකම්මං වා උපචාරසීමායමෙව කරෙය්යුං, එවං කරොන්තා භගවතො සාසනෙ මහන්තං ජටං මහන්තං ගුම්බං මහන්තං විසමං කරෙය්යුං, තස්මා තමකරණත්ථං යුත්තිතො ච ආගමතො ච අනෙකානි කාරණානි ආහරිත්වා කථයිම්හාති.

සාසනෙ ගාරවං කත්වා, සද්ධම්මස්සානුලොමතො;

මයා කතං විනිච්ඡයං, සම්මා චින්තෙන්තු සාධවො.

පුනප්පුනං විචින්තෙත්වා, යුත්තං චෙ හොති ගණ්හන්තු;

නො චෙ යුත්තං මා ගණ්හන්තු, සම්මාසම්බුද්ධසාවකාති.

ඉතො පරානිපි කාරණසාධකානි ආහරන්ති ආචරියා, තෙසං පටිවචනෙන අතිවිත්ථාරො භවිස්සති, උපචාරසීමාය චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං කතට්ඨානභාවො පුබ්බෙ වුත්තොව, තස්මා තං වචනං මනසි කත්වා සංසයං අකත්වා ධාරෙතබ්බොති.

‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බාති කිං එත්තකෙන වචීභෙදෙන කථිනං අත්ථතං හොති, උදාහු අඤ්ඤො කොචි කායවිකාරො කාතබ්බො? න කාතබ්බො. එත්තකෙනෙව හි වචීභෙදෙන අත්ථතං හොති, කථිනං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘අත්ථාරො එකෙන ධම්මෙන සඞ්ගහිතො වචීභෙදෙනා’’ති.

එවං කථිනත්ථාරං දස්සෙත්වා අනුමොදාපනඅනුමොදනෙ දස්සෙන්තො ‘‘තෙන කථිනත්ථාරකෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙන භික්ඛුනා ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිනා වචීභෙදෙන කථිනං අත්ථතං, තෙන ‘‘කථිනස්ස අත්ථාරා පන්නරස ධම්මා ජායන්තී’’ති පරිවාරෙ (පරි. 403) ආගතත්තා කථිනත්ථාරෙන සහෙව පඤ්ච ආනිසංසා ආගතා, අථ කස්මා සඞ්ඝං අනුමොදාපෙතීති? කිඤ්චාපි අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො පඤ්ච ආනිසංසා ආගතා, සඞ්ඝස්ස පන අනාගතා, තස්මා සඞ්ඝස්ස ච ආගමනත්ථං සඞ්ඝං අනුමොදාපෙති, සඞ්ඝො ච අනුමොදනං කරොති, එවං කතෙ උභින්නම්පි ආනිසංසා ආගතා හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 403) ‘‘ද්වින්නං පුග්ගලානං අත්ථතං හොති කථිනං අත්ථාරකස්ස ච අනුමොදකස්ස චා’’ති. එත්ථ ච කථිනත්ථාරකභික්ඛුතො වුඩ්ඪතරො භික්ඛු තස්මිං සඞ්ඝෙ අත්ථි, ඉධ වුත්තනයෙන අත්ථාරකෙන ‘‘භන්තෙ’’ති වත්තබ්බං, අනුමොදකෙන ‘‘ආවුසො’’ති. යදි පන කථිනත්ථාරකො භික්ඛු සබ්බෙසං වුඩ්ඪතරො හොති, තෙන ‘‘ආවුසො’’ති වත්තබ්බං, ඉතරෙහි ‘‘භන්තෙ’’ති, එවං සෙසනයද්වයෙපි. එවං සබ්බෙසං අත්ථතං හොති කථිනන්ති. ඉමෙසු පන සඞ්ඝපුග්ගලෙසු යෙ තස්මිං විහාරෙ පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා පඨමපවාරණාය පවාරිතා, තෙයෙව අනුමොදිතුං ලභන්ති, ඡින්නවස්සා වා පච්ඡිමිකාය උපගතා වා අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සා වා න ලභන්ති, අනනුමොදන්තාපි ආනිසංසං න ලභන්ති.

එවං කථිනත්ථාරං දස්සෙත්වා ඉදානි චීවරවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘එවං අත්ථතෙ පන කථිනෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සචෙ කථිනචීවරෙන සද්ධිං ආභතං ආනිසංසන්ති ඉමිනා එකං අත්ථතචීවරමෙව කථිනචීවරං නාම, තතො අඤ්ඤං තෙන සද්ධිං ආභතං සබ්බං චීවරං කථිනානිසංසචීවරං නාමාති දස්සෙති. වක්ඛති හි ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානී’’තිආදි. තෙන ඤායති ‘‘වත්ථමෙව ඉධ ආනිසංසො නාම, න අග්ඝො, කථිනසාටකෙන සද්ධිං ආභතානං අඤ්ඤසාටකානං බහුලවසෙන අත්ථරිතබ්බං, න කථිනසාටකස්ස මහග්ඝවසෙනා’’ති. භික්ඛුසඞ්ඝො අනිස්සරො, අත්ථතකථිනො භික්ඛුයෙව ඉස්සරො. කස්මා? දායකෙහි විචාරිතත්තා. භික්ඛුසඞ්ඝො ඉස්සරො, කස්මා? දායකෙහි අවිචාරිතත්තා, මූලකථිනස්ස ච සඞ්ඝෙ දින්නත්තා. අවසෙසකථිනානිසංසෙති තස්ස දින්නවත්ථෙහි අවසෙසකථිනානිසංසවත්ථෙ. බලවවත්ථානීති අත්ථරිතබ්බකථිනසාටකංයෙව අහතං වා අහතකප්පං වා දාතුං වට්ටති, ආනිසංසචීවරං පන යථාසත්ති යථාබලං පුරාණං වා අභිනවං වා දුබ්බලං වා බලවං වා දාතුං වට්ටති, තස්මා තෙසු දුබ්බලවත්ථෙ ඨිතිකාය දින්නෙ ලද්ධභික්ඛුස්ස උපකාරකං න හොති, තස්මා උපකාරණයොග්ගානි බලවවත්ථානි දාතබ්බානීති අධිප්පායො. වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානීති යත්තකා භික්ඛූ වස්සාවාසිකචීවරං ලභිංසු, තෙ ඨපෙත්වා තෙසං හෙට්ඨතො පට්ඨාය යථාක්කමං දාතබ්බානි. ථෙරාසනතො පට්ඨායාති යත්තකා භික්ඛූ තිස්සං කථිනත්ථතසීමායං සන්ති, තෙසු ජෙට්ඨකභික්ඛුතො පට්ඨාය දාතබ්බානි. ආසනග්ගහණං පන යථාවුඩ්ඪං නිසින්නෙ සන්ධාය කතං. එතෙන වස්සාවාසිකකථිනානිසංසානං සමානගතිකතං දීපෙති. ගරුභණ්ඩං න භාජෙතබ්බන්ති කථිනසාටකෙන සද්ධිං ආභතෙසු මඤ්චපීඨාදිකං ගරුභණ්ඩං න භාජෙතබ්බං, සඞ්ඝිකවසෙනෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. තත්ථ ගරුභණ්ඩවිනිච්ඡයො අනන්තරකථායං ආවි භවිස්සති.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ වත්තබ්බං අත්ථි. කථං? ඉදානි භික්ඛූ කථිනානිසංසචීවරං කුසපාතං කත්වා විභජන්ති, තං යුත්තං විය න දිස්සතීති. කස්මාති චෙ? ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානි, ඨිතිකාය අභාවෙ ථෙරාසනතො පට්ඨාය දාතබ්බානී’’ති වචනතොති. එවං සන්තෙ කත්ථ කුසපාතො කාතබ්බොති? භණ්ඩාගාරෙ ඨපිතචීවරෙති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘උස්සන්නං හොතීති බහු රාසිකතං හොති, භණ්ඩාගාරං න ගණ්හාති. සම්මුඛීභූතෙනාති අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතෙන. භාජෙතුන්ති කාලං ඝොසාපෙත්වා පටිපාටියා භාජෙතුං…පෙ… එවං ඨපිතෙසු චීවරපටිවීසෙසු කුසො පාතෙතබ්බො’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 343) වුත්තත්තා, තස්මා ඉමිස්සං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව භාජෙතබ්බන්ති අම්හාකං ඛන්ති.

එකච්චෙ පන භික්ඛූ එකෙකස්ස එකෙකස්මිං චීවරෙ අප්පහොන්තෙ චීවරං පරිවත්තෙත්වා අකප්පියවත්ථුං ගහෙත්වා භාජෙන්ති, තං අතිඔළාරිකමෙව. අඤ්ඤෙපි එකච්චානං චීවරානං මහග්ඝතාය එකච්චානං අප්පග්ඝතාය සමග්ඝං කාතුං න සක්කාති තථෙව කරොන්ති, තම්පි ඔළාරිකමෙව. තත්ථ හි අකප්පියවත්ථුනා පරිවත්තනෙපි තස්ස විචාරණෙපි භාගග්ගහණෙපි ආපත්තියෙව හොති. එකෙ ‘‘කථිනං නාම දුබ්බිචාරණීය’’න්ති වත්වා අත්ථරණං න කරොන්ති, පුග්ගලිකවසෙනෙව යථාජ්ඣාසයං විචාරෙන්ති, තං පන යදි දායකෙහි පුග්ගලස්සෙව දින්නං, පුග්ගලෙන ච සඞ්ඝස්ස අපරිච්චජිතං, එවං සති අත්තනො සන්තකත්තා යුත්තං විය දිස්සති. යදි පන සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා දින්නං, පුග්ගලස්ස දින්නෙපි සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පරිච්චජිතං, එවං සන්තෙ සඞ්ඝගණානං සන්තකත්තා අයුත්තං භවෙය්ය. අපරෙ පන කථිනවසෙන පටිග්ගහිතෙ විචාරෙතුං දුක්කරන්ති මඤ්ඤමානා ‘‘න මයං කථිනවසෙන පටිග්ගණ්හාම, වස්සාවාසිකභාවෙනෙව පටිග්ගණ්හාමා’’ති වත්වා යථාරුචි විචාරෙන්ති, තම්පි අයුත්තං. වස්සාවාසිකම්පි හි සඞ්ඝස්ස දින්නං සඞ්ඝිකං හොතියෙව, පුග්ගලස්ස දින්නං පුග්ගලිකං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘සචෙ පන තෙසං සෙනාසනෙ පංසුකූලිකො වසති, ආගතඤ්ච තං දිස්වා ‘තුම්හාකං වස්සාවාසිකං දෙමා’ති වදන්ති, තෙන සඞ්ඝස්ස ආචික්ඛිතබ්බං. සචෙ තානි කුලානි සඞ්ඝස්ස දාතුං න ඉච්ඡන්ති, ‘තුම්හාකංයෙව දෙමා’ති වදන්ති, සභාගො භික්ඛු ‘වත්තං කත්වා ගණ්හාහී’ති වත්තබ්බො, පංසුකූලිකස්ස පනෙතං න වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 219) වුත්තත්තා.

වස්සාවාසිකං දුවිධං සද්ධාදෙය්යතත්රුප්පාදවසෙන. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘ඉති සද්ධාදෙය්යෙ දායකමනුස්සා පුච්ඡිතබ්බා, තත්රුප්පාදෙ පන කප්පියකාරකා පුච්ඡිතබ්බා’’ති. සද්ධාදෙය්යවස්සාවාසිකම්පි සවිහාරාවිහාරවසෙන දුවිධං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘මහාපදුමත්ථෙරො පනාහ න එවං කාතබ්බං. මනුස්සා හි අත්තනො ආවාසපටිජග්ගනත්ථාය පච්චයං දෙන්ති, තස්මා අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි තත්ථ පවිසිතබ්බ’’න්ති, ‘‘යෙසං පන සෙනාසනං නත්ථි, කෙවලං පච්චයමෙව දෙන්ති, තෙසං පච්චයං අවස්සාවාසිකෙ සෙනාසනෙ ගාහෙතුං වට්ටතී’’ති ච. තත්රුප්පාදවස්සාවාසිකං නාම කප්පියකාරකානං හත්ථෙ කප්පියවත්ථුපඅභුඤ්ජනත්ථාය දින්නවත්ථුතො නිබ්බත්තං. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘කප්පියකාරකානඤ්හි හත්ථෙ ‘කප්පියභණ්ඩං පරිභුඤ්ජථා’ති දින්නවත්ථුතො යං යං කප්පියං, තං සබ්බං පරිභුඤ්ජිතුං අනුඤ්ඤාත’’න්ති. එවං වස්සාවාසිකචීවරම්පි පුබ්බෙ යෙභුය්යෙන සඞ්ඝස්සෙව දෙන්ති, තස්මා ‘‘කථිනචීවරං දෙමා’’ති වුත්තෙ කථිනචීවරභාවෙන පටිග්ගහෙතබ්බං, ‘‘වස්සාවාසිකං දෙමා’’ති වුත්තෙ වස්සාවාසිකචීවරභාවෙනෙව පටිග්ගහෙතබ්බං. කස්මා? ‘‘යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 325) වචනතො.

කිඤ්චි අවත්වා හත්ථෙ වා පාදමූලෙ වා ඨපෙත්වා ගතෙ කිං කාතබ්බන්ති? තත්ථ සචෙ ‘‘ඉදං වත්ථු චෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පරපුග්ගලස්ස වා අත්ථාය පරිණත’’න්ති ජානෙය්ය, තෙසං අත්ථාය පටිග්ගහෙතබ්බං. අථ ‘‘මමත්ථාය පරිණත’’න්ති ජානෙය්ය, අත්තනො අත්ථාය පටිග්ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 329) ‘‘නව අධම්මිකදානානී’’තිආදි. අථ න කිඤ්චි ජානෙය්ය, අත්තනො හත්ථෙ වා පාදමූලෙ වා කිඤ්චි අවත්වා ඨපිතං තස්සෙව පුග්ගලිකං හොති. න හි චෙතියාදීනං අත්ථාය පරිණතං කිඤ්චි අවත්වා භික්ඛුස්ස හත්ථෙ වා පාදමූලෙ වා ඨපෙතීති. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘පුග්ගලස්ස දෙතීති ‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’ති එවං පරම්මුඛා වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘ඉමං, භන්තෙ, තුම්හාකං දම්මී’ති එවං සම්මුඛා වා දෙතී’’තිආදි.

‘‘ඉමිස්සං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව භාජෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං, කථං භාජෙතබ්බන්ති? ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානී’’ති වුත්තත්තා යෙ භික්ඛූ ඉමස්මිං වස්සෙ වස්සාවාසිකං න ලභිංසු, තෙසං හෙට්ඨතො පට්ඨාය එකෙකං චීවරං වා සාටකං වා දාතබ්බං. අථ චීවරානං වා සාටකානං වා අවසිට්ඨෙසු සන්තෙසු පුන ථෙරාසනතො පට්ඨාය දුතියභාගො දාතබ්බො. තතො චීවරෙසු වා සාටකෙසු වා ඛීණෙසු යෙ ලභන්ති, තෙසු පච්ඡිමස්ස වස්සාදීනි සල්ලක්ඛෙතබ්බානි. න කෙවලං තස්මිං කථිනත්ථතදිවසෙ දින්නදුස්සානි එව කථිනානිසංසානි නාම හොන්ති, අථ ඛො යාව කථිනස්ස උබ්භාරා සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නචීවරානිපි සඞ්ඝිකෙන තත්රුප්පාදෙන ආරාමිකෙහි ආභතචීවරානිපි කථිනානිසංසානියෙව හොන්ති. තස්මා තාදිසෙසු චීවරෙසු උප්පජ්ජමානෙසු යථාවුත්තසල්ලක්ඛිතවස්සස්ස භික්ඛුනො හෙට්ඨතො පට්ඨාය පුනප්පුනං ගාහෙතබ්බං. ‘‘ඨිතිකාය අභාවෙ ථෙරාසනතො පට්ඨාය දාතබ්බානී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 306) වචනතො තස්මිං වස්සෙ වස්සාවාසිකචීවරානං අනුප්පජ්ජනතො වා උප්පජ්ජමානෙසුපි ඨිතිකාය අගාහාපනතො වා වස්සාවාසිකඨිතිකාය අභාවෙ සති ලද්ධබ්බකථිනානිසංසෙ තස්සං උපචාරසීමායං සබ්බෙ භික්ඛූ පටිපාටියා නිසීදාපෙත්වා ථෙරාසනතො පට්ඨාය ඨිතිකං කත්වා එකෙකස්ස භික්ඛුනො එකෙකං චීවරං වා සාටකං වා දාතබ්බං. සඞ්ඝනවකස්ස දානකාලෙපි මහාථෙරා ආගච්ඡන්ති, ‘‘භන්තෙ, වීසතිවස්සානං දීයති, තුම්හාකං ඨිතිකා අතික්කන්තා’’ති න වත්තබ්බා, ඨිතිකං ඨපෙත්වා තෙසං දත්වා පච්ඡා ඨිතිකාය දාතබ්බං. දුතියභාගෙ පන ථෙරාසනං ආරුළ්හෙ පච්ඡා ආගතානං පඨමභාගො න පාපුණාති, දුතියභාගතො වස්සග්ගෙන දාතබ්බො. අයං ඨිතිකාවිචාරො චතුපච්චයභාජනකථාතො (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 202) ගහෙතබ්බොති.

නනු ච භො එකච්චානි කථිනානිසංසචීවරානි මහග්ඝානි, එකච්චානි අප්පග්ඝානි හොන්ති, කථං එකෙකස්ස එකෙකස්මිං දින්නෙ අග්ඝසමත්තං භවෙය්යාති? වුච්චතෙ – භණ්ඩාගාරචීවරභාජනෙ අග්ඝසමත්තං ඉච්ඡිතබ්බං. තථා හි වුත්තං චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 343) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන සඞ්ඝස්ස භණ්ඩාගාරෙ චීවරං උස්සන්නං හොති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සම්මුඛීභූතෙන සඞ්ඝෙන භාජෙතුං…පෙ… අථ ඛො චීවරභාජකානං භික්ඛූනං එතදහොසි ‘කථං නු ඛො චීවරං භාජෙතබ්බ’න්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඨමං උච්චිනිත්වා තුලයිත්වා වණ්ණාවණ්ණං කත්වා භික්ඛූ ගණෙත්වා වග්ගං බන්ධිත්වා චීවරපටිවීසං ඨපෙතු’’න්ති. අට්ඨකථායඤ්ච (මහාව. අට්ඨ. 343) ‘‘උච්චිනිත්වාති ‘ඉදං ථූලං, ඉදං සණ්හං, ඉදං ඝනං, ඉදං තනුකං, ඉදං පරිභුත්තං, ඉදං අපරිභුත්තං, ඉදං දීඝතො එත්තකං, පුථුලතො එත්තක’න්ති එවං වත්ථානි විචිනිත්වා. තුලයිත්වාති ‘ඉදං එත්තකං අග්ඝති, ඉදං එත්තක’න්ති එවං අග්ඝපරිච්ඡෙදං කත්වා. වණ්ණාවණ්ණං කත්වාති සචෙ සබ්බෙසං එකෙකමෙව දසදසඅග්ඝනකං පාපුණාති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ පාපුණාති, යං නව වා අට්ඨ වා අග්ඝති, තං අඤ්ඤෙන එකඅග්ඝනකෙන ච ද්විඅග්ඝනකෙන ච සද්ධිං බන්ධිත්වා එතෙන උපායෙන සමෙ පටිවීසෙ ඨපෙත්වාති අත්ථො . භික්ඛූ ගණෙත්වා වග්ගං බන්ධිත්වාති සචෙ එකෙකස්ස දීයමානෙ දිවසො න පහොති, දස දස භික්ඛූ ගණෙත්වා දස දස චීවරපටිවීසෙ එකවග්ගං බන්ධිත්වා එකං භණ්ඩිකං කත්වා එවං චීවරපටිවීසං ඨපෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො. එවං ඨපිතෙසු චීවරපටිවීසෙසු කුසො පාතෙතබ්බො’’ති වුත්තං. තෙන ඤායති ‘‘භණ්ඩාගාරචීවරභාජනෙ අග්ඝසමත්තං ඉච්ඡිතබ්බං, කුසපාතො ච කාතබ්බො’’ති.

ඉමස්මිං පන කථිනානිසංසචීවරභාජනෙ අග්ඝසමත්තං න ඉච්ඡිතබ්බං, කුසපාතො ච න කාතබ්බො. තථා හි වුත්තං කථිනක්ඛන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘එවං අත්ථතෙ පන කථිනෙ සචෙ කථිනචීවරෙන සද්ධිං ආභතං ආනිසංසං දායකා ‘යෙන අම්හාකං කථිනං ගහිතං, තස්සෙව දෙමා’ති දෙන්ති, භික්ඛුසඞ්ඝො අනිස්සරො. අථ අවිචාරෙත්වාව දත්වා ගච්ඡන්ති, භික්ඛුසඞ්ඝො ඉස්සරො, තස්මා සචෙ කථිනත්ථාරකස්ස සෙසචීවරානිපි දුබ්බලානි හොන්ති, සඞ්ඝෙන අපලොකෙත්වා තෙසම්පි අත්ථාය වත්ථානි දාතබ්බානි, කම්මවාචා පන එකායෙව වට්ටති. අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානි. ඨිතිකාය අභාවෙ ථෙරාසනතො පට්ඨාය දාතබ්බානි’’ඉච්චෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අග්ඝපරිච්ඡෙදං කත්වා’’ති වා ‘‘කුසපාතො කාතබ්බො’’ති වා. තෙන ඤායති ‘‘කථිනානිසංසචීවරානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය වා වුඩ්ඪතරතො වා පට්ඨායෙව දාතබ්බානි, නෙව අග්ඝසමත්තං කාතබ්බං, න කුසො පාතෙතබ්බො’’ති.

ඉදානි පන වස්සාවාසිකභාවෙන අදින්නත්තා වස්සාවාසිකඨිතිකාය අකතත්තා ච කථිනත්ථතචීවරතො ච කථිනත්ථාරකස්ස අවසෙසචීවරත්ථාය දින්නවත්ථතො ච අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වුඩ්ඪතරතො පට්ඨාය එකස්ස භික්ඛුස්ස එකං වත්ථං දාතබ්බං, තෙසු පන වරං වරං වුඩ්ඪස්ස දාතබ්බං . කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘පච්ඡිමවස්සූපනායිකදිවසෙ පන සචෙ කාලං ඝොසෙත්වා සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ කොචි දසහත්ථං වත්ථං ආහරිත්වා වස්සාවාසිකං දෙති, ආගන්තුකො සචෙ භික්ඛුසඞ්ඝත්ථෙරො හොති, තස්ස දාතබ්බං. නවකො චෙ හොති, සම්මතෙන භික්ඛුනා සඞ්ඝත්ථෙරො වත්තබ්බො ‘සචෙ, භන්තෙ, ඉච්ඡථ, පඨමභාගං මුඤ්චිත්වා ඉදං වත්ථං ගණ්හථා’ති. අමුඤ්චන්තස්ස න දාතබ්බං. සචෙ පන පුබ්බෙ ගාහිතං මුඤ්චිත්වා ගණ්හාති, දාතබ්බං. එතෙනෙව උපායෙන දුතියත්ථෙරතො පට්ඨාය පරිවත්තෙත්වා පත්තට්ඨානෙ ආගන්තුකස්ස දාතබ්බං. සචෙ පඨමවස්සූපගතා ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච වා වත්ථානි අලත්ථුං, ලද්ධං ලද්ධං එතෙනෙව උපායෙන විස්සජ්ජාපෙත්වා යාව ආගන්තුකස්ස සමකං හොති, තාව දාතබ්බං. තෙන පන සමකෙ ලද්ධෙ අවසිට්ඨො අනුභාගො ථෙරාසනෙ දාතබ්බො’’ති සෙනාසනක්ඛන්ධකට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) වචනතො තංසංවණ්ණනාභූතායං විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.318) ‘‘ආගන්තුකො සචෙ භික්ඛූති චීවරෙ ගාහිතෙ පච්ඡා ආගතො ආගන්තුකො භික්ඛු. පත්තට්ඨානෙති වස්සග්ගෙන පත්තට්ඨානෙ. පඨමවස්සූපගතාති ආගන්තුකස්ස ආගමනතො පුරෙතරමෙව පච්ඡිමිකාය වස්සූපනායිකාය වස්සූපගතා. ලද්ධං ලද්ධන්ති දායකානං සන්තිකා ආගතාගතසාටක’’න්ති වචනතො, වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. චූළවග්ග 318) ‘‘පඨමභාගං මුඤ්චිත්වාති ඉදං චෙ පඨමගාහිතවත්ථුතො මහග්ඝං හොතීති ලිඛිත’’න්ති වචනතො ච විඤ්ඤායති. එවං අට්ඨකථායං ටීකාසු ච වස්සාවාසිකදානෙ පච්ඡා ආභතං මහග්ඝවත්ථං මහාථෙරතො පට්ඨාය පරිවත්තෙත්වා තෙහි අනිච්ඡිතංයෙව වස්සග්ගෙන පත්තස්ස පච්ඡා ආගතස්ස භික්ඛුනො දාතබ්බභාවස්ස වුත්තත්තා වරං වරං වුඩ්ඪස්ස දාතබ්බන්ති විඤ්ඤායති.

‘‘සචෙ පඨමවස්සූපගතා ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච වා වත්ථානි අලත්ථු’’න්ති වත්ථගණනාය එව වුත්තත්තා, අග්ඝගණනාය අවුත්තත්තා ච කථිනානිසංසවත්ථස්ස ච වස්සාවාසිකගතිකභාවස්ස වචනතො කථිනානිසංසවත්ථානි වත්ථගණනාවසෙනෙව භාජෙතබ්බානි, න අග්ඝසමභාවෙනාති ච දට්ඨබ්බානි, තෙනෙව ච කාරණෙන ‘‘යො බහූනි කථිනානිසංසවත්ථානි දෙති, තස්ස සන්තකෙනෙව අත්ථරිතබ්බ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 306) වුත්තං. බහූනි හි කථිනානිසංසවත්ථානි විභජනකාලෙ සඞ්ඝස්ස උපකාරකානි හොන්තීති.

පාළිඅට්ඨකථාදීහි, නෙත්වා වුත්තං විනිච්ඡයං;

කථිනෙ චීවරෙ මය්හං, චින්තයන්තු විචක්ඛණා.

චින්තයිත්වා පුනප්පුනං, යුත්තං චෙ ධාරයන්තු තං;

අයුත්තඤ්චෙ ඉතො අඤ්ඤං, පරියෙසන්තු කාරණන්ති.

‘‘යො ච තත්ථ චීවරුප්පාදො, සො නෙසං භවිස්සතී’’ති චීවරස්සෙව අත්ථතකථිනානං භික්ඛූනං සන්තකභාවස්ස භගවතා වුත්තත්තා චීවරතො අඤ්ඤානි සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නානි පිණ්ඩපාතාදීනි වත්ථූනි උපචාරසීමං පවිට්ඨස්ස ආගතාගතස්ස සඞ්ඝස්ස සන්තකං හොන්ති. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘කථිනං අත්ථරාපෙත්වා දානඤ්ච භුඤ්ජිත්වා ගමිස්සන්ති , ආනිසංසො පන ඉතරෙසංයෙව හොතී’’ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසං දාතු’’න්ති (මහාව. 343) පාඨං උපනිස්සාය කථිනානිසංසචීවරම්පි සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසංයෙව දෙන්ති, න පනෙවං කාතබ්බං. භණ්ඩාගාරෙ ඨපිතඤ්හි අකාලචීවරමෙව සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසං කත්වා දාතබ්බං. වස්සාවාසිකකථිනානිසංසාදිකාලචීවරං පන සමකමෙව දාතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං චීවරක්ඛන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 343) ‘‘සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසන්ති එත්ථ යෙ සාමණෙරා අත්තිස්සරා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කත්තබ්බකම්මං න කරොන්ති, උද්දෙසපරිපුච්ඡාසු යුත්තා ආචරියුපජ්ඣායානංයෙව වත්තපටිපත්තිං කරොන්ති, අඤ්ඤෙසං න කරොන්ති, එතෙසංයෙව උපඩ්ඪභාගො දාතබ්බො. යෙ පන පුරෙභත්තඤ්ච පච්ඡාභත්තඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව කත්තබ්බකිච්චං කරොන්ති, තෙසං සමකො දාතබ්බො. ඉදඤ්ච පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නෙන භණ්ඩාගාරෙ ඨපිතෙන අකාලචීවරෙනෙව කථිතං, කාලචීවරං පන සමකමෙව දාතබ්බ’’න්ති.

කච්චි නු ඛො සාමණෙරා වස්සං උපගතා, යෙන ආනිසංසං ලභෙය්යුන්ති? ආම උපගතාති. කථං විඤ්ඤායතීති? ‘‘අථ චත්තාරො භික්ඛූ උපගතා, එකො පරිපුණ්ණවස්සො සාමණෙරො, සො චෙ පච්ඡිමිකාය උපසම්පජ්ජති, ගණපූරකො චෙව හොති, ආනිසංසඤ්ච ලභතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) වචනතො වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ‘‘පච්ඡිමිකාය උපසම්පන්නො පඨමපවාරණාය පවාරෙතුම්පි ලභති, වස්සිකො ච හොති, ආනිසංසඤ්ච ලභතීති සාමණෙරානං වස්සූපගමනං අනුඤ්ඤාතං හොති. සාමණෙරා කථිනානිසංසං ලභන්තීති වදන්තී’’ති වචනතොති.

තත්රුප්පාදෙසු කථිනානිසංසෙසු යදි ආරාමිකා තණ්ඩුලාදීහි වත්ථානි චෙතාපෙන්ති, වත්ථෙහිපි තණ්ඩුලාදීනි චෙතාපෙන්ති, තත්ථ කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? විභජනකාලෙ විජ්ජමානවත්ථුවසෙන කාතබ්බං. තථා හි වුත්තං වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ‘‘තත්රුප්පාදෙන තණ්ඩුලාදිනා වත්ථූසු චෙතාපිතෙසු අත්ථතකථිනානමෙව තානි වත්ථානි පාපුණන්ති. වත්ථෙහි පන තණ්ඩුලාදීසු චෙතාපිතෙසු සබ්බෙසං තානි පාපුණන්තීති වුත්ත’’න්ති. ‘‘සචෙ පන එකසීමායං බහූ විහාරා හොන්තී’’ති එත්ථ කතරසීමා අධිප්පෙතාති? උපචාරසීමා. උපචාරසීමායංයෙව හි සඞ්ඝලාභවිභජනාදිකං සිජ්ඣති. වුත්තඤ්හෙතං වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ‘‘කථිනත්ථතසීමායන්ති උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තං, උපචාරසීමට්ඨස්ස මතකචීවරාදිභාගියතාය බද්ධසීමාය තත්රුප්පාදාභාවතො විඤ්ඤෙය්යමෙතං ‘උපචාරසීමාව අධිප්පෙතා’ති’’.

එවං කථිනත්ථාරං දස්සෙත්වා සඞ්ඝෙ රුචිතාය මාතිකාපලිබොධඋබ්භාරෙ අදස්සෙත්වාව අන්තෙ ආනිසංසං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථතකථිනානං වො භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අට්ඨවිධා මාතිකා පක්කමනන්තිකා, නිට්ඨානන්තිකා, සන්නිට්ඨානන්තිකා, නාසනන්තිකා, සවනන්තිකා, ආසාවච්ඡෙදිකා, සීමාතික්කන්තිකා, සහුබ්භාරාති. තත්ථ අත්ථතකථිනො භික්ඛු කතපරියොසිතං චීවරං ආදාය ‘‘ඉමං විහාරං න පච්චෙස්සාමී’’ති පක්කමති, තස්ස භික්ඛුනො උපචාරසීමාතික්කමෙනෙව කථිනුබ්භාරො භවති, පඤ්චානිසංසානි අලභනෙය්යො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො පක්කමනමෙවස්ස අන්තභූතත්තා පක්කමනන්තිකො නාම හොති.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අනිට්ඨිතමෙව අත්තනො භාගභූතං චීවරං ආදාය අඤ්ඤං විහාරං ගතො, තස්ස බහිඋපචාරසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉමස්මිංයෙව විහාරෙ ඉමං චීවරං කාරෙස්සාමි, න පුරාණවිහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති, සො බහිසීමායමෙව තං චීවරං කාරෙති, තස්ස භික්ඛුනො තස්මිං චීවරෙ නිට්ඨිතෙ කථිනුබ්භාරො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො චීවරනිට්ඨානමෙවස්ස අන්තොති නිට්ඨානන්තිකො නාම.

භික්ඛු අත්ථතකථිනො අකතචීවරමාදාය පක්කමති, තස්ස බහිඋපචාරසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉමං චීවරං නෙව කාරෙස්සාමි, පොරාණවිහාරඤ්ච න පච්චෙස්සාමී’’ති, තස්ස භික්ඛුනො තෙන සන්නිට්ඨානෙන කථිනුබ්භාරො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො සන්නිට්ඨානමෙවස්ස අන්තොති සන්නිට්ඨානන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අකතමෙව චීවරං ආදාය පක්කමති, බහිසීමගතස්ස තස්ස එවං හොති ‘‘ඉධෙවිමං චීවරං කාරෙස්සාමි, න ච පොරාණවිහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති, තස්ස චීවරං කුරුමානං චොරාදීහි නස්සති, අග්යාදීහි විනස්සති, කථිනුබ්භාරො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො නාසනමෙවස්ස අන්තොති නාසනන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අකතචීවරමාදාය ‘‘ඉමං විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පක්කමති , තස්ස බහිසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉධෙවිමං චීවරං කාරෙස්සාමී’’ති, සො කතචීවරො සුණාති ‘‘විහාරෙ කිර සඞ්ඝෙන කථිනං උබ්භත’’න්ති, තෙන සවනමත්තෙනස්ස කථිනං උබ්භතං හොති. අයං කථිනබ්භාරො සවනමෙවස්ස අන්තොති සවනන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අඤ්ඤත්ථ පච්චාසාචීවරකාරණා පක්කමති, තස්ස බහිසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉධ බහිසීමායමෙව චීවරපච්චාසං පයිරුපාසාමි, න විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති, සො තත්ථෙව තං චීවරපච්චාසං පයිරුපාසති, සො තං චීවරපච්චාසං අලභමානො චීවරාසා පච්ඡිජ්ජති, තෙනෙව තස්ස භික්ඛුනො කථිනුබ්භාරො භවති. අයං කථිනුබ්භාරො ආසාවච්ඡෙදසහිතත්තා ආසාවච්ඡෙදිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අකතචීවරං ආදාය ‘‘ඉමං විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පක්කමති, සො බහිසීමගතො තං චීවරං කාරෙති, සො කතචීවරො ‘‘විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො බහිඋපචාරසීමායමෙව කථිනුබ්භාරකාලං වීතිනාමෙති, තස්ස කථිනුබ්භාරො භවති. අයං කථිනුබ්භාරො චීවරකාලස්ස අන්තිමදිවසසඞ්ඛාතාය සීමාය අතික්කන්තත්තා සීමාතික්කන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු චීවරං ආදාය ‘‘ඉමං විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පක්කමති, සො කතචීවරො ‘‘විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො පච්චාගන්ත්වා විහාරෙ කථිනුබ්භාරං පප්පොති, තස්ස භික්ඛුනො විහාරෙ භික්ඛූහි සහ කථිනුබ්භාරො භවති. අයං කථිනුබ්භාරො විහාරෙ භික්ඛූහි සහ කතත්තා සහුබ්භාරො නාම. අයං අට්ඨවිධො කථිනුබ්භාරො අට්ඨ මාතිකා නාම. වුත්තඤ්හෙතං කථිනක්ඛන්ධකපාළියං (මහාව. 310) ‘‘අට්ඨිමා, භික්ඛවෙ, මාතිකා කථිනස්ස උබ්භාරාය පක්කමනන්තිකා නිට්ඨානන්තිකා සන්නිට්ඨානන්තිකා නාසනන්තිකා සවනන්තිකා ආසාවච්ඡෙදිකා සීමාතික්කන්තිකා සහුබ්භාරාති. භික්ඛු අත්ථතකථිනො කතචීවරමාදාය පක්කමති ‘න පච්චෙස්ස’න්ති, තස්ස භික්ඛුනො පක්කමනන්තිකො කථිනුබ්භාරො’’තිආදි, විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ ච –

‘‘පක්කමනඤ්ච නිට්ඨානං, සන්නිට්ඨානඤ්ච නාසනං;

සවනමාසා ච සීමා ච, සහුබ්භාරොති අට්ඨිමා’’ති. (වි. වි. 2709);

පලිබොධො දුවිධො ආවාසපලිබොධො, චීවරපලිබොධොති. තත්ථ ‘‘යස්මිං විහාරෙ කථිනං අත්ථතං හොති, තස්මිං වසිස්සාමී’’ති අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තොපි ‘‘පුන තං විහාරං ආගච්ඡිස්සාමී’’ති සාපෙක්ඛො හොති. අයං ආවාසපලිබොධො නාම. තස්ස භික්ඛුනො චීවරං අකතං වා හොති අපරියොසිතං වා, ‘‘අඤ්ඤතො චීවරං ලච්ඡාමී’’ති ආසා වා අනුපච්ඡින්නා හොති. අයං චීවරපලිබොධො නාම. වුත්තඤ්හෙතං කථිනක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 325) ‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ද්වෙ කථිනස්ස පලිබොධා? ආවාසපලිබොධො ච චීවරපලිබොධො ච. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ආවාසපලිබොධො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු වසති වා තස්මිං ආවාසෙ, සාපෙක්ඛො වා පක්කමති ‘පච්චෙස්ස’න්ති, එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ආවාසපලිබොධො හොති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, චීවරපලිබොධො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො චීවරං අකතං වා හොති විප්පකතං වා, චීවරාසා වා අනුපච්ඡින්නා, එවං ඛො, භික්ඛවෙ, චීවරපලිබොධො හොතී’’ති.

උබ්භාරො දුවිධො අට්ඨමාතිකාඋබ්භාරඅන්තරුබ්භාරවසෙන. තත්ථ බහිඋපචාරසීමගතානං භික්ඛූනං වසෙන වුත්තා සත්ත කථිනුබ්භාරා ච බහිඋපචාරසීමං ගන්ත්වා නිවත්තෙත්වා කථිනත්ථතවිහාරෙ අන්තරුබ්භාරං පත්වා භික්ඛූහි සහ අන්තරුබ්භාරස්ස කතත්තා සහුබ්භාරසඞ්ඛාතො එකො කථිනුබ්භාරො චාති ඉමෙ අට්ඨ කථිනුබ්භාරා අට්ඨමාතිකාය පවිට්ඨත්තා අට්ඨමාතිකාඋබ්භාරො නාම. බහිසීමං අගන්ත්වා තස්මිංයෙව විහාරෙ නිසීදිත්වා කථිනුබ්භාරං ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය කථිනුබ්භාරො අට්ඨමාතිකාය අප්පවිට්ඨො හුත්වා කාලපරිච්ඡෙදං අප්පත්වා අන්තරායෙව කතත්තා අන්තරුබ්භාරො නාම.

අන්තරුබ්භාරසහුබ්භාරා ඤත්තිදුතියකම්මවාචායෙව කතා, එවං සන්තෙ කො තෙසං විසෙසොති? අන්තරුබ්භාරො බහිසීමං අගන්ත්වා අන්තොසීමායමෙව ඨිතෙහි භික්ඛූහි කතො. සහුබ්භාරො බහිසීමං ගතෙන භික්ඛුනා පච්චාගන්ත්වා තං අන්තරුබ්භාරං පත්වා තෙහි අන්තොසීමට්ඨෙහි භික්ඛූහි සහ කතොති අයමෙතෙසං විසෙසො. පක්කමනන්තිකාදයො සත්ත කථිනුබ්භාරා න කම්මවාචාය කතා, කෙවලං ද්වින්නං පලිබොධානං උපච්ඡෙදෙන පඤ්චහි ආනිසංසෙහි විගතත්තා කථිනුබ්භාරා නාම හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන විනයවිනිච්ඡයෙ –

‘‘අට්ඨන්නං මාතිකානං වා, අන්තරුබ්භාරතොපි වා;

උබ්භාරාපි දුවෙ වුත්තා, කථිනස්ස මහෙසිනා’’ති.

තට්ටීකායම්පි ‘‘අට්ඨන්නං මාතිකානන්ති බහිසීමගතානං වසෙන වුත්තා. පක්කමනන්තිකාදයො සත්ත මාතිකා බහිසීමං ගන්ත්වා අන්තරුබ්භාරං සම්පත්තස්ස වසෙන වුත්තා, සහුබ්භාරො ඉමාසං අට්ඨන්නං මාතිකානං වසෙන ච. අන්තරුබ්භාරතොපි වාති බහිසීමං අගන්ත්වා තත්ථෙව වසිත්වා කථිනුබ්භාරකම්මෙන උබ්භතකථිනානං වසෙන ලබ්භනතො අන්තරුබ්භාරොති මහෙසිනා කථිනස්ස උබ්භාරා දුවෙ වුත්තාති යොජනා. බහිසීමං ගන්ත්වා ආගතස්ස වසෙන සඋබ්භාරො, බහිසීමං අගතානං වසෙන අන්තරුබ්භාරොති එකොයෙව උබ්භාරො ද්විධා වුත්තො’’ති වුත්තං.

කස්මා පන අන්තරුබ්භාරවසෙන කම්මවාචාය කථිනං උබ්භතන්ති? මහාදානං දාතුකාමෙහි උපාසකෙහි ආගතස්ස සඞ්ඝස්ස අකාලචීවරං දාතුකාමෙහි යාචිතත්තා. වුත්තඤ්හි භික්ඛුනීවිභඞ්ගපාළියං (පාචි. 925) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරෙන උපාසකෙන සඞ්ඝං උද්දිස්ස විහාරො කාරාපිතො හොති, සො තස්ස විහාරස්ස මහෙ උභතොසඞ්ඝස්ස අකාලචීවරං දාතුකාමො හොති. තෙන ඛො පන සමයෙන උභතොසඞ්ඝස්ස කථිනං අත්ථතං හොති. අථ ඛො සො උපාසකො සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා කථිනුද්ධාරං යාචී’’තිආදි. කථං පන කම්මවාචා කාතබ්බාති? ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො කථිනං උද්ධරෙය්ය, එසා ඤත්ති. සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, සඞ්ඝො කථිනං උද්ධරති. යස්සායස්මතො ඛමති කථිනස්ස උද්ධාරො, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය. උබ්භතං සඞ්ඝෙන කථිනං, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති එවං කාතබ්බාති. වුත්තඤ්හි භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කථිනං උද්ධරිතුං, එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, කථිනං උද්ධරිතබ්බං. බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො – සුණාතු මෙ…පෙ… ධාරයාමී’’ති.

එතෙන ච කථිනුබ්භාරෙන පුබ්බෙ කතං කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මවාචං උබ්භතන්ති වදන්ති, න පන කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මං උබ්භතං, අථ ඛො අත්ථාරකම්මමෙවාති දට්ඨබ්බං. යදි හි කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මං උබ්භතං භවෙය්ය, තාය කම්මවාචාය කථිනදුස්සදානස්ස සිජ්ඣනතො ඉමාය කථිනුබ්භාරකම්මවාචාය තං පුබ්බෙ දින්නදුස්සං පුන ආහරාපෙතබ්බං සියා, න පඤ්චානිසංසවිගමනං. යස්මා පන ඉමාය කථිනුබ්භාරකම්මවාචාය පඤ්චානිසංසවිගමනමෙව හොති, න පුබ්බෙ දින්නකථිනදුස්සස්ස පුන ආහරාපනං. තෙන විඤ්ඤායති ‘‘පඤ්චානිසංසලාභකාරණං අත්ථරණකම්මමෙව ඉමාය කථිනබ්භාරකම්මවාචාය උද්ධරීයති, න කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මවාචාති, තස්මා කථිනුබ්භාරකම්මවාචාකරණතො පච්ඡා සඞ්ඝස්ස උප්පන්නං චීවරං අකාලචීවරං හොති, සඞ්ඝො පඤ්චානිසංසෙ න ලභති, චීවරං සබ්බසඞ්ඝිකං හුත්වා ආගතාගතස්ස සඞ්ඝස්ස භාජනීයං හොතීති දට්ඨබ්බං. අයමත්ථො කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මවාචාය ච කථිනුබ්භාරකම්මවාචාය ච අත්ථඤ්ච අධිප්පායඤ්ච සුට්ඨු විනිච්ඡිනිත්වා පුබ්බාපරං සංසන්දිත්වා පච්චෙතබ්බොති.

එත්ථ සියා – කථිනුබ්භාරං යාචන්තානං සබ්බෙසං කථිනුබ්භාරො දාතබ්බො, උදාහු එකච්චානන්ති, කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව සබ්බෙසං දාතබ්බො, කථිනුබ්භාරකම්මෙන පඤ්චානිසංසවිගමනතො සඞ්ඝස්ස ලාභන්තරායො භවෙය්ය, අථ එකච්චානං මුඛොලොකනං විය සියාති? යදි කථිනත්ථාරමූලකලාභතො කථිනුබ්භාරමූලකලාභො මහන්තො භවෙය්ය, තෙසං යාචන්තානං කථිනුබ්භාරො දාතබ්බො. යදි අප්පකො, න දාතබ්බො. යදි සමො, කුලප්පසාදත්ථාය දාතබ්බොති. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 927) ‘‘කීදිසො කථිනුද්ධාරො දාතබ්බො, කීදිසො න දාතබ්බොති? යස්ස අත්ථාරමූලකො ආනිසංසො මහා, උබ්භාරමූලකො අප්පො, එවරූපො න දාතබ්බො. යස්ස පන අත්ථාරමූලකො ආනිසංසො අප්පො, උබ්භාරමූලකො මහා, එවරූපො දාතබ්බො. සමානිසංසොපි සද්ධාපරිපාලනත්ථං දාතබ්බොවා’’ති. ඉමිනාපි විඤ්ඤායති ‘‘පඤ්චානිසංසානං කාරණභූතං අත්ථාරකම්මමෙව උද්ධරීයති, න කථිනදුස්සදානභූතං ඤත්තිදුතියකම්ම’’න්ති.

ආනිසංසකථායං පඤ්චාති ඉදානි වුච්චමානා අනාමන්තචාරාදයො පඤ්ච කිරියා. කප්පිස්සන්තීති කප්පා භවිස්සන්ති, අනාපත්තිකාරණා භවිස්සන්තීති අත්ථො. අනාමන්තචාරොති අනාමන්තෙත්වා චරණං. යො හි දායකෙහි භත්තෙන නිමන්තිතො හුත්වා සභත්තො සමානො විහාරෙ සන්තං භික්ඛුං අනාමන්තෙත්වා කුලෙසු චාරිත්තං ආපජ්ජති, තස්ස භික්ඛුනො චාරිත්තසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියාපත්ති හොති, සා ආපත්ති අත්ථතකථිනස්ස න හොතීති අත්ථො. තත්ථ චාරිත්තසික්ඛාපදං නාම ‘‘යො පන භික්ඛු නිමන්තිතො සභත්තො සමානො සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡා පුරෙභත්තං වා පච්ඡාභත්තං වා කුලෙසු චාරිත්තං ආපජ්ජෙය්ය අඤ්ඤත්ර සමයා, පාචිත්තියං. තත්ථායං සමයො චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො, අයං තත්ථ සමයො’’ති අචෙලකවග්ගෙ පඤ්චමසික්ඛාපදං (පාචි. 299-300). චීවරවිප්පවාසොති තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරෙන වා සබ්බෙන වා විනා හත්ථපාසෙ අකත්වා අරුණුට්ඨාපනං, එවං කරොතොපි දුතියකථිනසික්ඛාපදෙන ආපත්ති න හොතීති අධිප්පායො. තත්ථ ච දුතියකථිනසික්ඛාපදං නාම ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං පන භික්ඛුනා උබ්භතස්මිං කථිනෙ එකරත්තම්පි චෙ භික්ඛු තිචීවරෙන විප්පවසෙය්ය අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසම්මුතියා, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති ආගතං නිස්සග්ගියෙසු දුතියසික්ඛාපදං (පාරා. 472).

ගණභොජනන්ති එතෙන ගණභොජනසික්ඛාපදෙන අනාපත්ති වුත්තාති සම්බන්ධො. තත්ථ ගණභොජනං නාම ‘‘අම්හාකං භත්තං දෙථා’’ති භික්ඛූනං විඤ්ඤත්තියා වා ‘‘අම්හාකං භත්තං ගණ්හථා’’ති දායකානං නිමන්තනෙන වා අකප්පියවොහාරෙන චත්තාරො වා අතිරෙකා වා භික්ඛූ එකතො පටිග්ගණ්හිත්වා එකතො භුඤ්ජනං. ගණභොජනසික්ඛාපදං නාම ‘‘ගණභොජනෙ අඤ්ඤත්ර සමයා පාචිත්තියං. තත්ථායං සමයො ගිලානසමයො චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො අද්ධානගමනසමයො නාවාභිරුහනසමයො මහාසමයො සමණභත්තසමයො, අයං තත්ථ සමයො’’ති ආගතං භොජනවග්ගෙ දුතියසික්ඛාපදං (පාචි. 215). අනධිට්ඨිතං අවිකප්පිතං වට්ටතීති පඨමකථිනසික්ඛාපදෙන ආපත්ති න හොතීති අධිප්පායො. තත්ථ පඨමකථිනසික්ඛාපදං නාම ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං පන භික්ඛුනා උබ්භතස්මිං කථිනෙ දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං ධාරෙතබ්බං, තං අතික්කාමයතො නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති ආගතං නිස්සග්ගියෙසු පඨමසික්ඛාපදං (පාරා. 472). කථිනත්ථතසීමායාති උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තං. මතකචීවරන්ති මතස්ස චීවරං. තත්රුප්පාදෙනාති සඞ්ඝසන්තකෙන ආරාමුය්යානඛෙත්තවත්ථුආදිනා. යං සඞ්ඝිකං චීවරං උප්පජ්ජති, තං තෙසං භවිස්සතීති ඉමිනා චීවරමෙව කථිනත්ථාරකානං භික්ඛූනං සන්තකං හොති, තතො අඤ්ඤං පිණ්ඩපාතභෙසජ්ජාදිකං ආගතාගතස්ස සඞ්ඝස්ස සන්තකං හොතීති දස්සෙති.

එවං අට්ඨඞ්ගසම්පන්නො, ලජ්ජී භික්ඛු සුපෙසලො;

කරෙය්ය කථිනත්ථාරං, උබ්භාරඤ්චාපි සාධුකන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කථිනත්ථාරවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකූනතිංසතිමො පරිච්ඡෙදො.