📜

31. චොදනාදිවිනිච්ඡයකථා

230. එවං ¶ ගරුභණ්ඩවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි චොදනාදිවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘චොදනාදිවිනිච්ඡයොති එත්ථ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චොදීයතෙ චොදනා, දොසාරොපනන්ති අත්ථො. ආදි-සද්දෙන සාරණාදයො සඞ්ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං කම්මක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 4, 5) ‘‘චොදෙත්වා කතං හොති, සාරෙත්වා කතං හොති, ආපත්තිං රොපෙත්වා කතං හොතී’’ති. ‘‘චොදෙතුං පන කො ලභති, කො න ලභතී’’ති ඉදං අනුද්ධංසනාධිප්පායං විනාපි චොදනාලක්ඛණං දස්සෙතුං වුත්තං. සීලසම්පන්නොති ඉදං දුස්සීලස්ස වචනං අප්පමාණන්ති අධිප්පායෙන වුත්තං. භික්ඛුනීනං පන භික්ඛුං චොදෙතුං අනිස්සරත්තා ‘භික්ඛුනිමෙවා’ති වුත්තං. සතිපි භික්ඛුනීනං භික්ඛූසු අනිස්සරභාවෙ තාහි කතචොදනාපි චොදනාරහත්තා චොදනායෙවාති අධිප්පායෙන ‘‘පඤ්චපි සහධම්මිකා ලභන්තී’’ති වුත්තං. භික්ඛුස්ස සුත්වා චොදෙතීතිආදිනා චොදකො යෙසං සුත්වා චොදෙති, තෙසම්පි වචනං පමාණමෙවාති සම්පටිච්ඡිතත්තා තෙසං චොදනාපි රුහතෙවාති දස්සෙතුං ‘‘ථෙරො සුත්තං නිදස්සෙසී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.385-386) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.386) පන ‘‘අමූලකචොදනාපසඞ්ගෙන සමූලකචොදනාලක්ඛණාදිං දස්සෙතුං ‘චොදෙතුං පන කො ¶ ලභති, කො න ලභතී’තිආදි ආරද්ධං. ‘භික්ඛුස්ස සුත්වා චොදෙතී’තිආදිසුත්තං යස්මා යෙ චොදකස්ස අඤ්ඤෙසං විපත්තිං පකාසෙන්ති, තෙපි තස්මිං ඛණෙ චොදකභාවෙ ඨත්වාව පකාසෙන්ති, තෙසඤ්ච වචනං ගහෙත්වා ඉතරොපි යස්මා චොදෙතුඤ්ච අසම්පටිච්ඡන්තං තෙහි තිත්ථියසාවකපරියොසානෙහි පඨමචොදකෙහි සම්පටිච්ඡාපෙතුඤ්ච ලභති, තස්මා ඉධ සාධකභාවෙන උද්ධටන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

ගරුකානං ද්වින්නන්ති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසානං. අවසෙසානන්ති ථුල්ලච්චයාදීනං පඤ්චන්නං ආපත්තීනං. මිච්ඡාදිට්ඨි නාම ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තා දසවත්ථුකා දිට්ඨි. ‘‘අන්තවා ලොකො අනන්තවා ලොකො’’තිආදිකා අන්තං ගණ්හාපකදිට්ඨි අන්තග්ගාහිකා නාම. ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානං ඡන්නන්ති ආජීවහෙතුපි ආපජ්ජිතබ්බානං උත්තරිමනුස්සධම්මෙ පාරාජිකං, සඤ්චරිත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසො, ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො අරහා’’ති පරියායෙන ථුල්ලච්චයං, භික්ඛුස්ස පණීතභොජනවිඤ්ඤත්තියා පාචිත්තියං, භික්ඛුනියා පණීතභොජනවිඤ්ඤත්තියා පාටිදෙසනීයං, සූපොදනවිඤ්ඤත්තියා දුක්කටන්ති ඉමෙසං පරිවාරෙ (පරි. 287) වුත්තානං ඡන්නං. න හෙතා ආපත්තියො ආජීවහෙතු එව පඤ්ඤත්තා සඤ්චරිත්තාදීනං අඤ්ඤථාපි ආපජ්ජිතබ්බතො. ආජීවහෙතුපි ¶ එතාසං ආපජ්ජනං සන්ධාය එවං වුත්තං, ආජීවහෙතුපි පඤ්ඤත්තානන්ති අත්ථො. දිට්ඨිවිපත්තිආජීවවිපත්තීහි චොදෙන්තොපි තම්මූලිකාය ආපත්තියා එව චොදෙති.

‘‘කස්මා මං න වන්දසී’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘අස්සමණොසි, අසක්යපුත්තියොසී’’ති අවන්දනකාරණස්ස වුත්තත්තා අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නො න වන්දිතබ්බොති වදන්ති. චොදෙතුකාමතාය එව අවන්දිත්වා අත්තනා වත්තබ්බස්ස වුත්තමත්ථං ඨපෙත්වා ¶ අවන්දියභාවෙ තං කාරණං න හොතීති චූළගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නස්ස අවන්දියෙසු අවුත්තත්තා තෙන සද්ධිං සයන්තස්ස සහසෙය්යාපත්තියා අභාවතො, තස්ස ච පටිග්ගහණස්ස රුහනතො තදෙව යුත්තතරන්ති විඤ්ඤායති. කිඤ්චාපි යාව සො භික්ඛුභාවං පටිජානාති, තාව වන්දිතබ්බො, යදා පන ‘‘අස්සමණොම්හී’’ති පටිජානාති, තදා න වන්දිතබ්බොති අයමෙත්ථ විසෙසො වෙදිතබ්බො. අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස හි භික්ඛුභාවං පටිජානන්තස්සෙව භික්ඛුභාවො, න තතො පරං. භික්ඛුභාවං අප්පටිජානන්තො හි අනුපසම්පන්නපක්ඛං භජති. යස්මා ආමිසං දෙන්තො අත්තනො ඉච්ඡිතට්ඨානෙයෙව දෙති, තස්මා පටිපාටියා නිසින්නානං යාගුභත්තාදීනි දෙන්තෙන එකස්ස චොදෙතුකාමතාය අදින්නෙපි චොදනා නාම න හොතීති ආහ ‘‘න තාව තා චොදනා හොතී’’ති.

231. චොදෙතබ්බොති චුදිතො, චුදිතො එව චුදිතකො, අපරාධවන්තො පුග්ගලො. චොදෙතීති චොදකො, අපරාධපකාසකො. චුදිතකො ච චොදකො ච චුදිතකචොදකා. උබ්බාහිකායාති උබ්බහන්ති වියොජෙන්ති එතාය අලජ්ජීනං තජ්ජනිං වා කලහං වාති උබ්බාහිකා, සඞ්ඝසම්මුති, තාය. විනිච්ඡිනනං නාම තාය සම්මතභික්ඛූහි විනිච්ඡිනනමෙව. අලජ්ජුස්සන්නාය හි පරිසාය සමථක්ඛන්ධකෙ ආගතෙහි දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතා ද්වෙ තයො භික්ඛූ තත්ථෙව වුත්තාය ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං සමථක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 231-232) –

‘‘තෙහි චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි තස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡියමානෙ අනන්තානි චෙව භස්සානි ජායන්ති, න චෙකස්ස භාසිතස්ස අත්ථො විඤ්ඤායති ¶ . අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, එවරූපං අධිකරණං උබ්බාහිකාය වූපසමෙතුං. දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු උබ්බාහිකාය සම්මන්නිතබ්බො, සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු ¶ , බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිචයො, යෙ තෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා මජ්ඣෙකල්යාණා පරියොසානකල්යාණා සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං අභිවදන්ති, තථාරූපස්ස ධම්මා බහුස්සුතා හොන්ති ධාතා වචසා පරිචිතා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා, උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙන ස්වාගතානි හොන්ති සුවිභත්තානි සුප්පවත්තීනි සුවිනිච්ඡිතානි සුත්තසො අනුබ්යඤ්ජනසො, විනයෙ ඛො පන ඡෙකො හොති අසංහීරො, පටිබලො හොති උභො අත්ථපච්චත්ථිකෙ අස්සාසෙතුං සඤ්ඤාපෙතුං නිජ්ඣාපෙතුං පෙක්ඛෙතුං පස්සිතුං පසාදෙතුං, අධිකරණසමුප්පාදවූපසමකුසලො හොති, අධිකරණං ජානාති, අධිකරණසමුදයං ජානාති, අධිකරණනිරොධං ජානාති, අධිකරණනිරොධගාමිනිපටිපදං ජානාති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඉමෙහි දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං භික්ඛුං උබ්බාහිකාය සම්මන්නිතුං.

‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, සම්මන්නිතබ්බො. පඨමං භික්ඛු යාචිතබ්බො, යාචිත්වා බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො –

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අම්හාකං ඉමස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡියමානෙ අනන්තානි චෙව භස්සානි ¶ ජායන්ති, න චෙකස්ස භාසිතස්ස අත්ථො විඤ්ඤායති. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමඤ්ච ඉත්ථන්නාමඤ්ච භික්ඛුං සම්මන්නෙය්ය උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං, එසා ඤත්ති.

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අම්හාකං ඉමස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡියමානෙ අනන්තානි චෙව භස්සානි ජායන්ති, න චෙකස්ස භාසිතස්ස අත්ථො විඤ්ඤායති. සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමඤ්ච ඉත්ථන්නාමඤ්ච භික්ඛුං සම්මන්නති උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං. යස්සායස්මතො ඛමති ඉත්ථන්නාමස්ස ච ඉත්ථන්නාමස්ස ච භික්ඛුනො සම්මුති උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය.

‘‘සම්මතො සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමො ච ඉත්ථන්නාමො ච භික්ඛු උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති.

තෙහි ¶ ච සම්මතෙහි විසුං වා නිසීදිත්වා තස්සා එව වා පරිසාය ‘‘අඤ්ඤෙහි න කිඤ්චි කථෙතබ්බ’’න්ති සාවෙත්වා තං අධිකරණං විනිච්ඡිතබ්බං. තුම්හාකන්ති චුදිතකචොදකෙ සන්ධාය වුත්තං.

‘‘කිම්හීති කිස්මිං වත්ථුස්මිං. කිම්හි නම්පි න ජානාසීති කිම්හි නන්ති වචනම්පි න ජානාසි. නාස්ස අනුයොගො දාතබ්බොති නාස්ස පුච්ඡා පටිපුච්ඡා දාතබ්බා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.385-386) වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.386) පන – කිම්හීති කිස්මිං වත්ථුස්මිං, කතරවිපත්තියන්ති අත්ථො. කිම්හි නං නාමාති ඉදං ‘‘කතරාය විපත්තියා ¶ එතං චොදෙසී’’ති යාය කායචි විඤ්ඤායමානාය භාසාය වුත්තෙපි චොදකස්ස විනයෙ අපකතඤ්ඤුතාය ‘‘සීලාචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීසු කතරායාති මං පුච්ඡතී’’ති විඤ්ඤාතුං අසක්කොන්තස්ස පුච්ඡා, න පන ‘‘කිම්හී’’තිආදිපදත්ථමත්තං අජානන්තස්ස. න හි අනුවිජ්ජකො චොදකං බාලං අපරිචිතභාසාය ‘‘කිම්හි න’’න්ති පුච්ඡති. කිම්හි නම්පි න ජානාසීති ඉදම්පි වචනමත්තං සන්ධාය වුත්තං න හොති. ‘‘කතරවිපත්තියා’’ති වුත්තෙ ‘‘අසුකාය විපත්තියා’’ති වත්තුම්පි ‘‘න ජානාසී’’ති වචනස්ස අධිප්පායමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘නාස්ස අනුයොගො දාතබ්බො’’ති.

‘‘තස්ස නයො දාතබ්බො’’ති තස්සාති බාලස්ස ලජ්ජිස්ස. ‘‘තස්ස නයො දාතබ්බො’’ති වත්වා ච ‘‘කිම්හි නං චොදෙසීති සීලවිපත්තියා’’තිආදි අධිප්පායප්පකාසනමෙව නයදානං වුත්තං, න පන කිම්හි-නං-පදානංපරියායමත්තදස්සනං. න හි බාලො ‘‘කතරවිපත්තියං නං චොදෙසී’’ති ඉමස්ස වචනස්ස අත්ථෙ ඤාතෙපි විපත්තිප්පභෙදං, අත්තනා චොදියමානං විපත්තිසරූපඤ්ච ජානිතුං සක්කොති, තස්මා තෙනෙව අජානනෙන අලජ්ජී අපසාදෙතබ්බො. කිම්හි නන්ති ඉදම්පි උපලක්ඛණමත්තං. අඤ්ඤෙන වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන අවිඤ්ඤුතං පකාසෙත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බොව. ‘‘දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’තිආදිවචනතො ‘‘අලජ්ජීනිග්ගහත්ථාය…පෙ… පඤ්ඤත්ත’’න්ති වුත්තං. එහිතීති එති, හි-කාරො එත්ථ ආගමො දට්ඨබ්බො, ආගමිස්සතීති අත්ථො. දිට්ඨසන්තානෙනාති දිට්ඨනියාමෙන. අලජ්ජිස්ස පටිඤ්ඤාය එව කාතබ්බන්ති වචනපටිවචනක්කමෙනෙව දොසෙ ආවිභූතෙපි අලජ්ජිස්ස ‘‘අසුද්ධො අහ’’න්ති දොසසම්පටිච්ඡනපටිඤ්ඤාය එව ආපත්තියා කාතබ්බන්ති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘අලජ්ජිස්ස එතං නත්ථීති සුද්ධපටිඤ්ඤාය එව අනාපත්තියා කාතබ්බන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො සඞ්ගහිතො’’ති ¶ වදන්ති, තං ¶ න යුත්තං අනුවිජ්ජකස්සෙව නිරත්ථකත්තාපත්තිතො, චොදකෙනෙව අලජ්ජිපටිඤ්ඤාය ඨාතබ්බතො. දොසොපගමපටිඤ්ඤා එව හි ඉධ පටිඤ්ඤාති අධිප්පෙතා, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘එතම්පි නත්ථි, එතම්පි නත්ථීති පටිඤ්ඤං න දෙතී’’තිආදි.

තදත්ථදීපනත්ථන්ති අලජ්ජිස්ස දොසෙ ආවිභූතෙපි තස්ස දොසොපගමපටිඤ්ඤාය එව කාතබ්බතාදීපනත්ථං. විවාදවත්ථුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ පච්චත්ථිකා අත්ථපච්චත්ථිකා. සඤ්ඤං දත්වාති තෙසං කථාපච්ඡෙදත්ථං අභිමුඛකරණත්ථඤ්ච සද්දං කත්වා. විනිච්ඡිනිතුං අනනුච්ඡවිකොති අසුද්ධොති සඤ්ඤාය චොදකපක්ඛෙ පවිට්ඨත්තා අනුවිජ්ජකභාවතො බහිභූතත්තා අනුවිජ්ජිතුං අසක්කුණෙය්යත්තං සන්ධාය වුත්තං. සන්දෙහෙ එව හි සති අනුවිජ්ජිතුං සක්කා, අසුද්ධලද්ධියා පන සති චුදිතකෙන වුත්තං සබ්බං අසච්චතොපි පටිභාති, කථං තත්ථ අනුවිජ්ජනා සියාති.

තථා නාසිතකොව භවිස්සතීති ඉමිනා විනිච්ඡයම්පි අදත්වා සඞ්ඝතො වියොජනං නාම ලිඞ්ගනාසනා විය අයම්පි එකො නාසනප්පකාරොති දස්සෙති. එකසම්භොගපරිභොගාති ඉදං අත්තනො සන්තිකා තෙසං විමොචනත්ථං වුත්තං, න පන තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්භොගෙ යොජනත්ථං.

විරද්ධං හොතීති සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපන්නො හොති. ආදිතො පට්ඨාය අලජ්ජී නාම නත්ථීති ඉදං ‘‘පක්ඛානං අනුරක්ඛණත්ථාය පටිඤ්ඤං න දෙතී’’ති ඉමස්ස අලජ්ජීලක්ඛණසම්භවස්ස කරණවචනං. පටිච්ඡාදිතකාලතො පට්ඨාය අලජ්ජී නාම එව, පුරිමො ලජ්ජිභාවො න රක්ඛතීති අත්ථො. පටිඤ්ඤං න දෙතීති ‘‘සචෙ මයා කතදොසං වක්ඛාමි, මය්හං අනුවත්තකා භිජ්ජිස්සන්තී’’ති පටිඤ්ඤං න දෙති. ඨානෙ න තිට්ඨතීති ලජ්ජිට්ඨානෙ න තිට්ඨති, කායවාචාසු වීතික්කමො ¶ හොති එවාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘විනිච්ඡයො න දාතබ්බො’’ති, පුබ්බෙ පක්ඛිකානං පටිඤ්ඤාය වූපසමිතස්සපි අධිකරණස්ස දුවූපසන්තතාය අයම්පි තථා නාසිතකොව භවිස්සතීති අධිප්පායො.

232. අදින්නාදානවත්ථුං විනිච්ඡිනන්තෙන පඤ්චවීසති අවහාරා සාධුකං සල්ලක්ඛෙතබ්බාති එත්ථ පඤ්චවීසති අවහාරා නාම පඤ්ච පඤ්චකානි, තත්ථ පඤ්ච පඤ්චකානි නාම නානාභණ්ඩපඤ්චකං එකභණ්ඩපඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකං පුබ්බපයොගපඤ්චකං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකන්ති. තථා හි වුත්තං කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) ‘‘තෙ පන අවහාරා පඤ්ච ¶ පඤ්චකානි සමොධානෙත්වා සාධුකං සල්ලක්ඛෙතබ්බා’’තිආදි. තත්ථ නානාභණ්ඩපඤ්චකඑකභණ්ඩපඤ්චකානි පදභාජනෙ (පාරා. 92) වුත්තානං ‘‘ආදියෙය්ය, හරෙය්ය, අවහරෙය්ය, ඉරියාපථං විකොපෙය්ය, ඨානා චාවෙය්යා’’ති ඉමෙසං පදානං වසෙන ලබ්භන්ති. තථා හි වුත්තං පොරාණෙහි –

‘‘ආදියන්තො හරන්තොව;

හරන්තො ඉරියාපථං;

විකොපෙන්තො තථා ඨානා;

චාවෙන්තොපි පරාජිකො’’ති.

තත්ථ නානාභණ්ඩපඤ්චකං සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකවසෙන දට්ඨබ්බං, ඉතරං සවිඤ්ඤාණකවසෙනෙව. කථං? ආදියෙය්යාති ආරාමං අභියුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. සාමිකො ‘‘න මය්හං භවිස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, ආපත්ති පාරාජිකස්ස. හරෙය්යාති අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තො සීසෙ භාරං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, දුක්කටං. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයං. ඛන්ධං ඔරොපෙති, පාරාජිකං. අවහරෙය්යාති උපනික්ඛිත්තං භණ්ඩං ‘‘දෙහි ¶ මෙ භණ්ඩ’’න්ති වුච්චමානො ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’ති භණති, දුක්කටං. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති, ථුල්ලච්චයං. සාමිකො ‘‘න මය්හං භවිස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, පාරාජිකං. ඉරියාපථං විකොපෙය්යාති ‘‘සහභණ්ඩහාරකං නෙස්සාමී’’ති පඨමං පාදං අතික්කාමෙති, ථුල්ලච්චයං. දුතියං පාදං අතික්කාමෙති, පාරාජිකං. ඨානා චාවෙය්යාති ථලට්ඨං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, දුක්කටං. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයං. ඨානා චාවෙති, පාරාජිකං. එවං තාව නානාභණ්ඩපඤ්චකං වෙදිතබ්බං. සස්සාමිකස්ස පන දාසස්ස වා තිරච්ඡානගතස්ස වා යථාවුත්තෙන අභියොගාදිනා නයෙන ආදියනහරණ අවහරණ ඉරියාපථවිකොපන ඨානාචාවනවසෙන එකභණ්ඩපඤ්චකං වෙදිතබ්බං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘තත්ථ නානෙකභණ්ඩානං, පඤ්චකානං වසා පන;

ආදියනාදිපඤ්චකා, දුවිධාති උදීරිතා’’ති.

කතමං ¶ සාහත්ථිකපඤ්චකං? සාහත්ථිකො ආණත්තිකො නිස්සග්ගියො අත්ථසාධකො ධුරනික්ඛෙපොති. තථා හි වුත්තං –

‘‘සාහත්ථාණත්තිකො චෙව, නිස්සග්ගියොත්ථසාධකො;

ධුරනික්ඛෙපකො චාති, ඉදං සාහත්ථපඤ්චක’’න්ති.

තත්ථ සාහත්ථිකො නාම පරස්ස භණ්ඩං සහත්ථා අවහරති. ආණත්තිකො නාම ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙති. නිස්සග්ගියො නාම සුඞ්කඝාතපරිකප්පිතොකාසානං අන්තො ඨත්වා බහි පාතනං. අත්ථසාධකො නාම ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොසි, තදා තං අවහරා’’ති ආණාපෙති. තත්ථ සචෙ පරො අනන්තරායිකො හුත්වා තං අවහරති, ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පරස්ස වා පන තෙලකුම්භියා පාදග්ඝනකං තෙලං අවස්සං පිවනකානි උපාහනාදීනි පක්ඛිපති ¶ , හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජිකං. ධුරනික්ඛෙපො පන ආරාමාභියොගඋපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන වෙදිතබ්බො. තාවකාලිකභණ්ඩදෙය්යානි අදෙන්තස්සපි එසෙව නයොති ඉදං සාහත්ථිකපඤ්චකං.

කතමං පුබ්බපයොගපඤ්චකං? පුබ්බපයොගො සහපයොගො සංවිදාවහාරො සඞ්කෙතකම්මං නිමිත්තකම්මන්ති. තෙන වුත්තං –

‘‘පුබ්බසහපයොගො ච, සංවිදාහරණං තථා;

සඞ්කෙතකම්මං නිමිත්තං, ඉදං සාහත්ථපඤ්චක’’න්ති.

තත්ථ ආණත්තිවසෙන පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො. ඨානාචාවනවසෙන, ඛිලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ච සහපයොගො වෙදිතබ්බො. සංවිදාවහාරො නාම ‘‘අසුකං නාම භණ්ඩං අවහරිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා සම්මන්තයිත්වා අවහරණං. එවං සංවිදහිත්වා ගතෙසු හි එකෙනපි තස්මිං භණ්ඩෙ ඨානා චාවිතෙ සබ්බෙසං අවහාරො හොති. සඞ්කෙතකම්මං නාම සඤ්ජානනකම්මං. සචෙ හි පුරෙභත්තාදීසු යං කිඤ්චි කාලං පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘අසුකස්මිං කාලෙ ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති වුත්තො සඞ්කෙතතො අපච්ඡා අපුරෙ තං අවහරති, සඞ්කෙතකාරකස්ස සඞ්කෙතකරණක්ඛණෙයෙව අවහාරො. නිමිත්තකම්මං නාම සඤ්ඤුප්පාදනත්ථං අක්ඛිනිඛණනාදිනිමිත්තකරණං ¶ . සචෙ හි එවං කතනිමිත්තතො අපච්ඡා අපුරෙ ‘‘යං අවහරා’’ති වුත්තො, තං අවහරති, නිමිත්තකාරකස්ස නිමිත්තක්ඛණෙයෙව අවහාරොති ඉදං පුබ්බපයොගපඤ්චකං.

කතමං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකං? ථෙය්යාවහාරො පසය්හාවහාරො පරිකප්පාවහාරො පටිච්ඡන්නාවහාරො කුසාවහාරොති. තෙන වුත්තං –

‘‘ථෙය්යා ¶ පසය්හා පරිකප්පා, පටිච්ඡන්නා කුසා තථා;

අවහාරා ඉමෙ පඤ්ච, ථෙය්යාවහාරපඤ්චක’’න්ති.

තත්ථ යො සන්ධිච්ඡෙදාදීනි කත්වා අදිස්සමානො අවහරති, කූටතුලාකූටමානකූටකහාපණාදීහි වා වඤ්චෙත්වා ගණ්හාති, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො ථෙය්යාවහාරොති වෙදිතබ්බො. යො පන පසය්හ බලක්කාරෙන පරෙසං සන්තකං ගණ්හාති ගාමඝාතකාදයො විය, අත්තනො පත්තබලිතො වා වුත්තනයෙනෙව අධිකං ගණ්හාති රාජභටාදයො විය, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො පසය්හාවහාරොති වෙදිතබ්බො. පරිකප්පෙත්වා ගහණං පන පරිකප්පාවහාරො නාම.

සො භණ්ඩොකාසස්ස වසෙන දුවිධො. තත්රායං භණ්ඩපරිකප්පො – සාටකත්ථිකො අන්තොගබ්භං පවිසිත්වා ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමි. සචෙ සුත්තං, න ගණ්හිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙත්වා අන්ධකාරෙ පසිබ්බකං ගණ්හාති. තත්ර චෙ සාටකො හොති, උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකං. සුත්තඤ්චෙ හොති, රක්ඛති. බහි නීහරිත්වා මුඤ්චිත්වා ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වා පුන ආහරිත්වා ඨපෙති, රක්ඛතියෙව. ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වාපි යං ලද්ධං, තං ගහෙතබ්බන්ති ගච්ඡති, පදවාරෙන කාරෙතබ්බො. භූමියං ඨපෙත්වා ගණ්හාති, උද්ධාරෙ පාරාජිකං. ‘‘චොරො චොරො’’ති අනුබන්ධො ඡඩ්ඩෙත්වා පලායති, රක්ඛති. සාමිකා දිස්වා ගණ්හන්ති, රක්ඛතියෙව. අඤ්ඤො චෙ ගණ්හාති, භණ්ඩදෙය්යං. සාමිකෙසු නිවත්තන්තෙසු සයං දිස්වා පංසුකූලසඤ්ඤාය ‘‘පගෙවෙතං මයා ගහිතං, මම දානි සන්තක’’න්ති ගණ්හන්තස්සපි භණ්ඩදෙය්යමෙව. තත්ථ ය්වායං ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තො පරිකප්පො, අයං භණ්ඩපරිකප්පො නාම. ඔකාසපරිකප්පො පන එවං වෙදිතබ්බො – එකච්චො පන පරපරිවෙණාදීනි පවිට්ඨො කිඤ්චි ලොභනෙය්යභණ්ඩං දිස්වා ගබ්භද්වාරපමුඛහෙට්ඨා ¶ පාසාදද්වාරකොට්ඨකරුක්ඛමූලාදිවසෙන පරිච්ඡෙදං කත්වා ‘‘සචෙ මං එත්ථන්තරෙ පස්සිස්සන්ති, දට්ඨුකාමතාය ගහෙත්වා විචරන්තො විය දස්සාමි. නො චෙ පස්සිස්සන්ති ¶ , හරිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙති, තස්ස තං ආදාය පරිකප්පිතපරිච්ඡෙදං අතික්කන්තමත්තෙ අවහාරො හොති. ඉති ය්වායං වුත්තනයෙනෙව පවත්තො පරිකප්පො, අයං ඔකාසපරිකප්පො නාම. එවමිමෙසං ද්වින්නං පරිකප්පානං වසෙන පරිකප්පෙත්වා ගණ්හතො අවහාරො පරිකප්පාවහාරොති වෙදිතබ්බො.

පටිච්ඡාදෙත්වා පන අවහරණං පටිච්ඡන්නාවහාරො. සො එවං වෙදිතබ්බො – යො භික්ඛු උය්යානාදීසු පරෙසං ඔමුඤ්චිත්වා ඨපිතං අඞ්ගුලිමුද්දිකාදිං දිස්වා ‘‘පච්ඡා ගණ්හිස්සාමී’’ති පංසුනා වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙති, තස්ස එත්තාවතා උද්ධාරො නත්ථීති න තාව අවහාරො හොති. යදා පන සාමිකා විචිනන්තා අපස්සිත්වා ‘‘ස්වෙ ජානිස්සාමා’’ති සාලයාව ගතා හොන්ති, අථස්ස තං උද්ධරතො උද්ධාරෙ අවහාරො. ‘‘පටිච්ඡන්නකාලෙයෙව එතං මම සන්තක’’න්ති සකසඤ්ඤාය වා ‘‘ගතාදානි තෙ, ඡඩ්ඩිතභණ්ඩං ඉද’’න්ති පංසුකූලසඤ්ඤාය වා ගණ්හන්තස්ස පන භණ්ඩදෙය්යං. තෙසු දුතියතතියදිවසෙ ආගන්ත්වා විචිනිත්වා අදිස්වා ධුරනික්ඛෙපං කත්වා ගතෙසුපි ගහිතං භණ්ඩදෙය්යමෙව. පච්ඡා ඤත්වා චොදියමානස්ස අදදතො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙ අවහාරො හොති. කස්මා? යස්මා තස්ස පයොගෙන තෙහි න දිට්ඨං. යො පන තථාරූපං භණ්ඩං යථාඨානෙ ඨිතංයෙව අප්පටිච්ඡාදෙත්වා ථෙය්යචිත්තො පාදෙන අක්කමිත්වා කද්දමෙ වා වාලිකාය වා පවෙසෙති, තස්ස පවෙසිතමත්තෙයෙව අවහාරො.

කුසං සඞ්කාමෙත්වා පන අවහරණං කුසාවහාරො නාම. සොපි එවං වෙදිතබ්බො – යො භික්ඛු විලීවමයං වා තාලපණ්ණමයං වා කතසඤ්ඤාණං යං කිඤ්චි කුසං පාතෙත්වා චීවරෙ ¶ භාජියමානෙ අත්තනො කොට්ඨාසස්ස සමීපෙ ඨිතං සමග්ඝතරං වා මහග්ඝතරං වා සමසමං වා අග්ඝෙන පරස්ස කොට්ඨාසං හරිතුකාමො අත්තනො කොට්ඨාසෙ පතිතං කුසං පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධරති, රක්ඛති තාව. පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතිතෙ රක්ඛතෙව. යදා පන තස්මිං පතිතෙ පරස්ස කොට්ඨාසතො පරස්ස කුසං උද්ධරති, උද්ධටමත්තෙ අවහාරො. සචෙ පඨමතරං පරස්ස කොට්ඨාසතො කුසං උද්ධරති, අත්තනො කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධාරෙ රක්ඛති, පාතනෙපි රක්ඛති. අත්තනො කොට්ඨාසතො පන අත්තනො කුසං උද්ධරතො උද්ධාරෙයෙව රක්ඛති, තං උද්ධරිත්වා පරකොට්ඨාසෙ පාතෙන්තස්ස හත්ථතො මුත්තමත්තෙ අවහාරො හොති, අයං කුසාවහාරො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකතො (පාරා. අට්ඨ. 1.92) ගහෙතබ්බො.

තුලයිත්වාති ¶ උපපරික්ඛිත්වා.

සාමීචීති වත්තං, ආපත්ති පන නත්ථීති අධිප්පායො.

මහාජනසම්මද්දොති මහාජනසඞ්ඛොභො. භට්ඨෙ ජනකායෙති අපගතෙ ජනකායෙ. ‘‘ඉදඤ්ච කාසාවං අත්තනො සන්තකං කත්වා එතස්සෙව භික්ඛුනො දෙහී’’ති කිං කාරණා එවමාහ? චීවරස්සාමිකෙන ධුරනික්ඛෙපො කතො, තස්මා තස්ස අදින්නං ගහෙතුං න වට්ටති. අවහාරකොපි විප්පටිසාරස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය චීවරස්සාමිකං පරියෙසන්තො විචරති ‘‘දස්සාමී’’ති, චීවරස්සාමිකෙන ච ‘‘මමෙත’’න්ති වුත්තෙ එතෙනපි අවහාරකෙන ආලයො පරිච්චත්තො, තස්මා එවමාහ. යදි එවං චීවරස්සාමිකොයෙව ‘‘අත්තනො සන්තකං ගණ්හාහී’’ති කස්මා න වුත්තොති? උභින්නං කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං. කථං? අවහාරකස්ස ‘‘මයා සහත්ථෙන න දින්නං, භණ්ඩදෙය්යමෙත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්ය ¶ , ඉතරස්ස ‘‘මයා පඨමං ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පච්ඡා අදින්නං ගහිත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්යාති.

සමග්ඝන්ති අප්පග්ඝං.

දාරුඅත්ථං ඵරතීති දාරූහි කත්තබ්බකිච්චං සාධෙති. මයි සන්තෙතිආදි සබ්බං රඤ්ඤා පසාදෙන වුත්තං, ථෙරෙන පන ‘‘අනනුච්ඡවිකං කත’’න්ති න මඤ්ඤිතබ්බං.

එකදිවසං දන්තකට්ඨච්ඡෙදනාදිනා යා අයං අග්ඝහානි වුත්තා, සා භණ්ඩස්සාමිනා කිණිත්වා ගහිතමෙව සන්ධාය වුත්තා. සබ්බං පනෙතං අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං. පාසාණඤ්ච සක්ඛරඤ්ච පාසාණසක්ඛරං.

‘‘ධාරෙය්ය අත්ථං විචක්ඛණො’’ති ඉමස්සෙව විවරණං ‘‘ආපත්තිං වා අනාපත්තිං වා’’තිආදි. ‘‘සික්ඛාපදං සමං තෙනා’’ති ඉතො පුබ්බෙ එකා ගාථා –

‘‘දුතියං අදුතියෙන, යං ජිනෙන පකාසිතං;

පරාජිතකිලෙසෙන, පාරාජිකපදං ඉධා’’ති.

තාය ¶ සද්ධිං ඝටෙත්වා අදුතියෙන පරාජිතකිලෙසෙන ජිනෙන දුතියං යං ඉදං පාරාජිකපදං පකාසිතං, ඉධ තෙන සමං අනෙකනයවොකිණ්ණං ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං අඤ්ඤං කිඤ්චි සික්ඛාපදං න විජ්ජතීති යොජනා. තත්ථ පරාජිතකිලෙසෙනාති සන්තානෙ පුන අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙ චතූහි මග්ගඤාණෙහි සහ වාසනාය සමුච්ඡින්නසබ්බකිලෙසෙන. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.159) පන ‘‘පරාජිතකිලෙසෙනාති විජිතකිලෙසෙන, නිකිලෙසෙනාති අත්ථො’’ති වුත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ.

තෙනාති තෙන දුතියපාරාජිකසික්ඛාපදෙන. අත්ථො නාම පාළිඅත්ථො. විනිච්ඡයො නාම පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො. අත්ථො ච විනිච්ඡයො ච අත්ථවිනිච්ඡයා, තෙ ගම්භීරා යස්මින්ති ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං ¶ . වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙති චොදනාවසෙන වා අත්තනාව අත්තනො වීතික්කමාරොචනවසෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ අදින්නාදානවත්ථුස්මිං ඔතිණ්ණෙ. එත්ථාති ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං. විනිච්ඡයොති ආපත්තානාපත්තිනියමනං. අවත්වාවාති ‘‘ත්වං පාරාජිකං ආපන්නො’’ති අවත්වාව. කප්පියෙපි ච වත්ථුස්මින්ති අත්තනා ගහෙතුං කප්පියෙ මාතුපිතුආදිසන්තකෙපි වත්ථුස්මිං. ලහුවත්තිනොති ථෙය්යචිත්තුප්පාදෙන ලහුපරිවත්තිනො. ආසීවිසන්ති සීඝමෙව සකලසරීරෙ ඵරණසමත්ථවිසං.

233. පකතිමනුස්සෙහි උත්තරිතරානං බුද්ධාදිඋත්තමපුරිසානං අධිගමධම්මොති උත්තරිමනුස්සධම්මො, තස්ස පරෙසං ආරොචනං උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනං. තං විනිච්ඡිනන්තෙන ඡ ඨානානි සොධෙතබ්බානීති යොජනා. තත්ථ කිං තෙ අධිගතන්ති අධිගමපුච්ඡා. කින්ති තෙ අධිගතන්ති උපායපුච්ඡා. කදා තෙ අධිගතන්ති කාලපුච්ඡා. කත්ථ තෙ අධිගතන්ති ඔකාසපුච්ඡා. කතමෙ තෙ කිලෙසා පහීනාති පහීනකිලෙසපුච්ඡා. කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභීති පටිලද්ධධම්මපුච්ඡා. ඉදානි තමෙව ඡට්ඨානවිසොධනං විත්ථාරෙතුමාහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. තත්ථ එත්තාවතාති එත්තකෙන බ්යාකරණවචනමත්තෙන න සක්කාරො කාතබ්බො. බ්යාකරණඤ්හි එකස්ස අයාථාවතොපි හොතීති. ඉමෙසු ඡසු ඨානෙසු සොධනත්ථං එවං වත්තබ්බොති යථා නාම ජාතරූපපතිරූපකම්පි ජාතරූපං විය ඛායතීති ජාතරූපං නිඝංසනතාපනඡෙදනෙහි සොධෙතබ්බං, එවමෙව ඉදානෙව වුත්තෙසු ඡසු ඨානෙසු පක්ඛිපිත්වා සොධනත්ථං වත්තබ්බො. විමොක්ඛාදීසූති ආදි-සද්දෙන සමාපත්තිඤාණදස්සනමග්ගභාවනාඵලසච්ඡිකිරියාදිං සඞ්ගණ්හාති. පාකටො හොති අධිගතවිසෙසස්ස සතිසම්මොසාභාවතො. සෙසපුච්ඡාසුපි ‘‘පාකටො හොතී’’ති පදෙ එසෙව නයො.

සබ්බෙසඤ්හි ¶ ¶ අත්තනා අධිගතමග්ගෙන පහීනා කිලෙසා පාකටා හොන්තීති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. කස්සචි හි අත්තනා අධිගතමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙසු සන්දෙහො උප්පජ්ජතියෙව මහානාමස්ස සක්කස්ස විය. සො හි සකදාගාමී සමානොපි ‘‘තස්ස මය්හං, භන්තෙ, එවං හොති – කො සු නාම මෙ ධම්මො අජ්ඣත්තං අප්පහීනො, යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, දොසධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, මොහධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තී’’ති (ම. නි. 1.175) භගවන්තං පුච්ඡි. අයං කිර රාජා සකදාගාමිමග්ගෙන ලොභදොසමොහා නිරවසෙසා පහීයන්තීති සඤ්ඤී අහොසීති.

යාය පටිපදාය යස්ස අරියමග්ගො ආගච්ඡති, සා පුබ්බභාගපටිපත්ති ආගමනපටිපදා. සොධෙතබ්බාති සුද්ධා, උදාහු න සුද්ධාති විචාරණවසෙන සොධෙතබ්බා. ‘‘න සුජ්ඣතීති තත්ථ තත්ථ පමාදපටිපත්තිසම්භවතො. අපනෙතබ්බොති අත්තනො පටිඤ්ඤාය අපනෙතබ්බො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.197-198). විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.197) පන ‘‘න සුජ්ඣතීති පුච්ඡියමානො පටිපත්තික්කමං උල්ලඞ්ඝිත්වා කථෙසි. අපනෙතබ්බොති තයා වුත්තක්කමෙනායං ධම්මො න සක්කා අධිගන්තුන්ති අධිගතමානතො අපනෙතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘සුජ්ඣතී’’ති වත්වා සුජ්ඣනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘දීඝරත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. පඤ්ඤායතීති එත්ථාපි ‘‘යදී’’ති පදං ආනෙත්වා යදි සො භික්ඛු තාය පටිපදාය පඤ්ඤායතීති සම්බන්ධො. චතූසු පච්චයෙසු අලග්ගත්තා ‘‘ආකාසෙ පාණිසමෙන චෙතසා’’ති වුත්තං. වුත්තසදිසං බ්යාකරණං හොතීති යොජනා. තත්ථ වුත්තසදිසන්ති තස්ස භික්ඛුනො බ්යාකරණං ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තෙන සදිසං, සමන්ති අත්ථො. ඛීණාසවස්ස පටිපත්තිසදිසා පටිපත්ති හොතීති දීඝරත්තං ¶ සුවික්ඛම්භිතකිලෙසත්තා, ඉදඤ්ච අරහත්තං පටිජානන්තස්ස වසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඛීණාසවස්ස නාමා’’තිආදි. ඛීණාසවස්ස නාම…පෙ… න හොතීති පහීනවිපල්ලාසත්තා, ජීවිතනිකන්තියා ච අභාවතො න හොති, පුථුජ්ජනස්ස පන අප්පහීනවිපල්ලාසත්තා ජීවිතනිකන්තිසබ්භාවතො ච අප්පමත්තකෙනපි හොති, එවං සුවික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස වත්තනසෙක්ඛධම්මපටිජානනං ඉමිනා භයුප්පාදනෙන, අම්බිලාදිදස්සනෙ ඛෙළුප්පාදාදිනා ච න සක්කා වීමංසිතුං, තස්මා තස්ස වචනෙනෙව තං සද්ධාතබ්බං.

අයං භික්ඛු සම්පන්නවෙය්යාකරණොති ඉදං න කෙවලං අභායනකමෙව සන්ධාය වුත්තං එකච්චස්ස සූරජාතිකස්ස පුථුජ්ජනස්සපි අභායනතො, රජ්ජනීයාරම්මණානං බදරසාළවාදිඅම්බිලමද්දනාදීනං ¶ උපයොජනෙපි ඛෙළුප්පාදාදිතණ්හුප්පත්තිරහිතං සබ්බථා සුවිසොධිතමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

234. ‘‘නීහරිත්වාති සාසනතො නීහරිත්වා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘නීහරිත්වාති පාළිතො උද්ධරිත්වා’’ති. තථා හි ‘‘පඤ්චහුපාලි, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා නානුයුඤ්ජිතබ්බං. කතමෙහි පඤ්චහි? සුත්තං න ජානාති, සුත්තානුලොමං න ජානාතී’’තිආදිපාළිතො (පරි. 442) සුත්තං සුත්තානුලොමඤ්ච නීහරිංසු, ‘‘අනාපත්ති එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො පරිපුච්ඡාති භණතී’’ති එවමාදිතො ආචරියවාදං, ‘‘ආයස්මා උපාලි එවමාහ ‘අනාපත්ති ආවුසො සුපිනන්තෙනා’’ති (පාරා. 78) එවමාදිතො අත්තනොමතිං නීහරිංසු. සා ච ථෙරස්ස අත්තනොමති සුත්තෙන සඞ්ගහිතත්තා සුත්තං ජාතං, එවමඤ්ඤාපි සුත්තාදීහි සඞ්ගහිතාව ගහෙතබ්බා, නෙතරාති වෙදිතබ්බං. අථ වා නීහරිත්වාති ¶ විභජිත්වා, සාට්ඨකථං සකලං විනයපිටකං සුත්තාදීසු චතූසු පදෙසෙසු පක්ඛිපිත්වා චතුධා විභජිත්වා විනයං පකාසෙසුං තබ්බිනිමුත්තස්ස අභාවාති අධිප්පායො. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. පාරාජික 45) ‘‘නීහරිත්වාති එත්ථ සාසනතො නීහරිත්වාති අත්ථො…පෙ… තාය හි අත්තනොමතියා ථෙරො එතදග්ගට්ඨපනං ලභති. අපිච වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘අනුපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වා අපඤ්ඤත්තෙන වා වුච්චමානො…පෙ… අනාදරියං කරොති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’ති. තත්ථ හි පඤ්ඤත්තං නාම සුත්තං, සෙසත්තයං අපඤ්ඤත්තං නාම. තෙනායං ‘චතුබ්බිධඤ්හි විනයං, මහාථෙරා’ති ගාථා සුවුත්තා’’ති වුත්තං.

වුත්තන්ති මිලින්දපඤ්හෙ නාගසෙනත්ථෙරෙන වුත්තං. පජ්ජතෙ අනෙන අත්ථොති පදං, භගවතා කණ්ඨාදිවණ්ණුප්පත්තිට්ඨානං ආහච්ච විසෙසෙත්වා භාසිතං පදං ආහච්චපදං, භගවතොයෙව වචනං. තෙනාහ ‘‘ආහච්චපදන්ති සුත්තං අධිප්පෙත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘කණ්ඨාදිවණ්ණුප්පත්තිට්ඨානකරණාදීහි නීහරිත්වා අත්තනො වචීවිඤ්ඤත්තියාව භාසිතං වචනං ආහච්චපද’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 45) පන ‘‘අට්ඨ වණ්ණට්ඨානානි ආහච්ච වුත්තෙන පදනිකායෙනාති අත්ථො, උදාහටෙන කණ්ඨොක්කන්තෙන පදසමූහෙනාති අධිප්පායො’’ති වුත්තං. ‘‘ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති එවං අවිසෙසෙත්වා ‘‘යං භික්ඛවෙ මයා ‘ඉදං න කප්පතී’ති අප්පටික්ඛිත්තං ¶ , තඤ්චෙ අකප්පියං අනුලොමෙති, කප්පියං පටිබාහති, තං වො න කප්පතී’’තිආදිනා (මහාව. 305) වුත්තසාමඤ්ඤලක්ඛණං ඉධ රසොති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘රසොති සුත්තානුලොම’’න්ති. රසොති සාරො ‘‘පත්තරසො’’තිආදීසු (ධ. ස. 628-630) විය, පටික්ඛිත්තානුඤ්ඤාතසුත්තසාරොති අත්ථො. රසොති වා ¶ ලක්ඛණං පටිවත්ථුකං අනුද්ධරිත්වා ලක්ඛණානුලොමෙන වුත්තත්තා. රසෙනාති තස්ස ආහච්චභාසිතස්ස රසෙන, තතො උද්ධටෙන විනිච්ඡයෙනාති අත්ථො. සුත්තඡායා විය හි සුත්තානුලොමන්ති. ධම්මසඞ්ගාහකපභුතිආචරියපරම්පරතො ආනීතා අට්ඨකථාතන්ති ඉධ ‘‘ආචරියවංසො’’ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘ආචරියවංසොති ආචරියවාදො’’ති, ආචරියවාදො ‘‘ආචරියවංසො’’ති වුත්තො පාළියං වුත්තානං ආචරියානං පරම්පරාය ආභතොව පමාණන්ති දස්සනත්ථං. අධිප්පායොති කාරණොපපත්තිසිද්ධො උහාපොහනයපවත්තො පච්චක්ඛාදිපමාණපතිරූපකො. අධිප්පායොති එත්ථ ‘‘අත්තනොමතී’’ති කෙචි අත්ථං වදන්ති.

විනයපිටකෙ පාළීති ඉධ අධිකාරවසෙන වුත්තං, සෙසපිටකෙසුපි සුත්තාදිචතුනයා යථානුරූපං ලබ්භන්තෙව.

‘‘මහාපදෙසාති මහාඔකාසා. මහන්තානි විනයස්ස පතිට්ඨාපනට්ඨානානි, යෙසු පතිට්ඨාපිතො විනයො විනිච්ඡිනීයති අසන්දෙහතො, මහන්තානි වා කාරණානි මහාපදෙසා, මහන්තානි විනයවිනිච්ඡයකාරණානීති වුත්තං හොති. අත්ථතො පන ‘යං භික්ඛවෙ’තිආදිනා වුත්තාසාධිප්පායා පාළියෙව මහාපදෙසාති වදන්ති. තෙනෙවාහ ‘යෙ භගවතා එවං වුත්තා’තිආදි. ඉමෙ ච මහාපදෙසා ඛන්ධකෙ ආගතා, තස්මා තෙසං විනිච්ඡයකථා තත්ථෙව ආවි භවිස්සතීති ඉධ න වුච්චතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘මහාපදෙසාති මහාඔකාසා මහාවිසයා, තෙ අත්ථතො ‘යං භික්ඛවෙතිආදිපාළිවසෙන අකප්පියානුලොමතො කප්පියානුලොමතො ච පුග්ගලෙහි නයතො තථා තථා ගය්හමානා අත්ථනයා එව. තෙ හි භගවතා සරූපතො අවුත්තෙසුපි පටික්ඛිත්තානුලොමෙසු අනුඤ්ඤාතානුලොමෙසු ¶ ච සෙසෙසු කිච්චෙසු නිවත්තිපවත්තිහෙතුතාය මහාගොචරාති ‘මහාපදෙසා’ති වුත්තා, න පන ‘යං භික්ඛවෙ මයා ඉදං න කප්පතී’තිආදිනා වුත්තා සාධිප්පායා පාළියෙව තස්සා සුත්තෙ පවිට්ඨත්තා. ‘සුත්තානුලොමම්පි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බං…පෙ… සුත්තමෙව බලවතර’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) හි වුත්තං. න හෙසා සාධිප්පායා පාළි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බා, න ගහෙතබ්බා ¶ වා හොති. යෙනායං සුත්තානුලොමං සියා, තස්මා ඉමං පාළිඅධිප්පායං නිස්සාය පුග්ගලෙහි ගහිතා යථාවුත්තඅත්ථාව සුත්තානුලොමං, තංපකාසකත්තා පන අයං පාළිපි සුත්තානුලොමන්ති ගහෙතබ්බං. තෙනාහ ‘යෙ භගවතා එවං වුත්තා’තිආදි. ‘යං භික්ඛවෙ’තිආදිපාළිනයෙන හි පුග්ගලෙහි ගහිතබ්බා යෙ අකප්පියානුලොමාදයො අත්ථා වුත්තා, තෙ මහාපදෙසාති අත්ථො’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. පාරාජික 45) ‘‘පරිවාරට්ඨකථායං ඉධ ච කිඤ්චාපි ‘සුත්තානුලොමං නාම චත්තාරො මහාපදෙසා’ති වුත්තං, අථ ඛො මහාපදෙසනයසිද්ධං පටික්ඛිත්තාපටික්ඛිත්තං අනුඤ්ඤාතානනුඤ්ඤාතං කප්පියාකප්පියන්ති අත්ථතො වුත්තං හොති. තත්ථ යස්මා ‘ඨානං ඔකාසො පදෙසොති කාරණවෙවචනානි ‘අට්ඨානමෙතං, ආනන්ද, අනවකාසො’තිආදි සාසනතො, ‘නිග්ගහට්ඨාන’න්ති ච ‘අසන්දිට්ඨිට්ඨාන’න්ති ච ‘අසන්දිට්ඨි ච පන පදෙසො’ති ච ලොකතො, තස්මා මහාපදෙසාති මහාකාරණානීති අත්ථො. කාරණං නාම ඤාපකො හෙතු ඉධාධිප්පෙතං, මහන්තභාවො පන තෙසං මහාවිසයත්තා මහාභූතානං විය. තෙ දුවිධා විනයමහාපදෙසා සුත්තන්තිකමහාපදෙසා චාති. තත්ථ විනයමහාපදෙසා විනයෙ යොගං ගච්ඡන්ති, ඉතරෙ උභයත්ථාපි, තෙනෙව පරිවාරෙ (පරි. 442) අනුයොගවත්තෙ ¶ ‘ධම්මං න ජානාති, ධම්මානුලොමං න ජානාතී’ති’’ වුත්තං. තත්ථ ධම්මන්ති ඨපෙත්වා විනයපිටකං අවසෙසං පිටකද්වයං, ධම්මානුලොමන්ති සුත්තන්තිකෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙතිආදි.

යදි සාපි තත්ථ තත්ථ භගවතා පවත්තිතා පකිණ්ණකදෙසනාව අට්ඨකථා, සා පන ධම්මසඞ්ගාහකෙහි පඨමං තීණි පිටකානි සඞ්ගායිත්වා තස්ස අත්ථවණ්ණනානුරූපෙනෙව වාචනාමග්ගං ආරොපිතත්තා ‘‘ආචරියවාදො’’ති වුච්චති ‘‘ආචරියා වදන්ති සංවණ්ණෙන්ති පාළිං එතෙනා’’ති කත්වා. තෙනාහ ‘‘ආචරියවාදො නාම…පෙ… අට්ඨකථාතන්තී’’ති. තිස්සො හි සඞ්ගීතියො ආරුළ්හොයෙව බුද්ධවචනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතො කථාමග්ගො මහාමහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපං ආභතො, පච්ඡා තම්බපණ්ණියෙහි මහාථෙරෙහි සීහළභාසාය ඨපිතො නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරපරිහරණත්ථං. භගවතො පකිණ්ණකදෙසනාභූතා ච සුත්තානුලොමභූතා ච අට්ඨකථා යස්මා ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි පාළිවණ්ණනාක්කමෙන සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා, තස්මා ආචරියවාදොති වුත්තා. එතෙන ච අට්ඨකථා සුත්තසුත්තානුලොමෙසු අත්ථතො සඞ්ගය්හතීති වෙදිතබ්බං. යථා ච එසා, එවං අත්තනොමතිපි පමාණභූතා. න හි භගවතො වචනං වචනානුලොමඤ්ච අනිස්සාය ¶ අග්ගසාවකාදයොපි අත්තනො ඤාණබලෙන සුත්තාභිධම්මවිනයෙසු කිඤ්චි සම්මුතිපරමත්ථභූතං අත්ථං වත්තුං සක්කොන්ති, තස්මා සබ්බම්පි වචනං සුත්තෙ සුත්තානුලොමෙ ච සඞ්ගය්හති. විසුං පන අට්ඨකථාදීනං සඞ්ගහිතත්තා තදවසෙසං සුත්තසුත්තානුලොමතො ගහෙත්වා චතුධා විනයො නිද්දිට්ඨො.

කිඤ්චාපි අත්තනොමති සුත්තාදීහි සංසන්දිත්වාව පරිකප්පීයති, තථාපි සා න සුත්තාදීසු විසෙසතො නිද්දිට්ඨාති ආහ ‘‘සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා’’ති. අනුබුද්ධියාති සුත්තාදීනියෙව අනුගතබුද්ධියා. නයග්ගාහෙනාති සුත්තාදිතො ¶ ලබ්භමානනයග්ගහණෙන. අත්තනොමතිං සාමඤ්ඤතො පඨමං දස්සෙත්වා ඉදානි තමෙව විසෙසෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සුත්තන්තාභිධම්මවිනයට්ඨකථාසූ’’ති වචනතො පිටකත්තයස්සපි සාධාරණා එසා කථාති වෙදිතබ්බා. ථෙරවාදොති මහාසුමත්ථෙරාදීනං ගාහො. ඉදානි තත්ථ පටිපජ්ජිතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තං පනා’’තිආදි. තත්ථ අත්ථෙනාති අත්තනා නයතො ගහිතෙන අත්ථෙන. පාළින්ති අත්තනො ගාහස්ස නිස්සයභූතං සාට්ඨකථං පාළිං. පාළියාති තප්පටික්ඛෙපත්ථං පරෙනාභතාය සාට්ඨකථාය පාළියා, අත්තනා ගහිතං අත්ථං නිස්සාය, පාළිඤ්ච සංසන්දිත්වාති අත්ථො. ආචරියවාදෙති අත්තනා පරෙන ච සමුද්ධටඅට්ඨකථාය. ඔතාරෙතබ්බාති ඤාණෙන අනුප්පවෙසෙතබ්බා. ඔතරති චෙව සමෙති චාති අත්තනා උද්ධටෙහි සංසන්දනවසෙන ඔතරති, පරෙන උද්ධටෙන සමෙති. සබ්බදුබ්බලාති අසබ්බඤ්ඤුපුග්ගලස්ස දොසවාසනාය යාථාවතො අත්ථසම්පටිපත්තිඅභාවතො වුත්තං.

පමාදපාඨවසෙන ආචරියවාදස්ස සුත්තානුලොමෙන අසංසන්දනාපි සියාති ආහ ‘‘ඉතරො න ගහෙතබ්බො’’ති. සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යෙ සුත්තෙන සංසන්දන්ති, එවරූපාව අත්ථා මහාපදෙසතො උද්ධරිතබ්බාති දස්සෙති තථා තථා උද්ධටඅත්ථානංයෙව සුත්තානුලොමත්තා. තෙනාහ ‘‘සුත්තානුලොමතො හි සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති. අථ වා සුත්තානුලොමස්ස සුත්තෙකදෙසත්තෙපි සුත්තෙ විය ‘‘ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ආහච්චභාසිතං කිඤ්චි නත්ථීති ආහ ‘‘සුත්තා…පෙ… බලවතර’’න්ති. අප්පටිවත්තියන්ති අප්පටිබාහියං. කාරකසඞ්ඝසදිසන්ති පමාණත්තා සඞ්ගීතිකාරකසඞ්ඝසදිසං. ‘‘බුද්ධානං ඨිතකාලසදිස’’න්ති ඉමිනා බුද්ධානංයෙව කථිතධම්මභාවං දස්සෙති, ධරමානබුද්ධසදිසන්ති වුත්තං ¶ හොති. සුත්තෙ හි පටිබාහිතෙ බුද්ධොව පටිබාහිතො හොති. ‘‘සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙතීති සකවාදී අත්තනො සුත්තං ගහෙත්වා වොහරති. පරවාදී සුත්තානුලොමන්ති ¶ අඤ්ඤනිකායවාදී අත්තනො නිකායෙ සුත්තානුලොමං ගහෙත්වා කථෙතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙතීතිආදීසු යො යථාභූතමත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සො සකවාදී. සුත්තන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං පාළිවචනං. පරවාදීති මහාවිහාරවාසී වා හොතු අඤ්ඤනිකායවාසී වා, යො විපරීතතො අත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සොව ඉධ ‘පරවාදී’ති වුත්තො. සුත්තානුලොමන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං වා අනාරුළ්හං වා යං කිඤ්චි විපල්ලාසතො වා වඤ්චනාය වා ‘සඞ්ගීතිත්තයාගතමිද’න්ති දස්සියමානං සුත්තානුලොමං. කෙචි ‘අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තානුලොම’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං සකවාදීපරවාදීනං උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හසුත්තාදීනමෙව ගහෙතබ්බතො. තථා හි වක්ඛති ‘තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පාළිආගතං පඤ්ඤායති, ගහෙතබ්බ’න්තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.45). න හි සකවාදී අඤ්ඤනිකායසුත්තාදිං පමාණතො ගණ්හාති. යෙන තෙසු සුත්තාදීසු දස්සිතෙසු තත්ථ ඨාතබ්බං භවෙය්ය, වක්ඛති ච ‘පරො තස්ස අකප්පියභාවසාධකං සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙති…පෙ… සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බ’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45), තස්මා පරවාදිනාපි සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාරුළ්හම්පි අනාරුළ්හමිච්චෙව දස්සීයති, කෙවලං තස්ස තස්ස සුත්තාදිනො සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාගතස්ස කූටතා, ආගතස්ස ච බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අඤ්ඤථා අධිප්පායයොජනා ච විසෙසා, තත්ථ ච යං කූටං, තං අපනීයති. යං අඤ්ඤථා යොජිතං, තං තස්ස විපරීතතාදස්සනත්ථං තදඤ්ඤෙන සුත්තාදිනා ¶ සංසන්දනා කරීයති. යො පන පරවාදිනා ගහිතො අධිප්පායො සුත්තන්තාදිනා සංසන්දති, සො සකවාදිනාපි අත්තනො ගාහං විස්සජ්ජෙත්වා ගහෙතබ්බොති උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව සුත්තං පමාණන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව කථාවත්ථුපකරණෙ ‘සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චා’ති, සුත්තසහස්සම්පි අධිප්පායග්ගහණනානත්තෙන සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව ගහිතං, න නිකායන්තරෙ’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 45) පන ‘‘පරවාදීති අම්හාකං සමයවිජානනකො අඤ්ඤනිකායිකොති වුත්තං. පරවාදී සුත්තානුලොමන්ති කථං? ‘අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා’ති සුත්තං සකවාදිස්ස, තදනුලොමතො නාළිකෙරඵලස්ස උදකම්පි උදකමෙව හොතීති පරවාදී ච.

‘නාළිකෙරස්ස ¶ යං තොයං, පුරාණං පිත්තවඩ්ඪනං;

තමෙව තරුණං තොයං, පිත්තඝං බලවඩ්ඪන’න්ති. –

එවං පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ධඤ්ඤඵලස්ස ගතිකත්තා, ආහාරත්ථස්ස ච ඵරණතො ‘යාවකාලිකමෙව ත’න්ති වදන්තො පටික්ඛිපතී’’ති. ඛෙපං වා ගරහං වා අකත්වාති ‘‘කිං ඉමිනා’’ති ඛෙපං පටික්ඛෙපං ඡඩ්ඩනං වා ‘‘කිමෙස බාලො වදති, කිමෙස බාලො ජානාතී’’ති ගරහං නින්දං වා අකත්වා. සුත්තානුලොමන්ති අත්තනා අවුත්තං අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තානුලොමං. ‘‘සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බන්ති සකවාදිනා සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45). විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බන්ති යස්ස සුත්තස්ස අනුලොමනතො ඉදං සුත්තානුලොමං අකාසි, තස්මිං, තදනුරූපෙ වා අඤ්ඤතරස්මිං සුත්තෙ අත්තනා ගහිතං සුත්තානුලොමං අත්ථතො සංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං. ‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන ඉමස්මිං සුත්තෙ සංසන්දතී’ති සංසන්දෙත්වා දස්සෙතබ්බන්ති අත්ථො’’ති ¶ වුත්තං. සුත්තස්මිංයෙව ඨාතබ්බන්ති අත්තනො සුත්තෙයෙව ඨාතබ්බං. අයන්ති සකවාදී. පරොති පරවාදී. ආචරියවාදො සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බොති යස්ස සුත්තස්ස සංවණ්ණනාවසෙන අයං ආචරියවාදො පවත්තො, තස්මිං, තාදිසෙ ච අඤ්ඤස්මිං සුත්තෙ පුබ්බාපරඅත්ථසංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං. ගාරය්හාචරියවාදොති පමාදලිඛිතො, භින්නලද්ධිකෙහි ච ඨපිතො, එස නයො සබ්බත්ථ.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 45) පන – පරො ආචරියවාදන්ති ‘‘සුඞ්කං පරිහරතීති එත්ථ උපචාරං ඔක්කමිත්වා කිඤ්චාපි පරිහරති, අවහාරො එවා’’ති අට්ඨකථාවචනතො ‘‘තථා කරොන්තො පාරාජිකමාපජ්ජතී’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති සුත්තං තත්ථෙව ආගතමහාඅට්ඨකථාවචනෙන සද්ධිං දස්සෙත්වා පටිසෙධෙති. තථා කරොන්තස්ස දුක්කටමෙවාති. පරො අත්තනොමතින්ති එත්ථ ‘‘පුරෙභත්තං පරසන්තකං අවහරාති පුරෙභත්තමෙව හරිස්සාමීති වායමන්තස්ස පච්ඡාභත්තං හොති, පුරෙභත්තපයොගොව සො, තස්මා මූලට්ඨො න මුච්චතීති තුම්හාකං ථෙරවාදත්තා මූලට්ඨස්ස පාරාජිකමෙවා’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ‘‘තං සඞ්කෙතං පුරෙ වා පච්ඡා වා තං භණ්ඩං අවහරති, මූලට්ඨස්ස අනාපත්තී’’ති සුත්තං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපති.

පරො සුත්තන්ති ‘‘අනියතහෙතුධම්මො සම්මත්තනියතහෙතුධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති සුත්තං ¶ පට්ඨානෙ ලිඛිතං දස්සෙත්වා ‘‘අරියමග්ගස්ස න නිබ්බානමෙවාරම්මණ’’න්ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ආරම්මණත්තිකාදිසුත්තානුලොමෙන ඔතරතීති පටික්ඛිපති. සුත්තානුලොමෙ ඔතරන්තංයෙව හි සුත්තං නාම, නෙතරං. තෙන වුත්තං ‘‘පාළිආගතං පඤ්ඤායතී’’ති එත්තකෙනපි ¶ සිද්ධෙ ‘‘තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පාළිආගතං පඤ්ඤායතී’’තිආදි. තාදිසඤ්හි පමාදලෙඛන්ති ආචරියො. ‘‘අප්පමාදො අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පද’’න්ති (ධ. ප. 21) වචනතො දින්නභොජනෙ භුඤ්ජිත්වා පරිස්සයානි පරිවජ්ජිත්වා සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා විහරන්තො නිච්චො හොතීති. එවරූපස්ස අත්ථස්ස ආරුළ්හම්පි සුත්තං න ගහෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘නො චෙ තථා පඤ්ඤායතී’’ති සිද්ධෙපි ‘‘නො චෙ තථා පඤ්ඤායති, න ඔතරති න සමෙතීති. බාහිරකසුත්තං වා’’ති වුත්තත්තා අත්තනො සුත්තම්පි අත්ථෙන අසමෙන්තං න ගහෙතබ්බං. පරො ආචරියවාදන්තිආදීසු ද්වීසු නයෙසු පමාදලෙඛවසෙන තත්ථ තත්ථ ආගතට්ඨකථාවචනං ථෙරවාදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

අථායං ආචරියවාදං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තන්ති පරවාදිනා ‘‘මූලබීජං නාම හලිද්දි සිඞ්ගිවෙරං වචා…පෙ… බීජෙ බීජසඤ්ඤී ඡින්දති වා ඡෙදාපෙති වා භින්දති වා…පෙ… ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 91) තුම්හාකං පාඨත්තා ‘‘හලිද්දිගණ්ඨිං ඡින්දන්තස්ස පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තෙ සකවාදී ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානි අත්ථි මූලෙ ජායන්ති, මූලෙ සඤ්ජායන්තී’’තිආදිං දස්සෙත්වා තස්ස අට්ඨකථාසඞ්ඛාතෙන ආචරියවාදෙන පටික්ඛිපති. න හි ගණ්ඨිම්හි ගණ්ඨි ජායතීති. පරො සුත්තානුලොමන්ති පරවාදිනා ‘‘අනාපත්ති එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො’’ති වචනස්සානුලොමතො ‘‘අම්හාකං පොරාණභික්ඛූ එකපාසාදෙ ගබ්භං ථකෙත්වා අනුපසම්පන්නෙන සයිතුං වට්ටතීති තථා කත්වා ආගතා, තස්මා අම්හාකං වට්ටතීති තුම්හෙසු එව එකච්චෙසු වදන්තෙසු ‘‘තුම්හාකං න කිඤ්චි වත්තුං සක්කා’’ති වුත්තෙ සකවාදී ‘‘සුත්තං සුත්තානුලොමඤ්ච උග්ගහිතකානංයෙව ආචරියානං උග්ගහො පමාණ’’න්තිආදිඅට්ඨකථාවචනං දස්සෙත්වා පටිසෙධෙති. පරො අත්තනොමතින්ති ‘‘ද්වාරං ¶ විවරිත්වා අනාපුච්ඡා සයිතෙසු කෙ මුච්චන්තී’’ති එත්ථ පන ද්වෙපි ජනා මුච්චන්ති – යො ච යක්ඛගහිතකො, යො ච බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතොති තුම්හාකං ථෙරවාදත්තා අඤ්ඤෙ සබ්බෙපි යථා තථා වා නිපන්නාදයොපි මුච්චන්තීති පටිසෙධෙති.

අථ පනායං අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තන්ති ‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජන්තී’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ‘‘දිවා කිලන්තරූපො මඤ්චෙ නිසින්නො පාදෙ භූමිතො අමොචෙත්වාව නිද්දාවසෙන ¶ නිපජ්ජති, තස්ස අනාපත්තී’’තිආදිඅට්ඨකථාවචනං දස්සෙත්වා එකභඞ්ගෙන නිපන්නාදයොපි මුච්චන්තීති පටිසෙධෙති.

අථායං අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තානුලොමන්ති ‘‘දොමනස්සම්පාහං දෙවානමින්ද දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පීතිආදිවචනෙහි (දී. නි. 2.360) සංසන්දනතො සදාරපොසෙ දොසො තුම්හාකං නත්ථි, තෙන වුත්තං ‘පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහො’’ති (ඛු. පා. 5.6; සු. නි. 265) පරවාදිනා වුත්තෙ ‘‘කිඤ්චාපි සකවාදී බහුස්සුතො න හොති, අථ ඛො රාගසහිතෙනෙව අකුසලෙන භවිතබ්බ’’න්ති පටික්ඛිපති. සෙසෙසුපි ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤථාපි අනුරූපතො යොජෙතබ්බං, ඉදං සබ්බං උපතිස්සත්ථෙරාදයො ආහු. ධම්මසිරිත්ථෙරො පන ‘‘එත්ථ පරොති වුත්තො අඤ්ඤනිකායිකො, සො පන අත්තනො සුත්තාදීනියෙව ආහරති, තානි සකවාදී අත්තනො සුත්තාදිම්හි ඔතාරෙත්වා සචෙ සමෙති, ගණ්හාති. නො චෙ, පටික්ඛිපතී’’ති වදතීති ආගතං.

නනු ච ‘‘සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තං, ඉධ පන ‘‘සුත්තං සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බ’’න්තිආදි කස්මා වුත්තන්ති? නායං විරොධො, ‘‘සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති ඉදඤ්හි සකමතෙයෙව සුත්තං ¶ සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි සකමතිපරියාපන්නමෙව සුත්තාදිං සන්ධාය ‘‘අත්තනොමති සබ්බදුබ්බලා, අත්තනොමතිතො ආචරියවාදො බලවතරො, ආචරියවාදතො සුත්තානුලොමං බලවතරං, සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති ච වුත්තං. ඉධ පන පරවාදිනා ආනීතං අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තං සන්ධාය ‘‘සුත්තානුලොමෙ සුත්තං ඔතාරෙතබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං, තස්මා පරවාදිනා ආනීතං සුත්තාදි අත්තනො සුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතීසු ඔතාරෙත්වා සමෙන්තංයෙව ගහෙතබ්බං, ඉතරං න ගහෙතබ්බන්ති අයං නයො ඉධ වුච්චතීති න කොචි පුබ්බාපරවිරොධොති අයං සාරත්ථදීපනියාගතො (සාරත්ථ. ටී. 2.45) නයො. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘යං කිඤ්චි කූටසුත්තං බාහිරකසුත්තාදිවචනං න ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං සුත්තං සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බන්තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

බාහිරකසුත්තන්ති තිස්සො සඞ්ගීතියො අනාරුළ්හගුළ්හවෙස්සන්තරාදීනි ච මහාසඞ්ඝිකනිකායවාසීනං සුත්තානි. වෙදල්ලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ගුළ්හඋම්මග්ගාදිග්ගහණං වෙදිතබ්බං ¶ . ඉතරං ගාරය්හසුත්තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘අත්තනොමතියමෙව ඨාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අඤ්ඤනිකායතො ආනීතසුත්තතොපි සකනිකායෙ අත්තනොමතියෙව බලවතරාති දස්සෙති. ‘‘සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙති, පරවාදී සුත්තමෙවා’’ති එවමාදිනා සමානජාතිකානං වසෙන වාරො න වුත්තො. සුත්තස්ස සුත්තෙයෙව ඔතාරණං භින්නං විය හුත්වා න පඤ්ඤායති, වුත්තනයෙනෙව ච සක්කා යොජෙතුන්ති.

ඉදානි සකවාදීපරවාදීනං කප්පියාකප්පියාදිභාවං සන්ධාය විවාදෙ උප්පන්නෙ තත්ථ පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ පනායං කප්පියන්ති ගහෙත්වා කථෙතී’’තිආදි. අථ වා එවං සුත්තසුත්තානුලොමාදිමුඛෙන සාමඤ්ඤතො විවාදං ¶ දස්සෙත්වා ඉදානි විසෙසතො විවාදවත්ථුං තබ්බිනිච්ඡයමුඛෙන සුත්තාදිඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘අථ පනායං කප්පිය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බන්ති සකවාදිනා අත්තනොයෙව සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බං. පරො කාරණං න වින්දතීති පරවාදී කාරණං න ලභති. සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙතීති පරවාදී අත්තනො සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච ආහරිත්වා දස්සෙති, ‘‘සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අත්තනො නිකායෙ සුත්තාදීනි අලභන්තෙන සකවාදිනා පරවාදීවචනෙයෙව ඨාතබ්බන්ති වදති. සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ චාති එත්ථ ච-කාරො විකප්පනත්ථො, තෙන ආචරියවාදාදීනම්පි සඞ්ගහො. තෙනාහ ‘‘කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙතී’’ති. තත්ථ කාරණන්ති සුත්තාදිනයං නිස්සාය අත්තනොමතියා උද්ධටං හෙතුං. විනිච්ඡයන්ති අට්ඨකථාවිනිච්ඡයං.

ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සතීති සකවාදීපරවාදීනං උභින්නම්පි කප්පියාකප්පියභාවසාධකං කාරණපතිරූපකච්ඡායා දිස්සති. තත්ථ කාරණච්ඡායාති සුත්තාදීසු ‘‘කප්පිය’’න්ති ගාහස්ස, ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගාහස්ස ච නිමිත්තභූතෙන කිච්ඡෙන පටිපාදනීයං අවිභූතකාරණං කාරණච්ඡායා, කාරණපතිරූපකන්ති අත්ථො. යදි ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සති, කස්මා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බන්ති ආහ ‘‘විනයඤ්හි පත්වා’’තිආදි. ‘‘විනයං පත්වා’’ති වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කප්පියාකප්පියවිචාරණං ආගම්මා’’ති. රුන්ධිතබ්බන්තිආදීසු දුබ්බිඤ්ඤෙය්යවිනිච්ඡයෙ කප්පියාකප්පියභාවෙ සති ‘‘කප්පිය’’න්ති ගහණං රුන්ධිතබ්බං, ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගහණං ගාළ්හං කාතබ්බං, අපරාපරප්පවත්තං කප්පියග්ගහණං සොතං පච්ඡින්දිතබ්බං, ගරුකභාවසඞ්ඛතෙ ¶ අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා රුන්ධිතබ්බන්ති කප්පියසඤ්ඤාය ¶ වීතික්කමකාරණං රුන්ධිතබ්බං, තංනිවාරණචිත්තං දළ්හතරං කාතබ්බං. සොතං පච්ඡින්දිතබ්බන්ති තත්ථ වීතික්කමප්පවත්ති පච්ඡින්දිතබ්බා. ගරුකභාවෙති අකප්පියභාවෙති අත්ථො.

බහූහි සුත්තවිනිච්ඡයකාරණෙහීති බහූහි සුත්තෙහි චෙව තතො ආනීතවිනිච්ඡයකාරණෙහි ච. අථ වා සුත්තෙන අට්ඨකථාවිනිච්ඡයෙන ච ලද්ධකාරණෙහි. අත්තනො ගහණං න විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති සකවාදිනා අත්තනො ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගහණං න විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති අත්ථො.

ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං නිගමෙන්තො ‘‘එව’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යොති සකවාදීපරවාදීසු යො කොචි. කෙචි පන ‘‘සකවාදීසුයෙව යො කොචි ඉධාධිප්පෙතො’’ති වදන්ති, එවං සන්තෙ ‘‘අථ පනායං කප්පියන්ති ගහෙත්වා කථෙතී’’තිආදීසු සබ්බත්ථ උභොපි සකවාදිනොයෙව සියුං හෙට්ඨා වුත්තස්සෙව නිගමනවසෙන ‘‘එව’’න්තිආදිනා වුත්තත්තා, තස්මා තං න ගහෙතබ්බං. අතිරෙකකාරණං ලභතීති එත්ථ සුත්තාදීසු පුරිමං පුරිමං අතිරෙකකාරණං නාම, යො වා සුත්තාදීසු චතූසු බහුතරං කාරණං ලභති, සො අතිරෙකකාරණං ලභති නාම.

සුට්ඨු පවත්ති එතස්සාති, සුට්ඨු පවත්තති සීලෙනාති වා සුප්පවත්ති. තෙනාහ ‘‘සුප්පවත්තීති සුට්ඨු පවත්ත’’න්ති. වාචාය උග්ගතං වාචුග්ගතං, වචසා සුග්ගහිතන්ති වුත්තං හොති. අථ වා වාචුග්ගතන්ති වාචාය උග්ගතං, තත්ථ නිරන්තරං ඨිතන්ති අත්ථො. සුත්තතොති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පාළිතො’’ති. එත්ථ ච ‘‘සුත්තං නාම සකලං විනයපිටක’’න්ති වුත්තත්තා පුන සුත්තතොති තදත්ථපටිපාදකං සුත්තාභිධම්මපාළිවචනං අධිප්පෙතං. අනුබ්යඤ්ජනසොති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පරිපුච්ඡතො ච අට්ඨකථාතො චා’’ති. පාළිං අනුගන්ත්වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො පකාසනතො ¶ ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති හි පරිපුච්ඡා අට්ඨකථා ච වුච්චති. එත්ථ ච අට්ඨකථාය විසුං ගහිතත්තා ‘‘පරිපුච්ඡා’’ති ථෙරවාදො වුත්තො. අථ වා පරිපුච්ඡාති ආචරියස්ස සන්තිකා පාළියා අත්ථසවනං. අට්ඨකථාති පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයො. තදුභයම්පි පාළිං අනුගන්ත්වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං.

විනයෙති විනයාචාරෙ. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘විනයං අජහන්තො අවොක්කමන්තො’’තිආදි. තත්ථ පතිට්ඨානං නාම සඤ්චිච්ච ආපත්තියා අනාපජ්ජනාදිනා හොතීති ආහ ‘‘ලජ්ජිභාවෙන පතිට්ඨිතො’’ති, තෙන ලජ්ජී හොතීති වුත්තං හොති. විනයධරස්ස ලක්ඛණෙ වත්තබ්බෙ කිං ඉමිනා ලජ්ජිභාවෙනාති ¶ ආහ ‘‘අලජ්ජී හී’’තිආදි. තත්ථ බහුස්සුතොපීති ඉමිනා පඨමලක්ඛණසමන්නාගමං දස්සෙති. ලාභගරුකතායාති ඉමිනා විනයෙ ඨිතතාය අභාවෙ පඨමලක්ඛණයොගා කිච්චකරො න හොති, අථ ඛො අකිච්චකරො අනත්ථකරො එවාති දස්සෙති. සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තකලහස්සෙතං අධිවචනං සඞ්ඝරාජීති. කුක්කුච්චකොති අණුමත්තෙසුපි වජ්ජෙසු භයදස්සනවසෙන කුක්කුච්චං උප්පාදෙන්තො. තන්තිං අවිසංවාදෙත්වාති පාළිං අඤ්ඤථා අකත්වා. අවොක්කමන්තොති අනතික්කමන්තො.

විත්ථුනතීති අත්ථං අදිස්වා නිත්ථුනති, විත්ථම්භති වා. විප්ඵන්දතීති කම්පති. සන්තිට්ඨිතුං න සක්කොතීති එකස්මිංයෙව අත්ථෙ පතිට්ඨාතුං න සක්කොති. තෙනාහ ‘‘යං යං පරෙන වුච්චති, තං තං අනුජානාතී’’ති. සකවාදං ඡඩ්ඩෙත්වා පරවාදං ගණ්හාතීති ‘‘උච්ඡුම්හි කසටං යාවජීවිකං, රසො සත්තාහකාලිකො, තදුභයවිනිමුත්තො ච උච්ඡු නාම විසුං නත්ථි, තස්මා උච්ඡුපි විකාලෙ වට්ටතී’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ තම්පි ගණ්හාති. එකෙකලොමන්ති පලිතං සන්ධාය වුත්තං. යම්හීති යස්මිං පුග්ගලෙ. පරික්ඛයං පරියාදානන්ති අත්ථතො එකං.

ආචරියපරම්පරාති ¶ ආචරියානං විනිච්ඡයපරම්පරා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අත්තනොමතිං පහාය…පෙ… යථා ආචරියො ච ආචරියාචරියො ච පාළිඤ්ච පරිපුච්ඡඤ්ච වදන්ති, තථා ඤාතුං වට්ටතී’’ති. න හි ආචරියානං නාමමත්තතො පරම්පරජානනෙ පයොජනං අත්ථි. පුබ්බාපරානුසන්ධිතොති පුබ්බවචනස්ස අපරවචනෙන සහ අත්ථසම්බන්ධජානනතො. අත්ථතොති සද්දත්ථපිණ්ඩත්ථඅධිප්පෙතත්ථාදිතො. කාරණතොති තදත්ථුපපත්තිතො. ආචරියපරම්පරන්ති ඉමස්සෙව වෙවචනං ‘‘ථෙරවාදඞ්ග’’න්ති, ථෙරපටිපාටින්ති අත්ථො. ද්වෙ තයො පරිවට්ටාති ද්වෙ තයො පරම්පරා.

ඉමෙහි ච පන තීහි ලක්ඛණෙහීති එත්ථ පඨමෙන ලක්ඛණෙන විනයස්ස සුට්ඨු උග්ගහිතභාවො වුත්තො, දුතියෙන තත්ථ ලජ්ජිභාවෙන චෙව අචලතාය ච සුප්පතිට්ඨිතතා, තතියෙන පාළිඅට්ඨකථාසු සරූපෙන අනාගතානම්පි තදනුලොමතො ආචරියෙහි දින්නනයතො විනිච්ඡිනිතුං සමත්ථතා. ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මින්ති චොදනාවසෙන වීතික්කමවත්ථුස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ඔතිණ්ණෙ. චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙති එවං ඔතිණ්ණවත්ථුං නිස්සාය චොදකෙන ‘‘දිට්ඨං සුත’’න්තිආදිනා, චුදිතකෙන ‘‘අත්ථී’’තිආදිනා ච යං වත්තබ්බං, තස්මිං වත්තබ්බෙ වුත්තෙති අත්ථො. වත්ථු ඔලොකෙතබ්බන්ති තස්ස තස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථු ඔලොකෙතබ්බං. ‘‘තිණෙන වා පණ්ණෙන ¶ වා…පෙ… යො ආගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති හිදං නිස්සග්ගියෙ අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදස්ස (පාරා. 517) වත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තං.

ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතාපත්තීනං මාතිකාය අනාගතත්තා ‘‘පඤ්චන්නං ආපත්තීනං අඤ්ඤතර’’න්ති වුත්තං. තිකදුක්කටන්ති ‘‘අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී උජ්ඣායති ඛීයති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා (පාචි. 106) ආගතං තිකදුක්කටං. අඤ්ඤතරං වා ආපත්තින්ති ¶ ‘‘කාලෙ විකාලසඤ්ඤී, ආපත්ති දුක්කටස්ස, කාලෙ වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිකං (පාචි. 250) දුකදුක්කටං සන්ධාය වුත්තං.

අන්තරාපත්තින්ති එත්ථ තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ආගතවත්ථුවීතික්කමං විනා අඤ්ඤස්මිං වත්ථුවීතික්කමෙ නිදානතො පභුති විනීතවත්ථුපරියොසානා අන්තරන්තරා වුත්තා ආපත්ති. ඉධ පන ‘‘වත්ථුං ඔලොකෙතී’’ති විසුං ගහිතත්තා තදවසෙසා අන්තරාපත්තීති ගහිතා. පටිලාතං උක්ඛිපතීති ඉදම්පි විසිබ්බනසික්ඛාපදෙ (පාචි. 350) ආගතං, තත්ථ ඩය්හමානං අලාතං අග්ගිකපාලාදිතො බහි පතිතං අවිජ්ඣාතමෙව පටිඋක්ඛිපති, පුන යථාඨානෙ ඨපෙතීති අත්ථො. විජ්ඣාතං පන පටික්ඛිපන්තස්ස පාචිත්තියමෙව.

අනාපත්තින්ති එත්ථ අන්තරන්තරා වුත්තා අනාපත්තිපි අත්ථි, ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’තිආදි විය සාපි සඞ්ගය්හති. සික්ඛාපදන්තරෙසූති විනීතවත්ථුං අන්තොකත්වා එකෙකස්මිං සික්ඛාපදන්තරෙ.

පාරාජිකාපත්තීති න වත්තබ්බන්ති ඉදං ආපන්නපුග්ගලෙන ලජ්ජිධම්මෙ ඨත්වා යථාභූතං ආවිකරණෙපි දුබ්බිනිච්ඡයං අදින්නාදානාදිං සන්ධාය වුත්තං. යං පන මෙථුනාදීසු විජානනං, තං වත්තබ්බමෙව. තෙනාහ ‘‘මෙථුනධම්මවීතික්කමො හී’’තිආදි. යො පන අලජ්ජිතාය පටිඤ්ඤං අදත්වා වික්ඛෙපං කරොති, තස්ස ආපත්ති න සක්කා ඔළාරිකාපි විනිච්ඡිනිතුං. යාව සො යථාභූතං නාවිකරොති, සඞ්ඝස්ස ච ආපත්තිසන්දෙහො න විගච්ඡති, තාව නාසිතකොව භවිස්සති. සුඛුමාති අත්තනොපි දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවස්ස ලහුපරිවත්තිනො චිත්තස්ස සීඝපරිවත්තිතාය වුත්තං. සුඛුමාති වා චිත්තපරිවත්තියා සුඛුමතාය සුඛුමා. තෙනාහ ‘‘චිත්තලහුකා’’ති, චිත්තං විය ¶ ලහුකාති අත්ථො. අථ වා චිත්තං ලහු සීඝපරිවත්ති එතෙසන්ති ¶ චිත්තලහුකා. තෙති තෙ වීතික්කමෙ. තංවත්ථුකන්ති තෙ අදින්නාදානමනඋස්සවිග්ගහවීතික්කමා වත්ථු අධිට්ඨානං කාරණමෙතස්සාති තංවත්ථුකං.

යං ආචරියො භණති, තං කරොහීතිආදි සබ්බං ලජ්ජීපෙසලං කුක්කුච්චකමෙව සන්ධාය වුත්තං. යො යාථාවතො පකාසෙත්වා සුද්ධිමෙව ගවෙසති, තෙනපි. පාරාජිකොසීති න වත්තබ්බොති අනාපත්තිකොටියාපි සඞ්කියමානත්තා වුත්තං. තෙනෙව ‘‘පාරාජිකච්ඡායා’’ති වුත්තං. ‘‘සීලානි සොධෙත්වාති යංවත්ථුකං කුක්කුච්චං උප්පන්නං, තං අමනසිකරිත්වා අවසෙසසීලානි සොධෙත්වා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘සීලානි සොධෙත්වාති යස්මිං වීතික්කමෙ පාරාජිකාසඞ්කා වත්තති, තත්ථ පාරාජිකාභාවපක්ඛං ගහෙත්වා දෙසනාවුට්ඨානගාමිනීනං ආපත්තීනං සොධනවසෙන සීලානි සොධෙත්වා’’ති. පාකටභාවතො සුඛවලඤ්ජතාය ච ‘‘ද්වත්තිංසාකාරං තාව මනසි කරොහී’’ති වුත්තං, උපලක්ඛණවසෙන වා. අඤ්ඤස්මිං කම්මට්ඨානෙ කතපරිචයෙන තමෙව මනසි කාතබ්බං. යං කිඤ්චි වා අභිරුචිතං මනසි කාතුං වට්ටතෙව. කම්මට්ඨානං ඝටයතීති අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා චිත්තෙන සද්ධිං ආරම්මණභාවෙන චිරකාලං ඝටයති. සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්තීති විපස්සනාකම්මට්ඨානිකො චෙ, තස්ස සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති.

සචෙ කතපාරාජිකවීතික්කමො භවෙය්ය, තස්ස සතිපි අසරිතුකාමතාය විප්පටිසාරවත්ථුවසෙන පුනප්පුනං තං උපට්ඨහතීති චිත්තෙකග්ගතං න වින්දති. තෙන වුත්තං ‘‘කම්මට්ඨානං න ඝටයතී’’තිආදි. කම්මට්ඨානං න ඝටයතීති චිත්තක්ඛොභාදිබහුලස්ස සුද්ධසීලස්සපි චිත්තං න සමාධියති, තං ඉධ ¶ පාරාජිකමූලන්ති න ගහෙතබ්බං. කතපාපමූලකෙන විප්පටිසාරෙනෙවෙත්ථ චිත්තස්ස අසමාධියනං සන්ධාය ‘‘කම්මට්ඨානං න ඝටයතී’’තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘විප්පටිසාරග්ගිනා’’තිආදි. අත්තනාති චිත්තෙන කරණභූතෙන පුග්ගලො කත්තා ජානාති, පච්චත්තෙ වා කරණවචනං, අත්තා සයං ජානාතීති අත්ථො. අඤ්ඤා ච දෙවතා ජානන්තීති ආරක්ඛදෙවතාහි අඤ්ඤා පරචිත්තවිදුනියො දෙවතා ජානන්ති.

ඉමස්මිං ඨානෙ පණ්ඩිතෙහි විචාරෙතබ්බං කාරණං අත්ථි. කථං? ඉදානි එකච්චෙ විනයධරා පඨමපාරාජිකවිසයෙ වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙ ඉත්ථියා වා පුරිසෙන වා ගහට්ඨෙන වා පබ්බජිතෙන වා චොදියමානෙ චුදිතකං භික්ඛුං පුච්ඡිත්වා පටිඤ්ඤාය අදීයමානාය තං භික්ඛුං සුසානෙ එකකමෙව ¶ සයාපෙන්ති, එවං සයාපියමානො සො භික්ඛු සචෙ භයසන්තාසවිරහිතො සබ්බරත්තිං තස්මිං සුසානෙ සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කොති, තං ‘‘පරිසුද්ධො එසො’’ති විනිච්ඡිනන්ති. සචෙ පන භයසන්තාසප්පත්තො සබ්බරත්තිං සයිතුං වා නිසීදිතුං වා න සක්කොති, තං ‘‘අසුද්ධො’’ති විනිච්ඡිනන්ති, තං අයුත්තං විය දිස්සති. කස්මාති චෙ? අට්ඨකථාය විරුද්ධොති, අට්ඨකථායං දුතියතතියපාරාජිකවිසයෙ එව තථාරූපො විචාරො වුත්තො, න පඨමචතඋත්ථපාරාජිකවිසයෙ. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘මෙථුනධම්මවීතික්කමො හි උත්තරිමනුස්සධම්මවීතික්කමො ච ඔළාරිකො, අදින්නාදානමනුස්සවිග්ගහවීතික්කමා පන සුඛුමා චිත්තලහුකා, තෙ සුඛුමෙනෙව ආපජ්ජති, සුඛුමෙන රක්ඛති, තස්මා විසෙසෙන තංවත්ථුකං කුක්කුච්චං පුච්ඡියමානො’’ති. ටීකායඤ්ච (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං ‘‘තංවත්ථුකන්ති තෙ අදින්නාදානමනුස්සවිග්ගහවීතික්කමා වත්ථු අධිට්ඨානං කාරණමෙතස්සාති තංවත්ථුක’’න්ති, ඉදම්පි එකං කාරණං.

තත්ථාපි ¶ අඤ්ඤෙ පණ්ඩිතෙපි විනිච්ඡිනාපෙත්වා තෙසම්පි පාරාජිකච්ඡායාදිස්සනෙයෙව තථා විනිච්ඡයො කාතබ්බො, න සුද්ධභාවදිස්සනෙ. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘ආපත්තීති අවත්වා ‘සචස්ස ආචරියො ධරති…පෙ… අථ දහරස්සපි පාරාජිකච්ඡායාව උපට්ඨාති, තෙනපි ‘පාරාජිකොසී’ති න වත්තබ්බො. දුල්ලභො හි බුද්ධුප්පාදො, තතො දුල්ලභතරා පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච, එවං පන වත්තබ්බ’’න්ති, ඉදමෙකං. නිසීදාපියමානොපි විවිත්තොකාසෙයෙව නිසීදාපෙතබ්බො, න සුසානෙ. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘විවිත්තං ඔකාසං සම්මජ්ජිත්වා දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා’’තිආදි, ඉදමෙකං. විවිත්තොකාසෙ නිසීදාපියමානොපි දිවායෙව නිසීදාපෙතබ්බො, න රත්තිං. තථා හි වුත්තං ‘‘දිවසං අතික්කන්තම්පි න ජානාති, සො දිවසාතික්කමෙ උපට්ඨානං ආගතො එවං වත්තබ්බො’’ති, ඉදමෙකං.

ඊදිසං විධානං සයං ආරොචිතෙ එව විධාතබ්බං, න පරෙහි චොදියමානෙ. තථා හි වුත්තං ‘‘එවං කතවීතික්කමෙන භික්ඛුනා සයමෙව ආගන්ත්වා ආරොචිතෙ පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති. අථ කස්මා ඉදානි එවං කරොන්තීති? ගිහීනං අසක්ඛිකඅට්ටකරණෙ උදකෙ නිමුජ්ජාපනං විය මඤ්ඤමානා එවං කරොන්ති. තම්පි මායාකුසලා මනුස්සා විවිධෙහි උපායෙහි විතථං කරොන්ති, තස්මා සච්චම්පි හොති, අසච්චම්පි හොති. තෙනෙව ච කාරණෙන මහොසධපණ්ඩිතාදයො බොධිසත්තා අසක්ඛිකම්පි අට්ටං උදකනිමුජ්ජාපනාදිනා න විනිච්ඡිනන්ති, උභින්නං වචනං පරිසං ගාහාපෙත්වා තෙසං වචනඤ්ච කිරියඤ්ච පරිග්ගහෙත්වා සච්චඤ්ච විතථඤ්ච ඤත්වාව විනිච්ඡිනන්ති. සාසනෙ ¶ පන භික්ඛූ සූරජාතිකාපි සන්ති, භීරුකජාතිකාපි සන්ති. සුසානඤ්ච නාම පකතිමනුස්සානම්පි භයසන්තාසකරං හොති, රත්තිකාලෙ පන අතිවිය භයානකං හුත්වා උපට්ඨාති ¶ , එවංභූතෙ සුසානෙ රත්තියං එකො අසහායො හුත්වා නිපජ්ජාපියමානො භීරුකජාතිකො භික්ඛු පරිසුද්ධසීලොපි සමානො කිං න භායෙය්ය, කථං සබ්බරත්තිං සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කුණෙය්ය, තථාරූපං භික්ඛුං ‘‘අපරිසුද්ධො’’ති වදන්තො කථං කිච්චකරො භවිස්සති.

අලජ්ජී පන සූරජාතිකො අත්තනො වජ්ජං පටිච්ඡාදෙතුකාමො භායන්තොපි අභායන්තො විය හුත්වා ‘‘සචෙ විකාරං දස්සෙස්සාමි, අනත්ථං මෙ කරිස්සන්තී’’ති අනත්ථභයෙන අධිවාසෙත්වා සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කුණෙය්ය, එවරූපං පුග්ගලං ‘‘පරිසුද්ධො’’ති වදන්තො කථං සුවිනිච්ඡිතො භවිස්සතීති. ඉදම්පි එකං කාරණං.

අථාපි වදෙය්යුං – යථා උදකෙ නිමුජ්ජාපිතමනුස්සානං අසච්චවාදීනං දෙවතානුභාවෙන කුම්භීලාදයො ආගන්ත්වා ගණ්හන්තා විය උපට්ඨහන්ති, තස්මා අසච්චවාදිනො සීඝං ප්ලවන්ති, සච්චවාදීනං පන න උපට්ඨහන්ති, තස්මා තෙ සුඛෙන නිසීදිතුං සක්කොන්ති, එවං තෙසම්පි භික්ඛූනං අපරිසුද්ධසීලානං දෙවතානුභාවෙන සීහබ්යග්ඝාදයො ආගතා විය පඤ්ඤායන්ති, තස්මා තෙ සබ්බරත්තිං සයිතුං වා නිසීදිතුං වා න සක්කොන්ති. පරිසුද්ධසීලානං පන තථා න පඤ්ඤායන්ති, තස්මා තෙ සබ්බරත්තිං දෙවතාහි රක්ඛිතා හුත්වා භයසන්තාසරහිතා සුසානෙ සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කොන්ති, එවං දෙවතා සක්ඛිං කත්වා විනිච්ඡිතත්තා සුවිනිච්ඡිතමෙව හොතීති, තම්පි තථා න සක්කා වත්තුං. කස්මා? අට්ඨකථාටීකාදීසු තථා අවුත්තත්තා. අට්ඨකථායඤ්හි ‘‘විවිත්තං ඔකාසං සම්මජ්ජිත්වා දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා සීලානි සොධෙත්වා ‘ද්වත්තිංසාකාරං තාව මනසිකරොහී’ති වත්තබ්බො. සචෙ තස්ස අරොගං සීලං කම්මට්ඨානං ඝටයති, සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, උපචාරප්පනාප්පත්තං විය චිත්තං එකග්ගං හොති, දිවසං අතික්කන්තම්පි න ජානාති…පෙ… යස්ස පන සීලං භින්නං හොති, තස්ස කම්මට්ඨානං න ¶ ඝටයති, පතොදාභිතුන්නං විය චිත්තං කම්පති, විප්පටිසාරග්ගිනා ඩය්හති, තත්තපාසාණෙ නිසින්නො විය තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වුට්ඨාතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

ටීකායම්පි (සාරත්ථ. ටී. 2.45) ‘‘කම්මට්ඨානං ඝටයතීති අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා චිත්තෙන සද්ධිං ආරම්මණභාවෙන චිරකාලං ඝටයති. සඞ්ඛාරා පාකටා උපට්ඨහන්තීති විපස්සනාකම්මට්ඨානිකො ¶ චෙ, තස්ස සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. සචෙ කතපාරාජිකවීතික්කමො භවෙය්ය, තස්ස සතිපි අසරිතුකාමතාය විප්පටිසාරවත්ථුවසෙන පුනප්පුනං තං උපට්ඨහතීති චිත්තෙකග්ගතං න වින්දතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.45) ‘‘කම්මට්ඨානං ඝටයතීති විප්පටිසාරමූලකෙන වික්ඛෙපෙන අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා පබන්ධවසෙන චිත්තෙන සඞ්ඝටයති. සඞ්ඛාරාති විපස්සනාකම්මට්ඨානවසෙන වුත්තං. සාපත්තිකස්ස හි පගුණම්පි කම්මට්ඨානං න සුට්ඨු උපට්ඨාති. පගෙව පාරාජිකස්ස. තස්ස හි විප්පටිසාරනින්නතාය චිත්තං එකග්ගං න හොති. එකස්ස පන විතක්කවික්ඛෙපාදිබහුලස්ස සුද්ධසීලස්සපි චිත්තං න සමාධියති, තං ඉධ පාරාජිකමූලන්ති න ගහෙතබ්බං. කතපාපමූලකෙන විප්පටිසාරෙනෙවෙත්ථ චිත්තස්ස අසමාධියනං සන්ධාය ‘කම්මට්ඨානං න ඝටයතී’තිආදි වුත්ත’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘දෙවතානුභාවෙනා’’තිආදි, තස්මා යදි බුද්ධසාසනෙ සගාරවො සික්ඛාකාමො භික්ඛු දුතියතතියපාරාජිකවිසයෙ අත්තනො කඤ්චි වීතික්කමං දිස්වා ‘‘පාරාජිකං ආපන්නො නු ඛො අහං, න නු ඛො’’ති සංසයපක්ඛන්දො විනයධරං උපසඞ්කමිත්වා තං වීතික්කමං යථාභූතං ආචික්ඛිත්වා පුච්ඡෙය්ය, තතො විනයධරෙන අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව ‘‘සබ්බං පුබ්බවිධානං කත්වා විවිත්තං ඔකාසං සම්මජ්ජිත්වා දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා සීලානි සොධෙත්වා ද්වත්තිංසාකාරෙ තාව මනසිකරොහී’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බො ¶ , න වත්තබ්බො ‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙහී’’තිආදි. ආගතකාලෙපි අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙවස්ස සුද්ධාසුද්ධභාවො වත්තබ්බොති දට්ඨබ්බං.

එවං හොතු, එවං සන්තෙ ඉදානි පඨමපාරාජිකවිසයෙ චොදෙන්තානං කථං විනිච්ඡයො කාතබ්බොති? චොදකෙන වත්ථුස්මිං ආරොචිතෙ චුදිතකො පුච්ඡිතබ්බො ‘‘සන්තමෙතං, නො’’ති එවං වත්ථුං උපපරික්ඛිත්වා භූතෙන වත්ථුනා චොදෙත්වා සාරෙත්වා ඤත්තිසම්පදාය අනුස්සාවනසම්පදාය තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බං. එවම්පි අලජ්ජී නාම ‘‘එතම්පි නත්ථි, එතම්පි නත්ථී’’ති වදෙය්ය, පටිඤ්ඤං න දදෙය්ය, අථ කිං කාතබ්බන්ති? එවම්පි අලජ්ජිස්ස පටිඤ්ඤාය එව ආපත්තියා කාරෙතබ්බං යථා තං තිපිටකචූළාභයත්ථෙරෙනාති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386) ‘‘එවං ලජ්ජිනා චොදියමානො අලජ්ජී බහූසුපි වත්ථූසු උප්පන්නෙසු පටිඤ්ඤං න දෙති, සො ‘නෙව සුද්ධො’ති වත්තබ්බො, න ‘අසුද්ධො’ති, ජීවමතකො නාම ආමකපූතිකො නාම ¶ චෙස. සචෙ පනස්ස අඤ්ඤම්පි තාදිසං වත්ථු උප්පජ්ජති, න විනිච්ඡිතබ්බං, තථා නාසිතකොව භවිස්සතී’’තිආදි.

235. එවං විනයධරලක්ඛණඤ්ච ඡට්ඨානඔලොකනඤ්ච විදිත්වා ඉදානි…පෙ… විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. කිමත්ථන්ති ආහ ‘‘යා සා…පෙ… ජානනත්ථ’’න්ති. යා සා පුබ්බෙ වුත්තප්පභෙදා චොදනා අත්ථි, තස්සායෙව සම්පත්තිවිපත්තිජානනත්ථං ආදිමජ්ඣපඅයොසානාදීනං වසෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො, න අවුත්තචොදනාපභෙදජානනත්ථන්ති අත්ථො. සෙය්යථිදන්ති පුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, සො විනිච්ඡයො කතමොති අත්ථො.

චොදනාය ¶ කති මූලානි, කති වත්ථූනි, කති භූමියොති එත්ථ ‘‘කතිහාකාරෙහී’’තිපි වත්තබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 362) චොදනාකණ්ඩෙ ‘‘චොදනාය කති මූලානි, කති වත්ථූනි, කති භූමියො, කතිහාකාරෙහි චොදෙතී’’ති. මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි, නො දොසන්තරොති එතස්සපි පරතො ‘‘චොදනාය ඉමා පඤ්ච භූමියො. කතමෙහි ද්වීහාකාරෙහි චොදෙති, කායෙන වා චොදෙති, වාචාය වා චොදෙති, ඉමෙහි ද්වීහාකාරෙහි චොදෙතී’’ති වත්තබ්බං. කස්මා? චොදනාකණ්ඩෙ (පරි. 362) තථා විජ්ජමානතොති. පන්නරසසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාතබ්බන්ති පරිසුද්ධකායසමාචාරතා, පරිසුද්ධවචීසමාචාරතා, මෙත්තචිත්තෙ පච්චුපට්ඨිතතා, බහුස්සුතතා, උභයපාතිමොක්ඛස්වාගතතා, කාලෙන වචනතා, භූතෙන වචනතා, සණ්හෙන වචනතා, අත්ථසඤ්හිතෙන වචනතා, මෙත්තචිත්තො හුත්වා වචනතා, කාරුඤ්ඤතා, හිතෙසිතා, අනුකම්පතා, ආපත්තිවුට්ඨානතා, විනයපුරෙක්ඛාරතාති. වුත්තඤ්හෙතං උපාලිපඤ්චකෙ (පරි. 436) ‘‘චොදකෙනුපාලි භික්ඛුනා පරං චොදෙතුකාමෙන එවං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං – පරිසුද්ධකායසමාචාරො නු ඛොම්හි…පෙ… පරිසුද්ධවචීසමාචාරො නු ඛොම්හි…පෙ… මෙත්තං නු ඛො මෙ චිත්තං පච්චුපට්ඨිතං සබ්රහ්මචාරීසු…පෙ… බහුස්සුතො නු ඛොම්හි සුතධරො සුතසන්නිචයො…පෙ… උභයානි ඛො මෙ පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙන ස්වාගතානි…පෙ… කාලෙන වක්ඛාමි, නො අකාලෙන, භූතෙන වක්ඛාමි, නො අභූතෙන, සණ්හෙන වක්ඛාමි, නො ඵරුසෙන, අත්ථසඤ්හිතෙන වක්ඛාමි, නො අනත්ථසඤ්හිතෙන, මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි, නො දොසන්තරො…පෙ… කාරුඤ්ඤතා, හිතෙසිතා, අනුකම්පතා, ආපත්තිවුට්ඨානතා, විනයපුරෙක්ඛාරතා’’ති.

තත්ථ කාරුඤ්ඤතාති කාරුණිකභාවො. ඉමිනා කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච දස්සිතො ¶ . හිතෙසිතාති හිතගවෙසනතා ¶ . අනුකම්පතාති තෙන හිතෙන සංයොජනතා. ආපත්තිවුට්ඨානතාති ආපත්තිතො වුට්ඨාපෙත්වා සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපනතා. වත්ථුං චොදෙත්වා සාරෙත්වා පටිඤ්ඤං ආරොපෙත්වා යථාපටිඤ්ඤාය කම්මකරණං විනයපුරෙක්ඛාරතා නාම. අමූලකම්පි සමූලකම්පි ‘‘මූල’’න්ති ගහෙත්වා වදන්තීති ආහ ‘‘ද්වෙ මූලානී’’ති. කාලෙන වක්ඛාමීතිආදීසු එකො එකං ඔකාසං කාරෙත්වා චොදෙන්තො කාලෙන වදති නාම. සඞ්ඝමජ්ඣෙ ගණමජ්ඣෙ සලාකග්ගයාගුඅග්ගවිතක්කමාළකභික්ඛාචාරමග්ගආසනසාලාදීසු, උපට්ඨාකෙහි පරිවාරිතක්ඛණෙ වා චොදෙන්තො අකාලෙන වදති නාම. තච්ඡෙන වත්ථුනා චොදෙන්තො භූතෙන වදති නාම. තුච්ඡෙන චොදෙන්තො අභූතෙන වදති නාම. ‘‘අම්භො මහල්ලක පරිසාවචර පංසුකූලික ධම්මකථික පතිරූපං තව ඉද’’න්ති වදන්තො ඵරුසෙන වදති නාම. ‘‘භන්තෙ, මහල්ලකා පරිසාවචරා පංසුකූලිකා ධම්මකථිකා පතිරූපං තුම්හාකං ඉද’’න්ති වදන්තො සණ්හෙන වදති නාම. කාරණනිස්සිතං කත්වා වදන්තො අත්ථසඤ්හිතෙන වදති නාම. මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි, නො දොසන්තරොති මෙත්තචිත්තං උපට්ඨාපෙත්වා වක්ඛාමි, න දුට්ඨචිත්තො හුත්වා. සච්චෙ ච අකුප්පෙ චාති වචීසච්චෙ ච අකුප්පතාය ච. චුදිතකෙන හි සච්චඤ්ච වත්තබ්බං, කොපො ච න කාතබ්බො, අත්තනා ච න කුච්ඡිතබ්බං, පරො ච න ඝට්ටෙතබ්බොති අත්ථො.

ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘සඞ්ඝෙන ඔතිණ්ණානොතිණ්ණං ජානිතබ්බං – අනුවිජ්ජකෙන යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන තං අධිකරණං වූපසම්මති, තථා තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං චොදනාකණ්ඩෙ (පරි. 363) ‘‘චොදකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? චුදිතකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? සඞ්ඝෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? අනුවිජ්ජකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? චොදකෙන ¶ කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? චොදකෙන පඤ්චසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාය පරො චොදෙතබ්බො. කාලෙන වක්ඛාමි නො අකාලෙන, භූතෙන වක්ඛාමි නො අභූතෙන, සණ්හෙන වක්ඛාමි නො ඵරුසෙන, අත්ථසඤ්හිතෙන වක්ඛාමි නො අනත්ථසඤ්හිතෙන, මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි නො දොසන්තරොති. චොදකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. චුදිතකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? චුදිතකෙන ද්වීසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාතබ්බං සච්චෙ ච අකුප්පෙ ච. චුදිතකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. සඞ්ඝෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? සඞ්ඝෙන ඔතිණ්ණානොතිණ්ණං ජානිතබ්බං. සඞ්ඝෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. අනුවිජ්ජකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? අනුවිජ්ජකෙන යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන තං අධිකරණං වූපසම්මති, තථා තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බං. අනුවිජ්ජකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති.

අට්ඨකථායම්පි ¶ (පරි. අට්ඨ. 362-363) ‘‘චොදනාය කො ආදීතිආදිපුච්ඡානං විස්සජ්ජනෙ සච්චෙ අකුප්පෙ චාති එත්ථ සච්චෙ පතිට්ඨාතබ්බං අකුප්පෙ ච, යං කතං වා අකතං වා, තදෙව වත්තබ්බං, න චොදකෙ වා අනුවිජ්ජකෙ වා සඞ්ඝෙ වා කොපො උප්පාදෙතබ්බො. ඔතිණ්ණානොතිණ්ණං ජානිතබ්බන්ති ඔතිණ්ණඤ්ච අනොතිණ්ණඤ්ච වචනං ජානිතබ්බං. තත්රායං ජානනවිධි – එත්තකා චොදකස්ස පුබ්බකථා, එත්තකා පච්ඡිමකථා, එත්තකා චුදිතකස්ස පුබ්බකථා, එත්තකා පච්ඡිමකථාති ජානිතබ්බා. චොදකස්ස පමාණං ගණ්හිතබ්බං, චුදිතකස්ස පමාණං ගණ්හිතබ්බං, අනුවිජ්ජකස්ස පමාණං ගණ්හිතබ්බං. අනුවිජ්ජකො අප්පමත්තකම්පි අහාපෙන්තො ‘ආවුසො, සමන්නාහරිත්වා උජුං කත්වා ආහරා’ති වත්තබ්බො, සඞ්ඝෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන තං අධිකරණං වූපසම්මතීති එත්ථ ධම්මොති භූතං වත්ථු. විනයොති චොදනා චෙව සාරණා ච. සත්ථුසාසනන්ති ඤත්තිසම්පදා චෙව අනුස්සාවනසම්පදා ¶ ච. එතෙන හි ධම්මෙන ච විනයෙන ච සත්ථුසාසනෙන ච අධිකරණං වූපසම්මති, තස්මා අනුවිජ්ජකෙන භූතෙන වත්ථුනා චොදෙත්වා ආපත්තිං සාරෙත්වා ඤත්තිසම්පදාය චෙව අනුස්සාවනසම්පදාය ච තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බං, අනුවිජ්ජකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ආගතං, තස්මා වත්තබ්බමෙත්තකං ද්වයන්ති.

එවං එකදෙසෙන චොදනාකණ්ඩනයං දස්සෙත්වා ඉදානි එකදෙසෙනෙව මහාසඞ්ගාමනයං දස්සෙන්තො ‘‘අනුවිජ්ජකෙන චොදකො පුච්ඡිතබ්බො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යං ඛො ත්වං, ආවුසො, ඉමං භික්ඛුං චොදෙසි, කිම්හි නං චොදෙසීති චොදනාසාමඤ්ඤතො වුත්තං, පාළියං (මහාව. 237) පන පවාරණට්ඨපනවසෙන චොදනං සන්ධාය ‘‘යං ඛො ත්වං, ආවුසො, ඉමස්ස භික්ඛුනො පවාරණං ඨපෙසී’’ති වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං එකදෙසෙන මහාසඞ්ගාමනයං දස්සෙත්වා ඉදානි එකදෙසෙනෙව චූළසඞ්ගාමනයං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ගාමාවචරෙන භික්ඛුනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ගාමාවචරෙන භික්ඛුනාති සඞ්ගාමො වුච්චති අධිකරණවිනිච්ඡයත්ථාය සඞ්ඝසන්නිපාතො. තත්ර හි අත්තපච්චත්ථිකා චෙව සාසනපච්චත්ථිකා ච උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං දීපෙන්තා සමොසරන්ති වෙසාලිකා වජ්ජිපුත්තකා විය. යො භික්ඛු තෙසං පච්චත්ථිකානං ලද්ධිං මද්දිත්වා සකවාදදීපනත්ථාය තත්ථ අවචරති, අජ්ඣොගාහෙත්වා විනිච්ඡයං පවත්තෙති, සො සඞ්ගාමාවචරො නාම යසත්ථෙරො විය, තෙන සඞ්ගාමාවචරෙන භික්ඛුනා සඞ්ඝං උපසඞ්කමන්තෙන නීචචිත්තෙන සඞ්ඝො උපසඞ්කමිතබ්බො. නීචචිත්තෙනාති මානද්ධජං නිපාතෙත්වා නිහතමානචිත්තෙන ¶ . රජොහරණසමෙනාති පාදපුඤ්ඡනසමෙන, යථා රජොහරණස්ස සංකිලිට්ඨෙ වා අසංකිලිට්ඨෙ වා පාදෙ පුඤ්ඡියමානෙ ¶ නෙව රාගො න දොසො, එවං ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අරජ්ජන්තෙන අදුස්සන්තෙනාති අත්ථො. යථාපතිරූපෙ ආසනෙති යථාපතිරූපං ආසනං ඤත්වා අත්තනො පාපුණනට්ඨානෙ ථෙරානං භික්ඛූනං පිට්ඨිං අදස්සෙත්වා නිසීදිතබ්බං.

අනානාකථිකෙනාති නානාවිධං තං තං අනත්ථකථං අකථෙන්තෙන. අතිරච්ඡානකථිකෙනාති දිට්ඨසුතමුතම්පි රාජකථාදිකං තිරච්ඡානකථං අකථෙන්තෙන. සාමං වා ධම්මො භාසිතබ්බොති සඞ්ඝසන්නිපාතට්ඨානෙ කප්පියාකප්පියසන්නිස්සිතා වා රූපාරූපපරිච්ඡෙදසමථචාරවිපස්සනාචාරට්ඨානනිසජ්ජවත්තාදිනිස්සිතා වා කථා ධම්මො නාම. එවරූපො ධම්මො සයං වා භාසිතබ්බො, පරො වා අජ්ඣෙසිතබ්බො. යො භික්ඛු තථාරූපිං කථං කථෙතුං පහොති, සො වත්තබ්බො ‘‘ආවුසො, සඞ්ඝමජ්ඣම්හි පඤ්හෙ උප්පන්නෙ ත්වං කථෙය්යාසී’’ති. අරියො වා තුණ්හීභාවො නාතිමඤ්ඤිතබ්බොති අරියා තුණ්හී නිසීදන්තා න බාලපුථුජ්ජනා විය නිසීදන්ති, අඤ්ඤතරං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව නිසීදන්ති. ඉති කම්මට්ඨානමනසිකාරවසෙන තුණ්හීභාවො අරියො තුණ්හීභාවො නාම, සො නාතිමඤ්ඤිතබ්බො, ‘‘කිං කම්මට්ඨානානුයොගෙනා’’ති නාවජානිතබ්බො, අත්තනො පතිරූපං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව නිසීදිතබ්බන්ති අත්ථො.

න උපජ්ඣායො පුච්ඡිතබ්බොති ‘‘කො නාම තුය්හං උපජ්ඣායො’’ති න පුච්ඡිතබ්බො. එස නයො සබ්බත්ථ. න ජාතීති ‘‘ඛත්තියජාතියො ත්වං බ්රාහ්මණජාතියො’’ති එවං ජාති න පුච්ඡිතබ්බා. න ආගමොති ‘‘දීඝභාණකො ත්වං මජ්ඣිමභාණකො’’ති එවං ආගමො න පුච්ඡිතබ්බො. කුලපදෙසොපි ඛත්තියකුලාදිවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. අත්රස්ස පෙමං වා දොසො වාති තත්ර පුග්ගලෙ එතෙසං කාරණානං අඤ්ඤතරවසෙන පෙමං වා භවෙය්ය දොසො වා.

නො ¶ පරිසකප්පිකෙනාති පරිසකප්පකෙන පරිසානුවිධායකෙන න භවිතබ්බං, යං පරිසාය රුච්චති, තදෙව චෙතෙත්වා කප්පෙත්වා න කථෙතබ්බන්ති අත්ථො. න හත්ථමුද්දා දස්සෙතබ්බාති කථෙතබ්බෙ ච අකථෙතබ්බෙ ච සඤ්ඤාජනනත්ථං හත්ථවිකාරො න කාතබ්බො.

අත්ථං අනුවිධියන්තෙනාති විනිච්ඡයපටිවෙධමෙව සල්ලක්ඛෙන්තෙන, ‘‘ඉදං සුත්තං උපලබ්භති, ඉමස්මිං විනිච්ඡයෙ ඉදං වක්ඛාමී’’ති එවං පරිතුලයන්තෙන නිසීදිතබ්බන්ති අත්ථො. න ච ආසනා ¶ වුට්ඨාතබ්බන්ති න ආසනා වුට්ඨාය සන්නිපාතමණ්ඩලෙ විචරිතබ්බං. විනයධරෙ හි උට්ඨිතෙ සබ්බා පරිසා වුට්ඨහන්ති, තස්මා න වුට්ඨාතබ්බං. න වීතිහාතබ්බන්ති න විනිච්ඡයො හාපෙතබ්බො. න කුම්මග්ගො සෙවිතබ්බොති න ආපත්ති දීපෙතබ්බා. අසාහසිකෙන භවිතබ්බන්ති න සහසා කාරිනා භවිතබ්බං, න සහසා දුරුත්තවචනං කථෙතබ්බන්ති අත්ථො. වචනක්ඛමෙනාති දුරුත්තවාචං ඛමනසීලෙන. හිතපරිසක්කිනාති හිතෙසිනා හිතගවෙසිනා කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච උපට්ඨාපෙතබ්බොති අයං පදද්වයෙපි අධිප්පායො. අනසුරුත්තෙනාති න අසුරුත්තෙන, අසුරුත්තං වුච්චති විග්ගාහිකකථාසඞ්ඛාතං අසුන්දරවචනං, තං න කථෙතබ්බන්ති අත්ථො. අත්තා පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘විනිච්ඡිනිතුං වූපසමෙතුං සක්ඛිස්සාමි නු ඛො, නො’’ති එවං අත්තා පරිග්ගහෙතබ්බො, අත්තනො පමාණං ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. පරො පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘ලජ්ජියා නු ඛො අයං පරිසා සක්කා සඤ්ඤාපෙතුං, උදාහු නො’’ති එවං පරො පරිග්ගහෙතබ්බො. චොදකො පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘ධම්මචොදකො නු ඛො, නො’’ති එවං පරිග්ගහෙතබ්බො. චුදිතකො පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘ධම්මචුදිතකො නු ඛො, නො’’ති එවං පරිග්ගහෙතබ්බො. අධම්මචොදකො පරිග්ගහෙතබ්බොති තස්ස පමාණං ජානිතබ්බං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

වුත්තං ¶ අහාපෙන්තෙනාති චොදකචුදිතකෙහි වුත්තවචනං අහාපෙන්තෙන. අවුත්තං අපකාසෙන්තෙනාති අනොසටං වත්ථුං අපකාසෙන්තෙන. මන්දො හාසෙතබ්බොති මන්දො මොමූළ්හො පග්ගණ්හිතබ්බො, ‘‘නනු ත්වං කුලපුත්තො’’ති උත්තෙජෙත්වා අනුයොගවත්තං කථාපෙත්වා තස්ස අනුයොගො ගණ්හිතබ්බො. භීරු අස්සාසෙතබ්බොති යස්ස සඞ්ඝමජ්ඣං වා ගණමජ්ඣං වා අනොසටපුබ්බත්තා සාරජ්ජං උප්පජ්ජති, තාදිසො ‘‘මා භායි, විස්සත්ථො කථයාහි, මයං තෙ උපත්ථම්භා භවිස්සාමා’’ති වත්වාපි අනුයොගවත්තං කථාපෙතබ්බො. චණ්ඩො නිසෙධෙතබ්බොති අපසාරෙතබ්බො තජ්ජෙතබ්බො. අසුචි විභාවෙතබ්බොති අලජ්ජිං පකාසෙත්වා ආපත්තිං දෙසාපෙතබ්බො. උජුමද්දවෙනාති යො භික්ඛු උජු සීලවා කායවඞ්කාදිරහිතො, සො මද්දවෙනෙව උපචරිතබ්බො. ධම්මෙසු ච පුග්ගලෙසු චාති එත්ථ යො ධම්මගරුකො හොති, න පුග්ගලගරුකො, අයමෙව ධම්මෙසු ච පුග්ගලෙසු ච මජ්ඣත්තොති වෙදිතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

චොදනාදිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකතිංසතිමො පරිච්ඡෙදො.