📜

8. අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථා

44. එවං අනාමාසවිනිච්ඡයකථං කථෙත්වා ඉදානි අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘අධිට්ඨානවිකප්පනෙසු පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අධිට්ඨියතෙ අධිට්ඨානං, ගහණං සල්ලක්ඛණන්ති අත්ථො. විකප්පියතෙ විකප්පනා, සඞ්කප්පනං චින්තනන්ති අත්ථො. තත්ථ ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති නාමං වත්වා අධිට්ඨාතුං. න විකප්පෙතුන්ති නාමං වත්වා න විකප්පෙතුං. එස නයො සබ්බත්ථ. තස්මා තිචීවරං අධිට්ඨහන්තෙන ‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’තිආදිනා නාමං වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. විකප්පෙන්තෙන පන ‘ඉමං සඞ්ඝාටි’න්තිආදිනා තස්ස තස්ස චීවරස්ස නාමං අග්ගහෙත්වාව ‘ඉමං චීවරං තුය්හං විකප්පෙමී’ති විකප්පෙතබ්බං. තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති ¶ , අවිකප්පිතං හොති, අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) පන ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති සඞ්ඝාටිආදිනාමෙන අධිට්ඨාතුං. න විකප්පෙතුන්ති ඉමිනා නාමෙන න විකප්පෙතුං, එතෙන විකප්පිතතිචීවරො තෙචීවරිකො න හොති, තස්ස තස්මිං අධිට්ඨිතතිචීවරෙ විය අවිප්පවාසාදිනා කාතබ්බවිධි න කාතබ්බොති දස්සෙති, න පන විකප්පනෙ දොසො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 469) පන ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති එත්ථ තිචීවරං තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතබ්බයුත්තකං, යං වා තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතුං අනුජානාමි, තස්ස අධිට්ඨානකාලපරිච්ඡෙදාභාවතො සබ්බකාලං ඉච්ඡන්තස්ස අධිට්ඨාතුංයෙව ¶ අනුජානාමි, තං කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා විකප්පෙතුං නානුජානාමි, සති පන පච්චයෙ යදා තදා වා පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතුං වට්ටතීති ‘අනාපත්ති අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙති විකප්පෙතී’ති වචනතො සිද්ධං හොතී’’ති වුත්තං.

ඉමෙසු පන තීසු ටීකාවාදෙසු තතියවාදො යුත්තතරො විය දිස්සති. කස්මා? පාළියා අට්ඨකථාය ච සංසන්දනතො. කථං? පාළියඤ්හි කතපරිච්ඡෙදාසුයෙව ද්වීසු වස්සිකසාටිකකණ්ඩුපටිච්ඡාදීසු තතො පරං විකප්පෙතුන්ති වුත්තං, තතො අඤ්ඤෙසු න විකප්පෙතුං ඉච්චෙව, තස්මා තෙසු අසති පච්චයෙ නිච්චං අධිට්ඨාතබ්බමෙව හොති, න විකප්පෙතබ්බන්ති අයං පාළියා අධිප්පායො දිස්සති, ඉතරාසු පන ද්වීසු අනුඤ්ඤාතකාලෙයෙව අධිට්ඨාතබ්බං, ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති එවං පාළියා සංසන්දති, අට්ඨකථායං තිචීවරං තිචීවරසඞ්ඛෙපෙන පරිහරතො අධිට්ඨාතුමෙව අනුජානාමි, න විකප්පෙතුං. වස්සිකසාටිකං පන චාතුමාසතො පරං විකප්පෙතුමෙව, න අධිට්ඨාතුං, එවඤ්ච ¶ සති යො තිචීවරෙ එකෙන චීවරෙන විප්පවසිතුකාමො හොති, තස්ස චීවරාධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විප්පවාසසුඛත්ථං විකප්පනාය ඔකාසො දින්නො හොතීති.

පඨමවාදෙ ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති නාමං වත්වා ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති අත්ථො වුත්තො, එවං සන්තෙ ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති එත්ථ තතො පරං නාමං වත්වා විකප්පෙතුන්ති අත්ථො භවෙය්ය, සො ච අත්ථො විකප්පනාධිකාරෙන වුත්තො, ‘‘නාමං වත්වා’’ති ච විසෙසනෙ කත්තබ්බෙ සති ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති ච ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති ච භෙදවචනං න සියා, සබ්බෙසුපි චීවරෙසු නාමං අවත්වාව විකප්පෙතබ්බතො, දුතියවාදෙ ච ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති ඉමිනා නාමෙන න විකප්පෙතුන්ති වුත්තං, න අනුජානාමීති පාඨසෙසො. පඨමෙ ච ‘‘තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති, අවිකප්පිතං හොති, අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති. දුතියෙ ච ‘‘න පන විකප්පනෙ දොසො’’ති, තඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධං විය දිස්සති, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙතං.

තතො පරං විකප්පෙතුන්ති චාතුමාසතො පරං විකප්පෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුන්ති තීසු ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘තතො පරං විකප්පෙත්වා යාව ආගාමිසංවච්ඡරෙ වස්සානං චාතුමාසං, තාව ඨපෙතුං අනුඤ්ඤාත’’න්තිපි වදන්ති. ‘‘තතො පරං විකප්පෙතුං අනුජානාමීති එත්තාවතා වස්සිකසාටිකං ¶ කණ්ඩුපටිච්ඡාදිඤ්ච තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙතුං අනුඤ්ඤාතන්ති එවමත්ථො න ගහෙතබ්බො. තතො පරං වස්සිකසාටිකාදිනාමස්සෙව අභාවතො, කස්මා තතො පරං විකප්පෙන්තෙනපි නාමං ගහෙත්වා න විකප්පෙතබ්බං. උභින්නම්පි තතො පරං විකප්පෙත්වා පරිභොගස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තථාවිකප්පිතං අඤ්ඤනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.469) ‘‘තතො පරන්ති චාතුමාසතො ¶ පරං විකප්පෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං අනුඤ්ඤාතන්ති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘විකප්පෙත්වා යාව ආගාමිවස්සානං තාව ඨපෙතුං වට්ටතී’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘විකප්පනෙ න දොසො, තථා විකප්පිතං පරික්ඛාරාදිනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’න්ති වදන්තී’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 469) පන ‘‘වස්සිකසාටිකං තතො පරං විකප්පෙතුංයෙව, නාධිට්ඨාතුං. වත්ථඤ්හි කතපරියොසිතං අන්තොචාතුමාසෙ වස්සානදිවසං ආදිං කත්වා අන්තොදසාහෙ අධිට්ඨාතුං අනුජානාමි, චාතුමාසතො උද්ධං අත්තනො සන්තකං කත්වා ඨපෙතුකාමෙන විකප්පෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො’’ති වුත්තං. ඉධාපි පච්ඡිමවාදො පසත්ථතරොති දිස්සති, කස්මා? සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා, පුරිමෙසු පන ආචරියානං අධිප්පායොයෙව දුවිඤ්ඤෙය්යො හොති නානාවාදස්සෙව කථිතත්තා. මුට්ඨිපඤ්චකන්ති මුට්ඨියා උපලක්ඛිතං පඤ්චකං මුට්ඨිපඤ්චකං, චතුහත්ථෙ මිනිත්වා පඤ්චමං හත්ථමුට්ඨිං කත්වා මිනිතබ්බන්ති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘මුට්ඨිහත්ථානං පඤ්චකං මුට්ඨිපඤ්චකං. පඤ්චපි හත්ථා මුට්ඨී කත්වාව මිනිතබ්බා’’ති වදන්ති. මුට්ඨිත්තිකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ද්විහත්ථෙන අන්තරවාසකෙන තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙතුං සක්කාති ආහ ‘‘පාරුපනෙනපී’’තිආදි. අතිරෙකන්ති සුගතචීවරතො අතිරෙකං. ඌනකන්ති මුට්ඨිපඤ්චකාදිතො ඌනකං. තෙන ච තෙසු තිචීවරාධිට්ඨානං න රුහතීති දස්සෙති.

ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමීති ඉමං සඞ්ඝාටිඅධිට්ඨානං උක්ඛිපාමි, පරිච්චජාමීති අත්ථො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘පච්චුද්ධරාමීති ඨපෙමි, පරිච්චජාමීති වා අත්ථො’’ඉච්චෙව වුත්තං. කායවිකාරං කරොන්තෙනාති හත්ථෙන චීවරං පරාමසන්තෙන, චාලෙන්තෙන වා. වාචාය අධිට්ඨාතබ්බාති එත්ථ කායෙනපි චාලෙත්වා ¶ වාචම්පි භින්දිත්වා කායවාචාහි අධිට්ඨානම්පි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං, ‘‘කායෙන අඵුසිත්වා’’ති වත්තබ්බත්තා අහත්ථපාසහත්ථපාසවසෙන දුවිධං අධිට්ඨානං. තත්ථ ‘‘හත්ථපාසො නාම අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො වුච්චති. ‘ද්වාදසහත්ථ’න්ති කෙචි වදන්ති, තං ඉධ ¶ න සමෙතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) වුත්තං. ‘‘ඉදානි සම්මුඛාපරම්මුඛාභෙදෙන දුවිධං අධිට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ හත්ථපාසෙතිආදි වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘හත්ථපාසෙති ච ඉදං ද්වාදසහත්ථං සන්ධාය වුත්තං, තස්මා ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං ‘ඉම’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං, තතො පරං ‘එත’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බන්ති කෙචි වදන්ති, ගණ්ඨිපදෙසු පනෙත්ථ න කිඤ්චි වුත්තං, පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච සබ්බත්ථ ‘හත්ථපාසො’ති අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො වුච්චති, තස්මා ඉධ විසෙසවිකප්පනාය කාරණං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. එවං පාළියට්ඨකථාසුපි අඩ්ඪතෙය්යහත්ථමෙව හත්ථපාසො වුත්තො, ටීකාචරියෙහි ච තදෙව සම්පටිච්ඡිතො, තස්මා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං චීවරං ‘‘ඉම’’න්ති, තතො බහිභූතං ‘‘එත’’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං.

‘‘සාමන්තවිහාරෙති ඉදං ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණයොග්ගෙ ඨිතං සන්ධාය වුත්තං, තතො දූරෙ ඨිතම්පි ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙන්තෙන අධිට්ඨාතබ්බමෙව. තත්ථාපි චීවරස්ස ඨපිතභාවසල්ලක්ඛණමෙව පමාණං. න හි සක්කා නිච්චස්ස ඨානං සල්ලක්ඛෙතුං, එකස්මිං විහාරෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤස්මිං ඨපිතන්ති අධිට්ඨාතුං න වට්ටති. කෙචි පන ‘තථාපි අධිට්ඨිතෙ න දොසො’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති, වීමංසිතබ්බ’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘සාමන්තවිහාරො නාම යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තෙතුං සක්කා. සාමන්තවිහාරෙති ඉදං දෙසනාසීසමත්තං, තස්මා ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බන්ති වදන්ති. ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වාති ච ඉදං ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණං ¶ අනුච්ඡවිකන්ති කත්වා වුත්තං, චීවරසල්ලක්ඛණමෙවෙත්ථ පමාණ’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. පාරාජික 469) ‘‘සඞ්ඝාටි උත්තරාසඞ්ගො අන්තරවාසකන්ති අධිට්ඨිතානධිට්ඨිතානං සමානමෙව නාමං. ‘අයං සඞ්ඝාටී’තිආදීසු අනධිට්ඨිතා වුත්තා. ‘තිචීවරෙන විප්පවසෙය්යා’ති එත්ථ අධිට්ඨිතා වුත්තා. සාමන්තවිහාරෙති ගොචරගාමතො විහාරෙති ධම්මසිරිත්ථෙරො. දූරතරෙපි ලබ්භතෙවාති ආචරියා. අනුගණ්ඨිපදෙපි ‘සාමන්තවිහාරෙති දෙසනාසීසමත්තං, තස්මා ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බ’න්ති වුත්තං. සාමන්තවිහාරො නාම යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තිතුං සක්කා. රත්තිවිප්පවාසං රක්ඛන්තෙන තතො දූරෙ ඨිතං අධිට්ඨාතුං න වට්ටති, එවං කිර මහාඅට්ඨකථායං වුත්තන්ති. කෙචි ‘චීවරවංසෙ ඨපිතං අඤ්ඤො පරිවත්තෙත්වා නාගදන්තෙ ඨපෙති, තං අජානිත්වා අධිට්ඨහන්තස්සපි රුහති චීවරස්ස සල්ලක්ඛිතත්තා’ති වදන්තී’’ති, තස්මා ආචරියානං මතභෙදං සංසන්දිත්වා ගහෙතබ්බං.

අධිට්ඨහිත්වා ¶ ඨපිතවත්ථෙහීති පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා ඨපිතවත්ථෙහි. තෙනෙව ‘‘ඉමං පච්චුද්ධරාමී’’ති පරික්ඛාරචොළස්ස පච්චුද්ධාරං දස්සෙති, එතෙන ච තෙචීවරිකධුතඞ්ගං පරිහරන්තෙන පංසුකූලාදිවසෙන ලද්ධං වත්ථං දසාහබ්භන්තරෙ කත්වා රජිත්වා පාරුපිතුමසක්කොන්තෙන පරික්ඛාරචොළවසෙන අධිට්ඨහිත්වාව දසාහමතික්කමාපෙතබ්බං, ඉතරථා නිස්සග්ගියං හොතීති දස්සෙති, තෙනෙව ‘‘රජිතකාලතො පන පට්ඨාය නික්ඛිපිතුං න වට්ටති, ධුතඞ්ගචොරො නාම හොතී’’ති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.25) වුත්තං. පුන අධිට්ඨාතබ්බානීති ඉදඤ්ච සඞ්ඝාටිආදිතිචීවරනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතුකාමස්ස වසෙන වුත්තං, ඉතරස්ස පන පුරිමාධිට්ඨානමෙව අලන්ති වෙදිතබ්බං. පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති ඉමිනා කප්පබින්දුපි දාතබ්බන්ති දස්සෙති. අධිට්ඨානකිච්චං ¶ නත්ථීති ඉමිනා කප්පබින්දුදානකිච්චම්පි නත්ථීති දස්සෙති, මහන්තතරමෙවාතිආදි සබ්බාධිට්ඨානසාධාරණලක්ඛණං. තත්ථ පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති අනධිට්ඨිතචීවරස්ස එකදෙසභූතත්තා අනධිට්ඨිතඤ්චෙ, අධිට්ඨිතස්ස අප්පභාවෙන එකදෙසභූතං අධිට්ඨිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති, තථා අධිට්ඨිතඤ්චෙ, අනධිට්ඨිතස්ස එකදෙසභූතං අනධිට්ඨිතසඞ්ඛං ගච්ඡතීති ලක්ඛණං. න කෙවලඤ්චෙත්ථ දුතියපට්ටමෙව, අථ ඛො තතියපට්ටාදිකම්පි. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ…පෙ… උතුද්ධටානං දුස්සානං චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං…පෙ… පංසුකූලෙ යාවදත්ථ’’න්ති (මහාව. 348).

මුට්ඨිපඤ්චකාදිතිචීවරප්පමාණයුත්තං සන්ධාය ‘‘තිචීවරං පනා’’තිආදි වුත්තං. පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතුන්ති පරික්ඛාරචොළං කත්වා අධිට්ඨාතුං. අවසෙසා භික්ඛූති වක්ඛමානකාලෙ නිසින්නා භික්ඛූ. තස්මා වට්ටතීති යථා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිචීවරං අධිට්ඨාතුං, න විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 358) වුත්තං, එවං පරික්ඛාරචොළම්පි වුත්තං, න චස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො වුත්තො, න ච සඞ්ඛාපරිච්ඡෙදො, තස්මා තීණිපි චීවරානි පච්චුද්ධරිත්වා ඉමානි චීවරානි පරික්ඛාරචොළානි අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති අත්ථො. නිධානමුඛමෙතන්ති එතං පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං නිධානමුඛං ඨපනමුඛං, අතිරෙකචීවරට්ඨපනකාරණන්ති අත්ථො. කථං ඤායතීති චෙ, තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූනං පරිපුණ්ණං හොති තිචීවරං, අත්ථො ච හොති පරිස්සාවනෙහිපි ථවිකාහිපි. එතස්මිං වත්ථුස්මිං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පරික්ඛාරචොළක’’න්ති අනුඤ්ඤාතත්තා භික්ඛූනඤ්ච එකමෙව පරිස්සාවනං, ථවිකා වා වට්ටති, න ද්වෙ වා තීණි වාති පටික්ඛෙපාභාවතො විකප්පනූපගපච්ඡිමප්පමාණානි, අතිරෙකප්පමාණානි වා පරිස්සාවනාදීනි පරික්ඛාරානි කප්පන්තීති සිද්ධං. පඨමං තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතබ්බං, පුන ¶ පරිහරිතුං අසක්කොන්තෙන පච්චුද්ධරිත්වා පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතබ්බං ¶ , න ත්වෙව ආදිතොව ඉදං වුත්තං. බද්ධසීමාය අවිප්පවාසසීමාසම්මුතිසම්භවතො චීවරවිප්පවාසෙ නෙවත්ථි දොසොති න තත්ථ දුප්පරිහාරොති ආහ ‘‘අබද්ධසීමාය දුප්පරිහාර’’න්ති.

45. අතිරිත්තප්පමාණාය ඡෙදනකං පාචිත්තියන්ති ආහ ‘‘අනතිරිත්තප්පමාණා’’ති. තතො පරං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතබ්බාති වස්සිකමාසතො පරං අධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතබ්බා, ඉමිනා චතුන්නං වස්සිකමාසානං උපරි අධිට්ඨානං තිට්ඨතීති විඤ්ඤායති, අසතො පච්චුද්ධරායොගා, යඤ්ච මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘වස්සිකසාටිකා වස්සානමාසාතික්කමෙනාපි කණ්ඩුපටිච්ඡාදි ආබාධවූපසමෙනාපි අධිට්ඨානං විජහන්තී’’ති වුත්තං, තං සමන්තපාසාදිකායං නත්ථි, පරිවාරට්ඨකථායඤ්ච ‘‘අත්ථාපත්ති හෙමන්තෙ ආපජ්ජති, නො ගිම්හෙ’’ති එත්ථ න තං වුත්තං, කත්තිකපුණ්ණමාසියා පච්ඡිමෙ පාටිපදදිවසෙ විකප්පෙත්වා ඨපිතං වස්සිකසාටිකං නිවාසෙන්තො හෙමන්තෙ ආපජ්ජති. කුරුන්දියං පන ‘‘කත්තිකපුණ්ණමදිවසෙ අපච්චුද්ධරිත්වා හෙමන්තෙ ආපජ්ජතී’’ති වුත්තං, තම්පි සුවුත්තං. ‘‘චාතුමාසං අධිට්ඨාතුං, තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති හි වුත්තං. තත්ථ මහාඅට්ඨකථායං නිවාසනපච්චයා දුක්කටං වුත්තං, කුරුන්දට්ඨකථායං පන අපච්චුද්ධාරපච්චයා, තස්මා කුරුන්දියං වුත්තනයෙනපි වස්සිකසාටිකා වස්සානාතික්කමෙපි අධිට්ඨානං න විජහතීති පඤ්ඤායති. අධිට්ඨානවිජහනෙසු ච වස්සානමාසආබාධානං විගමෙ විජහනං මාතිකාට්ඨකථායම්පි න උද්ධටං, තස්මා සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ආගතනයෙන යාව පච්චුද්ධාරා අධිට්ඨානං තිට්ඨතීති ගහෙතබ්බං.

නහානත්ථාය අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘වණ්ණභෙදමත්තරත්තාපි චෙසා වට්ටතී’’ති වුත්තං. ද්වෙ පන න වට්ටන්තීති ඉමිනා සඞ්ඝාටිආදීසුපි දුතියඅධිට්ඨානං න රුහති, තං අතිරෙකචීවරං හොතීති ¶ දස්සෙති. මහාපච්චරියං චීවරවසෙන පරිභොගකිච්චස්ස අභාවං සන්ධාය ‘‘අනාපත්තී’’ති වුත්තා සෙනාසනපරිභොගත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණෙ විය. යං පන ‘‘පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තං සෙනාසනත්ථායෙවාති නියමිතං න හොති නවසු චීවරෙසු ගහිතත්තා, තස්මා අත්තනො නාමෙන අධිට්ඨහිත්වා නිදහිත්වා පරික්ඛාරචොළං විය යථා තථා විනියුජ්ජිතමෙවාති ගහෙතබ්බං, පාවාරොකොජවොති ඉමෙසම්පි පච්චත්ථරණාදිනා ලොකෙපි වොහරණතො සෙනාසනපරික්ඛාරත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණතො ¶ විසුං ගහණං කතං. සචෙ අවසානෙ අපරාවස්සිකසාටිකා උප්පන්නා හොති, පුරිමවස්සිකසාටිකං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙත්වා අධිට්ඨාතබ්බාති වදන්ති.

නිසීදනම්හි පමාණයුත්තන්ති ‘‘දීඝතො සුගතවිදත්ථියා ද්වෙ විදත්ථියො, විත්ථාරතො දියඩ්ඪං, දසා විදත්ථී’’තිඉමිනා පමාණෙන යුත්තං, තං පන මජ්ඣිමපුරිසහත්ථසඞ්ඛාතෙන වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො තිහත්ථං හොති, විත්ථාරතො ඡළඞ්ගුලාධිකද්විහත්ථං, දසා විදත්ථාධිකහත්ථං, ඉදානි මනුස්සානං පකතිහත්ථෙන දීඝතො විදත්ථාධිකචතුහත්ථං හොති, විත්ථාරතො නවඞ්ගුලාධිකතිහත්ථං, දසා ඡළඞ්ගුලාධිකද්විහත්ථා, තතො ඌනං වට්ටති, න අධිකං ‘‘තං අතික්කාමයතො ඡෙදනකං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 533) වුත්තත්තා. කණ්ඩුපටිච්ඡාදියා පමාණිකාති ‘‘දීඝතො චතස්සො විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ද්වෙ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 538) වුත්තත්තා එවං වුත්තප්පමාණයුත්තා, සා පන වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො ඡහත්ථා හොති, විත්ථාරතො තිහත්ථා, ඉදානි පකතිහත්ථෙන පන දීඝතො නවහත්ථා හොති, තිරියතො විදත්ථාධිකචතුහත්ථාති වෙදිතබ්බා. විකප්පනූපගපච්ඡිමචීවරප්පමාණං පරික්ඛාරචොළන්ති එත්ථ පන විකප්පනූපගපච්ඡිමචීවරප්පමාණං ¶ නාම සුගතඞ්ගුලෙන දීඝතො අට්ඨඞ්ගුලං හොති, තිරියතො චතුරඞ්ගුලං, වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො එකහත්ථං හොති, තිරියතො විදත්ථිප්පමාණං, ඉදානි පකතිහත්ථෙන පන දීඝතො විදත්ථාධිකහත්ථං හොති, තිරියතො ඡළඞ්ගුලාධිකවිදත්ථිප්පමාණං. තෙනාහ ‘‘තස්ස පමාණ’’න්තිආදි.

භෙසජ්ජත්ථායාතිආදීසු අත්තනො සන්තකභාවතො මොචෙත්වා ඨපිතං සන්ධාය ‘‘අනධිට්ඨිතෙපි නත්ථි ආපත්තී’’ති වුත්තං, ‘‘ඉදං භෙසජ්ජත්ථාය, ඉදං මාතුයා’’ති විභජිත්වා සකසන්තකභාවතො මොචෙත්වා ඨපෙන්තෙන අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘ඉමිනා භෙසජ්ජං චෙතාපෙස්සාමි, ඉදං මාතුයා දස්සාමී’’ති ඨපෙන්තෙන පන අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති වදන්ති. සෙනාසනපරික්ඛාරත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණෙති එත්ථ අනිවාසෙත්වා අපාරුපිත්වා කෙවලං මඤ්චපීඨෙසුයෙව අත්ථරිත්වා පරිභුඤ්ජියමානං පච්චත්ථරණං අත්තනො සන්තකම්පි අනධිට්ඨාතුං වට්ටතීති වදන්ති, හෙට්ඨා පන පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා අත්තනො සන්තකං අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. තන්තෙ ඨිතංයෙව අධිට්ඨාතබ්බන්ති එත්ථ පච්ඡා වීතට්ඨානං අධිට්ඨිතමෙව හොති, පුන අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථි. සචෙ පන පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා අන්තරන්තරා වීතං හොති, පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති වදන්ති. එසෙව නයොති විකප්පනූපගප්පමාණමත්තෙ වීතෙ තන්තෙ ඨිතංයෙව අධිට්ඨාතබ්බන්ති අත්ථො.

46. ‘‘හීනායාවත්තනෙනාති ¶ ‘සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනෙනා’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං යුත්තං අඤ්ඤස්ස දානෙ විය චීවරෙ නිරාලයභාවෙනෙව පරිච්චත්තත්තා. කෙචි පන ‘හීනායාවත්තනෙනාති භික්ඛුනියා ගිහිභාවූපගමනෙනෙවාති එතමත්ථං ගහෙත්වා භික්ඛු පන විබ්භමන්තොපි යාව සික්ඛං න පච්චක්ඛාති, තාව භික්ඛුයෙවාති අධිට්ඨානං න විජහතී’ති ¶ වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘භික්ඛුනියා හීනායාවත්තනෙනා’ති විසෙසෙත්වා අවුත්තත්තා. භික්ඛුනියා හි ගිහිභාවූපගමනෙන අධිට්ඨානවිජහනං විසුං වත්තබ්බං නත්ථි තස්සා විබ්භමනෙනෙව අස්සමණීභාවතො. සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනාති පන ඉදං සචෙ භික්ඛුලිඞ්ගෙ ඨිතොව සික්ඛං පච්චක්ඛාති, තස්ස කායලග්ගම්පි චීවරං අධිට්ඨානං විජහතීති දස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) පන ‘‘හීනායාවත්තනෙනාති ඉදං අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපජ්ජිත්වා භික්ඛුපටිඤ්ඤාය ඨිතස්ස චෙව තිත්ථියපක්කන්තස්ස ච භික්ඛුනියා ච භික්ඛුනිභාවෙ නිරපෙක්ඛතාය ගිහිලිඞ්ගතිත්ථියලිඞ්ගග්ගහණං සන්ධාය වුත්තං. සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනං සන්ධාය වුත්තන්ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං, තදාපි තස්ස උපසම්පන්නත්තා චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනතො’’ති වුත්තං, ඉති ඉමානි ද්වෙ වචනානි අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධානි හුත්වා දිස්සන්ති.

අට්ඨකථායං පන ‘‘හීනායාවත්තනෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) විසුං වුත්තත්තා හීනායාවත්තන්තෙ සති සික්ඛං අප්පච්චක්ඛන්තෙපි චීවරං අධිට්ඨානං විජහති, සික්ඛං පච්චක්ඛන්තෙ සති හීනාය අනාවත්තන්තෙපීති අධිප්පායො දිස්සති, තස්මා සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය කෙවලං ගිහිභාවං උපගච්ඡන්තස්ස කිඤ්චාපි භික්ඛුභාවො අත්ථි, චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනං, තථාපි ‘‘හීනායාවත්තනෙනා’’ති වුත්තත්තා ගිහිභාවූපගමනෙනෙව අධිට්ඨානවිජහනං සියා යථා තං ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන. ගිහිභාවං අනුපගන්ත්වා ච කෙවලං සික්ඛාපච්චක්ඛානං කරොන්තස්ස කිඤ්චාපි භික්ඛුලිඞ්ගං අත්ථි, චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනං, තථාපි ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනා’’ති වුත්තත්තා සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනෙව අධිට්ඨානවිජහනං සියා යථා තං පච්චුද්ධරණෙ, තස්මා භික්ඛු වා හොතු භික්ඛුනී වා, හීනායාවත්තිස්සාමීති ¶ චිත්තෙන ගිහිලිඞ්ගග්ගහණෙන චීවරං අධිට්ඨානං විජහති. සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන පන භික්ඛුස්සෙව චීවරං භික්ඛුනියා සික්ඛාපච්චක්ඛානාභාවාති අයමම්හාකං ඛන්ති. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකතිත්ථියපක්කන්තකානං පන චීවරස්ස අධිට්ඨානවිජහනං අට්ඨකථායං අනාගතත්තා තෙසඤ්ච හීනායාවත්තානවොහාරාභාවා විචාරෙතබ්බං.

කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛවසෙනාති ¶ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. ඔරතො පරතොති එත්ථ ච ‘‘ඔරතො ඡිද්දං අධිට්ඨානං භින්දති, පරතො න භින්දතී’’ති වුත්තං. කථං ඔරපරභාවො වෙදිතබ්බොති? යථා නදීපරිච්ඡින්නෙ පදෙසෙ මනුස්සානං වසනදිසාභාගෙ තීරං ඔරිමං නාම හොති, ඉතරදිසාභාගෙ තීරං පාරිමං නාම, තථා භික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනට්ඨානභූතං චීවරස්ස මජ්ඣට්ඨානං යථාවුත්තවිදත්ථිආදිප්පමාණස්ස පදෙසස්ස ඔරං නාම, චීවරපරියන්තට්ඨානං පරං නාම, ඉති ලොකතො වා යථා ච ඔරතො භොගං පරතො අන්තං කත්වා චීවරං ඨපෙතබ්බන්ති වුත්තෙ භික්ඛුනො අභිමුඛට්ඨානං ඔරං නාම, ඉතරට්ඨානං පරං නාම, එවං භික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනට්ඨානං ඔරං නාම, ඉතරං පරං නාම. එවං සාසනතො වා ඔරපරභාවො වෙදිතබ්බො. තෙනෙව යො පන දුබ්බලට්ඨානෙ පඨමං අග්ගළං දත්වා පච්ඡා දුබ්බලට්ඨානං ඡින්දිත්වා අපනෙති, අධිට්ඨානං න භිජ්ජති. මණ්ඩලපරිවත්තනෙපි එසෙව නයොති සකලස්මිං චීවරෙ අධිට්ඨානභිජ්ජනාභිජ්ජනභාවො දස්සිතො. තෙන වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) ‘‘එස නයොති ඉමිනා පමාණයුත්තෙසු යත්ථ කත්ථචි ඡිද්දෙ අධිට්ඨානං විජහතීතිආදිඅත්ථං සඞ්ගණ්හාතී’’ති.

ඛුද්දකං චීවරන්ති මුට්ඨිපඤ්චකාදිභෙදප්පමාණතො අනූනමෙව ඛුද්දකචීවරං. මහන්තං වා ඛුද්දකං කරොතීති එත්ථ තිණ්ණං චීවරානං චතූසු පස්සෙසු යස්මිං පදෙසෙ ඡිද්දං අධිට්ඨානං න විජහති, තස්මිං ¶ පදෙසෙ සමන්තතො ඡින්දිත්වා ඛුද්දකං කරොන්තස්ස අධිට්ඨානං න විජහතීති අධිප්පායො. විමතිවිනොදනියං පන වුත්තං ‘‘මහන්තං වා ඛුද්දකං වා කරොතීති එත්ථ අතිමහන්තං චීවරං මුට්ඨිපඤ්චකාදිපච්ඡිමප්පමාණයුත්තං කත්වා සමන්තතො ඡින්දනෙනපි විච්ඡින්දනකාලෙ ඡිජ්ජමානට්ඨානං ඡිද්දසඞ්ඛං න ගච්ඡති, අධිට්ඨානං න විජහති එවාති සිජ්ඣති, ‘ඝටෙත්වා ඡින්දති න භිජ්ජතී’ති වචනෙන ච සමෙති. පරික්ඛාරචොළං පන විකප්පනූපගපච්ඡිමප්පමාණතො ඌනං කත්වා ඡිද්දං අධිට්ඨානං විජහති අධිට්ඨානස්ස අනිස්සයත්තා, තානි පුන බද්ධානි ඝටිතානි පුන අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘වස්සිකසාටිකචීවරෙ ද්විධා ඡින්නෙ යදිපි එකෙකං ඛණ්ඩං පච්ඡිමප්පමාණං හොති, එකස්මිංයෙව ඛණ්ඩෙ අධිට්ඨානං තිට්ඨති, න ඉතරස්මිං, ද්වෙ පන න වට්ටන්තී’ති වුත්තත්තා නිසීදනකණ්ඩුපටිච්ඡාදීසුපි එසෙව නයොති වදන්තී’’ති.

47. සම්මුඛෙ පවත්තා සම්මුඛාති පච්චත්තවචනං, තඤ්ච විකප්පනාවිසෙසනං, තස්මා ‘‘සම්මුඛෙ’’ති භුම්මත්ථෙ නිස්සක්කවචනං කත්වාපි අත්ථං වදන්ති, අභිමුඛෙති අත්ථො. අථ වා සම්මුඛෙන අත්තනො වාචාය එව විකප්පනා සම්මුඛාවිකප්පනා. පරම්මුඛෙන විකප්පනා පරම්මුඛාවිකප්පනාති ¶ කරණත්ථෙනපි අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයමෙව පාළියා සමෙති. සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවන්ති ආසන්නදූරභාවං. එත්තාවතා නිධෙතුං වට්ටතීති එත්තකෙනෙව විකප්පනාකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා අතිරෙකචීවරං න හොතීති දසාහාතික්කමෙ නිස්සග්ගියං න ජනෙතීති අධිප්පායො. පරිභුඤ්ජිතුං…පෙ… න වට්ටතීති සයං අපච්චුද්ධාරණපරිභුඤ්ජනෙ පාචිත්තියං, අධිට්ඨහනෙ පරෙසං විස්සජ්ජනෙ ච දුක්කටඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. පරිභොගාදයොපි වට්ටන්තීති පරිභොගවිස්සජ්ජනඅධිට්ඨානානි වට්ටන්ති. අපි-සද්දෙන නිධෙතුම්පි වට්ටතීති අත්ථො. එතෙන පච්චුද්ධාරෙපි කතෙ චීවරං අධිට්ඨාතුකාමෙන ¶ විකප්පිතචීවරමෙව හොති, න අතිරෙකචීවරං, තං පන තිචීවරාදිනාමෙන අධිට්ඨාතුකාමෙන අධිට්ඨහිතබ්බං, ඉතරෙන විකප්පිතචීවරමෙව කත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙති.

කෙචි පන ‘‘යං විකප්පිතචීවරං, තං යාව පරිභොගකාලා අපච්චුද්ධරාපෙත්වා නිදහෙතබ්බං, පරිභොගකාලෙ පන සම්පත්තෙ පච්චුද්ධරාපෙත්වා අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං. යදි හි තතො පුබ්බෙපි පච්චුද්ධරාපෙය්ය, පච්චුද්ධාරෙනෙව විකප්පනාය විගතත්තා අතිරෙකචීවරං නාම හොති, දසාහාතික්කමෙ පත්තෙව නිස්සග්ගියං, තස්මා යං අපරිභුඤ්ජිත්වා ඨපෙතබ්බං, තදෙව විකප්පෙතබ්බං. පච්චුද්ධාරෙ ච කතෙ අන්තොදසාහෙයෙව අධිට්ඨාතබ්බං. යඤ්ච අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ‘තතො පරං පරිභොගාදි වට්ටතී’තිආදි වුත්තං, තං පාළියා විරුජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තමෙව. පාළියඤ්හි ‘‘අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙති විකප්පෙතී’’ති (පාරා. 469) ච ‘‘සාමං චීවරං විකප්පෙත්වා අපච්චුද්ධාරණං පරිභුඤ්ජෙය්ය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 373) ච ‘‘අනාපත්ති සො වා දෙති, තස්ස වා විස්සාසන්තො පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාචි. 376) ච සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ‘‘ඉමං චීවරං වා විකප්පනං වා පච්චුද්ධරාමී’’තිආදිනා පච්චුද්ධාරං අදස්සෙත්වා ‘‘මය්හං සන්තකං පරිභුඤ්ජ වා විස්සජ්ජෙහි වා යථාපච්චයං කරොහී’’ති එවං අත්තනො සන්තකත්තං අමොචෙත්වාව පරිභොගාදිවසෙන පච්චුද්ධාරස්ස වුත්තත්තා, ‘‘තතො පභුති පරිභොගාදයොපි වට්ටන්තී’’ති අධිට්ඨානං විනාපි විසුං පරිභොගස්ස නිධානස්ස ච වුත්තත්තා විකප්පනානන්තරමෙව පච්චුද්ධරාපෙත්වා අනධිට්ඨහිත්වා එව ච තිචීවරරහිතං විකප්පනාරහං චීවරං පරිභුඤ්ජිතුඤ්ච නිදහිතුඤ්ච ඉදං පාටෙක්කං විනයකම්මන්ති ඛායති. අපිච බහූනං පත්තානං විකප්පෙතුං පච්චුද්ධරෙතුඤ්ච වුත්තත්තා පච්චුද්ධාරෙ තෙසං ¶ අතිරෙකපත්තතා දස්සිතාති සිජ්ඣති තෙසු එකස්සෙව අධිට්ඨාතබ්බතො, තස්මා අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

මිත්තොති ¶ දළ්හමිත්තො. සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තො, න දළ්හමිත්තො. පඤ්ඤත්තිකොවිදො න හොතීති එවං විකප්පිතෙ අනන්තරමෙව එවං පච්චුද්ධරිතබ්බන්ති විනයකම්මං න ජානාති. තෙනාහ ‘‘න ජානාති පච්චුද්ධරිතු’’න්ති. ඉමිනාපි චෙතං වෙදිතබ්බං ‘‘විකප්පනාසමනන්තරමෙව පච්චුද්ධාරො කාතබ්බො’’ති. විකප්පිතවිකප්පනා නාමෙසා වට්ටතීති අධිට්ඨිතඅධිට්ඨානං වියාති අධිප්පායො.

48. එවං චීවරෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයං දස්සෙන්තො ‘‘පත්තෙ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පතති පිණ්ඩපාතො එත්ථාති පත්තො, ජිනසාසනභාවො භික්ඛාභාජනවිසෙසො. වුත්තඤ්හි ‘‘පත්තං පක්ඛෙ දලෙ පත්තො, භාජනෙ සො ගතෙ තිසූ’’ති, තස්මිං පත්තෙ. පනාති පක්ඛන්තරත්ථෙ නිපාතො. නයොති අධිට්ඨානවිකප්පනානයො. චීවරෙ වුත්තඅධිට්ඨානවිකප්පනානයතො අඤ්ඤභූතො අයං වක්ඛමානො පත්තෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පත්තං අධිට්ඨහන්තෙන පමාණයුත්තොව අධිට්ඨාතබ්බො, න අප්පමාණයුත්තොති සම්බන්ධො. තෙන පමාණතො ඌනාධිකෙ පත්තෙ අධිට්ඨානං න රුහති, තස්මා තාදිසං පත්තං භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙති. වක්ඛති හි ‘‘එතෙ භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බා, න අධිට්ඨානූපගා න විකප්පනූපගා’’ති.

ද්වෙ මගධනාළියොති එත්ථ මගධනාළි නාම යා මාගධිකාය තුලාය අඩ්ඪතෙරසපලපරිමිතං උදකං ගණ්හාති. සීහළදීපෙ පකතිනාළිතො ඛුද්දකා හොති, දමිළනාළිතො පන ¶ මහන්තා. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.602) ‘‘මගධනාළි නාම අඩ්ඪතෙරසපලා හොතීති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තං. සීහළදීපෙ පකතිනාළි මහන්තා, දමිළනාළි ඛුද්දකා, මගධනාළිපමාණයුත්තා, තාය මගධනාළියා දියඩ්ඪනාළි එකා සීහළනාළි හොතීති මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති. අථ වා මගධනාළි නාම යා පඤ්ච කුඩුවානි එකඤ්ච මුට්ඨිං එකාය ච මුට්ඨියා තතියභාගං ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.598-602) ‘‘මගධනාළි නාම ඡපසතා නාළීති කෙචි. ‘අට්ඨපසතා’ති අපරෙ. තත්ථ පුරිමානං මතෙන තිපසතාය නාළියා ද්වෙ නාළියො එකා මගධනාළි හොති. පච්ඡිමානං චතුපසතාය නාළියා ද්වෙ නාළියො එකා මගධනාළි. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන පකතියා චතුමුට්ඨිකං කුඩුවං, චතුකුඩුවං නාළිකං, තාය නාළියා සොළස නාළියො දොණං, තං පන මගධනාළියා ද්වාදස නාළියො හොන්තීති වුත්තං, තස්මා තෙන නයෙන මගධනාළි නාම පඤ්ච කුඩුවානි ¶ එකඤ්ච මුට්ඨිං එකාය මුට්ඨියා තතියභාගඤ්ච ගණ්හාතීති වෙදිතබ්බ’’න්ති. තත්ථ කුඩුවොති පසතො. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං –

‘‘කුඩුවො පසතො එකො;

පත්ථො තෙ චතුරො සියුං;

ආළ්හකො චතුරො පත්ථා;

දොණං වා චතුරාළ්හක’’න්ති.

අථ වා මගධනාළි නාම යා චතුකුඩුවාය නාළියා චතස්සො නාළියො ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.602) ‘‘දමිළනාළීති පුරාණකනාළිං සන්ධාය වුත්තං. සා ච චතුමුට්ඨිකෙහි කුඩුවෙහි අට්ඨකුඩුවා, තාය නාළියා ද්වෙ නාළියො මගධනාළි ගණ්හාති, පුරාණා පන සීහළනාළි තිස්සො නාළියො ගණ්හාතීති වදන්ති, තෙසං මතෙන මගධනාළි ¶ ඉදානි වත්තමානාය චතුකුඩුවාය දමිළනාළියා චතුනාළිකා හොති, තතො මගධනාළිතො උපඩ්ඪඤ්ච පුරාණදමිළනාළිසඞ්ඛාතං පත්ථං නාම හොති, එතෙන ච ඔමකො නාම පත්තො පත්ථොදනං ගණ්හාතීති පාළිවචනං සමෙති. ලොකියෙහිපි –

‘ලොකියං මගධඤ්චෙති, පත්ථද්වයමුදාහටං;

ලොකියං සොළසපලං, මාගධං දිගුණං මත’න්ති. (වි. වි. ටී. 1.602) –

එවං ලොකෙ නාළියා මගධනාළි දිගුණාති දස්සිතා. එවඤ්ච ගය්හමානෙ ඔමකපත්තස්ස ච යාපනමත්තොදනගාහිකා ච සිද්ධා හොති. න හි සක්කා අට්ඨකුඩුවතො ඌනොදනගාහිනා පත්තෙන අථූපීකතං පිණ්ඩපාතං පරියෙසිත්වා යාපෙතුං. තෙනෙව වුත්තං වෙරඤ්ජකණ්ඩට්ඨකථායං ‘පත්ථො නාම නාළිමත්තං හොති, එකස්ස පුරිසස්ස අලං යාපනායා’ති’’. වුත්තම්පි හෙතං ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 5.21.192) ‘‘පත්ථොදනො නාලමයං දුවින්න’’න්ති, ‘‘එකස්ස දින්නං ද්වින්නං තිණ්ණං පහොතී’’ති ච, තස්මා ඉධ වුත්තනයානුසාරෙන ගහෙතබ්බන්ති. ආලොපස්ස ආලොපස්ස අනුරූපන්ති ඔදනස්ස චතුභාගමත්තං. වුත්තඤ්හෙතං මජ්ඣිමනිකායෙ බ්රහ්මායුසුත්තසංවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.387) ‘‘බ්යඤ්ජනස්ස මත්තා නාම ඔදනචතුත්ථභාගො’’ති. ඔදනගතිකානීති ඔදනස්ස ගති ¶ ගති යෙසං තානි ඔදනගතිකානි. ගතීති ච ඔකාසො ඔදනස්ස අන්තොපවිසනසීලත්තා ඔදනස්ස ඔකාසොයෙව තෙසං ඔකාසො හොති, න අඤ්ඤං අත්තනො ඔකාසං ගවෙසන්තීති අත්ථො. භාජනපරිභොගෙනාති උදකාහරණාදිනා භාජනපරිභොගෙන.

එවං පමාණතො අධිට්ඨානූපගවිකප්පනූපගපත්තං දස්සෙත්වා ඉදානි පාකතො මූලතො ච තං දස්සෙතුං ‘‘පමාණයුත්තානම්පී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අයොපත්තො පඤ්චහි පාකෙහි පත්තොති ¶ කම්මාරපක්කංයෙව අනධිට්ඨහිත්වා සමණසාරුප්පනීලවණ්ණකරණත්ථාය පුනප්පුනං නානාසම්භාරෙහි පචිතබ්බො, අයොපත්තස්ස අතිකක්ඛළත්තා කම්මාරපාකෙන සද්ධිං පඤ්චවාරපක්කොයෙව සමණසාරුප්පනීලවණ්ණො හොති. මත්තිකාපත්තො ද්වීහි පාකෙහි පක්කොති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්ස පන මුදුකත්තා කුම්භකාරකපාකෙන සද්ධිං ද්විවාරපක්කොපි සමණසාරුප්පනීලවණ්ණො හොති. එවං කතොයෙව හි පත්තො අධිට්ඨානූපගො විකප්පනූපගො ච හොති, නාකතො. තෙන වක්ඛති ‘‘පාකෙ ච මූලෙ ච සුනිට්ඨිතෙයෙව අධිට්ඨානූපගො හොති. යො අධිට්ඨානූපගො, ස්වෙව විකප්පනූපගො’’ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 48). සො හත්ථං ආගතොපි අනාගතොපි අධිට්ඨාතබ්බො විකප්පෙතබ්බොති එතෙන දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතුං විකප්පෙතුඤ්ච ලභති, ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණමෙව පමාණන්ති දස්සෙති. ඉදානි තමෙවත්ථං විත්ථාරෙතුමාහ ‘‘යදි හී’’තිආදි. හි-සද්දො විත්ථාරජොතකො. තත්ථ පචිත්වා ඨපෙස්සාමීති කාළවණ්ණපාකං සන්ධාය වුත්තං.

ඉදානි පත්තාධිට්ඨානං දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථ ද්වෙ පත්තස්ස අධිට්ඨානා’’තිආදි. තත්ථ සාමන්තවිහාරෙති ඉදං උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං, තතො දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බමෙව. ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වාති ඉදම්පි උපචාරමත්තං, පත්තසල්ලක්ඛණමෙවෙත්ථ පමාණං.

ඉදානි අධිට්ඨානවිජහනං දස්සෙතුං ‘‘එවං අප්පමත්තස්ස’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ පත්තෙ වා ඡිද්දං හොතීති මුඛවට්ටිතො හෙට්ඨා ද්වඞ්ගුලමත්තොකාසතො පට්ඨාය යත්ථ කත්ථචි ඡිද්දං හොති.

සත්තන්නං ¶ ධඤ්ඤානන්ති –

‘‘සාලි වීහි ච කුද්රූසො;

ගොධූමො වරකො යවො;

කඞ්ගූති ¶ සත්ත ධඤ්ඤානි;

නීවාරාදී තු තබ්භිදා’’ති. –

වුත්තානං සත්තවිධානං ධඤ්ඤානං.

49. එවං පත්තාධිට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තවිකප්පනං දස්සෙතුං ‘‘විකප්පනෙ පනා’’තිආදිමාහ. තං චීවරවිකප්පනෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

50. එවං විකප්පනානයං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තෙ භින්නෙ කත්තබ්බවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘එවං අධිට්ඨහිත්වා’’ඉච්චාදි. තත්ථ අපත්තොති ඉමිනා අධිට්ඨානවිජහනම්පි දස්සෙති. පඤ්චබන්ධනෙපි පත්තෙ අපරිපුණ්ණපාකෙ පත්තෙ විය අධිට්ඨානං න රුහති. ‘‘තිපුපට්ටෙන වා’’ති වුත්තත්තා තම්බලොහාදිකප්පියලොහෙහි අයොපත්තස්ස ඡිද්දං ඡාදෙතුං වට්ටති. තෙනෙව ‘‘ලොහමණ්ඩලකෙනා’’ති වුත්තං. සුද්ධෙහි…පෙ… න වට්ටතීති ඉදං උණ්හභොජනෙ පක්ඛිත්තෙ විලීයමානත්තා වුත්තං. ඵාණිතං ඣාපෙත්වා පාසාණචුණ්ණෙන බන්ධිතුං වට්ටතීති පාසාණචුණ්ණෙන සද්ධිං ඵාණිතං පචිත්වා තථාපක්කෙන පාසාණචුණ්ණෙන බන්ධිතුං වට්ටති. අපරිභොගෙනාති අයුත්තපරිභොගෙන. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ආධාරක’’න්ති වුත්තත්තා මඤ්චපීඨාදීසු යත්ථ කත්ථචි ආධාරකං ඨපෙත්වා තත්ථ පත්තං ඨපෙතුං වට්ටති ආධාරකට්ඨපනොකාසස්ස අනියමිතත්තාති වදන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො.