📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

කඞ්ඛාවිතරණීපුරාණ-ටීකා

ගන්ථාරම්භකථා

බුද්ධං ධම්මඤ්ච සඞ්ඝන්ති-ආදිනා යා පකාසිතා;

භදන්තබුද්ධඝොසෙන, මාතිකාට්ඨකථා සුභා;

තස්සා හි ලීනපදං වි-කාසනකොයමාරම්භො.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

විප්පසන්නෙනාති විවිධප්පසන්නෙන. කථං? ‘‘ඉතිපි සො…පෙ… බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො…පෙ… විඤ්ඤූහි, සුප්පටිපන්නො…පෙ… ලොකස්සා’’ති (අ. නි. 5.10) එවමාදිනා. ‘‘චෙතසා’’ති වුත්තත්තා තීසු වන්දනාසු චෙතොවන්දනා අධිප්පෙතා. තන්නින්නතාදිවසෙන කායාදීහි පණාමකරණං වන්දනා, ගුණවසෙන මනසාපි තථාව කරණං මානං, පච්චයප්පටිපත්තියාදීහි පූජාකරණං පූජා, පච්චයාදීනං අභිසඞ්ඛරණං සක්කච්ච කරණං සක්කාරො, තෙසං. භාජනන්ති ආධාරො, අධිකරණං වා.

ථෙරා මහාකස්සපාදයො, තෙසං වංසොති ථෙරවංසො, ආගමාධිගමසම්පදාය තස්ස වංසස්ස පදීපභූතාති ථෙරවංසප්පදීපා, තෙසං ථෙරවංසප්පදීපානං. අසංහීරත්තා ථිරානං. විනයක්කමෙති විනයපිටකෙ, ආරම්භානුරූපවචනමෙතං. සුත්තාභිධම්මෙසුපි තෙ ථිරා එව. ‘‘බුද්ධං ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච පුබ්බාචරියසීහානඤ්චා’’ති අවත්වා කස්මා විසුං වුත්තන්ති චෙ? පයොජනවිසෙසදස්සනත්ථං. වත්ථුත්තයස්ස හි පණාමකරණස්ස අන්තරායනිවාරණං පයොජනං අත්තනො නිස්සයභූතානං ආචරියානං පණාමකරණස්ස උපකාරඤ්ඤුතාදස්සනං. තෙන බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා, ච-සද්දෙන පුබ්බාචරියසීහානඤ්ච නමො කත්වාති යොජනා. අථ වා ‘‘වන්දිත්වා’’ති චෙතොවන්දනං දස්සෙත්වා තතො ‘‘නමො කත්වා’’ති වාචාවන්දනා, ‘‘කතඤ්ජලී’’ති කායවන්දනාපි දස්සිතාති යොජෙතබ්බං.

ඉදානි අභිධානප්පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘පාමොක්ඛ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පාමොක්ඛන්ති පධානං. සීලඤ්හි සබ්බෙසං කුසලධම්මානං පධානං ආදිභාවතො. යථා ච සත්තානං ඛජ්ජභොජ්ජලෙය්යපෙය්යවසෙන චතුබ්බිධොපි ආහාරො මුඛෙන පවිසිත්වා අඞ්ගමඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චාතුභූමකං කුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මුඛ’’න්තිආදි. අථ වා මුඛන්ති උපායො, තෙන මොක්ඛප්පවෙසාය නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය මුඛං උපායොති අත්ථො. මහෙසිනා යං පාතිමොක්ඛං පකාසිතන්ති සම්බන්ධො. මහන්තෙ සීලාදික්ඛන්ධෙ එසි ගවෙසීති මහෙසි.

සූරතෙන නිවාතෙනාති ‘‘තත්ථ කතමං සොරච්චං? යො කායිකො අවීතික්කමො’’තිආදිනා (ධ. ස. 1349) සූරතෙන, නීචවුත්තිනා මානුද්ධච්චවසෙන අත්තානං අනුක්ඛිපනභාවෙන නිවාතෙන. විනයාචාරයුත්තෙන චාරිත්තවාරිත්තෙහි යුත්තෙන. ‘‘සොණත්ථෙරෙන යාචිතො’’ති අවත්වා ‘‘සූරතෙනා’’තිආදි කස්මා වුත්තං, කිං දුස්සීලෙන වා දුට්ඨෙන වා අලජ්ජිනා වා යාචිතෙන වණ්ණනා කාතුං න වට්ටතීති චෙ? න න වට්ටති. ථෙරස්ස වචනං පටික්ඛිපිතුං න සක්කා, එවරූපගුණො ථෙරොව, යාචනවසෙන කත්තබ්බො ආදරෙනාති දස්සෙතුං වුත්තං.

නාමෙනාති අත්තනො ගුණනාමෙන. සද්දලක්ඛණසුභතො, විනිච්ඡයසුභතො, විඤ්ඤෙය්යසුභතො ච සුභං.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිදානවණ්ණනා

‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොති, තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමි…පෙ… තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං. එත්ථෙව යාවතතියානුසාවනකථාවසානෙ අථ ඛො උද්දෙසකාලෙ ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං. තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිනා නයෙන ආගතං. උපොසථක්ඛන්ධකෙපි එවමෙව ආගතං. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තං පච්ඡා ආගතසුත්තෙන විරුජ්ඣති. තස්මා යථා න විරුජ්ඣති, තථා උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බං. එවං න විරුජ්ඣතීති එකෙ. කථං? ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං. තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිනා සුඋද්දිට්ඨං හොතීති එතං උද්දෙසලක්ඛණං ඉධාපි ඛන්ධකෙපි වුත්තත්තා. තස්මා ‘‘ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’ති වුත්තට්ඨානෙ අවුත්තම්පි ආනෙත්වා ගහෙතබ්බං. කස්මා? ඉධ නිදානං න දස්සිතං, උද්දෙසො උද්දෙසකාලෙ උද්දිසිතබ්බලක්ඛණස්ස තත්ථ වුත්තත්තා. අපිච ‘‘නිදානුද්දෙසො’’ති පදං උද්ධරිත්වා නිදානුද්දෙසං දස්සෙතුකාමොපි ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති පාඨවසෙන ආගතං නිදානං නිට්ඨාපෙත්වා උපරි අට්ඨකථාවසෙන යොජෙතබ්බං පාළිං ඉධ යොජෙත්වා ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමි…පෙ… ධාරයාමී’’ති නිදානපාළිං පරිපුණ්ණං කත්වා පුන ‘‘තත්ථ නිදානුද්දෙසො’’ති උද්ධටපදවසෙන සඞ්ඛෙපතො නිදානුද්දෙසලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘එවමෙතං ධාරයාමී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්තිආදි වුත්තං, තස්මා එවං උපරි ච ඛන්ධකෙ ච, අථ ඛො උද්දෙසකාලෙ ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං. තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදි නිදානුද්දෙසොව දස්සිතො, න නිදානං.

සවනාණත්තිවචනන්ති එත්ථ සඞ්ඝනවකතරෙන වත්තුං අයුත්තන්ති චෙ? යුත්තමෙව. ‘‘පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන එවං වත්තබ්බ’’න්ති භගවතා වුත්තත්තා භගවතොව ආණත්ති, න උද්දෙසකස්ස. ඉධ නවකතරවසෙන වුත්තං. ථෙරොපි පන උද්දිසිතුං ලභතීති දස්සනත්ථං ‘‘ථෙරාධිකං පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුත්තං. ඉමිනා සුත්තෙන නවකතරො න ලභතීති චෙ? තං දස්සෙතුං ‘‘යො තත්ථ භික්ඛූ’’තිආදි වුත්තං.

යථා චතුවග්ගෙන ඨපෙත්වා උපසම්පදාපවාරණාඅබ්භානානි සබ්බං සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති, එවං ‘‘අතිරෙකවීසතිවග්ගෙන ඉමං නාම කම්මං කාතබ්බ’’න්ති අවත්වා අතිරෙකවචනත්තා අඤ්ඤං අත්ථං සූචෙති, කිං තන්ති ‘‘චතුවග්ගාදිනා’’තිආදි. තඤ්හි තෙහි එව සිද්ධං. කථං? චතුවග්ගෙන උපසම්පදාපවාරණා…පෙ… වීසතිවග්ගෙන න කිඤ්චි සඞ්ඝකම්මං කාතුං න වට්ටතීති. එත්ථ ‘‘දසවග්ගෙන අබ්භානකම්මමත්තං ඨපෙත්වා’’ති වදන්තෙන චතුපඤ්චවග්ගෙන කරණීයානිපි දසවග්ගෙන කාතුං අනුඤ්ඤාතානි. තස්මා අතිරෙකෙන වට්ටතීති දීපිතං, ‘‘ඨපෙත්වා’’ති වචනෙන ඌනතරෙන න වට්ටතීති දීපිතමෙව. තස්මා න වත්තබ්බං අතිරෙකවීසතිවග්ගොති චෙ? වත්තබ්බමෙව. චතුපඤ්චවග්ගෙන කත්තබ්බං ඡසත්තඅට්ඨනවවග්ගෙන කාතබ්බන්ති ච, දසවග්ගෙන කාතබ්බං එකාදසද්වාදස…පෙ… එකූනවීසතිවග්ගෙන කාතබ්බන්ති ච දීපිතං. ඌනතරෙන න වට්ටතීති දීපිතං පාකටතො. සබ්බප්පකාරෙන පන අතිරෙකවීසතිඅනතිරෙකවීසතිවග්ගෙ වුත්තෙපි දීපිතං හොතීති වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන ලිඛිතං. ඉතො පට්ඨාය ‘‘ලිඛිත’’න්ති වුත්තෙ වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙනාති ගහෙතබ්බං.

සචෙ අනුපොසථෙපි වට්ටෙය්ය, ‘‘උපොසථං කරෙය්යා’’ති න වදෙය්ය, යස්මා අනුපොසථෙ කාතුං න වට්ටති, තස්මා ‘‘අජ්ජුපොසථො’’ති වත්වා පුන ‘‘උපොසථං කරෙය්යා’’ති වුත්තං. ‘‘පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා එවා’’ති අවධාරණං තතො පරං පවාරණාදිවසස්ස නත්ථිතාය කතං. උද්ධං පකතිඋපොසථෙ වුත්තෙන පකතිචාරිත්තෙන සද්ධිං ඉදම්පි.

‘‘නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා’’ති න වත්තබ්බං ‘‘තිවිධසම්පත්තියුත්තා’’ති වුත්තත්තාති චෙ? වත්තබ්බමෙව. කස්මා? තිවිධසම්පත්ති නාම නිමිත්තසම්පත්ති, පරිසාසම්පත්ති, කම්මවාචාසම්පත්තීතිආදිං වත්වා ‘‘නිමිත්තසම්පත්ති නාම පබ්බතනිමිත්තං, පාසාණනිමිත්ත’’න්තිආදි වුත්තං, න නිමිත්තෙන නිමිත්තසම්බන්ධනං වුත්තං. අපිච ‘‘තිවිධසම්පත්තියුත්තා’’ති සම්පයොගඞ්ගෙසු දස්සෙත්වා පුන තමෙව පහානඞ්ගෙසු දස්සෙතුං ‘‘නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා’’ති වුත්තං. නදිසමුද්දජාතස්සරෙසු සම්මතසීමාතො කම්මානි න විපජ්ජන්ති උදකුක්ඛෙපසීමත්තාති ‘‘විපත්තිසීමායො නාමා’’ති කස්මා වුත්තාති චෙ? සෙසලක්ඛණානි සම්පාදෙත්වා නදියං සීමාය බද්ධාය උදකපරියන්තං කත්වා සීමාගතත්තා පුන තං නදිං අන්තො කත්වා තළාකෙ කතෙ සචෙ තස්සා සීමාය කම්මං කාතුං වට්ටෙය්ය, සීමාතො කම්මානි න විපජ්ජෙය්යුං. යස්මා පන එවං කාතුං න වට්ටති, තස්මා ‘‘උදකුක්ඛෙපසීමත්තා’’ති වුත්තං අකාරණං.

වීසතිවග්ගකරණීයත්තා සඞ්ඝකම්මස්ස කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං න සක්කොන්තී’’ති වුත්තං, සුඛනිසජ්ජාවසෙන නිසීදිතුන්ති අධිප්පායො. ‘‘පරිමණ්ඩලාකාරෙන නිසීදිතු’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. තියොජනං අතික්කමිත්වාති මජ්ඣෙ ඨත්වා දියඩ්ඪං කත්වා තියොජනං. කොණතො හි කොණං තියොජනං අතික්කාමෙති, ආපත්තිඤ්ච ආපජ්ජති, සීමා ච අසීමා හොති. කිත්තෙත්වාති නිමිත්තානි සම්පන්නානිපි අඤ්ඤමඤ්ඤනාමවිපරියායෙන, අනිමිත්තානං නාමෙහි ච කිත්තෙත්වාති අත්ථො.

රාසිකතං පංසුපි රුක්ඛෙසු ජාතෙසු සුද්ධපංසුපබ්බතො හොති. ගුළපිණ්ඩපරිමාණො ථූලතාය, න තුලගණනාය. භූමියං පතිට්ඨිතො’’ති ඉමිනා කුටසරාවාදීසු රොපිතං පටික්ඛිපති, තතො අපනෙත්වා පන තඞ්ඛණම්පි භූමියං රොපිතො වට්ටති. නවමූලසාඛානිග්ගමනං පන අකාරණං. ඛන්ධං ඡින්දිත්වා රොපිතෙ පන එතං යුජ්ජති. සූචිදණ්ඩකප්පමාණො කනිට්ඨඞ්ගුලිපරිමාණමත්තො. ‘‘අට්ඨඞ්ගුලුබ්බෙධො’’ති ඉමිනා උබ්බෙධො පරිච්ඡින්නො හොති, ‘‘ගොවිසාණමත්තො’’ති ඉමිනා පරිණාහො. ‘‘එවං සන්තෙපි ගොවිසාණපරිණාහෙ පරිච්ඡෙදො නත්ථි, තස්මා ඛුද්දකොපි මහන්තොපි වට්ටති එවාති වදන්ති.

ජාතස්සරෙ පරිපුණ්ණමෙව උදකං නිමිත්තූපගං දිස්වා අපරිපුණ්ණං අන්තරා ඨිතිභූතං ‘‘ජාතස්සරෙ සම්මතා’’ති වුත්තං විපත්තිං න ආපජ්ජතීති ‘‘නදියා සම්මතා, සමුද්දෙ සම්මතා, ජාතස්සරෙ සම්මතා’’ති එත්ථාපි ලොණී න ගහිතා. බද්ධසීමං වා නදිසමුද්දජාතස්සරෙ වා අනොක්කමිත්වාති එත්ථාපි ‘‘නදියා වා, භික්ඛවෙ, සමුද්දෙ වා ජාතස්සරෙ වා’’ති (මහාව. 147) එත්ථාපි න ගහිතා. තස්මා ලොණී න අබද්ධසීමාති චෙ? අබද්ධසීමාව. ‘‘යොපි නදිං වා සමුද්දං වා භින්දිත්වා නික්ඛන්තඋදකෙන කතො සොබ්භො එතං ලක්ඛණං පාපුණාති, අයම්පි ජාතස්සරොයෙවා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තත්තා ජාතස්සරග්ගහණෙන ගහිතාති තත්ථ තත්ථ අවුත්තා. ‘‘යාවතිකා තස්මිං ගාමඛෙත්තෙ’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤම්පි ගාමං අන්තො කත්වා සමානසංවාසකසීමාසම්මන්නනකාලෙ තස්මිං ගාමෙ භික්ඛූ ආගච්ඡන්තු වා මා වා, වට්ටති. අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනකාලෙ ආගන්තබ්බමෙව.

අගමනපථෙසූති එත්ථ එකදිවසෙන ගන්ත්වා පච්චාගන්තුං අසක්කුණෙය්යට්ඨානෙති වදන්ති, බද්ධසීමාභාවං පටික්ඛිපිත්වාති අත්ථො.

‘‘සමන්තා උදකුක්ඛෙපා’’ති වුත්තත්තා සබ්බදිසාසු ගහෙතබ්බමෙවාති චෙ? යතො ලබ්භති, තතො ගහෙතබ්බො ‘‘යස්මිං පදෙසෙ පකතිවීචියො ඔත්ථරිත්වා සණ්ඨහන්ති, තතො පට්ඨාය කප්පියභූමි, තත්ථ ඨත්වා උපොසථාදිකම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා. අනුබන්ධො අඩ්ඪමාසො අන්වඩ්ඪමාසො, අඩ්ඪමාසස්ස වා අනු. යො පන කෙනචි අන්තමසො තිරච්ඡානෙනපි ඛණිත්වා අකතොති අධිප්පායො.

‘‘අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙතී’’ති වුත්තත්තා අතික්කමිත්වා ඨිතො න කොපෙතීති දීපිතමෙව හොතීති උපතිස්සත්ථෙරො, තං පන ‘‘ද්වින්නං උදකුක්ඛෙපානං අන්තරෙ අඤ්ඤො එකො උදකුක්ඛෙපො උපචාරත්ථාය ඨපෙතබ්බො’’ති වචනෙන විරුජ්ඣති. සමන්තපාසාදිකායඤ්හි ‘‘අඤ්ඤං තත්තකංයෙවා’’ති පදං නත්ථි. තස්මා තස්සාධිප්පායො පරියෙසිතබ්බො. අන්තොඋදකුක්ඛෙපසීමාය උපචාරත්ථාය ඨපිතං උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ථෙරෙන අඤ්ඤථා පපඤ්චිත්වා ලිඛිතං.

‘‘සභාගවත්ථුනා ලහුකාපත්ති’’න්ති වුත්තත්තා සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආරොචෙතුං වට්ටතීති චෙ? න වට්ටති දෙසනාගාමිනිං සන්ධාය ඉධ වුත්තත්තා. තස්මා එව සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ ‘‘සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නස්ස පන සන්තිකෙ ආවිකාතුං න වට්ටති. සචෙ ආවිකරොති, ආපත්ති ආවිකතා හොති, දුක්කටා පන න මුච්චතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වුත්තං. යථා සඞ්ඝෙන ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… පටිකරිස්සතී’’ති වත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවං තීහි ද්වීහිපි අඤ්ඤං සුද්ධං පස්සිත්වා ‘‘පටිකරිස්සාමා’’ති වත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙනාපි ‘‘පරිසුද්ධං ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටතීති. අට්ඨකථායම්පි ‘‘සාමන්තො භික්ඛු එවමස්ස වචනීයොති එත්ථ සභාගො එව වත්තබ්බො. විසභාගස්ස හි වුච්චමානෙ භණ්ඩනකලහසඞ්ඝභෙදාදීනිපි හොන්ති, තස්මා තස්ස අවත්වා ඉතො වුට්ඨහිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා උපොසථො කාතබ්බොති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වත්වා තස්ස අප්පටික්ඛිත්තත්තා වට්ටතීති දීපිතමෙව. ‘‘යදා අඤ්ඤං සුද්ධං භික්ඛුං අනාපත්තිකං පස්සිස්සති, තදා තස්ස සන්තිකෙ’’ති වුත්තත්තා ලහුකස්සෙව අනුඤ්ඤාතත්තා සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ වුත්තත්තා සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං පන ඤත්තියා ආරොචෙත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටති.

දෙවබ්රහ්මා පන ‘‘තිරච්ඡානගතො’’ති පදං ඨපෙත්වා යෙන කෙනචි පදෙන අසඞ්ගහිතාපි ඉමිනා සඞ්ගහිතාති දස්සනත්ථං ‘‘යස්ස උපසම්පදා පටික්ඛිත්තා’’ති වුත්තං.

‘‘චාතුමාසිනියං පන පවාරිතානං සන්තිකෙ අනුපගතෙන වා ඡින්නවස්සෙන වා වුට්ඨවස්සෙන වා’’ති අවත්වා ‘‘අනුපගතෙන වා ඡින්නවස්සෙන වා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. වුට්ඨවස්සො පන තස්මිං කාලෙ අනුපගතත්තා ‘‘අනුපගතො’’ති සඞ්ඛ්යං ගතොති. සබ්බාය වුට්ඨිතාය සබ්බෙ වුට්ඨහිත්වා ගතෙ සන්නිපාතෙතුං න සක්කා, එකච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා පාරිසුද්ධිං ආරොචෙතුං වට්ටතීති වදන්ති. කස්මා? ඤත්තිං ඨපෙත්වා කත්තබ්බසඞ්ඝකම්මාභාවා වග්ගං න හොතීති. පවාරණායපි එසෙව නයො. අයඤ්හෙත්ථ විසෙසො – සචෙ පුරිමිකාය උපගතෙහි පච්ඡිමිකාය උපගතා ථොකතරා චෙව හොන්ති සමසමා ච, සඞ්ඝපවාරණාය ච ගණං පූරෙන්ති, සඞ්ඝපවාරණාවසෙන ඤත්ති ඨපෙතබ්බාති. ‘‘එකොව භික්ඛු හොති…පෙ… අඤ්ඤෙසං අනාගතභාවං ඤත්වා’’ති වුත්තත්තා අධිට්ඨානුපොසථං සීමං පවිසිත්වා කාතුං න සක්කාති වදන්ති.

‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’න්ති ඉදං න ඤත්තිං ඨපෙත්වා වත්තබ්බං. තඤ්හි ඤත්තිතො පුරෙතරමෙව කරීයති. තස්මා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්චං, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ල’’න්ති වත්තබ්බං සියාති. තථාපි න වත්තබ්බං. න හි තං ඤත්තියා අන්තො කරීයතීති. එවං සන්තෙ නෙතං වත්තබ්බන්ති ආපජ්ජති පයොජනාභාවාති චෙ? න, යථාගතට්ඨානෙ එව වත්තබ්බතො, පරපදාපෙක්ඛතායාති වුත්තං හොති. ඉදං පුබ්බකිච්චං අකත්වා උපොසථකම්මං කරොන්තො සඞ්ඝො, පුග්ගලො වා ඨපනක්ඛෙත්තාතික්කමෙ ආපජ්ජති. තස්මිඤ්හි ඛෙත්තෙ අතික්කන්තෙ සම්මජ්ජනාදිකරණෙ ආපත්තිමොක්ඛො න හොති උපොසථකම්මතො පුබ්බෙ කත්තබ්බකම්මාකරණපච්චයත්තා තස්සා ආපත්තියා. න සා කම්මපරියොසානාපෙක්ඛා එත්ථාගතසම්පජානමුසාවාදාපත්ති විය, තස්මා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො භික්ඛු ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’ති වත්තුකාමො පඨමමෙව පාරිසුද්ධාපාරිසුද්ධිපච්චයං පුබ්බකිච්චං සරාපෙති. තඤ්හි කතං පාරිසුද්ධිපච්චයො හොති, අකතං අපාරිසුද්ධිපච්චයො. තෙනෙව උභයාපෙක්ඛාධිප්පායෙන කතං, න කතන්ති අවත්වා ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’මිච්චෙවාහ. තත්ථ අකතපක්ඛෙ තාව පාරිසුද්ධිආරොචනක්කමනිදස්සනත්ථං පරතො ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්යා’’ති ච, කතපක්ඛෙ ‘‘අසන්තියා ආපත්තියා තුණ්හී භවිතබ්බ’’න්ති ච වක්ඛති.

‘‘සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතූහි භික්ඛූහි සන්නිපතිත්වා’’ති ච, ‘‘උපොසථකරණත්ථං සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ බහි…පෙ… අදෙන්තෙන ඡන්දො දාතබ්බො’’ති ච වදන්ති. අසන්නිපතිතෙපි පන වට්ටති. ඉදඤ්හි ඡන්දදානසමයදස්සනත්ථං වුත්තං. උපොසථකරණත්ථං සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ බහි උපොසථං කත්වා ආගතස්ස කත්තබ්බාකාරදස්සනත්ථඤ්ච වුත්තං. පධානඝරවාසිනො පධානඝරං පවිසිතුකාමා අත්තනො සභාගභික්ඛූනං ඡන්දං දත්වා සචෙ සඞ්ඝො සන්නිපතති, ‘‘මය්හං ඡන්දො ආරොචෙතබ්බො’’ති වත්වා පධානඝරං පවිසන්ති. අයං සීහළදීපෙ පයොගො. ආරොචෙන්තෙන පන සන්නිපතිතෙ ආරොචෙතබ්බං. පඤ්චසු භික්ඛූසු එකස්මිං විහාරෙ වසන්තෙසු එකස්ස ඡන්දපාරිසුද්ධිං ආහරිත්වා චතුන්නං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං අනුඤ්ඤාතත්තා සන්නිපතිතෙ ඡන්දො ගහෙතබ්බො ආරොචෙතබ්බොති වචනං නිරත්ථකං විය. ‘‘ථෙය්යසංවාසකො පටිජානාතීති (මහාව. 165) වචනතො සාමණෙරෙන ආහටාපි වට්ටති. කම්මං න කොපෙතී’’ති ච, ‘‘සචෙ පුබ්බෙ ඡන්දං දත්වා බහිසීමාගතො පුන පවිසති, පච්ඡා ඡන්දග්ගහණකිච්චං නත්ථි, තස්ස පයොගො සීමාසම්මුතිවසෙන වෙදිතබ්බො’’ති ච ‘‘ඡන්දදානෙ තික්ඛත්තුං වචනෙ ඉදං පයොජනං – පඨමං සමග්ගභාවං, දුතියං පච්ඡා විධාතබ්බභාවං, තතියං ඡන්දහාරකස්ස දුක්කටමොචනං දීපෙතී’’ති (වජිර. ටී. මහාවග්ග 164) ච ලිඛිතං. බිළාලසඞ්ඛලිකාබද්ධාව හොති අන්තොගෙහෙ එව සම්පයොජනත්තා, යථා සා න කත්ථචි ගච්ඡති, තථා සාපි න කත්ථචි ගච්ඡතීති අධිප්පායො. ඉතරථා විසෙසනං නිරත්ථකං හොතීති ආචරියෙන ගහිතං.

‘‘න හි තං අකත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටතී’’ති පුබ්බෙ දස්සිතත්තා ‘‘ඉදම්පි හි උභය’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති චෙ? සෙසානි ථෙරෙන ආණත්තෙන කාතබ්බානි දස්සිතානි, ඉමෙ පන ද්වෙ ථෙරෙන වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වා ඤත්තිට්ඨපනකෙන වා යෙන වා තෙන වා කාතබ්බානීති ච, සම්මජ්ජනාදීනි තත්ථ තත්ථ තාදිසානි පයොජනානි නිප්ඵාදෙන්ති, ඉමෙ පන ද්වෙ තත්ථ තත්ථ න කිඤ්චි කම්මං සාධෙන්ති, තස්මා ‘‘කිං ඉමිනා’’ති අවත්වා කාතබ්බමෙවාති දස්සෙතුඤ්ච ‘‘ඉදම්පි හි උභය’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘ආයස්මන්තානං පාදෙ වන්දතී’’ති ගණවසෙන වත්වා පුග්ගලවසෙන න වුත්තං තෙන ආරොචෙතබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවා.

සඞ්ඝස්ස උද්දිට්ඨං හොතීති සඞ්ඝෙන උද්දිට්ඨං හොතීති අත්ථො. සමග්ගස්ස හි සඞ්ඝස්සාති එත්ථ සමග්ගභාවස්ස කායසාමග්ගිකාරණත්තා නත්ථි දොසොති චෙ? තං න, උද්දෙසෙපි සවනෙපි සමග්ගභාවස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා. ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’ති හි ඉමිනා චිත්තසාමග්ගිං දීපෙති සවනෙ සබ්බෙහි එකීභූතභාවතො.

සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතීති එත්ථ අනාදරියවසෙන ආපජ්ජන්තො එව අලජ්ජී හොති, න ඉතරොති. ආපත්තිං පරිගූහතීති එත්ථ ලජ්ජාය පරිගූහන්තො අලජ්ජී න හොති, ‘කිං ඉමිනා’ති අනාදරියවසෙන පරිගූහන්තො හොතී’’ති ච ලිඛිතං.

‘‘සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධාන’’න්ති න වත්තබ්බං, ‘‘ඡන්න’’න්ති වත්තබ්බන්ති චෙ? සත්තන්නමෙවාති වත්තබ්බං. පාරාජිකාපත්තිං ආපන්නො හි සචෙ අත්තනො සාපත්තිකභාවං පකාසෙති, සඞ්ඝස්ස ච උපොසථො සම්පජ්ජති, තස්ස ච ගිහිභාවෙන වා සාමණෙරභාවෙන වා සුද්ධි හොතීති.

එකච්චෙ ආචරියා නාම ධම්මභාරිකො කිර ආචරියො. කස්මා එවං වුත්තන්ති චෙ? යාවතතියානුසාවනා නාම තික්ඛත්තුං වචනං. තථා පාඨෙ අනාගතත්තා කෙවලං ‘‘යාවතතියං අනුසාවිත’’න්ති පදමෙව දිස්වා ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්යා’’ති ඉදං ‘‘සචෙ ආපත්තිං ආපන්නා, ආවිකරොථා’’ති ඉමමත්ථං දීපෙති. ‘‘අසන්තියා ආපත්තියා තුණ්හී භවිතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි තමෙවත්ථං දීපෙති. ‘‘තුණ්හීභාවෙන ඛො පනායස්මන්තෙ පරිසුද්ධාති වෙදිස්සාමී’’ති ඉදම්පි තමෙවාති එවමත්ථං ගහෙත්වා වුත්තං කිර.

අපරෙති අත්ථදස්සිත්ථෙරො කිර. එතං සන්ධායාති එත්ථ ‘‘සකිම්පි අනුසාවිත’’න්ති පදස්ස වචනෙන තික්ඛත්තුං අනුසාවනා කාතබ්බාති එත්තකමෙව දීපිතං විය දිස්සති.

ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අයමෙත්ථ ආචරියපරම්පරාභතො විනිච්ඡයො’’ති වුත්තං.

‘‘සරමානෙනා’’ති ඉමිනා සම්පජානමුසාවාදස්ස සචිත්තකත්තං දස්සෙති. සඞ්ඝමජ්ඣෙ වාතිආදි ලක්ඛණවචනං කිර. සඞ්ඝුපොසථකරණත්ථං සඞ්ඝමජ්ඣෙ චෙ නිසින්නො, තස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආවිකාතබ්බා. ගණුපොසථකරණත්ථඤ්චෙ ගණමජ්ඣෙ නිසින්නො, තස්මිං ගණමජ්ඣෙ. එකස්සෙව සන්තිකෙ චෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථං කත්තුකාමො, තස්මිං එකපුග්ගලෙ ආවිකාතබ්බාති, එතෙන න කෙවලං සඞ්ඝමජ්ඣෙ එවායං මුසාවාදො සම්භවති, අථ ඛො එත්ථ වුත්තලක්ඛණෙන අසතිපි ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’තිආදිවිධානෙ ගණුපොසථෙපි සාපත්තිකො හුත්වා උපොසථං කත්තුකාමො අනාරොචෙත්වා තුණ්හීභූතොව චෙ කරොති, අයං සම්පජානමුසාවාදාපත්තිං ආපජ්ජතීති ඉමස්සත්ථස්ස ආවිකරණතො ලක්ඛණවචනං කිරෙතන්ති වුත්තන්ති තක්කිකා. අඤ්ඤථා ‘‘ගණමජ්ඣෙ වා’’ති න වත්තබ්බන්ති තෙසං අධිප්පායො. ආරොචනාධිප්පායවසෙන වුත්තන්ති ආචරියස්ස තක්කො. ආරොචෙන්තො හි ‘‘සඞ්ඝස්ස ආරොචෙමී’’ති අධිප්පායෙන ආවිකරොන්තො සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආවිකරොති නාම, උභතොපස්සෙ නිසින්නානං ආරොචෙන්තො ගණමජ්ඣෙ ආවිකරොති නාම, ‘‘එකස්සෙව ආරොචෙස්සාමී’’ති අධිප්පායෙන ආවිකරොන්තො එකපුග්ගලෙ ආවිකරොති නාම. සචෙපි වෙමතිකො හොති…පෙ… පටිකරිස්සාමීති එවං කතෙ යාව වෙමතිකො හොති, තාව සභාගාපත්තිං පටිග්ගහෙතුං ලභති, අඤ්ඤෙසඤ්ච කම්මානං පරිසුද්ධො නාම හොති. පුන නිබ්බෙමතිකො හුත්වා දෙසෙතබ්බං වා න වාති නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං අත්ථි, දෙසිතෙ පන දොසො නත්ථි. තථා ඉතො වුට්ඨහිත්වා තං ආපත්තිං පටිකරිස්සාමීති එත්ථ ච සකලසඞ්ඝෙ සභාගාපත්තිං ආපන්නෙ, වෙමතිකෙ චාති ලිඛිතං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 169-170).

නිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.