📜

පාචිත්තියකණ්ඩං

1. පඨමවග්ගවණ්ණනා

පඨමෙ ¶ ¶ හරිතපත්තවණ්ණො හරිතකො. චාපලසුණං අමිඤ්ජකො. අඞ්කුරමත්තමෙව හි තස්ස හොති. පලණ්ඩුකාදයො සභාවෙනෙව වට්ටන්ති. සූපසම්පාකාදී විනාපි අන්තමසො යාගුභත්තෙපි පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති ලිඛිතං, ‘‘භික්ඛුනියාපි ගිලානාය පුරෙභත්තමෙව ලසුණං කප්පති, න අගිලානායා’’ති අභයගිරීනං උග්ගහොති.

දුතියෙ ආබාධපච්චයා භික්ඛුනිසඞ්ඝං ආපුච්ඡිත්වා සංහරාපෙතුං වට්ටති, භික්ඛුස්ස එත්ථ ච ලසුණෙ ච දුක්කටං.

සත්තමෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි අද්ධානමග්ගසික්ඛාපදසදිසානී’’ති පාඨො.

නවමෙ කුට්ටො නාම ඝරකුට්ටො. පාකාරො නාම පරික්ඛෙපපාකාරො.

ඡඩ්ඩිතඛෙත්තෙති පුරාණඛෙත්තෙ. සඞ්ඝසන්තකෙ භික්ඛුස්ස ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටති සඞ්ඝපරියාපන්නත්තා. භික්ඛුනීනම්පි සඞ්ඝසන්තකෙ භික්ඛුසඞ්ඝසන්තකෙ වුත්තනයෙනෙව වට්ටති. එවං සන්තෙපි සාරුප්පවසෙන කාතබ්බන්ති ලිඛිතං.

දසමෙ ‘‘සයං තානි වත්ථූනි කරොන්තියා’’තිආදි ඉධ සික්ඛාපදෙ නත්ථි. කස්මා? එළකලොමසමුට්ඨානත්තා. යදි එවං කස්මා වුත්තන්ති චෙ? සුත්තානුලොමමහාපදෙසතො. යදි නච්චාදීනි පස්සිතුං වා සුණිතුං වා න ලභති, පගෙව අත්තනා කාතුන්ති නයතො ලබ්භමානත්තා වුත්තං. ඉතරථා මහාපදෙසා නිරත්ථකා සියුං. ‘‘එවං අඤ්ඤත්ථපි නයො නෙතබ්බො. සමුට්ඨානම්පි ඉධ වුත්තමෙව ¶ අග්ගහෙත්වා ඡසමුට්ඨානවසෙන ගහෙතබ්බ’’න්ති ආචරියා. ඉධ වුත්තං සමුට්ඨානං නාම මූලභූතස්ස අන්තරා වුත්තාපත්තියා, තස්මා එළකලොමසමුට්ඨානමෙවාති අපරෙ. ආරාමෙ ඨත්වාති න කෙවලං ඨත්වා, තතො ගන්ත්වා පන සබ්බිරියාපථෙහිපි ලභති. ආරාමෙ ඨිතාති පන ආරාමපරියාපන්නාති අත්ථො. ඉතරථා නිසින්නාපි න ලභෙය්යාති.

පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියවග්ගවණ්ණනා

පඤ්චමෙ ¶ උපචාරො ද්වාදසහත්ථො. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

සත්තමෙ ධුවපඤ්ඤත්තෙති භික්ඛුනීනං අත්ථාය. කුලානීති කුලඝරානි.

දුතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියවග්ගවණ්ණනා

චතුත්ථෙ සඞ්ඝාටිආදිවසෙන අධිට්ඨිතානං සඞ්ඝාටිචාරං.

පඤ්චමෙ ‘‘ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

ඡට්ඨෙ අඤ්ඤස්මිං පරික්ඛාරෙ දුක්කටන්ති ථාලකාදීනං වා සප්පිතෙලාදීනං වා අඤ්ඤතරස්මිං.

තතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා

ඡට්ඨෙ සංසට්ඨවිහාරසික්ඛාපදෙ ‘‘සෙසමෙත්ථ පඨමඅරිට්ඨසික්ඛාපදෙ වුත්තවිනිච්ඡයසදිසමෙවා’’ති පාඨො.

චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඤ්චමවග්ගවණ්ණනා

‘‘චිත්තාගාරං ¶ නාම යත්ථ කත්ථචි මනුස්සානං කීළිතුං රමිතුං කතං හොතී’’තිආදිනා (පාචි. 979) පාළියං වුත්තත්තා චිත්තාගාරාදීනි සබ්බෙසං අත්ථාය කතානි, න රඤ්ඤො එව.

සත්තමෙ එතෙන නිස්සජ්ජිතුං කප්පියං වුත්තං. ‘‘නිස්සජ්ජිත්වා පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාචි. 1007) පාළි ච අත්ථි. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො. අට්ඨමෙපි එසොව පාඨො.

පඤ්චමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ඡට්ඨවග්ගවණ්ණනා

දසමෙ ¶ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

ඡට්ඨවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අට්ඨමවග්ගවණ්ණනා

පඨමදුතියතතියෙසු ‘‘ගිහිගතා’’ති වා ‘‘කුමාරිභූතා’’ති වා න වත්තබ්බා. වදන්ති චෙ, කම්මං කුප්පති.

එකාදසමෙ ඡන්දං අවිස්සජ්ජෙත්වාති ‘‘යථාසුඛ’’න්ති අවත්වා. එත්ථ පන අයං විනිච්ඡයො – ‘‘පාරිවාසිකඡන්දදානෙනා’’ති ඉදං උද්ධරිත්වා ‘‘වුට්ඨිතාය පරිසායා’’ති (පාචි. 1168) පදභාජනං වුත්තං. එතස්ස පන සමන්තපාසාදිකායං ‘‘වුට්ඨිතාය පරිසායාති ඡන්දං විස්සජ්ජෙත්වා කායෙන වා වාචාය වා ඡන්දවිස්සජ්ජනමත්තෙන වා වුට්ඨිතායා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 1167) වුත්තං. ඉධ ඡන්දස්ස පන අවිස්සට්ඨත්තා කම්මං කාතුං වට්ටතීති වුත්තං. තස්මා ඡන්දං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ද්වාදසහත්ථපාසෙ විහරිත්වා පුන සන්නිපාතකරණඤ්ච වට්ටතීති ලිඛිතං.

අට්ඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. නවමවග්ගවණ්ණනා

තතියෙ ¶ ‘‘සෙසං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං, ඉදං පන අකුසලචිත්ත’’න්ති පාඨො.

චතුත්ථෙ වුත්තනයෙනාති තතියෙ වුත්තනයෙන.

එකාදසමෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

ද්වාදසමෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පදසොධම්මසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

තෙරසමෙ ‘‘සංකච්චිකං නාම අධක්ඛකං උබ්භනාභි, තස්සා පටිච්ඡාදනත්ථායා’’ති (පාචි. 1226) පාළියං වුත්තත්තා ඉධාපි ‘‘අධක්ඛකඋබ්භනාභිසඞ්ඛාතස්ස සරීරස්ස පටිච්ඡාදනත්ථ’’න්ති ¶ පාඨො. අපරික්ඛෙපෙ ආපත්තිපරිච්ඡෙදං සමන්තපාසාදිකවසෙන අග්ගහෙත්වා ඉධ වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බන්ති ලිඛිතං.

නවමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුද්ධපාචිත්තියවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සමුට්ඨානවිනිච්ඡයවණ්ණනා

සමුට්ඨානානං විනිච්ඡයෙ පන ගිරග්ගසමජ්ජාදීනි ‘‘අචිත්තකානි ලොකවජ්ජානී’’ති වුත්තත්තා ‘‘නච්ච’’න්ති වා ‘‘ගන්ධ’’න්ති වා අජානිත්වාපි දස්සනෙන, විලිම්පනෙන වා ආපජ්ජනතො වත්ථුඅජානනචිත්තෙන අචිත්තකානි. ‘‘නච්ච’’න්ති වා ‘‘ගන්ධ’’න්ති වා ජානිත්වා පස්සන්තියා, විලිම්පන්තියා වා අකුසලත්තා එව ලොකවජ්ජානි. චොරිවුට්ඨාපනාදීනි ‘‘චොරී’’තිආදිනා වත්ථුං ජානිත්වා කරණෙයෙව ආපජ්ජනත්තා සචිත්තකානි. උපසම්පදාදීනං එකන්තාකුසලචිත්තෙනෙව අකත්තබ්බත්තා පණ්ණත්තිවජ්ජානි. ‘‘ඉධ සචිත්තකාචිත්තකතා පණ්ණත්තිජානනාජානනතාය අග්ගහෙත්වා වත්ථුජානනාජානනතාය ගහෙතබ්බ’’න්ති ලිඛිතං. අධිප්පෙතත්තා සඞ්ඛෙපතො දස්සනාභාවා –

අචිත්තකත්තං ¶ ද්විධා මතං, වත්ථුපණ්ණත්තිඅඤ්ඤාණා;

වුත්තං ඤාණං ද්විධා ඉධ, සකනාමෙන අඤ්ඤාතං.

පරනාමඤ්ච ජානනං, වත්ථුස්සෙකං බලක්කාරෙ;

එකධා සමචාරිකෙ, තස්මිං තප්පටිබන්ධොති.

පරනාමෙන ජානනං, ද්විධා මුත්තාදිකෙ එකං;

එකං ලොමාදිකෙ මතන්ති, අයං භෙදො වෙදිතබ්බො.

සෙසමෙත්ථ උත්තානං, අනුත්තානත්ථෙ වුත්තවිනිච්ඡයත්තා න උද්ධටන්ති;

සමුට්ඨානවිනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භික්ඛුනීපාතිමොක්ඛවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කඞ්ඛාවිතරණීපුරාණටීකා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

කඞ්ඛාවිතරණී-අභිනවටීකා

ගන්ථාරම්භකථා

තිලොකතිලකං ¶ ¶ බුද්ධං, වන්දෙ සුද්ධගුණාකරං;

කරුණාසීතලීභූත-හදයං මහිතොදයං.

තෙනාපි ධම්මරාජෙන, ලොකෙකාචරියෙන යො;

පූජිතො තඤ්ච සද්ධම්මං, වන්දෙ ගම්භීරමුත්තමං.

මුනින්දචන්දසද්ධම්ම-රංසීහි විමලෙහි යො;

බොධිතොහං සදා වන්දෙ, තං සඞ්ඝං කුමුදාකරං.

විනයෙ ¶ නයගම්භීරෙ, සබ්බථා පාරදස්සිනා;

වාදිනා දුත්තරාගාධ-සබ්බසත්ථමහණ්ණවෙ.

යා කතා බුද්ධඝොසෙන, ථෙරෙන ථිරචෙතසා;

කඞ්ඛාවිතරණී නාම, මාතිකට්ඨකථා සුභා.

ථිරානෙකගුණොඝෙන, ථෙරෙන විනයඤ්ඤුනා;

කල්යාණාචාරයුත්තෙන, ධීමතා මුනිසූනුනා;

විනයට්ඨිතිකාමෙන, සුමෙධෙනාභියාචිතො.

තමහං වණ්ණයිස්සාමි, සුවිසුද්ධමනාකුලං;

සාධවො තං නිසාමෙථ, සක්කච්චං මම භාසතොති.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

සබ්බකුසලධම්මප්පමුඛස්ස විපුලොළාරගුණවිසෙසාවහස්ස පරමගම්භීරස්ස පාතිමොක්ඛස්ස අත්ථසංවණ්ණනං කත්තුකාමොයමාචරියො පඨමං තාව ‘‘බුද්ධං ධම්ම’’න්තිආදිනා රතනත්තයප්පණාමකරණෙන අත්තනො චිත්තසන්තානං පුනාති. විසුද්ධචිත්තසන්තානනිස්සයා හි පඤ්ඤා තික්ඛවිසදභාවප්පත්තියා යථාධිප්පෙතසංවණ්ණනාය පරියොසානගමනසමත්ථා හොතීති ¶ . අපිච රතනත්තයප්පණාමෙන විධුතසබ්බකිබ්බිසෙ චිත්තසන්තානෙ භවන්තරූපචිතානිපි අන්තරායිකකම්මානි පච්චයවෙකල්ලතො යථාධිප්පෙතාය අත්ථසංවණ්ණනාය නාලමන්තරායකරණායාතිපි ආචරියස්ස රතනත්තයවන්දනා.

තත්ථ බුද්ධසද්දස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162) නිද්දෙසනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්ඤාණනිද්දාය අච්චන්තවිගමතො, බුද්ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්ධවාති බුද්ධො ජාගරණවිකසනත්ථවසෙන. අථ වා කස්සචිපි ඤෙය්යධම්මස්ස අනවබුද්ධස්ස අභාවෙන, ඤෙය්යවිසෙසස්ස ච කම්මභාවෙන අග්ගහණතො ¶ කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙන අවගමනත්ථවසෙනෙව කත්තුනිද්දෙසො ලබ්භතීති බුද්ධවාති බුද්ධො යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති. අත්ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතෙන සයම්භුඤාණෙන සහවාසනාය විගතවිද්ධස්තනිරවසෙසුපක්කිලෙසො මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්යගුණගණාධාරොව ඛන්ධසන්තානො බුද්ධො. යථාහ –

‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.161),

තං බුද්ධං.

ධාරෙතීති ධම්මො. අයඤ්හි යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායදුක්ඛෙ, සංසාරදුක්ඛෙ ච අපතමානෙ ධාරෙතීති, තන්නිබ්බත්තකකිලෙසවිද්ධංසනඤ්චෙත්ථ ධාරණං. එවඤ්ච කත්වා අරියමග්ගො, තස්ස තදත්ථසිද්ධිහෙතුතාය නිබ්බානඤ්චාති උභයමෙව නිප්පරියායතො ධාරෙති. අරියඵලඤ්ච පන තංසමුච්ඡින්නකිලෙසපටිප්පස්සම්භනෙන තදනුකූලතාය, පරියත්තිධම්මො ච තදධිගමහෙතුතායාති උභයම්පි පරියායතො ධාරෙතීති වෙදිතබ්බං, තං ධම්මං. ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. තෙන යථාවුත්තං බුද්ධං, ඉමඤ්ච ධම්මං වන්දිත්වාති බුද්ධරතනෙන සහ වන්දනකිරියාය ධම්මරතනං සමුච්චිනොති.

න කෙවලං ඉදං ද්වයමෙවාති ආහ ‘‘සඞ්ඝඤ්චා’’ති. අරියෙන දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතො ඝටිතොති සඞ්ඝො, අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහො. තෙහි ¶ තෙහි වා මග්ගඵලෙහි කිලෙසදරථානං සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සම්භනවසෙන සම්මදෙව ඝාතිතත්තා සඞ්ඝො, පොථුජ්ජනිකසඞ්ඝස්සාපි පුබ්බභාගප්පටිපදාය ඨිතත්තා පුරිමචෙතනාය විය දානෙ එත්ථෙව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සොපි හි කිඤ්චාපි අරියෙන දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන අසංහතො, නිය්යානිකපක්ඛියෙන පන පොථුජ්ජනිකෙන සංහතත්තා දක්ඛිණෙය්යපණිපාතාරහො සඞ්ඝොයෙවාති, තං සඞ්ඝං. ච-සද්දස්සත්ථො එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

කිංවිසිට්ඨං බුද්ධං, ධම්මං, සඞ්ඝඤ්චාති ආහ ‘‘වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජන’’න්ති. ඉදඤ්ච විසෙසනං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං ‘‘වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජනං. බුද්ධං…පෙ… වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජනං සඞ්ඝඤ්චා’’ති. තත්ථ සදෙවකෙන ලොකෙන අරහතාදීහි ගුණෙහි සෙට්ඨභාවෙන කරියමානො පණාමො වන්දනා, සම්මානො මානො, ගන්ධපුප්ඵාදීහි උපහාරො පූජා, අභිසඞ්ඛතපච්චයදානං ¶ සක්කාරො, වන්දනා ච මානො ච පූජා ච සක්කාරො ච වන්දනාමානපූජාසක්කාරා, තෙසං මහප්ඵලභාවකරණෙන භාජනත්තා ආධාරත්තා වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජනං. ඉමිනා රතනත්තයස්ස අරහතාදීහි ගුණෙහි අසමභාවං දස්සෙති. තන්දස්සනම්පි තක්කතස්ස නිපච්චකාරස්ස සසන්තානපවනාදිවසෙන යථාධිප්පෙතාය අත්ථසංවණ්ණනාය නිප්ඵාදනසමත්ථභාවදීපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං.

විප්පසන්නෙන චෙතසා වන්දිත්වාති අරහතාදිඅනෙකප්පකාරගුණවිසෙසානුස්සරණවසෙන විවිධෙන, විසෙසෙන වා පසන්නෙන මනසා සද්ධිං කායවාචාහි කරණභූතාහි අභිවන්දියාති අත්ථො, තීහි ද්වාරෙහි නමස්සිත්වාති වුත්තං හොති. තිවිධා චායං වන්දනා කායවචීමනොවන්දනානං වසෙන. තත්ථ බුද්ධාදිගුණාරම්මණා කාමාවචරකුසලකිරියානං අඤ්ඤතරචෙතනා කායවචීවිඤ්ඤත්තියො සමුට්ඨාපෙත්වා කායවචීද්වාරවසෙන උප්පන්නා කායවචීවන්දනාති වුච්චති, උභයවිඤ්ඤත්තියො පන අසමුට්ඨාපෙත්වා මනොද්වාරවසෙන උප්පන්නා මනොවන්දනාති. ඉමස්ස පදස්ස ‘‘වණ්ණනං වණ්ණයිස්සාමී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

එවං රතනත්තයස්ස පණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො නිස්සයභූතානං අට්ඨකථාචරියානඤ්ච පණාමං දස්සෙන්තො ‘‘ථෙරවංසප්පදීපාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කතඤ්ජලී පුබ්බාචරියසීහානං නමො කත්වාති සම්බන්ධො. කතො අඤ්ජලි කරපුටො එතෙනාති කතඤ්ජලී. ඡන්දානුරක්ඛණත්ථඤ්හෙත්ථ දීඝො ¶ , කතඤ්ජලී හුත්වාති වුත්තං හොති. පුබ්බාචරියා පොරාණට්ඨකථාකාරා තම්බපණ්ණියා මහාථෙරා, තෙ එව පරිස්සයසහනතො, පටිපක්ඛභූතකිලෙසහනනතො, පරවාදිමිගෙහි අපධංසනීයතො ච සීහසදිසත්තා සීහාති පුබ්බාචරියසීහා, තෙසං පුබ්බාචරියසීහානං. කීදිසා තෙ පුබ්බාචරියසීහා, යෙසං තයා නමො කරීයතීති ආහ ‘‘ථෙරවංසප්පදීපාන’’න්තිආදි. තත්ථ ථෙරවංසප්පදීපානන්ති ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතාති ථෙරා, මහාකස්සපාදයො, තෙසං වංසො අන්වයොති ථෙරවංසො. එතෙන භින්නලද්ධිකානං සත්තරසභෙදානං මහාසඞ්ඝිකාදීනං වංසං පටික්ඛිපති, ථෙරවංසපරියාපන්නා හුත්වා පන ආගමාධිගමසම්පන්නත්තා පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන තස්ස ථෙරවංසස්ස දීපනතො ථෙරවංසප්පදීපා, පුබ්බාචරියසීහා, තෙසං ථෙරවංසප්පදීපානං. අසංහීරත්තා ථිරානං. විනයක්කමෙති ආරම්භානුරූපවචනමෙතං, තෙ පන සුත්තාභිධම්මෙසුපි ථිරා එව.

එවං අට්ඨකථාචරියානම්පි පණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි සංවණ්ණෙතබ්බධම්මවිසෙසස්ස අභිධානානිසංසං, දෙසකසම්පත්තියො ච දස්සෙන්තො ‘‘පාමොක්ඛ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මහෙසිනා යං පාතිමොක්ඛං පකාසිතන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ මහෙසිනාති මහන්තෙ සීලාදිකෙ පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධෙ එසී ¶ ගවෙසීති මහෙසි. මහන්තෙහි එසිතොති වා පුථුජ්ජනසෙඛාසෙඛඉසීහි විසිට්ඨත්තා මහන්තො ඉසීති වා මහෙසි, සම්මාසම්බුද්ධො, තෙන මහෙසිනා. පාතිමොක්ඛන්ති සත්තාපත්තික්ඛන්ධසංවරභූතං සික්ඛාපදසීලං, තද්දීපනතො උභතොවිභඞ්ගසුත්තසඞ්ඛාතං ගන්ථපාතිමොක්ඛමෙව වා. කිම්භූතන්ති ආහ ‘‘පාමොක්ඛ’’න්තිආදි. පමුඛෙ සාධූති පමොක්ඛං, පමොක්ඛමෙව පාමොක්ඛං, වජ්ජපටිපක්ඛත්තා අනවජ්ජානං සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතානං පරිත්තමහග්ගතලොකුත්තරානං කුසලානං ධම්මානං ආදි පතිට්ඨාභූතන්ති අත්ථො. ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 2.1.9) හි වුත්තං. මුඛමිවාති මුඛං, ද්වාරං. යථා හි සත්තානං ඛජ්ජභොජ්ජලෙය්යපෙය්යවසෙන චතුබ්බිධොපි ආහාරො මුඛෙන පවිසිත්වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චාතුභූමකකුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මුඛමිවාති මුඛ’’න්ති. අථ වා මුඛං ද්වාරං මොක්ඛප්පවෙසාය නිබ්බානසච්ඡිකිරියායාති අත්ථො. වුත්තඤ්හි –

‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ¶ ඛො, ආනන්ද, කුසලානි සීලානී’’ති (අ. නි. 11.1).

තථා –

‘‘අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථාය, පාමොජ්ජං පීතත්ථාය, පීති පස්සද්ධත්ථාය, පස්සද්ධි සුඛත්ථාය, සුඛං සමාධත්ථාය, සමාධි යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය, යථාභූතඤාණදස්සනං නිබ්බිදත්ථාය, නිබ්බිදා විරාගත්ථාය, විරාගො විමුත්තත්ථාය, විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනත්ථාය, විමුත්තිඤාණදස්සනං අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථායා’’ති (පරි. 366) ච.

එවං සංවණ්ණෙතබ්බධම්මස්ස අභිධානාදිං දස්සෙත්වා ඉදානි සංවණ්ණනාය නිමිත්තං දස්සෙතුං ‘‘සූරතෙනා’’තිආදිනා චතුත්ථගාථමාහ. තත්ථ සූරතෙනාති සොභනෙ රතොති සූරතො උ-කාරස්ස දීඝං කත්වා, තෙන සූරතෙන, සොභනෙ කායිකවාචසිකකම්මෙ රතෙනාති අත්ථො, විනීතෙනාති වුත්තං හොති. නිවාතෙනාති නීචවුත්තිනා. සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනාති සුචිභූතා කිලෙසසල්ලිඛනසමත්ථා වුත්ති පටිපත්ති එතස්සාති සුචිසල්ලෙඛවුත්ති, තෙන සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනා, පරිසුද්ධාය අප්පිච්ඡවුත්තියා සමන්නාගතෙනාති අත්ථො. විනයාචාරයුත්තෙනාති වාරිත්තචාරිත්තසීලසම්පන්නෙන. අථ වා විනයොති චෙත්ථ පාතිමොක්ඛසංවරාදිභෙදො සංවරවිනයො. ආචාරොති ආචාරගොචරනිද්දෙසෙ ආගතසමණසාරුප්පාචාරො ¶ . සොණත්ථෙරෙනාති එත්ථ සොණොති තස්ස නාමං. ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරො. යාචිතොති අභියාචිතො. ථෙරො හි පාතිමොක්ඛස්ස ගම්භීරතාය දුරවගාහතං, ආචරියස්ස ච තංසංවණ්ණනාය සාමත්ථියං ඤත්වා ‘‘පාතිමොක්ඛස්ස තයා අත්ථසංවණ්ණනා කාතබ්බා. එවඤ්හි සාසනස්ස සුචිරට්ඨිතිකතා හොතී’’ති සානිසංසගාරවෙන යාචනං අකාසි. තදස්ස යාචනං අත්තනො සංවණ්ණනාය නිදානභූතං දස්සෙන්තො ‘‘යාචිතො’’ති ආහ.

එත්ථ ච ‘‘සූරතෙනා’’ති ඉමිනාස්ස සොරච්චං වුච්චති. ‘‘නිවාතෙනා’’ති ඉමිනා නීචමනතා නිවාතවුත්තිතා, යාය නිවාතවුත්තිතාය සමන්නාගතො පුග්ගලො නිහතමානො, නිහතදප්පො, පාදපුඤ්ඡනචොළකසමො, භින්නවිසාණූසභසමො, උද්ධටදාඨසප්පසමො ච හුත්වා සණ්හො සඛිලො සුඛසම්භාසො ¶ හොති. ‘‘සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනා’’ති ඉමිනා ඉන්ද්රියසංවරපච්චයසන්නිස්සිතආජීවපාරිසුද්ධිසීලං. ‘‘විනයාචාරයුත්තෙනා’’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවමනෙකගුණෙහි තස්ස අභිත්ථවනං යථාවුත්තගුණසමන්නාගතස්ස සබ්රහ්මචාරිනො අජ්ඣෙසනං න සක්කා පටිබාහිතුන්ති පරමගම්භීරස්සාපි පාතිමොක්ඛස්ස අත්ථසංවණ්ණනායං පවත්තාති දස්සනත්ථං. කිඤ්ච – තාදිසස්ස අජ්ඣෙසනං නිස්සාය කරියමානා අත්ථසංවණ්ණනා තස්ස අජ්ඣෙසනාධිපච්චෙන, මමඤ්ච උස්සාහසම්පත්තියා න චිරෙන පරියොසානං ගච්ඡතීති කතන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං සංවණ්ණනාය නිමිත්තං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්සවනෙ සොතුජනස්සාදරං ජනෙතුං තප්පයොජනකරණප්පකාරනිස්සයාභිධානාදිං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිගාථාද්වයමාහ. තත්ථ තත්ථාති ‘‘යං මහෙසිනා පාතිමොක්ඛං පකාසිත’’න්ති වුත්තං, තස්මිං පාතිමොක්ඛෙ. සඤ්ජාතකඞ්ඛානන්ති පදපදත්ථවිනිච්ඡයවසෙන සඤ්ජාතකඞ්ඛානං, සමුප්පන්නසංසයානන්ති අත්ථො. කඞ්ඛාවිතරණත්ථායාති යථාවුත්තසංසයස්ස අතික්කමනත්ථාය. තස්සාති පාතිමොක්ඛස්ස. වණ්ණීයති අත්ථො කථීයති එතායාති වණ්ණනා, අට්ඨකථා, තං වණ්ණනං. ඉමස්ස ච ‘‘වණ්ණයිස්සාමී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කිංභූතන්ති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණවිනිච්ඡය’’න්තිආදි. පරිපුණ්ණවිනිච්ඡයන්ති ඛන්ධකපරිවාරපදභාජනාදිවසෙන අසාධාරණවිනිච්ඡයස්ස ච නිදානාදිවසෙන සත්තරසප්පභෙදස්ස ච සබ්බසික්ඛාපදසාධාරණවිනිච්ඡයස්ස පකාසනතො සම්පුණ්ණවිනිච්ඡයං.

මහාවිහාරවාසීනන්ති මහාමෙඝවනුය්යානභූමිභාගෙ පතිට්ඨිතො විහාරො මහාවිහාරො, යො සත්ථුනො මහාබොධිනා විභූසිතො, තත්ථ වසන්ති සීලෙනාති මහාවිහාරවාසිනො, තෙසං මහාවිහාරවාසීනං ¶ . වාචනාමග්ගනිස්සිතන්ති කථාමග්ගනිස්සිතං, අට්ඨකථානිස්සිතන්ති අත්ථො, මහාවිහාරවාසීනං සීහළට්ඨකථානයං ඉධ නිස්සායාති වුත්තං හොති. වණ්ණයිස්සාමීති පවත්තයිස්සාමි. නාමෙනාති අත්තනො ගුණනාමෙන. කඞ්ඛාවිතරන්ති එතායාති කඞ්ඛාවිතරණී, තං කඞ්ඛාවිතරණිං. සුභන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නත්තා සුන්දරං, සද්දලක්ඛණසුභතො, විනිච්ඡයසුභතො, විඤ්ඤෙය්යසුභතො ච සුභං පරිසුද්ධං. එත්ථ ච ‘‘කඞ්ඛාවිතරණත්ථායා’’ති ඉමිනා පයොජනං දස්සෙති, පුරිපුණ්ණවිනිච්ඡය’’න්ති ඉමිනා ¶ සංවණ්ණනාප්පකාරං, ‘‘මහාවිහාරවාසීනං වාචනාමග්ගනිස්සිත’’න්ති ඉමිනා සංවණ්ණනාය නිස්සයවිසුද්ධිං නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරදොසවිවජ්ජනතො, ‘‘වණ්ණයිස්සාමී’’ති ඉමිනා අත්තනො අජ්ඣාසයං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘වත්තයිස්සාමී’’තිපි පාඨො.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිදානවණ්ණනා

එවං රතනත්තයපණාමාදිසහිතං සඤ්ඤාදිකං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘පාතිමොක්ඛස්ස වණ්ණනං වණ්ණයිස්සාමී’’ති වුත්තත්තා පාතිමොක්ඛං තාව වචනත්ථතො, සරූපභෙදතො, ගන්ථභෙදතො, උද්දෙසවිභාගතො, උද්දෙසපරිච්ඡෙදතො ච වවත්ථපෙත්වා තදුද්දෙසක්කමෙනායං වණ්ණනා භවිස්සතීති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ පාතිමොක්ඛ’’න්තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ තත්ථාති තස්මිං ගාථාපදෙ. පඅතිමොක්ඛන්ති පකාරතො අතිවිය සීලෙසු මුඛභූතං. අතිපමොක්ඛන්ති තමෙව පදං උපසග්ගබ්යත්තයෙන වදති. අථ වා ප අති මොක්ඛන්ති පදච්ඡෙදො, තස්ස උපසග්ගබ්යත්තයෙනත්ථමාහ ‘‘අතිපමොක්ඛ’’න්ති. එවං පභෙදතො පදවණ්ණනං කත්වා සද්දත්ථතො වදති ‘‘අතිසෙට්ඨං අතිඋත්තමන්ති අත්ථො’’ති. එත්ථ ච සීලපාතිමොක්ඛං සබ්බගුණානං මූලභාවතො සෙට්ඨං, ගන්ථපාතිමොක්ඛං පන සෙට්ඨගුණසහචරණතො සෙට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. උත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉතීති එවං. ඉමිනා යථාවුත්තවචනත්ථං නිදස්සෙති. නිදස්සනත්ථො හි අයං ඉති-සද්දො ‘‘සබ්බමත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, සබ්බං නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) විය. ඉමිනාති ආසන්නපච්චක්ඛවචනං ඉති-සද්දෙන අනන්තරනිදස්සිතස්ස, පටිග්ගාහකෙහි ච සොතවිඤ්ඤාණාදිවීථියා ¶ පටිපන්නස්ස වචනත්ථස්ස වචනතො. අථ වා ඉමිනාති ආසන්නපච්චක්ඛභාවකරණවචනං යථාවුත්තස්ස වචනත්ථස්ස අභිමුඛීකරණතො. වචනත්ථෙනාති ‘‘අතිසෙට්ඨ’’න්ති සද්දත්ථෙන. එකවිධම්පීති එකකොට්ඨාසම්පි. සීලගන්ථභෙදතො දුවිධං හොතීති පුන සීලගන්ථසඞ්ඛාතෙන පභෙදෙන දුවිධං හොති, සීලපාතිමොක්ඛං, ගන්ථපාතිමොක්ඛඤ්චාති දුවිධං හොතීති අත්ථො.

ඉදානි ¶ තදුභයස්සාපි සුත්තෙ ආගතභාවං දස්සෙතුං ‘‘තථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පාති රක්ඛතීති පාති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහීති පාතිමොක්ඛං, සංවරණං සංවරො, කායවාචාහි අවීතික්කමො, පාතිමොක්ඛමෙව සංවරො පාතිමොක්ඛසංවරො, පාතිමොක්ඛසංවරෙන සංවුතො සමන්නාගතො පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො. විහරතීති වත්තති.

ආදිමෙතන්ති එතං සික්ඛාපදසීලං පුබ්බුප්පත්තිඅත්ථෙන ආදි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තස්මාතිහ ත්වං, උත්තිය, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං, දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.382).

යථා හි නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං නගරට්ඨානං සොධෙති, තතො අපරභාගෙ වීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකාදිපරිච්ඡෙදෙන විභජිත්වා නගරං මාපෙති, යථා වා පන රජකො පඨමං තීහි ඛාරෙහි වත්ථං ධොවිත්වා පරිසුද්ධෙ වත්ථෙ යදිච්ඡකං රඞ්ගජාතං උපනෙති, යථා වා පන ඡෙකො චිත්තකාරො රූපං ලිඛිතුකාමො ආදිතොව භිත්තිපරිකම්මං කරොති, තතො අපරභාගෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති, එවමෙව යොගාවචරො ආදිතොව සීලං විසොධෙත්වා අපරභාගෙ සමථවිපස්සනාදයො ධම්මෙ සච්ඡිකරොති. තස්මා සීලං ‘‘ආදී’’ති වුත්තං. ‘‘මුඛමෙත’’න්තිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. ආදිසද්දෙන ‘‘පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො’’තිආදිපාළිං (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 185) සඞ්ගණ්හාති.

සීලන්ති චාරිත්තවාරිත්තවසෙන දුවිධං විනයපිටකපරියාපන්නං සික්ඛාපදසීලං, ධම්මතො පන සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස, වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනාදයො ධම්මා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘කිං සීලන්ති චෙතනා සීලං චෙතසිකං සීලං සංවරො සීලං අවීතික්කමො සීල’’න්ති (පටි. ම. 1.39) ‘‘උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානී’’ති භික්ඛුභික්ඛුනීපාතිමොක්ඛවසෙන උභයානි පාතිමොක්ඛානි, ද්වෙ මාතිකාති අත්ථො. අස්සාති භික්ඛුනොවාදකස්ස ¶ . විත්ථාරෙනාති උභතොවිභඞ්ගෙන සද්ධිං. ස්වාගතානීති සුට්ඨු ආගතානි. ආදිසද්දෙන ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’තිආදිපාළිං (මහාව. 134) සඞ්ගණ්හාති. තත්ථාති තෙසු සීලගන්ථපාතිමොක්ඛෙසු. යොති ¶ අනියමනිද්දෙසො, යො කොචි පුග්ගලො. නන්ති විනයපරියාපන්නසීලං. රක්ඛතීති සමාදියිත්වා අවිකොපෙන්තො පාලෙති. තං ‘‘පාතී’’ති ලද්ධනාමං පාතිමොක්ඛසීලෙ ඨිතං. මොචෙතීති සහකාරිකාරණභාවතො මොක්ඛෙති. අපායෙ ජාතං ආපායිකං, දුක්ඛං, තං ආදි යෙසං තානි ආපායිකාදීනි. ආදිසද්දෙන තදඤ්ඤං සබ්බං සංසාරදුක්ඛං සඞ්ගණ්හාති. අත්තානුවාදාදීහීති අත්තානං අනුවාදො අත්තානුවාදො, සො ආදි යෙසං තානි අත්තානුවාදාදීනි, තෙහි අත්තානුවාදාදීහි. ආදිසද්දෙන පරානුවාදදණ්ඩදුග්ගතිභයානි සඞ්ගණ්හාති. තස්ස පාතිමොක්ඛස්ස ජොතකත්තාති තස්ස සීලපාතිමොක්ඛස්ස දීපනත්තා. ආදිම්හි පන වුත්තො වචනත්ථොති ‘‘අතිසෙට්ඨ’’න්තිආදිනා ආදිම්හි වුත්තො වචනත්ථො. උභින්නම්පි සාධාරණො හොති සීලපාතිමොක්ඛං සබ්බගුණානං මූලභාවතො සෙට්ඨං, ගන්ථපාතිමොක්ඛං සෙට්ඨගුණසහචරණතො සෙට්ඨන්ති.

තත්ථාති තෙසු සීලපාතිමොක්ඛගන්ථපාතිමොක්ඛෙසු. ‘‘අයං වණ්ණනා’’ති වක්ඛමානවණ්ණනමාහ. ගන්ථපාතිමොක්ඛස්ස තාව යුජ්ජතු, කථං සීලපාතිමොක්ඛස්ස යුජ්ජතීති ආහ ‘‘ගන්ථෙ හී’’තිආදි. හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. තස්සාති ගන්ථස්ස. අත්ථොති සීලං. වණ්ණිතොව හොතීති ගන්ථවණ්ණනාමුඛෙන අත්ථස්සෙව වණ්ණනතො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා ගන්ථෙ වණ්ණිතෙ තදවිනාභාවතො තස්සත්ථො වණ්ණිතො හොති, තස්මා සීලපාතිමොක්ඛස්සපි යුජ්ජතීති.

එවං සරූපභෙදතො වවත්ථපෙත්වා ඉදානි ගන්ථභෙදතො වවත්ථපෙතුං ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථාති තෙසු භික්ඛුපාතිමොක්ඛභික්ඛුනීපාතිමොක්ඛෙසු ද්වීසු. උද්දෙසා පරිච්ඡිජ්ජන්ති යෙහි වක්ඛමානවචනප්පබන්ධෙහි, තෙ උද්දෙසපරිච්ඡෙදා, තෙහි. වවත්ථිතන්ති අසඞ්කරතො ඨිතං.

එවං ගන්ථභෙදතො වවත්ථපෙත්වා ඉදානි උද්දෙසවිභාගතො වවත්ථපෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. උද්දිසීයති සරූපෙන කථීයති එත්ථ, එතෙනාති වා උද්දෙසො, නිදානස්ස උද්දෙසොති නිදානුද්දෙසො. එවං සෙසෙසුපි. විත්ථාරොව උද්දෙසො විත්ථාරුද්දෙසො.

ඉදානි නිදානුද්දෙසාදීනං පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං ‘‘තත්ථ නිදානුද්දෙසො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු උද්දෙසෙසු. නිදානුද්දෙසො උද්දිට්ඨො ¶ හොතීති සම්බන්ධො. යං පනෙත්ථ නිදානුද්දෙසපරිච්ඡෙදං දස්සෙන්තෙන ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති ¶ ඉධාගතනිදානපාළිං දස්සෙත්වා තදනන්තරං උද්දෙසකාලෙ වත්තබ්බස්සාපි ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්ති ඉමස්ස පාඨස්ස යොජනං අකත්වා ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිනා අනුසාවනාදිකමෙව යොජෙත්වා දස්සිතං, තං පන අපරිපුණ්ණනිදානපාළිදස්සනපුබ්බකනිදානුද්දෙසපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං, ඛුද්දකපෙය්යාලවසෙන වා පාකටත්තා තස්ස අයොජනං කතන්ති වෙදිතබ්බං, උද්දෙසකාලෙ පන යොජෙත්වාව වත්තබ්බං. වක්ඛති හි ‘‘තං පනෙතං පාරාජිකාදීනං අවසානෙ දිස්සති, න නිදානාවසානෙ. කිඤ්චාපි න දිස්සති, අථ ඛො උද්දෙසකාලෙ ‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’ති වත්වා ‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං, තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’තිආදිනා නයෙන වත්තබ්බමෙවා’’තිආදි. අවසෙසෙ සුතෙන සාවිතෙති අවසිට්ඨං පාරාජිකුද්දෙසාදිචතුක්කං ‘‘සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහි චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා…පෙ… අවිවදමානෙහි සික්ඛිතබ්බ’’න්ති එවං සුතවසෙන සාවිතෙ.

එතෙනෙව නයෙන සෙසා තයො පාතිමොක්ඛුද්දෙසපරිච්ඡෙදා වෙදිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘පාරාජිකුද්දෙසාදීන’’න්තිආදිමාහ. පාරාජිකුද්දෙසාදීනං පරිච්ඡෙදා යොජෙතබ්බාති සම්බන්ධො. නිදානස්ස ආදිතො පට්ඨාය පාරාජිකාදීනි ඔසාපෙත්වාති නිදානං, පාරාජිකඤ්ච, තදුභයං සඞ්ඝාදිසෙසඤ්ච, තංතිකං අනියතඤ්චාති එවං යථාක්කමං උද්දිසිත්වා පාරාජිකාදීනි පරියොසාපෙත්වා. යොජෙතබ්බාති ‘‘අවසෙසෙ සුතෙන සාවිතෙ උද්දිට්ඨො හොති පාරාජිකුද්දෙසො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බා. අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බන්ති වචනතොති උපොසථක්ඛන්ධකෙ –

‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛුද්දෙසා නිදානං උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං පඨමො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. නිදානං උද්දිසිත්වා චත්තාරි පාරාජිකානි උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං දුතියො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො’’තිආදීසු (මහාව. 150) –

එවං වුත්තත්තා. යස්මිං විප්පකතෙති යස්මිං උද්දෙසෙ අපරියොසිතෙ. අන්තරායො උප්පජ්ජතීති දසසු අන්තරායෙසු යො කොචි අන්තරායො උප්පජ්ජති ¶ . දස අන්තරායා නාම – රාජන්තරායො, චොරන්තරායො, අග්යන්තරායො, උදකන්තරායො, මනුස්සන්තරායො, අමනුස්සන්තරායො, වාළන්තරායො, සරීසපන්තරායො, ජීවිතන්තරායො, බ්රහ්මචරියන්තරායොති. තත්ථ සචෙ භික්ඛූසු ‘‘උපොසථං කරිස්සාමා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 150) නිසින්නෙසු රාජා ආගච්ඡති, අයං රාජන්තරායො. චොරා ආගච්ඡන්ති, අයං චොරන්තරායො. දවදාහො වා ආගච්ඡති, ආවාසෙ වා අග්ගි උට්ඨහති, අයං ¶ අග්යන්තරායො. මෙඝො වා උට්ඨහති, ඔඝො වා ආගච්ඡති, අයං උදකන්තරායො. බහූ මනුස්සා ආගච්ඡන්ති, අයං මනුස්සන්තරායො. භික්ඛුං යක්ඛො ගණ්හාති, අයං අමනුස්සන්තරායො. බ්යග්ඝාදයො චණ්ඩමිගා ආගච්ඡන්ති, අයං වාළන්තරායො. භික්ඛුං සප්පාදයො ඩංසන්ති, අයං සරීසපන්තරායො. භික්ඛු ගිලානො වා හොති, කාලං වා කරොති, වෙරිනො වා තං මාරෙතුකාමා ගණ්හන්ති, අයං ජීවිතන්තරායො. මනුස්සා එකං වා බහූ වා භික්ඛූ බ්රහ්මචරියා චාවෙතුකාමා ගණ්හන්ති, අයං බ්රහ්මචරියන්තරායො. ඉති යං වුත්තං ‘‘අන්තරායො උප්පජ්ජතීති දසසු අන්තරායෙසු යො කොචි අන්තරායො උප්පජ්ජතී’’ති, තස්සත්ථො පකාසිතො හොතීති.

තෙන සද්ධින්ති විප්පකතුද්දෙසෙන සද්ධිං. අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං උද්දිට්ඨඋද්දෙසාපෙක්ඛත්තා අවසෙසවචනස්ස. යථාහ ‘‘නිදානං උද්දිසිත්වා’’තිආදි (මහාව. 150). තෙනාහ ‘‘නිදානුද්දෙසෙ පනා’’තිආදි. සුතෙන සාවෙතබ්බං නාම නත්ථි උපොසථස්ස අන්තරායොව හොතීති අධිප්පායො. අනියතුද්දෙසො පරිහායතීති භික්ඛුනීනං අනියතසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අභාවතො. තදභාවො ච ‘‘ඉදමෙව ලක්ඛණං තත්ථාපි අනුගත’’න්ති කත්වාති වෙදිතබ්බං. සෙසන්ති අවසෙසුද්දෙසපරිච්ඡෙදදස්සනං. එතෙසං ද්වින්නං පාතිමොක්ඛානන්ති සම්බන්ධො. තාවාති පඨමං. ඉදන්ති ඉදානි වත්තබ්බං බුද්ධියං විපරිවත්තමානං සාමඤ්ඤෙන දස්සෙති, ඉදං අක්ඛරපදනියමිතගන්ථිතං වචනං වුච්චති කථීයතීති අත්ථො. කිං තන්ති ආහ, ‘‘සුණාතු මෙතිආදීන’’න්තිආදි.

තත්ථ සුණාතු මෙතිආදීනන්ති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො අජ්ජුපොසථො’’තිආදීනං භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ ආගතානං සුත්තපදානං. අත්ථනිච්ඡයන්ති ¶ අභිධෙය්යත්ථස්ස චෙව අධිප්පායත්ථස්ස ච නිච්ඡයනං, වවත්ථාපනන්ති අත්ථො. ඉමාය හි අට්ඨකථාය තෙසං අභිධෙය්යත්ථො චෙව අධිප්පායත්ථො ච අනෙකධා වවත්ථාපීයති. අථ වා නිච්ඡින්නොති නිච්ඡයො. ගණ්ඨිට්ඨානෙසු ඛීලමද්දනාකාරෙන පවත්තා විමතිච්ඡෙදකථා, අත්ථො ච නිච්ඡයො ච අත්ථනිච්ඡයො, තං අත්ථනිච්ඡයං, මයා වුච්චමානං අත්ථඤ්ච විනිච්ඡයඤ්චාති වුත්තං හොති. සීලසම්පන්නාති සමන්තතො පන්නං පත්තං පුණ්ණන්ති සම්පන්නං, සීලං සම්පන්නමෙතෙසන්ති සීලසම්පන්නා, පරිපුණ්ණසීලාති අත්ථො. අථ වා සම්මදෙව පන්නා ගතා උපාගතාති සම්පන්නා, සීලෙන සම්පන්නා සීලසම්පන්නා, පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතාති අත්ථො. අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා තිස්සොපි සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා, තං කාමෙන්තීති සික්ඛාකාමා. සුණන්තු මෙති තෙ සබ්බෙපි භික්ඛවො මම සන්තිකා නිසාමෙන්තු. ඉමිනා අත්තනො සංවණ්ණනාය සක්කච්චං සවනෙ නියොජෙති. සක්කච්චසවනපටිබද්ධා හි සබ්බාපි සාසනසම්පත්තීති. එත්ථ ච සීලසම්පන්නානං සික්ඛාකාමානංයෙව භික්ඛූනං ගහණං තදඤ්ඤෙසං ¶ ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය අභාජනභාවතො. න හි තෙ විනයං සොතබ්බං, පටිපජ්ජිතබ්බඤ්ච මඤ්ඤිස්සන්ති.

එත්ථාති එතස්මිං ගාථාපදෙ, එතෙසං වා ගාථාය සඞ්ගහිතානං ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදීනං පදානමන්තරෙ. සවනෙ ආණත්තිවචනං සවනාණත්තිවචනං. කිඤ්චාපි සවනාණත්තිවචනං, තථාපි පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන එවං වත්තබ්බන්ති භගවතා වුත්තත්තා භගවතො ආණත්ති, න උද්දෙසකස්සාති නවකතරෙනාපි ඉදං වත්තුං වට්ටති සඞ්ඝගාරවෙන, සඞ්ඝබහුමානෙන ච සහිතත්තා සගාරවසප්පතිස්සවචනං. සඞ්ඝො හි සුප්පටිපන්නතාදිගුණවිසෙසයුත්තත්තා උත්තමං ගාරවප්පතිස්සවට්ඨානං. ඉදඤ්ච සබ්බං කෙන කත්ථ කදා වුත්තන්ති ආහ ‘‘සබ්බමෙව චෙත’’න්තිආදි. පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානන්තෙනාති –

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං, එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, උද්දිසිතබ්බං, බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො ‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’’ති (මහාව. 133-134) –

එවමාදිනා ¶ අනුජානන්තෙන. රාජගහෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි මන්ධාතුමහාගොවින්දාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ‘‘රාජගහ’’න්ති වුච්චති. තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ, චක්කවත්තිකාලෙ ච නගරං හොති, සෙසකාලෙ සුඤ්ඤං හොති යක්ඛපරිග්ගහිතං, තෙසං වසනට්ඨානං හුත්වා තිට්ඨති. තස්මාති යස්මා ඉදං පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වත්තබ්බවචනං, තස්මා. කිං තෙ උභොපි පාතිමොක්ඛං උද්දිසන්ති, යෙනෙවං වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘සඞ්ඝත්ථෙරො වා හී’’තිආදි. ථෙරාධිකන්ති ථෙරාධීනං, ථෙරායත්තං භවිතුන්ති අත්ථො. ‘‘ථෙරාධෙය්ය’’න්ති වා පාඨො, සොයෙවත්ථො. තත්ථාති තිස්සං පරිසායං. බ්යත්තොති පඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො, පගුණමාතිකොති අත්ථො. පටිබලොති වත්තුං සමත්ථො, අභීතොති වුත්තං හොති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි දහරස්සාපි බ්යත්තස්ස පාතිමොක්ඛො අනුඤ්ඤාතො, අථ ඛො එත්ථායං අධිප්පායො – සචෙ ථෙරස්ස පඤ්ච වා චත්තාරො වා තයො වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසා නාගච්ඡන්ති, ද්වෙ පන අක්ඛණ්ඩා සුවිසදා වාචුග්ගතා හොන්ති, ථෙරායත්තොව පාතිමොක්ඛො. සචෙ පන එත්තකම්පි විසදං කාතුං න සක්කොති, බ්යත්තස්ස භික්ඛුනො ආයත්තොති.

ඉදානි ‘‘සඞ්ඝො’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා ඉධාධිප්පෙතසඞ්ඝං විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඝොති ඉමිනා පන පදෙනා’’තිආදිමාහ කිඤ්චාපීති අනුග්ගහත්ථෙ නිපාතො, තස්ස යදි නාමාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. දක්ඛන්ති එතාය සත්තා යථාධිප්පෙතාහි සම්පත්තීහි වඩ්ඪන්තීති දක්ඛිණා, පරලොකං සද්දහිත්වා ¶ දාතබ්බං දානං, තං දක්ඛිණං අරහති, දක්ඛිණාය වා හිතො, යස්මා නං මහප්ඵලකාරිතාය විසොධෙතීති දක්ඛිණෙය්යො, දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙන සංහතොති සඞ්ඝො, දක්ඛිණෙය්යො ච සො සඞ්ඝො චාති දක්ඛිණෙය්යසඞ්ඝො. සම්මුතියා චතුවග්ගාදිවිනයපඤ්ඤත්තියා සිද්ධො සඞ්ඝො සම්මුතිසඞ්ඝො. අවිසෙසෙනාති ‘‘අරියා’’ති වා ‘‘පුථුජ්ජනා’’ති වා අවිසෙසෙත්වා සාමඤ්ඤෙන. සොති සම්මුතිසඞ්ඝො. ඉධාති ඉමිස්සං උපොසථඤත්තියං. අධිප්පෙතො උපොසථඤත්තියා අවිසෙසත්තා. නනු ච සොපි පඤ්චවිධො හොති, තත්ථ කතමො ඉධාධිප්පෙතොති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘සො පනෙසා’’තිආදි. කම්මවසෙනාති විනයකම්මවසෙන. පඤ්ච විධා පකාරා අස්ස සම්මුතිසඞ්ඝස්සාති පඤ්චවිධො. තථා හි විධයුත්තගතප්පකාරසද්දෙ සමානත්ථෙ වණ්ණයන්ති. චතුන්නං ¶ වග්ගො සමූහොති චතුවග්ගො, චතුපරිමාණයුත්තො වා වග්ගො චතුවග්ගො. එවං පඤ්චවග්ගාදි.

ඉදානි යෙසං කම්මානං වසෙනායං පඤ්චවිධො හොති, තං විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති පඤ්චවිධෙ සඞ්ඝෙ. මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු උපසම්පදකම්මස්ස දසවග්ගකරණීයත්තා වුත්තං ‘‘ඨපෙත්වා…පෙ… උපසම්පදඤ්චා’’ති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘න කිඤ්චි සඞ්ඝකම්මං කාතුං න වට්ටතී’’ති ඉමමත්ථං අතිදිසති. යදි එවං කිමත්ථං අතිරෙකවීසතිවග්ගො වුත්තොති ආහ ‘‘සො පනා’’තිආදි. අතිරෙකතරෙනාති චතුවග්ගාදිකරණීයං පඤ්චවග්ගාදිනා අතිරෙකතරෙන, දසවග්ගකරණීයඤ්ච එකාදසවග්ගාදිනා අතිරෙකතරෙන. දස්සනත්ථන්ති ඤාපනත්ථං. ඉදමෙව චානෙන කත්තබ්බං කම්මන්ති ‘‘කම්මවසෙන පඤ්චවිධො’’ති වුත්තං. කම්මස්සානියමෙ කථමෙතං යුජ්ජෙය්යාති ඊදිසී චොදනා අනවකාසාති දට්ඨබ්බං. ඉමස්මිං පනත්ථෙති උපොසථෙ.

උපොසථසද්දො පනායං පාතිමොක්ඛුද්දෙසසීලඋපවාසපඤ්ඤත්තිදිවසෙසු වත්තති. තථා හෙස ‘‘ආයාමාවුසො කප්පින, උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.150; ම. නි. අට්ඨ. 3.85) තිමොක්ඛුද්දෙසෙ ආගතො, ‘‘එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො, විසාඛෙ, උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.43) සීලෙ, ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගු, සුද්ධස්සුපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසෙ, ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246) පඤ්ඤත්තියං, ‘‘න, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකා ආවාසා’’තිආදීසු (මහාව. 181) දිවසෙ, ඉධාපි දිවසෙයෙව වත්තමානො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අජ්ජ උපොසථදිවසො’’තිආදි. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො. උපවසන්තීති සීලෙන වා සබ්බසො ආහාරස්ස අභුඤ්ජනසඞ්ඛාතෙන අනසනෙන වා ඛීරපානමධුපානාදිමත්තෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො.

සබ්බෙසම්පි ¶ වාක්යානං එව-කාරත්ථසහිතත්තා ‘‘උපොසථො’’ති එතස්ස ‘‘උපොසථො එවා’’ති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘එතෙන අනුපොසථදිවසං පටික්ඛිපතී’’ති. ඉමිනා අවධාරණෙන නිරාකතං දස්සෙති, අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතීති ‘‘උපොසථො’’ති එතස්ස ‘‘අනුපොසථො න හොතී’’ති අයමත්ථොති වුත්තං ‘‘එතෙන අනුපොසථදිවසං පටික්ඛිපතී’’ති. ‘‘එස නයො පන්නරසො’’ති ඉමිනා අඤ්ඤං උපොසථදිවසං ¶ පටික්ඛිපතීති එත්ථාපි. එතෙනාති ‘‘උපොසථො’’ති එතෙන සද්දෙන. පඤ්චදසන්නං තිථීනං පූරණවසෙන පන්නරසො. පන්නරසොති ඉමිනා අඤ්ඤං උපොසථදිවසං පටික්ඛිපතී’’ති සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘දිවසවසෙන හී’’තිආදිමාහ. චතුද්දසියං නියුත්තො චාතුද්දසිකො. එවං පන්නරසිකො. සාමග්ගිඋපොසථො නාම සඞ්ඝසාමග්ගිකතදිවසෙ කාතබ්බඋපොසථො. හෙමන්තගිම්හවස්සානානං තිණ්ණං උතූනන්ති එත්ථ හෙමන්තඋතු නාම අපරකත්තිකස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය ඵග්ගුනපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා, ගිම්හඋතු නාම ඵග්ගුනස්ස කාලපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය ආසාළ්හපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා, වස්සානඋතු නාම ආසාළ්හස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය අපරකත්තිකපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා. තතියසත්තමපක්ඛෙසු ද්වෙ ද්වෙ කත්වා ඡ චාතුද්දසිකාති හෙමන්තස්ස උතුනො තතියෙ ච සත්තමෙ ච පක්ඛෙ ද්වෙ චාතුද්දසිකා, එවමිතරෙසං උතූනන්ති ඡ චාතුද්දසිකා. සෙසා පන්නරසිකාති සෙසා අට්ඨාරස පන්නරසිකා. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘කත්තිකස්ස ච කාළම්හා, යාව ඵග්ගුනපුණ්ණමා;

‘හෙමන්තකාලො’ති විඤ්ඤෙය්යො, අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.

‘‘ඵග්ගුනස්ස ච කාළම්හා, යාව ආසාළ්හපුණ්ණමා;

‘ගිම්හකාලො’ති විඤ්ඤෙය්යො, අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.

‘‘ආසාළ්හස්ස ච කාළම්හා, යාව කත්තිකපුණ්ණමා;

‘වස්සකාලො’ති විඤ්ඤෙය්යො, අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.

‘‘උතූනං පන තිණ්ණන්නං, පක්ඛෙ තතියසත්තමෙ;

‘චාතුද්දසො’ති පාතිමොක්ඛං, උද්දිසන්ති නයඤ්ඤුනො’’ති.

පකතියා නබහුතරාවාසිකාදිපච්චයෙන කාතබ්බං පකතිචාරිත්තං. බහුතරාවාසිකාදිපච්චයෙ පන සති අඤ්ඤස්මිං චාතුද්දසෙපි කාතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘සකි’’න්තිආදි. සකින්ති එකස්මිං වාරෙ ¶ . ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බන්ති ආවාසිකෙහි ‘‘අජ්ජුපොසථො චාතුද්දසො’’ති පුබ්බකිච්චෙ කරියමානෙ අනුවත්තිතබ්බං, න පටික්කොසිතබ්බං. ආදිසද්දෙන ‘‘ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං අනුවත්තිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 178) වචනං, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තෙහි ¶ භික්ඛූහි ද්වෙ තයො උපොසථෙ චාතුද්දසිකෙ කාතුං, කථං මයං තෙහි භික්ඛූහි පඨමතරං පවාරෙය්යාමා’’ති (මහාව. 240) වචනඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ ච පඨමසුත්තස්ස එකෙකස්ස උතුනො තතියසත්තමපක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ වා අවසෙසස්ස පන්නරසෙ වා සකිං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බන්ති පකතිචාරිත්තවසෙනපි අත්ථසම්භවතො ‘‘ආගන්තුකෙහී’’තිආදීනි සුත්තානි දස්සිතානීති වෙදිතබ්බං. තථාරූපපච්චයෙ සතීති අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසිකෙ උපොසථං කාතුං අනුරූපෙ ‘‘ආවාසිකා බහුතරා හොන්තී’’ති එවමාදිකෙ පච්චයෙ සති. අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසෙති තිණ්ණං උතූනං තතියසත්තමපක්ඛචාතුද්දසතො අඤ්ඤස්මිං චාතුද්දසෙ.

න කෙවලං උපොසථදිවසාව හොන්තීති ආහ ‘‘පුරිමවස්සංවුට්ඨානං පනා’’තිආදි. මා ඉති චන්දො වුච්චති තස්ස ගතියා දිවසස්ස මිනිතබ්බතො, සො එත්ථ සබ්බකලාපාරිපූරියා පුණ්ණොති පුණ්ණමා, පුබ්බකත්තිකාය පුණ්ණමා පුබ්බකත්තිකපුණ්ණමා, අස්සයුජපුණ්ණමා. සා හි පච්ඡිමකත්තිකං නිවත්තෙතුං එවං වුත්තා. තෙසංයෙවාති පුරිමවස්සංවුට්ඨානංයෙව. භණ්ඩනකාරකෙහීති කලහකාරකෙහි. පච්චුක්කඩ්ඪන්තීති උක්කඩ්ඪන්ති. භණ්ඩනකාරකෙහි අනුවාදවසෙන අස්සයුජපුණ්ණමාදිං පරිච්චජන්තා පවාරණං කාළපක්ඛං, ජුණ්හපක්ඛන්ති උද්ධං කඩ්ඪන්තීති අත්ථො. ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තො ආවාසිකා, යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, ඉදානි උපොසථං කරෙය්යාම, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාම, ආගමෙ කාළෙ පවාරෙය්යාමා’’ති (මහාව. 240) ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තො ආවාසිකා, යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, ඉදානි උපොසථං කරෙය්යාම, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාම, ආගමෙ ජුණ්හෙ පවාරෙය්යාමා’’ති ච එවං ඤත්තියා පවාරණං උක්කඩ්ඪන්තීති වුත්තං හොති.

අථාති අනන්තරත්ථෙ නිපාතො. චතුද්දසන්නං පූරණො චාතුද්දසො, දිවසො. යං සන්ධාය ‘‘ආගමෙ ජුණ්හෙ පවාරෙය්යාමා’’ති ඤත්තිං ඨපයිංසු, තස්මිං පන ආගමෙ ජුණ්හෙ කොමුදියා චාතුමාසිනියා අවස්සං පවාරෙතබ්බං. න හි තං අතික්කමිත්වා පවාරෙතුං ලබ්භති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තෙ චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ භණ්ඩනකාරකා කලහකාරකා විවාදකාරකා භස්සකාරකා සඞ්ඝෙ අධිකරණකාරකා තම්පි ජුණ්හං අනුවසෙය්යුං, තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි සබ්බෙහෙව ¶ ආගමෙ ¶ ජුණ්හෙ කොමුදියා චාතුමාසිනියා අකාමා පවාරෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. 240).

තෙනෙවාහ ‘‘පච්ඡිමවස්සංවුට්ඨානඤ්ච පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා එවා’’ති. යදි හි තං අතික්කමිත්වා පවාරෙය්ය, දුක්කටාපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, අපවාරණාය පවාරෙතබ්බං අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 233). විසුද්ධිපවාරණායොගතො පවාරණාදිවසා. පිසද්දෙන න කෙවලං පවාරණාදිවසායෙව, අථ ඛො උපොසථදිවසාපි හොන්තීති දස්සෙති. ඉදානි යො සො සාමග්ගිඋපොසථදිවසො වුත්තො, තඤ්ච තප්පසඞ්ගෙන සාමග්ගිපවාරණාදිවසඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘යදා පනා’’තිආදිමාහ. ඔසාරිතෙ තස්මිං භික්ඛුස්මින්ති උක්ඛිත්තකෙ භික්ඛුස්මිං ඔසාරිතෙ, තං ගහෙත්වා සීමං ගන්ත්වා ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා කම්මවාචාය කම්මප්පටිප්පස්සද්ධිවසෙන පවෙසිතෙති වුත්තං හොති. තස්ස වත්ථුස්සාති තස්ස අධිකරණස්ස. තදා ඨපෙත්වා…පෙ… උපොසථදිවසො නාම හොතීති සම්බන්ධො. කිං කාරණන්ති ආහ ‘‘තාවදෙවා’’තිආදි. තත්ථ තාවදෙවාති තං දිවසමෙව. වචනතොති කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 475) වුත්තත්තා. යත්ථ පන පත්තචීවරාදීනං අත්ථාය අප්පමත්තකෙන කාරණෙන විවදන්තා උපොසථං වා පවාරණං වා ඨපෙන්ති, තත්ථ තස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡිතෙ ‘‘සමග්ගා ජාතම්හා’’ති අන්තරා සාමග්ගිඋපොසථං කාතුං න ලභන්ති. කරොන්තෙහි අනුපොසථෙ උපොසථො කතො නාම හොති. කත්තිකමාසබ්භන්තරෙති එත්ථ කත්තිකමාසො නාම පුබ්බකත්තිකමාසස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය යාව අපරකත්තිකපුණ්ණමා, තාව එකූනතිංසරත්තිදිවො, තස්සබ්භන්තරෙ, තතො පච්ඡා වා පන පුරෙ වා න වට්ටති. අයමෙව යො කොචි දිවසොයෙව. ඉධාපි කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ සාමග්ගියා සදිසාව සාමග්ගී වෙදිතබ්බා. යෙ පන කිස්මිඤ්චිදෙව අප්පමත්තකෙ පවාරණං ඨපෙත්වා සමග්ගා හොන්ති, තෙහි පවාරණායමෙව පවාරණා කාතබ්බා, තාවදෙව න කාතබ්බා. කරොන්තෙහි අප්පවාරණාය පවාරණා කතා හොති. න කාතබ්බොයෙවාති නියමෙන යදි කරොති, දුක්කටන්ති දස්සෙති. තත්ථ හි උපොසථකරණෙ දුක්කටං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 183).

‘‘පත්තකාලමෙව ¶ පත්තකල්ල’’න්ති ඉමිනා සකත්ථෙ භාවප්පච්චයොති දස්සෙති. නාසතීති අන්වයතො වුත්තමෙව බ්යතිරෙකතො දළ්හං කරොති.

අනුරූපාති අරහා අනුච්ඡවිකා, සාමිනොති වුත්තං හොති. සබ්බන්තිමෙනාති සබ්බහෙට්ඨිමෙන චත්තාරො, න තෙහි විනා තං උපොසථකම්මං කරීයති, න තෙසං ඡන්දො වා පාරිසුද්ධි වා එති. අවසෙසා ¶ පන සචෙපි සහස්සමත්තා හොන්ති, සචෙ සමානසංවාසකා, සබ්බෙ ඡන්දාරහාව හොන්ති, ඡන්දපාරිසුද්ධිං දත්වා ආගච්ඡන්තු වා, මා වා, කම්මං න කුප්පති. පකතත්තාති අනුක්ඛිත්තා, පාරාජිකං අනජ්ඣාපන්නා ච. හත්ථපාසො නාම දියඩ්ඪහත්ථප්පමාණො.

සීමා ච නාමෙසා කතමා, යත්ථ හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨිතා කම්මප්පත්තා නාම හොන්තීති අනුයොගං සන්ධාය සීමං දස්සෙන්තො විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති ‘‘සීමා ච නාමෙසා’’තිආදිමාහ. සම්භින්දන්තෙනාති මිස්සීකරොන්තෙන. අජ්ඣොත්ථරන්තෙනාති මද්දන්තෙන, අන්තො කරොන්තෙනාති වුත්තං හොති. ඉමා විපත්තිසීමායො නාමාති සම්බන්ධො. කස්මා විපත්තිසීමායො නාමාති ආහ ‘‘එකාදසහී’’තිආදි. ආකාරෙහීති කාරණෙහි. වචනතොති කම්මවග්ගෙ (පරි. 482 ආදයො) කථිතත්තා. සඞ්ඝකම්මං නාමෙතං වීසතිවග්ගකරණීයපරමන්ති ආහ ‘‘යත්ථ එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං න සක්කොන්තී’’ති. යස්සං සීමායං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ පරිමණ්ඩලාකාරෙන නිසීදිතුං න සක්කොන්ති, අයං අතිඛුද්දකා නාමාති අත්ථො. එවරූපා ච සීමා සම්මතාපි අසම්මතා, ගාමඛෙත්තසදිසාව හොති, තත්ථ කතං කම්මං කුප්පති. එස නයො සෙසසීමාසුපි.

සම්මතාති බද්ධා, වාචිතකම්මවාචාති අත්ථො. කම්මවාචාය වාචනමෙව හි බන්ධනං නාම. නිමිත්තං න උපගච්ඡතීති අනිමිත්තුපගො, තං අනිමිත්තුපගං, අනිමිත්තාරහන්ති වුත්තං හොති. තචසාරරුක්ඛො නාම තාලනාළිකෙරාදිකා. පංසුපුඤ්ජවාලුකාපුඤ්ජානන්ති පංසුරාසිවාලුකාරාසීනං මජ්ඣෙ. නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ‘‘පංසුපුඤ්ජං වා වාලුකාපුඤ්ජං වා අඤ්ඤතර’’න්ති පාඨො දිස්සති, සො පන අපාඨො. න හි සො ‘‘අඤ්ඤතර’’න්ති ඉමිනා යුජ්ජතීති. අන්තරාති නිමිත්තුපගනිමිත්තානමන්තරා. එත්ථ ¶ ච යා තීහි නිමිත්තෙහි බජ්ඣමානා අනිමිත්තුපගෙසු තචසාරරුක්ඛාදීසු අඤ්ඤතරං අන්තරා එකං නිමිත්තං කත්වා සම්මතා, සා ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම හොති. යා පන චතුපඤ්චනිමිත්තාදීහි බජ්ඣමානා ඉමෙසු තචසාරරුක්ඛාදීසු අඤ්ඤතරං අන්තරා එකං නිමිත්තං කත්වා සම්මතා, සා ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම න හොතීති විඤ්ඤායති නිමිත්තුපගානං නිමිත්තානං තිණ්ණං සබ්භාවතො. අට්ඨකථාසු පන අවිසෙසෙන වුත්තං, තස්මා උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බං. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බප්පකාරෙන. නිමිත්තානං බහි ඨිතෙන සම්මතාති තෙසං බහි ඨිතෙන වාචිතකම්මවාචා. නිමිත්තානි පන අන්තො ච බහි ච ඨත්වා කිත්තෙතුං වට්ටන්ති.

එවං සම්මතාපීති නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා කම්මවාචාය සම්මතාපි. ඉමස්ස ‘‘අසම්මතාව හොතී’’ති ¶ ඉමිනා සම්බන්ධො. සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමාති යා කාචි නදීලක්ඛණප්පත්තා නදී නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා ‘‘එතං බද්ධසීමං කරොමා’’ති කතාපි අසීමා, බද්ධසීමා න හොතීති අත්ථො. අත්තනො සභාවෙන පන සා බද්ධසීමාසදිසා. සබ්බත්ථ සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති. සමුද්දජාතස්සරෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘සංසට්ඨවිටපා’’ති ඉමිනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආසන්නතං දීපෙති. බද්ධා හොතීති පච්ඡිමදිසාභාගෙ සීමං සන්ධාය වුත්තං. තස්සා පදෙසන්ති තස්සා එකදෙසං. යත්ථ ඨත්වා භික්ඛූහි කම්මං කාතුං සක්කා හොති, තාදිසං එකදෙසන්ති වුත්තං හොති. යත්ථ පන ඨිතෙහි කම්මං කාතුං න සක්කා, තාදිසං පදෙසං අන්තො කරිත්වා බන්ධන්තා සීමාය සීමං සම්භින්දන්ති නාම, න තු අජ්ඣොත්ථරන්ති නාමාති ගහෙතබ්බං. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘සම්භින්දනං පරෙසං සීමාය එකං වා ද්වෙ වා නිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා ලෙඛාමත්තං ගහෙත්වා බන්ධනං. අජ්ඣොත්ථරණං නාම පරෙසං සීමාය නිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා තං සකලං වා තස්සෙකදෙසං වා අන්තො කරොන්තෙන තස්සා බහි එකිස්සං ද්වීසු වා දිසාසු නිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා බන්ධන’’න්ති වුත්තං.

පබ්බතාදීනං නිමිත්තානං සම්පදා නිමිත්තසම්පත්ති. පබ්බතොව නිමිත්තං පබ්බතනිමිත්තං. එවං සෙසෙසුපි. එවං වුත්තෙසූති උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 138 ආදයො) සීමාසම්මුතියං වුත්තෙසු. ඉමෙහි ච පන අට්ඨහි නිමිත්තෙහි අසම්මිස්සෙහිපි අඤ්ඤමඤ්ඤමිස්සෙහිපි සීමං සම්මන්නිතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘තස්මිං තස්මිං දිසාභාගෙ යථාලද්ධානි නිමිත්තුපගානි නිමිත්තානී’’ති. එකෙන, පන ද්වීහි වා නිමිත්තෙහි සම්මන්නිතුං ¶ න වට්ටති, තීණි පන ආදිං කත්වා වුත්තප්පකාරානං නිමිත්තානං සතෙනාපි වට්ටති. ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති විනයධරෙන පුච්ඡිතබ්බං, ‘‘පබ්බතො, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ පුන විනයධරෙනෙව ‘‘එසො පබ්බතො නිමිත්ත’’න්ති එවං නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බං. ‘‘එතං පබ්බතං නිමිත්තං කරොම, නිමිත්තං කරිස්සාම, නිමිත්තං කතො, නිමිත්තං හොතු, හොති භවිස්සතී’’ති එවං පන කිත්තෙතුං න වට්ටති. පාසාණාදීසුපි එසෙව නයො. තෙනාහ ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්තිආදි. ‘‘පබ්බතො, භන්තෙ, උදකං, භන්තෙ’’ති එවං පන උපසම්පන්නො වා ආචික්ඛතු, අනුපසම්පන්නො වා, වට්ටතියෙව. ආදිසද්දෙන ‘‘පුරත්ථිමාය අනුදිසාය කිං නිමිත්තං? පාසාණො, භන්තෙ, එසො පාසාණො නිමිත්තං. දක්ඛිණාය දිසාය, දක්ඛිණාය අනුදිසාය, පච්ඡිමාය දිසාය, පච්ඡිමාය අනුදිසාය, උත්තරාය දිසාය, උත්තරාය අනුදිසාය කිං නිමිත්තං? උදකං, භන්තෙ, එතං උදකං නිමිත්ත’’න්ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ පන අට්ඨත්වා පුන ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං? පබ්බතො, භන්තෙ, එසො පබ්බතො නිමිත්ත’’න්ති එවං පඨමං කිත්තිතනිමිත්තං කිත්තෙත්වාව ඨපෙතබ්බං. එවඤ්හි නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඝටිතං හොති. සම්මා කිත්තෙත්වාති අඤ්ඤමඤ්ඤනාමවිපරියායෙන, අනිමිත්තානං නාමෙන ච අකිත්තෙත්වා යථාවුත්තෙනෙව නයෙන කිත්තෙත්වා. සම්මතාති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’තිආදිනා නයෙන උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 139 ආදයො) ¶ වුත්තාය පරිසුද්ධාය ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය බද්ධා. තත්ථ නිමිත්තානි සකිං කිත්තිතානිපි කිත්තිතානෙව හොන්ති. අන්ධකට්ඨකථායං පන තික්ඛත්තුං සීමමණ්ඩලං සම්බන්ධන්තෙන නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 138) වුත්තං.

තත්රාති තෙසු අට්ඨසු නිමිත්තෙසු. නිමිත්තුපගතාති නිමිත්තයොග්යතා. ‘‘හත්ථිප්පමාණතො පට්ඨායා’’ති වචනතො හත්ථිප්පමාණොපි නිමිත්තුපගොයෙව. හත්ථී පන සත්තරතනො වා අඩ්ඪට්ඨරතනො (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) වා. තතො ඔමකතරොති තතො හත්ථිප්පමාණතො ඛුද්දකතරො. සචෙ චතූසු දිසාසු චත්තාරො වා තීසු වා තයො පබ්බතා හොන්ති, චතූහි, තීහි වා පබ්බතනිමිත්තෙහෙව සම්මන්නිතුම්පි වට්ටති, ද්වීහි පන නිමිත්තෙහි, එකෙන වා සම්මන්නිතුං න වට්ටති. ඉතො පරෙසු පාසාණනිමිත්තාදීසුපි එසෙව නයො. තස්මා පබ්බතනිමිත්තං කරොන්තෙන පුච්ඡිතබ්බං ‘‘එකාබද්ධො, න එකාබද්ධො’’ති. සචෙ ¶ එකාබද්ධො හොති, න කාතබ්බො. තඤ්හි චතූසු වා අට්ඨසු වා දිසාසු කිත්තෙන්තෙනාපි එකමෙව නිමිත්තං කිත්තිතං හොති. තස්මා යො එවං චක්කසණ්ඨානෙන විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතො පබ්බතො, තං එකදිසාය කිත්තෙත්වා අඤ්ඤාසු දිසාසු තං බහිද්ධා කත්වා අන්තො අඤ්ඤානි නිමිත්තානි කිත්තෙතබ්බානි. සචෙ පබ්බතස්ස තතියභාගං වා උපඩ්ඪං වා අන්තොසීමාය කත්තුකාමා හොන්ති, පබ්බතං අකිත්තෙත්වා යත්තකං පදෙසං අන්තො කත්තුකාමා, තස්ස පරතො තස්මිංයෙව පබ්බතෙ ජාතරුක්ඛවම්මිකාදීසු අඤ්ඤතරං නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බං. සචෙ යොජනද්වියොජනප්පමාණං සබ්බං පබ්බතං අන්තො කත්තුකාමා හොන්ති, පබ්බතස්ස පරතො භූමියං ජාතරුක්ඛවම්මිකාදීනි නිමිත්තානි කිත්තෙතබ්බානි (මහාව. අට්ඨ. 138; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 158).

සඞ්ඛං ගච්ඡතීති ගණනං වොහාරං ගච්ඡතීති අත්ථො. ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩපරිමාණොති ථූලතාය, න තුලගණනාය. තත්ථ ‘‘එකපලං නාම දසකලඤ්ජ’’න්ති වදන්ති. ඉට්ඨකා මහන්තාපි න වට්ටති. තථා අනිමිත්තුපගපාසාණානං රාසි, පගෙව පංසුවාලුකාරාසි. භූමිසමො ඛලමණ්ඩලසදිසො පිට්ඨිපාසාණො වා භූමිතො ඛාණුකො විය උට්ඨිතපාසාණො වා හොති, සොපි පමාණූපගො චෙ, වට්ටති. ‘‘පිට්ඨිපාසාණො පන අතිමහන්තොපි පාසාණසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති ආහ ‘‘පිට්ඨිපාසාණො පනා’’තිආදි. තස්මා සචෙ මහතො පිට්ඨිපාසාණස්ස එකං පදෙසං අන්තොසීමායං කත්තුකාමා හොන්ති, තං අකිත්තෙත්වා තස්සුපරි අඤ්ඤො පාසාණො කිත්තෙතබ්බො. සචෙ පිට්ඨිපාසාණුපරි විහාරං කරොන්ති, විහාරමජ්ඣෙන ච පිට්ඨිපාසාණො විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡති, එවරූපො පිට්ඨිපාසාණො න වට්ටති. සචෙ හි තං කිත්තෙන්ති, නිමිත්තස්සුපරි විහාරො හොති, නිමිත්තඤ්ච ¶ නාම බහිසීමායං හොති, විහාරොපි බහිසීමායං ආපජ්ජති. විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතපිට්ඨිපාසාණො පන එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ න කිත්තෙතබ්බො.

වනනිමිත්තෙ තිණවනං වා තචසාරරුක්ඛවනං වා න වට්ටතීති ආහ ‘‘අන්තොසාරෙහී’’තිආදි. අන්තොසාරා නාම අම්බජම්බුපනසාදයො. අන්තොසාරමිස්සකෙහීති අන්තො සාරො යෙසං තෙ අන්තොසාරා, තෙහි මිස්සකා අන්තොසාරමිස්සකා, තෙහි. චතුපඤ්චරුක්ඛමත්තම්පීති හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදනාහ ¶ . උක්කංසතො පන යොජනසතිකම්පි වනං වට්ටති. එත්ථ පන චතුරුක්ඛමත්තඤ්චෙ, තයො සාරතො, එකො අසාරතො. පඤ්චරුක්ඛමත්තඤ්චෙ, තයො සාරතො, ද්වෙ අසාරතොති ගහෙතබ්බං. සචෙ පන වනමජ්ඣෙ විහාරං කරොන්ති, තං වනං න කිත්තෙතබ්බං. එකදෙසං අන්තොසීමායං කත්තුකාමෙහිපි වනං අකිත්තෙත්වා තත්ථ රුක්ඛපාසාණාදයො කිත්තෙතබ්බා, විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතවනං එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ න කිත්තෙතබ්බං (මහාව. අට්ඨ. 138).

රුක්ඛනිමිත්තෙපි තචසාරරුක්ඛො න වට්ටතීති ආහ ‘‘අන්තොසාරො’’ති. ‘‘භූමියං පතිට්ඨිතො’’ති ඉමිනා කුටසරාවාදීසු ඨිතං පටික්ඛිපති. තතො අපනෙත්වා පන තඞ්ඛණම්පි භූමියං රොපෙත්වා කොට්ඨකං කත්වා උදකං ආසිඤ්චිත්වා කිත්තෙතුං වට්ටති, නවමූලසාඛානිග්ගමනං අකාරණං. ඛන්ධං ඡින්දිත්වා රොපිතෙ පන එතං යුජ්ජති. සූචිදණ්ඩකප්පමාණොති ‘‘සීහළදීපෙ ලෙඛනදණ්ඩප්පමාණො’’ති වදන්ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138), සො ච කනිට්ඨඞ්ගුලිපරිමාණොති දට්ඨබ්බො. ඉදං පන රුක්ඛනිමිත්තං කිත්තෙන්තෙන ‘‘රුක්ඛො’’තිපි, ‘‘සාකරුක්ඛො, සාලරුක්ඛො’’තිපි වත්තුං වට්ටති. එකාබද්ධං පන සුප්පතිට්ඨිතනිග්රොධසදිසං රුක්ඛං එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ කිත්තෙතුං න වට්ටති.

මග්ගනිමිත්තෙ අරඤ්ඤඛෙත්තනදීතළාකමග්ගාදයො න වට්ටන්තීති ආහ ‘‘ජඞ්ඝමග්ගො වා හොතූ’’තිආදි. යො පන ජඞ්ඝමග්ගො සකටමග්ගතො ඔක්කමිත්වා පුන සකටමග්ගමෙව ඔතරති, යෙ වා ජඞ්ඝමග්ගසකටමග්ගා අවලඤ්ජිතා, තෙ න වට්ටන්ති. තෙනාහ ‘‘ජඞ්ඝසත්ථසකටසත්ථෙහී’’තිආදි. එත්ථ ච සචෙ සකටමග්ගස්ස අන්තිමචක්කමග්ගං නිමිත්තං කරොන්ති, මග්ගො බහිසීමාය හොති. සචෙ බාහිරචක්කමග්ගං නිමිත්තං කරොන්ති, බාහිරචක්කමග්ගොව බහිසීමාය හොති, සෙසං අන්තොසීමං භජතීති වෙදිතබ්බං. සචෙපි ද්වෙ මග්ගා නික්ඛමිත්වා පච්ඡා සකටධුරමිව එකීභවන්ති, ද්විධා භින්නට්ඨානෙ වා සම්බන්ධට්ඨානෙ වා සකිං කිත්තෙත්වා පුන න කිත්තෙතබ්බා. එකාබද්ධනිමිත්තඤ්හෙතං හොති.

සචෙ ¶ විහාරං පරික්ඛිපිත්වා චත්තාරො මග්ගා චතූසු දිසාසු ගච්ඡන්ති, මජ්ඣෙ එකං කිත්තෙත්වා අපරං කිත්තෙතුං න වට්ටති. එකාබද්ධනිමිත්තඤ්හෙතං. කොණං විනිවිජ්ඣිත්වා ගතං පන පරභාගෙ කිත්තෙතුං වට්ටති. විහාරමජ්ඣෙන ¶ විනිවිජ්ඣිත්වා ගතමග්ගො පන න කිත්තෙතබ්බො. කිත්තිතෙ පන නිමිත්තස්ස උපරි විහාරො හොති. ඉමඤ්ච මග්ගං කිත්තෙන්තෙන ‘‘මග්ගො පජ්ජො පථො’’තිආදිනා (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101) වුත්තෙසු දසසු නාමෙසු යෙන කෙනචි නාමෙන කිත්තෙතුං වට්ටති. පරිඛාසණ්ඨානෙන විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ගතමග්ගො එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ කිත්තෙතුං න වට්ටති.

යං පන අබද්ධසීමාලක්ඛණෙ නදිං වක්ඛාමාති ‘‘යස්සා ධම්මිකානං රාජූනං කාලෙ’’තිආදිනා (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) උදකුක්ඛෙපසීමායං නදියා වක්ඛමානත්තා වුත්තං. යා පන නදී මග්ගො විය සකටධුරසණ්ඨානෙන වා පරිඛාසණ්ඨානෙන වා විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ගතා, නං එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ කිත්තෙතුං න වට්ටති. විහාරස්ස චතූසු දිසාසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විනිවිජ්ඣිත්වා ගතෙ නදීචතුක්කෙපි එසෙව නයො. අසම්මිස්සනදියො පන චතස්සොපි කිත්තෙතුං වට්ටති. සචෙ වතිං කරොන්තො විය රුක්ඛපාදෙ නිඛණිත්වා වල්ලිපලාලාදීහි නදීසොතං රුම්භන්ති, උදකම්පි අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආවරණං පවත්තතියෙව, නිමිත්තං කාතුං වට්ටති. යථා පන උදකං නප්පවත්තති, එවං සෙතුම්හි කතෙ අප්පවත්තමානා නදී නිමිත්තං කාතුං න වට්ටති. පවත්තනට්ඨානෙ නදීනිමිත්තං, අප්පවත්තනට්ඨානෙ උදකනිමිත්තං කාතුං වට්ටති.

යා පන දුබ්බුට්ඨිකාලෙ වා ගිම්හෙ වා නිරුදකභාවෙන නප්පවත්තති, සා වට්ටති. මහානදිතො උදකමාතිකං නීහරන්ති, සා කුන්නදීසදිසා හුත්වා තීණි සස්සානි සම්පාදෙන්තී නිච්චං පවත්තති. කිඤ්චාපි පවත්තති, නිමිත්තං කාතුං න වට්ටති. යා පන මූලෙ මහානදිතො නිග්ගතාපි කාලන්තරෙන තෙනෙව නිග්ගතමග්ගෙන නදිං භින්දිත්වා සයමෙව ගච්ඡති, ගච්ඡන්තී ච පරතො සුසුමාරාදිසමාකිණ්ණා නාවාදීහි සඤ්චරිතබ්බා නදී හොති, තං නිමිත්තං කාතුං වට්ටති.

අසන්දමානන්ති අප්පවත්තමානං. සන්දමානං නාම ඔඝනදීඋදකවාහකමාතිකාසු උදකං. වුත්තපරිච්ඡෙදකාලං අතිට්ඨන්තන්ති ‘‘යාව කම්මවාචාපරියොසානා සණ්ඨමානක’’න්ති වුත්තපරිච්ඡෙදකාලං අතිට්ඨන්තං. භාජනගතන්ති නාවාචාටිආදීසු භාජනෙසු ගතං. යං පන අන්ධකට්ඨකථායං ‘‘ගම්භීරෙසු ආවාටාදීසු උක්ඛෙපිමං උදකං නිමිත්තං න කාතබ්බ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 138; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 158) වුත්තං, තං දුවුත්තං ¶ , අත්තනො මතිමත්තමෙව. ඨිතං පන අන්තමසො සූකරඛතායපි ගාමදාරකානං කීළනවාපියම්පි සචෙ යාව කම්මවාචාපරියොසානං තිට්ඨති, අප්පං වා ¶ හොතු, බහු වා, වට්ටතියෙව. තස්මිං පන ඨානෙ නිමිත්තසඤ්ඤාකරණත්ථං පාසාණවාලිකාපංසුආදිරාසි වා පාසාණත්ථම්භො වා දාරුත්ථම්භො වා කාතබ්බො.

එවං නිමිත්තසම්පත්තියුත්තතං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙහි ආකාරෙහි බද්ධා පරිසාසම්පත්තියුත්තා නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පරිසාසම්පත්තියා යුත්තා නාමා’’තිආදිමාහ. ඉමස්ස පන කම්මස්ස චතුවග්ගකරණීයත්තා ‘‘චතූහි භික්ඛූහී’’ති වුත්තං. ඉමඤ්ච සීමං බන්ධිතුකාමෙහි සාමන්තවිහාරෙසු භික්ඛූ තස්ස තස්ස විහාරස්ස සීමාපරිච්ඡෙදං පුච්ඡිත්වා බද්ධසීමවිහාරානං සීමාය සීමන්තරිකං, අබද්ධසීමවිහාරානං සීමාය උපචාරං ඨපෙත්වා දිසාචාරිකභික්ඛූනං නිස්සඤ්චාරසමයෙ සචෙ එකස්මිං ගාමඛෙත්තෙ සීමං බන්ධිතුකාමා, යෙ තත්ථ බද්ධසීමවිහාරා, තෙසු භික්ඛූනං ‘‘මයං අජ්ජ සීමං බන්ධිස්සාම, තුම්හෙ සකසකසීමාපරිච්ඡෙදතො මා නික්ඛමිත්ථා’’ති පෙසෙතබ්බං. යෙ අබද්ධසීමවිහාරා, තෙසු භික්ඛූ එකජ්ඣං සන්නිපාතාපෙතබ්බා, ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහරාපෙතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘යාවතිකා තස්මිං ගාමඛෙත්තෙ’’තිආදි. තස්මිං ගාමඛෙත්තෙති යස්මිං ගාමඛෙත්තෙ ඨත්වා කම්මවාචං වාචෙන්ති, තස්මිං ගාමඛෙත්තෙ. ‘‘සචෙ අඤ්ඤානිපි ගාමඛෙත්තානි අන්තො කත්තුකාමා, තෙසු ගාමෙසු යෙ භික්ඛූ වසන්ති, තෙහිපි ආගන්තබ්බං, අනාගච්ඡන්තානං ඡන්දො ආහරිතබ්බො’’ති මහාසුමත්ථෙරො ආහ. මහාපදුමත්ථෙරො පනාහ ‘‘නානාගාමඛෙත්තානි නාම පාටියෙක්කං බද්ධසීමාසදිසානි, න තතො ඡන්දපාරිසුද්ධි ආගච්ඡති. අන්තොනිමිත්තගතෙහි පන භික්ඛූහි ආගන්තබ්බ’’න්ති වත්වා පුන ආහ ‘‘සමානසංවාසකසීමාසම්මන්නනකාලෙ ආගමනම්පි අනාගමනම්පි වට්ටති, අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනකාලෙ පන අන්තොනිමිත්තගතෙහි ආගන්තබ්බං. අනාගච්ඡන්තානං ඡන්දො ආහරිතබ්බො’’ති (මහාව. අට්ඨ. 138).

ඉදානි යෙහි ආකාරෙහි සම්මතා කම්මවාචාසම්පත්තියුත්තා නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘කම්මවාචාසම්පත්තියා යුත්තා නාමා’’තිආදිමාහ. ආදිසද්දෙන. ‘‘යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමං සම්මන්නෙය්ය සමානසංවාසං එකූපොසථං, එසා ඤත්ති. සුණාතු ¶ මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යාවතා සමන්තා නිමිත්තා කිත්තිතා, සඞ්ඝො එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමං සම්මන්නති සමානසංවාසං එකූපොසථං, යස්සායස්මතො ඛමති එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමාය සම්මුති සමානසංවාසාය එකූපොසථාය, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය. සම්මතා සීමා සඞ්ඝෙන එතෙහි නිමිත්තෙහි සමානසංවාසා එකූපොසථා, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති (මහාව. 139) ඉමං පාළිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. වුත්තායාති උපොසථක්ඛන්ධකෙ වුත්තාය. ඤත්තිදොසඅනුස්සාවනදොසෙහි විරහිතත්තා පරිසුද්ධාය.

ඛණ්ඩසීමා (මහාව. අට්ඨ. 138; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138; වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) ¶ නාම ඛුද්දකසීමා. සමානසංවාසකත්ථං සම්මතා සීමා සමානසංවාසකසීමා. අවිප්පවාසත්ථං සම්මතා සීමා අවිප්පවාසසීමා. ඉමාසු පන තීසු සීමං සම්මන්නන්තෙහි පබ්බජ්ජුපසම්පදාදීනං සඞ්ඝකම්මානං සුඛකරණත්ථං පඨමං ඛණ්ඩසීමා බන්ධිතබ්බා. තං පන බන්ධන්තෙහි වත්තං ජානිතබ්බං. සචෙ හි බොධිචෙතියභත්තසාලාදීනි සබ්බවත්ථූනි පතිට්ඨාපෙත්වා කතවිහාරෙ බන්ධන්ති, විහාරමජ්ඣෙ බහූනං සමොසරණට්ඨානෙ අබන්ධිත්වා විහාරපච්චන්තෙ විවිත්තොකාසෙ බන්ධිතබ්බා. අකතවිහාරෙ බන්ධන්තෙහි බොධිචෙතියාදීනං සබ්බවත්ථූනං ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා යථා පතිට්ඨිතෙසු වත්ථූසු විහාරපච්චන්තෙ විවිත්තොකාසෙ හොති, එවං බන්ධිතබ්බා. සා හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන සචෙ එකවීසතිභික්ඛූ ගණ්හාති, වට්ටති. තතො ඔරං න වට්ටති. පරං භික්ඛුසහස්සං ගණ්හන්තීපි වට්ටති. තං බන්ධන්තෙහි සීමාමාළකස්ස සමන්තා නිමිත්තුපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බා, න ඛණ්ඩසීමාය ඨිතෙහි මහාසීමා බන්ධිතබ්බා, න මහාසීමාය ඨිතෙහි ඛණ්ඩසීමා. ඛණ්ඩසීමායමෙව පන ඨත්වා ඛණ්ඩසීමා බන්ධිතබ්බා, මහාසීමායමෙව ඨත්වා මහාසීමා.

තත්රායං බන්ධනවිධි – සමන්තා ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති එවං නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා කම්මවාචාය සීමා සම්මන්නිතබ්බා. අථ තස්සා එව දළ්හීකම්මත්ථං අවිප්පවාසකම්මවාචා කාතබ්බා. එවඤ්හි ‘‘සීමං සමූහනිස්සාමා’’ති ආගතා සමූහනිතුං න සක්ඛිස්සන්ති. සීමං සම්මන්නිත්වා බහි සීමන්තරිකපාසාණා ඨපෙතබ්බා, සීමන්තරිකා පච්ඡිමකොටියා චතුරඞ්ගුලප්පමාණාපි (මහාව. අට්ඨ. 138; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 163) වට්ටති. සචෙ පන විහාරො මහා හොති, ද්වෙපි තිස්සොපි තතුත්තරිපි ඛණ්ඩසීමායො බන්ධිතබ්බා.

එවං ¶ ඛණ්ඩසීමං සම්මන්නිත්වා මහාසීමාසම්මුතිකාලෙ ඛණ්ඩසීමතො නික්ඛමිත්වා මහාසීමායං ඨත්වා සමන්තා අනුපරියායන්තෙහි සීමන්තරිකපාසාණා කිත්තෙතබ්බා. තතො අවසෙසනිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා හත්ථපාසං අවිජහන්තෙහි කම්මවාචාය සමානසංවාසකසීමං සම්මන්නිත්වා තස්සා දළ්හීකම්මත්ථං අවිප්පවාසකම්මවාචාපි කාතබ්බා. එවඤ්හි ‘‘සීමං සමූහනිස්සාමා’’ති ආගතා සමූහනිතුං න සක්ඛිස්සන්ති. සචෙ පන ඛණ්ඩසීමාය නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා තතො සීමන්තරිකාය නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා මහාසීමාය නිමිත්තානි කිත්තෙන්ති, එවං තීසු ඨානෙසු නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා යං සීමං ඉච්ඡන්ති, තං පඨමං බන්ධිතුං වට්ටති. එවං සන්තෙපි යථාවුත්තනයෙන ඛණ්ඩසීමතොව පට්ඨාය බන්ධිතබ්බා. එවං බද්ධාසු පන සීමාසු ඛණ්ඩසීමායං ඨිතා භික්ඛූ මහාසීමායං කම්මං කරොන්තානං න කොපෙන්ති, මහාසීමායං වා ඨිතා ඛණ්ඩසීමායං කරොන්තානං. සීමන්තරිකාය පන ඨිතා උභින්නම්පි න කොපන්ති. ගාමඛෙත්තෙ ඨත්වා කම්මං කරොන්තානං ¶ පන සීමන්තරිකාය ඨිතා කොපෙන්ති. සීමන්තරිකා හි ගාමඛෙත්තං භජති. අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනෙ කතෙ සති සා ච අවිප්පවාසසීමා නාම හොති. තෙනාහ ‘‘තස්සායෙව පභෙදො’’ති. තස්සායෙවාති බද්ධසීමාය එව.

අයං පන විසෙසො – ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) වචනතො අවිප්පවාසසීමා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච න ඔතරති, සමානසංවාසකසීමා පන තත්ථාපි ඔතරති. සමානසංවාසකසීමා චෙත්ථ අත්තනො ධම්මතාය ගච්ඡති, අවිප්පවාසසීමා පන යත්ථ සමානසංවාසකසීමා, තත්ථෙව ගච්ඡති. න හි තස්සා විසුං නිමිත්තකිත්තනං අත්ථි. තත්ථ සචෙ අවිප්පවාසාය සම්මුතිකාලෙ ගාමො අත්ථි, තං සා න ඔතරති. සචෙ පන සම්මතාය සීමාය පච්ඡා ගාමො නිවිසති, සොපි සීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. යථා ච පච්ඡා නිවිට්ඨො, එවං පඨමං නිවිට්ඨස්ස පච්ඡා වඩ්ඪිතප්පදෙසොපි සීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. සචෙපි සීමාසම්මුතිකාලෙ ගෙහානි කතානි, ‘‘පවිසිස්සාමා’’ති ආලයොපි අත්ථි, මනුස්සා පන අප්පවිට්ඨා, පොරාණගාමං වා සගෙහමෙව ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ගතා, අගාමොයෙව එස, සීමා ඔතරති. සචෙ පන එකම්පි කුලං පවිට්ඨං වා අගතං වා අත්ථි, ගාමොයෙව, සීමා න ඔතරති.

එවං ¶ බද්ධසීමං දස්සෙත්වා ඉදානි අබද්ධසීමං දස්සෙන්තො ‘‘අබද්ධසීමා පනා’’තිආදිමාහ. ගාමො එව සීමා ගාමසීමා. ගාමග්ගහණෙන චෙත්ථ නිගමනගරානම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. යත්තකෙ පදෙසෙ තස්ස ගාමස්ස ගාමභොජකා බලිං ලභන්ති, සො පදෙසො අප්පො වා හොතු, මහන්තො වා, එකං ගාමඛෙත්තං නාම. යම්පි එකස්මිංයෙව ගාමඛෙත්තෙ එකං පදෙසං ‘‘අයං විසුං ගාමො හොතූ’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා රාජා කස්සචි දෙති, සොපි විසුංගාමසීමා හොතියෙව. තස්මා සා ච ඉතරා ච පකතිගාමසීමා බද්ධසීමාසදිසාව හොති. කෙවලං පන තිචීවරවිප්පවාසපරිහාරං න ලභතීති (මහාව. අට්ඨ. 147).

අගාමකෙ අරඤ්ඤෙති විඤ්ඣාටවිසදිසෙ අරඤ්ඤෙ. තෙනාහ ‘‘අගාමකං නාමා’’තිආදි. අයං පන සීමා තිචීවරවිප්පවාසපරිහාරම්පි ලභති. මච්ඡබන්ධානන්ති කෙවට්ටානං. අගමනපථෙසූති ගන්තුං අසක්කුණෙය්යපථෙසු. යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා තදහෙව පච්චාගන්තුං න සක්කා හොති, තාදිසෙසූති වුත්තං හොති. තෙසං ගමනපරියන්තස්ස ඔරතො පන ගාමසීමාසඞ්ඛං ගච්ඡති. තත්ථ ගාමසීමං අසොධෙත්වා කම්මං කාතුං න වට්ටති. මජ්ඣෙ ඨිතානං සබ්බදිසාසු සත්තබ්භන්තරාති මජ්ඣෙ ඨිතානං භික්ඛූනං ඨිතොකාසතො සබ්බදිසාසු සත්තබ්භන්තරා. තත්ථාති තෙසු අබ්භන්තරෙසු. තස්මාති යස්මා පරිසවසෙන වඩ්ඪති, තස්මා. උපචාරත්ථායාති සීමොපචාරත්ථාය. සීමාභාවං පටික්ඛිපිත්වාති ¶ බද්ධසීමාභාවං පටික්ඛිපිත්වා. සමානො සංවාසො එත්ථාති සමානසංවාසා. එකො උපොසථො එත්ථාති එකූපොසථා. එත්ථ ච උපොසථස්ස විසුං ගහිතත්තා අවසෙසකම්මවසෙන සමානසංවාසතා වෙදිතබ්බා. වුත්තාති අබද්ධසීමාපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 149) වුත්තා. අනු අනු අඩ්ඪමාසං අන්වඩ්ඪමාසං, අඩ්ඪමාසෙ අඩ්ඪමාසෙති අත්ථො. එවං ‘‘අනුදසාහ’’න්තිආදීසුපි. දෙවෙති මෙඝෙ. වලාහකෙසු විගතමත්තෙසූති භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මං. සොතන්ති උදකප්පවාහො වුච්චති. තිත්ථෙන වා අතිත්ථෙන වා ඔතරිත්වාති පාඨසෙසො. තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙත්වාති යථා තිමණ්ඩලපටිච්ඡාදනං හොති, එවං නිවාසෙත්වා. උත්තරන්තියාති යත්ථ කත්ථචි උත්තරන්තියා. භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ (පාචි. 692) භික්ඛුනියා වසෙන නදීලක්ඛණස්ස පාළියං ආගතත්තා ‘‘භික්ඛුනියා’’ති වුත්තං, න පන විසෙසසබ්භාවතො.

කෙනචි ¶ ඛණිත්වා අකතොති අන්තමසො තිරච්ඡානෙනපි ඛණිත්වා අකතො. නදිං වා සමුද්දං වා භින්දිත්වාති නදීකූලං වා සමුද්දවෙලං වා භින්දිත්වා. එතං ලක්ඛණන්ති ‘‘යත්ථ නදියං වුත්තප්පකාරෙ වස්සකාලෙ උදකං සන්තිට්ඨතී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තප්පකාරලක්ඛණං. ලොණීපි ජාතස්සරසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. යත්ථ පන වුත්තප්පකාරෙ වස්සකාලෙ වස්සෙ පච්ඡින්නමත්තෙ පිවිතුං වා හත්ථපාදෙ ධොවිතුං වා උදකං න හොති සුක්ඛති, අයං ජාතස්සරො ගාමඛෙත්තසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති.

උදකුක්ඛෙපාති කරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘උදකුක්ඛෙපෙනා’’ති. කථං පන උදකං ඛිපිතබ්බන්ති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. මජ්ඣිමෙන පුරිසෙනාති ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන. අයං උදකුක්ඛෙපො නාමාති අයං උදකුක්ඛෙපෙන පරිච්ඡින්නා සීමා නාමාති අත්ථො. යාව පරිසා වඩ්ඪති, තාව අයං සීමාපි වඩ්ඪති, පරිසපරියන්තතො උදකුක්ඛෙපොයෙව පමාණං. සචෙ පන නදී නාතිදීඝා හොති, පභවතො පට්ඨාය යාව මුඛද්වාරං සබ්බත්ථ සඞ්ඝො නිසීදති, උදකුක්ඛෙපසීමාකම්මං නත්ථි. සකලාපි නදී එතෙසංයෙව භික්ඛූනං පහොති.

පකතිවස්සකාලෙති පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙ පකතිවස්සකාලෙ. චතූසු මාසෙසූති වස්සානස්ස චතූසු මාසෙසු. අතිවුට්ඨිකාලෙ ඔඝෙන ඔත්ථතොකාසො න ගහෙතබ්බො. සො හි ගාමසීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. අන්තොනදියං ජාතස්සරෙ ජාතපිට්ඨිපාසාණදීපකෙසුපි අයමෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සචෙ පන නදී පරිපුණ්ණා හොති සමතිත්ථිකා, උදකසාටිකං නිවාසෙත්වාපි අන්තොනදියංයෙව කම්මං කාතබ්බං. සචෙ න සක්කොන්ති, නාවායපි ඨත්වා කාතබ්බං. ගච්ඡන්තියා පන නාවාය කාතුං න වට්ටති. කස්මා? උදකුක්ඛෙපමත්තමෙව හි සීමා, තං ¶ නාවා සීඝමෙව අතික්කාමෙති. එවං සති අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අනුස්සාවනා හොති, තස්මා නාවං අරිත්තෙන වා ඨපෙත්වා, පාසාණෙ වා ලම්බිත්වා, අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙ වා බන්ධිත්වා කම්මං කාතබ්බං. අන්තොනදියං බද්ධඅට්ටකෙපි අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙපි ඨිතෙහි කම්මං කාතුං වට්ටති.

සචෙ පන රුක්ඛස්ස සාඛා වා තතො නික්ඛන්තපාරොහො වා බහිනදීතීරෙ විහාරසීමාය වා ගාමසීමාය වා පතිට්ඨිතො, සීමං වා සොධෙත්වා, සාඛං ¶ වා ඡින්දිත්වා කම්මං කාතබ්බං. බහිනදීතීරෙ ජාතරුක්ඛස්ස අන්තොනදියං පවිට්ඨසාඛාය වා පාරොහෙ වා නාවං බන්ධිත්වා කම්මං කාතුං න වට්ටති. කරොන්තෙහි සීමා වා සොධෙතබ්බා, සාඛං ඡින්දිත්වා වා තස්ස බහිපතිට්ඨිතභාගො නාසෙතබ්බො. නදීතීරෙ පන ඛාණුකං කොට්ටෙත්වා තත්ථ බන්ධනාවාය න වට්ටතියෙව.

නදියං සෙතුං කරොන්ති, සචෙ අන්තොනදියංයෙව සෙතු වා සෙතුපාදා වා, සෙතුම්හි ඨිතෙහි කම්මං කාතුං වට්ටති. සචෙ පන සෙතු වා සෙතුපාදා වා බහිතීරෙ පතිට්ඨිතා, කම්මං කාතුං න වට්ටති, සීමං සොධෙත්වා කම්මං කාතබ්බං. අථ සෙතුපාදා අන්තො, සෙතු පන උභින්නම්පි තීරානං උපරිආකාසෙ ඨිතො, වට්ටති. ජාතස්සරෙපි එසෙව නයො.

‘‘යස්මිං පදෙසෙ පකතිවීචියො ඔත්ථරිත්වා සණ්ඨහන්තී’’ති එතෙන යං පදෙසං උද්ධං වඩ්ඪනකඋදකං වා පකතිවීචියො වා වෙගෙන ආගන්ත්වා ඔත්ථරන්ති, තත්ථ කම්මං කාතුං න වට්ටතීති (මහාව. අට්ඨ. 147) දස්සෙති. සචෙ ඌමිවෙගො බාධති, නාවාය වා අට්ටකෙ වා ඨත්වා කාතබ්බං. තෙසු විනිච්ඡයො නදියං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සචෙ පන සමුද්දො ගාමසීමං වා නිගමසීමං වා ඔත්ථරිත්වා තිට්ඨති, සමුද්දොව හොති. තත්ථ කම්මං කාතුං වට්ටති. තතො පට්ඨාය කප්පියභූමීති ඔත්ථරිත්වා සණ්ඨිතඋදකන්තතො පට්ඨාය අන්තො නදීජාතස්සරසමුද්දො නාමාති අත්ථො. දුබ්බුට්ඨිකාලෙති වස්සානහෙමන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. සුක්ඛෙසුපීති නිරුදකෙසුපි. යථා ච වාපිඛණනෙ, එවං ආවාටපොක්ඛරණීආදීනං ඛණනෙපි ගාමඛෙත්තං හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. වප්පං වා කරොන්තීති ලාබුතිපුසකාදිවප්පං වා කරොන්ති. තං ඨානන්ති යත්ථ වාපිආදිකං කතං, තං ඨානං. අඤ්ඤං පන කප්පියභූමි. සචෙ පන ජාතස්සරං පූරෙත්වා ථලං කරොන්ති, එකස්මිං දිසාභාගෙ පාළිං බන්ධිත්වා සබ්බමෙව නං මහාතළාකං වා කරොන්ති, සබ්බොපි අජාතස්සරො හොති. ගාමසීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති.

සචෙ ¶ නදිම්පි විනාසෙත්වා තළාකං කරොන්ති, හෙට්ඨා පාළි බද්ධා, උදකං ආගන්ත්වා තළාකං පූරෙත්වා තිට්ඨති, එත්ථ කම්මං කාතුං න වට්ටති. උපරි පවත්තනට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතං උදකං නදිං ඔත්ථරිත්වා සන්දනට්ඨානතො පට්ඨාය වට්ටති. කාචි නදී කාලන්තරෙන උප්පතිත්වා ගාමනිගමසීමං ඔත්ථරිත්වා පවත්තති, නදීයෙව ¶ හොති, කම්මං කාතුං වට්ටති. සචෙ විහාරසීමං ඔත්ථරති ‘‘විහාරසීමා’’ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. තස්මාති යස්මා අන්තො ගච්ඡති, තස්මා. සමන්තා උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදො කාතබ්බොති පහොනකට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ පන කුන්නදීආදීසු නප්පහොති, තත්ථ පහොනකට්ඨානතො උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදො කාතබ්බො. උපචාරත්ථායාති සීමොපචාරත්ථාය.

කස්මා පන අඤ්ඤමෙකං සත්තබ්භන්තරං, අඤ්ඤො එකො උදකුක්ඛෙපො ච උපචාරත්ථාය ඨපෙතබ්බොති ආහ ‘‘අයං හී’’තිආදි. ඉදං වුත්තං හොති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.147; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.147) – යස්මා අයං සත්තබ්භන්තරසීමා ච උදකුක්ඛෙපසීමා ච භික්ඛූනං ඨිතොකාසතො පට්ඨාය ලබ්භති, තෙ ච භික්ඛූ න සබ්බදා එකසදිසා, කදාචි වඩ්ඪන්ති, කදාචි පරිහායන්ති. යදා ච වඩ්ඪන්ති, තදා සීමාසඞ්කරො හොති. තස්මා අඤ්ඤමෙකං සත්තබ්භන්තරං, අඤ්ඤො එකො උදකුක්ඛෙපො ච උපචාරත්ථාය ඨපෙතබ්බොති. යං පන මහාඅට්ඨකථායං ‘‘තතො අධිකං වට්ටතියෙව, ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 147) වුත්තං, තම්පි එතදත්ථමෙව, න පන තත්ථ කතස්ස කම්මස්ස කුප්පත්තාති ගහෙතබ්බං. පරිච්ඡෙදතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපීති අත්තනො සත්තබ්භන්තරෙන, උදකුක්ඛෙපෙන වා යො තෙසං සත්තබ්භන්තරස්ස, උදකුක්ඛෙපස්ස වා පරිච්ඡෙදො, තතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපීති අත්ථො. කථමෙතං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති, ඉදං ‘‘කම්මං කොපෙතී’’ති මහාඅට්ඨකථාදීසු වවත්ථානන්ති අත්ථො. ‘‘ඉති ඉම’’න්තිආදි යථාවුත්තස්ස නිගමනං. හොති චෙත්ථ –

‘‘බද්ධාබද්ධවසෙනෙධ, සීමා නාම ද්විධා තහිං;

තිසම්පත්තියුත්තා වජ්ජි-තෙකාදස විපත්තිකා;

බද්ධසීමා තිධා ඛණ්ඩා-දිතො ගාමාදිතො පරා’’ති.

සභාගාපත්ති ච නාමෙසා දුවිධා වත්ථුසභාගා, ආපත්තිසභාගාති. තත්ථ ඉධ වත්ථුසභාගා අධිප්පෙතා, නෙතරාති දස්සෙතුං ‘‘යං සබ්බො සඞ්ඝො විකාලභොජනාදිනා’’තිආදිමාහ. ලහුකාපත්තින්ති ලහුකෙන විනයකම්මෙන විසුජ්ඣනතො ලහුකා ථුල්ලච්චයපාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතසඞ්ඛාතා පඤ්චාපත්තියො. වත්ථුසභාගාය සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියාපි සති උපොසථකම්මං පත්තකල්ලං ¶ න හොතියෙව. යථාහ ¶ ‘‘සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නස්ස පන සන්තිකෙ ආවි කාතුං න වට්ටති. සචෙ ආවි කරොති, ආපත්ති ආවිකතා හොති, දුක්කටා පන න මුච්චතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). තස්සා පන අදෙසනාගාමිනිතො එවං වුත්තං. වත්ථුසභාගාති වත්ථුවසෙන සමානභාගා, එකකොට්ඨාසාති වුත්තං හොති. ඉමමෙව වත්ථුසභාගං දෙසෙතුං න වට්ටති ‘‘න, භික්ඛවෙ, සභාගා ආපත්ති දෙසෙතබ්බා, යො දෙසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 169) වුත්තත්තා, න පන ආපත්තිසභාගං. තෙනාහ ‘‘විකාලභොජනපච්චයා ආපන්නං පනා’’තිආදි. ආපත්තිසභාගන්ති ආපත්තියා සමානභාගං.

සාමන්තා ආවාසාති සාමන්තආවාසං, සමීපවිහාරන්ති අත්ථො. සජ්ජුකන්ති තදහෙවාගමනත්ථාය. පාහෙතබ්බොති පෙසෙතබ්බො. ඉච්චෙතං කුසලන්ති ඉති එතං සුන්දරං භද්දකං, ලද්ධකප්පන්ති වුත්තං හොති. නො චෙ ලභෙථාති විහාරානං දූරතාය වා මග්ගෙ පරිපන්ථාදිනා වා යදි න ලභෙථ. ‘‘තස්ස සන්තිකෙ පටිකරිස්සතී’’ති ඉමිනා වචනෙන සභාගාපත්ති ආවි කාතුම්පි න ලබ්භතීති දීපිතං හොති. යදි ලභෙය්ය, ආවි කත්වාපි උපොසථං කරෙය්ය. යදි පන සබ්බො සඞ්ඝො සභාගං සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො හොති, ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටති, උපොසථස්ස අන්තරායොව හොති. උභොපි දුක්කටං ආපජ්ජන්ති ‘‘න, භික්ඛවෙ, සභාගා ආපත්ති දෙසෙතබ්බා, යො දෙසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. න, භික්ඛවෙ, සභාගා ආපත්ති පටිග්ගහෙතබ්බා, යො පටිග්ගණ්හෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 169) වුත්තත්තා. විමති සංසයො, තත්ථ නියුත්තො වෙමතිකො. ‘‘පුන නිබ්බෙමතිකො හුත්වා දෙසෙතබ්බමෙවා’’ති නෙව පාළියං, න ච අට්ඨකථායං අත්ථි, දෙසිතෙ පන දොසො නත්ථි. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’තිආදිනා නයෙන සාපත්තිකස්ස උපොසථකරණෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං ආපජ්ජන්තීති වුත්තනයෙනෙව. කස්මා සභාගාපත්තියෙව වුත්තාති ආහ ‘‘එතාසු හී’’තිආදි. විසභාගාපත්තීසු විජ්ජමානාසුපි පත්තකල්ලං හොතියෙවාති විසභාගාසු පන විජ්ජමානාසු තෙසංයෙව පුග්ගලානං ආපත්ති, න සඞ්ඝස්සාති සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං හොතියෙව.

අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකො නාම චතුන්නං පාරාජිකානං අඤ්ඤතරං අජ්ඣාපන්නකො. පණ්ඩකාදීනං විනිච්ඡයො පරතො පාරාජිකුද්දෙසෙ ආවි භවිස්සති ¶ . තිරච්ඡානගතොති අන්තමසො සක්කං දෙවරාජානං උපාදාය යො කොචි නාගමාණවකාදිකො අමනුස්සජාතිකො වෙදිතබ්බො, න අස්සගොණාදයො. තෙනාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. තත්ථ එත්ථාති එතිස්සං වජ්ජනීයපුග්ගලකථායං. යස්ස උපසම්පදා පටික්ඛිත්තාති ‘‘තිරච්ඡානගතො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො, න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති (මහාව. 111) යස්ස නාගසුපණ්ණාදිනො තිරච්ඡානගතස්ස උපසම්පදා පටික්ඛිත්තා ¶ , සො ඉධාපි තිරච්ඡානගතො නාමාති අත්ථො. තත්ථ හි අන්තමසො දෙවෙ උපාදාය නාගමාණවකාදිකො යො කොචි අමනුස්සජාතිකො ‘‘තිරච්ඡානගතො’’ති අධිප්පෙතො. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං ‘‘තිරච්ඡානගතො, භික්ඛවෙති එත්ථ නාගො වා හොතු සුපණ්ණමාණවකාදීනං වා අඤ්ඤතරො, අන්තමසො සක්කං දෙවරාජානං උපාදාය යො කොචි අමනුස්සජාතියො, සො සබ්බොව ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘තිරච්ඡානගතො’ති වෙදිතබ්බො’’ති (මහාව. අට්ඨ. 111). තිත්ථං වුච්චති ලද්ධි, තං එතෙසං අත්ථීති තිත්ථිකා, තිත්ථිකා එව තිත්ථියා, ඉතො අඤ්ඤලද්ධිකාති අත්ථො.

සුත්තස්ස උද්දෙසො සුත්තුද්දෙසො. පාරිසුද්ධි එව උපොසථො පාරිසුද්ධිඋපොසථො. එසෙව නයො අධිට්ඨානුපොසථොති එත්ථාපි. සොති පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. ඔවාදොව පාතිමොක්ඛං, තස්ස උද්දෙසො සරූපෙන කථනං ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසො. ‘‘ඉමස්මිං වීතික්කමෙ අයං නාම ආපත්තී’’ති එවං ආපත්තිවසෙන ආණාපනං පඤ්ඤාපනං ආණා, සෙසං අනන්තරසදිසමෙව.

ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා…පෙ… වුත්තා තිස්සො ගාථායො නාම –

‘‘ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා;

නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා;

න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී;

න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො.

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසනං.

‘‘අනූපවාදො ¶ අනූපඝාතො, පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො;

මත්තඤ්ඤුතා ච භත්තස්මිං, පන්තඤ්ච සයනාසනං;

අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති.(දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183-185) –

ඉමා තිස්සො ගාථායො.

තත්ථ ඛන්තී පරමං තපොති (දී. නි. අට්ඨ. 2.90; ධ. ප. අට්ඨ. 2.185) අධිවාසනඛන්ති ¶ නාම පරමං තපො. තිතික්ඛාති ඛන්තියා එව වෙවචනං, තිතික්ඛාසඞ්ඛාතා අධිවාසනඛන්ති උත්තමං තපොති අත්ථො. නිබ්බානං පරමං වදන්තීති සබ්බාකාරෙන පන නිබ්බානං ‘‘පරම’’න්ති වදන්ති බුද්ධා. න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතීති යො අධිවාසනඛන්තිවිරහිතත්තා පරං උපඝාතෙති බාධති විහිංසති, සො පබ්බජිතො නාම න හොති. චතුත්ථපාදො පන තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘න හි පබ්බජිතො’’ති එතස්ස හි ‘‘නසමණො හොතී’’ති වෙවචනං. ‘‘පරූපඝාතී’’ති එතස්ස ‘‘පරං විහෙඨයන්තො’’ති වෙවචනං. අථ වා පරූපඝාතීති සීලූපඝාතී. සීලඤ්හි උත්තමට්ඨෙන ‘‘පර’’න්ති වුච්චති. යො ච සමණො පරං යං කඤ්චි සත්තං විහෙඨයන්තො පරූපඝාතී හොති, අත්තනො සීලවිනාසකො, සො පබ්බජිතො නාම න හොතීති අත්ථො. අථ වා යො අධිවාසනඛන්තියා අභාවා පරූපඝාතී හොති, පරං අන්තමසො ඩංසමකසම්පි සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපෙති, සො න හි පබ්බජිතො. කිං කාරණා? මලස්ස අපබ්බාජිතත්තා. ‘‘පබ්බාජයමත්තනො මලං, තස්මා ‘පබ්බජිතො’ති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 388) ඉදඤ්හි පබ්බජිතලක්ඛණං. යොපි න හෙව ඛො උපඝාතෙති න මාරෙති, අපිච දණ්ඩාදීහි විහෙඨෙති, සො පරං විහෙඨයන්තො සමණො න හොති. කිං කාරණා? විහෙසාය අසමිතත්තා. ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං, ‘සමණො’ති පවුච්චතී’’ති (ධ. ප. 265) ඉදඤ්හි සමණලක්ඛණං.

දුතියගාථාය සබ්බපාපස්සාති සබ්බාකුසලස්ස. අකරණන්ති අනුප්පාදනං. කුසලස්සාති චතුභූමකකුසලස්ස. උපසම්පදාති උපසම්පාදනං පටිලාභො. සචිත්තපරියොදපනන්ති අත්තනො චිත්තස්ස වොදාපනං පභස්සරභාවකරණං සබ්බසො පරිසොධනං, තං පන අරහත්තෙන හොති. ඉති සීලසංවරෙන සබ්බපාපං පහාය ලොකියලොකුත්තරාහි සමථවිපස්සනාහි කුසලං සම්පාදෙත්වා අරහත්තඵලෙන චිත්තං පරියොදාපෙතබ්බන්ති එතං බුද්ධානං සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨි.

තතියගාථාය ¶ අනූපවාදොති වාචාය කස්සචි අනුපවදනං. අනූපඝාතොති කායෙන කස්සචි උපඝාතස්ස අකරණං. පාතිමොක්ඛෙති යං තං පාතිමොක්ඛං පඅතිමොක්ඛං අතිපමොක්ඛං උත්තමං සීලං, පාති වා අගතිවිසෙසෙහි, මොක්ඛෙති දුග්ගතිභයෙහි. යො වා නං පාති, තං මොක්ඛෙතීති ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුච්චති, තස්මිං පාතිමොක්ඛෙ ච. සංවරොති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමලක්ඛණො සංවරො. මත්තඤ්ඤුතාති පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන පමාණඤ්ඤුතා. පන්තඤ්ච සයනාසනන්ති ජනසඞ්ඝට්ටනවිරහිතං නිජ්ජනසම්බාධං විවිත්තං, සෙනාසනඤ්ච. එත්ථ ච ද්විහියෙව පච්චයෙහි චතුපච්චයසන්තොසො දීපිතොති වෙදිතබ්බො පච්චයසන්තොසසාමඤ්ඤෙන ඉතරද්වයස්සාපි ලක්ඛණහාරනයෙන ජොතිතත්තා. අධිචිත්තෙ ච ආයොගොති විපස්සනාපාදකං ¶ අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං, තතොපි මග්ගඵලචිත්තමෙව අධිචිත්තං, තස්මිං යථාවුත්තෙ අධිචිත්තෙ ආයොගො ච අනුයොගො චාති අත්ථො. එතං බුද්ධාන සාසනන්ති එතං පරස්ස අනුපවදනං, අනුපඝාතනං, පාතිමොක්ඛෙ සංවරො, පටිග්ගහණපරිභොගෙසු මත්තඤ්ඤුතා, අට්ඨසමාපත්තිවසිභාවාය විවිත්තසෙනාසනසෙවනඤ්ච බුද්ධානං සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨීති. ඉමා පන තිස්සො ගාථා සබ්බබුද්ධානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසගාථායො හොන්තීති වෙදිතබ්බා. තං බුද්ධා එව උද්දිසන්ති, න සාවකා.

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිආදිනා (මහාව. 134) නයෙන වුත්තං ආණාපාතිමොක්ඛං නාම. තං සාවකා එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා සඞ්ඝකම්මං කරොන්ති, න ච තත්ථ පරියාපන්නාති ආහ ‘‘තං සාවකා එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා’’ති. ඉමස්මිං අත්ථෙති ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති එතස්මිං අත්ථෙ.

අනුපගතො නාම තත්ථෙව උපසම්පන්නො, අසතියා පුරිමිකාය අනුපගතො වා. චාතුමාසිනියන්ති චාතුමාසියං. සා හි චතුන්නං මාසානං පාරිපූරිභූතාති චාතුමාසී, සා එව ‘‘චාතුමාසිනී’’ති වුච්චති, තස්සං චාතුමාසිනියං. පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමාසිනියන්ති අත්ථො. කායසාමග්ගින්ති කායෙන සමග්ගභාවං, හත්ථපාසූපගමනන්ති වුත්තං හොති.

අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – සචෙ පුරිමිකාය පඤ්ච භික්ඛූ වස්සං උපගතා, පච්ඡිමිකායපි පඤ්ච, පුරිමෙහි ඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරිතෙ පච්ඡිමෙහි ¶ තෙසං සන්තිකෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො, න එකස්මිං උපොසථග්ගෙ ද්වෙ ඤත්තියො ඨපෙතබ්බා. සචෙපි පච්ඡිමිකාය උපගතා චත්තාරො, තයො, ද්වෙ, එකො වා හොති, එසෙව නයො. අථ පුරිමිකාය චත්තාරො, පච්ඡිමිකායපි චත්තාරො, තයො, ද්වෙ, එකො වා, එසෙව නයො. අථ පුරිමිකාය තයො, පච්ඡිමිකාය තයො, ද්වෙ වා, එසෙව නයො. ඉදඤ්හෙත්ථ ලක්ඛණං – සචෙ පුරිමිකාය උපගතෙහි පච්ඡිමිකාය උපගතා ථොකතරා චෙව හොන්ති සමසමා ච, සඞ්ඝප්පවාරණාය ච ගණං පූරෙන්ති, සඞ්ඝප්පවාරණාවසෙන ඤත්තිං ඨපෙත්වා පුරිමෙහි පවාරෙතබ්බා. සචෙ පන පුරිමිකාය තයො, පච්ඡිමිකාය එකො හොති, තෙන සද්ධිං තෙ චත්තාරො හොන්ති, චතුන්නං සඞ්ඝඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරෙතුං න වට්ටති. ගණඤත්තියා පන සො ගණපූරකො හොති, තස්මා ගණවසෙන ඤත්තිං ඨපෙත්වා පුරිමෙහි පවාරෙතබ්බං, ඉතරෙන තෙසං සන්තිකෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. සචෙ පුරිමිකාය ද්වෙ, පච්ඡිමිකාය ද්වෙ වා එකො වා, එත්ථාපි එසෙව නයො. සචෙ පුරිමිකාය එකො, පච්ඡිමිකායපි එකො, එකෙන එකස්ස සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං, එකෙන පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො ¶ . සචෙ පුරිමවස්සූපගතෙහි පච්ඡිමවස්සූපගතා එකෙනපි අධිකතරා හොන්ති, පඨමං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිත්වා පච්ඡා ථොකතරෙහි තෙසං සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං. කත්තිකචාතුමාසිනිපවාරණාය පන සචෙ පඨමං වස්සූපගතෙහි මහාපවාරණාය පවාරිතෙහි පච්ඡා උපගතා අධිකතරා වා සමසමා වා හොන්ති, පවාරණාඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරෙතබ්බං. තෙහි පවාරිතෙ පච්ඡා ඉතරෙහි පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. අථ මහාපවාරණාය පවාරිතා බහූ හොන්ති, පච්ඡා වස්සූපගතා ථොකා වා එකො වා, පාතිමොක්ඛෙ උද්දිට්ඨෙ පච්ඡා තෙසං සන්තිකෙ තෙන පවාරෙතබ්බන්ති.

එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වාති එකස්මිං අංසෙ සාධුකං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වාති අත්ථො. අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාති දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං උක්ඛිපිත්වා. සචෙ පන තත්ථ පාරිවාසිකොපි අත්ථි, සඞ්ඝනවකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා තත්ථෙව නිසින්නෙන අත්තනො පාළියා පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. පාතිමොක්ඛෙ උද්දිසියමානෙ පන පාළියා අනිසීදිත්වා පාළිං විහාය හත්ථපාසං අමුඤ්චන්තෙන නිසීදිතබ්බං. පවාරණායපි එසෙව නයො.

සබ්බං ¶ පුබ්බකරණීයන්ති සම්මජ්ජනාදිං නවවිධං පුබ්බකිච්චං. යථා ච සබ්බො සඞ්ඝො සභාගාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… පටිකරිස්සතී’’ති (මහාව. 171) ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවමෙත්ථාපි තීහි ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තා ඉමෙ භික්ඛූ සභාගං ආපත්තිං ආපන්නා, යදා අඤ්ඤං භික්ඛුං සුද්ධං අනාපත්තිකං පස්සිස්සන්ති, තදා තස්ස සන්තිකෙ තං ආපත්තිං පටිකරිස්සන්තී’’ති ගණඤත්තිං ඨපෙත්වා, ද්වීහිපි ‘‘අඤ්ඤං සුද්ධං පස්සිත්වා පටිකරිස්සාමා’’ති වත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙනාපි ‘‘පරිසුද්ධං ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා කාතුං වට්ටති. තදහූති තස්මිං අහු, තස්මිං දිවසෙති අත්ථො. නානාසංවාසකෙහීති ලද්ධිනානාසංවාසකෙහි. අනාවාසො නාම නවකම්මසාලාදිකො යො කොචි පදෙසො. අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙනාති සඞ්ඝප්පහොනකෙහි භික්ඛූහි විනා. අඤ්ඤත්ර අන්තරායාති පුබ්බෙ වුත්තං දසවිධමන්තරායං විනා. සබ්බන්තිමෙන පන පරිච්ඡෙදෙන අත්තචතුත්ථෙන අන්තරායෙ වා සති ගන්තුං වට්ටති. යථා ච ආවාසාදයො න ගන්තබ්බා, එවං සචෙ විහාරෙ උපොසථං කරොන්ති, උපොසථාධිට්ඨානත්ථං සීමාපි නදීපි න ගන්තබ්බා. සචෙ පනෙත්ථ කොචි භික්ඛු හොති, තස්ස සන්තිකං ගන්තුං වට්ටති. විස්සට්ඨඋපොසථාපි ආවාසා ගන්තුං වට්ටති. එවං ගතො අධිට්ඨාතුම්පි ලභති. ආරඤ්ඤකෙනාපි භික්ඛුනා උපොසථදිවසෙ ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා අත්තනො විහාරමෙව ආගන්තබ්බං. සචෙ අඤ්ඤං විහාරං ඔක්කමති, තත්ථ උපොසථං කත්වාව ආගන්තබ්බං, අකත්වා ආගන්තුං න වට්ටති. යං ජඤ්ඤා ‘‘අජ්ජෙව තත්ථ ගන්තුං සක්කොමී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 181) ¶ එවරූපො පන ආවාසො ගන්තබ්බො. තත්ථ භික්ඛූහි සද්ධිං උපොසථං කරොන්තෙනාපි හි ඉමිනා නෙව උපොසථන්තරායො කතො භවිස්සතීති.

උදකං ආසනෙන චාති ආසනෙන සහ පානීයපරිභොජනීයං උදකඤ්චාති අත්ථො. සඞ්ඝසන්නිපාතතො පඨමං කත්තබ්බං පුබ්බකරණං. පුබ්බකරණතො පච්ඡා කත්තබ්බම්පි උපොසථකම්මතො පඨමං කත්තබ්බත්තා පුබ්බකිච්චං. උභයම්පි චෙතං උපොසථකම්මතො පඨමං කත්තබ්බත්තා ‘‘පුබ්බකිච්ච’’මිච්චෙව එත්ථ වුත්තන්ති ආහ ‘‘එවං ද්වීහි නාමෙහි නවවිධං පුබ්බකිච්චං දස්සිත’’න්ති. කිං තං කතන්ති පුච්ඡතීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. තං අකත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටති ‘‘න, භික්ඛවෙ, ථෙරෙන ආණත්තෙන අගිලානෙන න ¶ සම්මජ්ජිතබ්බං, යො න සම්මජ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදි (මහාව. 159) වචනතො. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මා ථෙරෙන ආණත්තෙනා’’තිආදි.

සචෙ පන ආණත්තො සම්මජ්ජනිං තාවකාලිකම්පි න ලභති, සාඛාභඞ්ගං කප්පියං කාරෙත්වා සම්මජ්ජිතබ්බං. තම්පි අලභන්තස්ස ලද්ධකප්පියං හොති. පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙතබ්බන්ති ආගන්තුකානං අත්ථාය පානීයපරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙතබ්බං. ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බන්ති පීඨඵලකාදිආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බං. සචෙ උපොසථාගාරෙ ආසනානි නත්ථි, සංඝිකාවාසතොපි ආහරිත්වා පඤ්ඤාපෙත්වා පුන හරිතබ්බානි. ආසනෙසු අසති කටසාරකෙපි තට්ටිකායොපි පඤ්ඤාපෙතුං වට්ටති. තට්ටිකාසුපි අසති සාඛාභඞ්ගානි කප්පියං කාරෙත්වා පඤ්ඤාපෙතබ්බානි. කප්පියකාරකං අලභන්තස්ස ලද්ධකප්පියං හොති. පදීපො කාතබ්බොති පදීපෙතබ්බො, පදීපුජ්ජලනං කාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. ආණාපෙන්තෙන පන ‘‘අසුකස්මිං නාම ඔකාසෙ තෙලං වා වට්ටි වා කපල්ලිකා වා අත්ථි, තං ගහෙත්වා කරොහී’’ති වත්තබ්බො. සචෙ තෙලාදීනි නත්ථි, පරියෙසිතබ්බානි. පරියෙසිත්වා අලභන්තස්ස ලද්ධකප්පියං හොති. අපිච කපාලෙ අග්ගිපි ජාලෙතබ්බො. ආණාපෙන්තෙන ච කිඤ්චි කම්මං කරොන්තො වා සදාකාලමෙව එකො වා භාරනිත්ථරණකො වා සරභාණකධම්මකථිකාදීසු අඤ්ඤතරො වා න ආණාපෙතබ්බො, අවසෙසා පන වාරෙන ආණාපෙතබ්බා. තෙනාහ ‘‘ථෙරෙනාපි පතිරූපං ඤත්වා ආණාපෙතබ්බ’’න්ති.

බහි උපොසථං කත්වා ආගතෙනාති නදියා වා සීමාය වා යත්ථ කත්ථචි උපොසථං කත්වා ආගතෙන ඡන්දො දාතබ්බො, ‘‘කතො මයා උපොසථො’’ති අච්ඡිතුං න ලභතීති අධිප්පායො. කිච්චප්පසුතො වාති ගිලානුපට්ඨාකාදිකිච්චප්පසුතො වා. සචෙ ගිලානො ඡන්දපාරිසුද්ධිං දාතුං න සක්කොති, මඤ්චෙන වා පීඨෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣං ආනෙත්වා උපොසථො කාතබ්බො. සචෙ ගිලානුපට්ඨාකානං ¶ භික්ඛූනං එවං හොති ‘‘සචෙ ඛො මයං ඉමං ගිලානං ඨානා චාවෙස්සාම, ආබාධො වා අභිවඩ්ඪිස්සති, කාලකිරියා වා භවිස්සතී’’ති, න ත්වෙව සො ගිලානො ඨානා චාවෙතබ්බො, සඞ්ඝෙන තත්ථ ගන්ත්වා උපොසථො කාතබ්බො, න ත්වෙව වග්ගෙන සඞ්ඝෙන උපොසථො කාතබ්බො. කරෙය්ය චෙ, ආපත්ති දුක්කටස්ස. සචෙ බහූ තාදිසා ගිලානා හොන්ති, සඞ්ඝෙන පටිපාටියා ඨත්වා ¶ සබ්බෙ හත්ථපාසෙ කාතබ්බා. සචෙ දූරෙ දූරෙ හොන්ති, සඞ්ඝො නප්පහොති, තං දිවසං උපොසථො න කාතබ්බො, න ත්වෙව වග්ගෙන සඞ්ඝෙන උපොසථො කාතබ්බො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ පාරිසුද්ධිං දෙන්තෙන ඡන්දම්පි දාතුං, සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීය’’න්ති (මහාව. 165) වුත්තත්තා භගවතො ආණං කරොන්තෙන ‘‘ඡන්දං දම්මී’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ තත්ථෙව පක්කමති, අඤ්ඤස්ස දාතබ්බො ඡන්දො’’තිආදිවචනතො (මහාව. 165) පුන අත්තනො ඡන්දදානපරිස්සමවිනොදනත්ථං ‘‘ඡන්දං මෙ හරා’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ සඞ්ඝප්පත්තො සඤ්චිච්ච න ආරොචෙති, ආහටො හොති ඡන්දො, ඡන්දහාරකස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 165) වුත්තත්තා දුක්කටතො තං මොචෙතුං ‘‘ඡන්දං මෙ ආරොචෙහී’’ති වුත්තං.

කායෙන වා වාචාය වා උභයෙන වා විඤ්ඤාපෙතබ්බොති මනසා චින්තෙත්වා කායප්පයොගං කරොන්තෙන යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන වා, වාචං පන නිච්ඡාරෙතුං සක්කොන්තෙන තථෙව වාචාය වා, උභයථාපි සක්කොන්තෙන කායවාචාහි වා විඤ්ඤාපෙතබ්බො, ජානාපෙතබ්බොති අත්ථො. ‘‘අයං අත්ථො’’ති වචනතො පන යාය කායචිපි භාසාය විඤ්ඤාපෙතුං වට්ටති, පාරිසුද්ධිදානෙපි ඡන්දදානෙ වුත්තසදිසොව විනිච්ඡයො. තං පන දෙන්තෙන පඨමං සන්තී ආපත්ති දෙසෙතබ්බා. න හි සාපත්තිකො සමානො ‘‘පාරිසුද්ධිං දම්මි, පාරිසුද්ධිං මෙ හර, පාරිසුද්ධිං මෙ ආරොචෙහී’’ති (මහාව. 164) වත්තුං ලභති. ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීයානී’’ති වත්තබ්බෙ වචනවිපල්ලාසෙන ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීය’’න්ති වුත්තං. තෙසඤ්ච අත්තනො ච ඡන්දපාරිසුද්ධිං දෙතීති එත්ථ ඡන්දො ච ඡන්දපාරිසුද්ධි ච ඡන්දපාරිසුද්ධි, තං දෙතීති සරූපෙකසෙසනයෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉතරාති අඤ්ඤෙසං ඡන්දපාරිසුද්ධි. බිළාලසඞ්ඛලිකා ඡන්දපාරිසුද්ධීති එත්ථ බිළාලසඞ්ඛලිකා නාම බිළාලබන්ධනං. තත්ථ හි සඞ්ඛලිකාය පඨමවලයං දුතියවලයංයෙව පාපුණාති, න තතියං, එවමයම්පි ඡන්දපාරිසුද්ධි දායකෙන යස්ස දින්නා, තතො අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡතීති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.164; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.164). තස්මා සා බිළාලසඞ්ඛලිකසදිසත්තා ‘‘බිළාලසඞ්ඛලිකා’’ති වුත්තා. බිළාලසඞ්ඛලිකග්ගහණඤ්චෙත්ථ යාසං කාසඤ්චි සඞ්ඛලිකානං උපලක්ඛණමත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

උතුක්ඛානන්ති ¶ ¶ තං තං කිරියං අරති වත්තෙතීති උතු, තස්ස අක්ඛානං උතුක්ඛානං, උතුආචික්ඛනන්ති අත්ථො. යථා ච තස්ස ආචික්ඛනං, තං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘හෙමන්තාදීන’’න්තිආදි වුත්තං. ගණනාති කලනා. භික්ඛුනීනං අට්ඨගරුධම්මෙහි ඔවදනං භික්ඛුනොවාදො. ස්වෙ උපොසථොති ආගන්ත්වාති ‘‘ස්වෙ උපොසථො හොතී’’ති වුත්තෙ අජ්ජෙව ආගන්ත්වා පන්නරසිකෙ උපොසථෙ පක්ඛස්ස චාතුද්දසියං, චාතුද්දසිකෙ තෙරසියං ආගන්ත්වාති වුත්තං හොති. මහාපච්චරියං පන ‘‘පක්ඛස්ස තෙරසියංයෙව ආගන්ත්වා ‘අයං උපොසථො චාතුද්දසිකො වා පන්නරසිකො වා’ති පුච්ඡිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 149) වුත්තං. එවං පුච්ඡිතෙන ච භික්ඛුනා සචෙ චාතුද්දසියං උපොසථං කරොන්ති, ‘‘චාතුද්දසිකො භගිනී’’ති වත්තබ්බං. සචෙ පන්නරසියං කරොන්ති, ‘‘පන්නරසිකො භගිනී’’ති වත්තබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඨපෙත්වා බාලං, ඨපෙත්වා ගිලානං, ඨපෙත්වා ගමිකං අවසෙසෙහි ඔවාදං ගහෙතු’’න්ති (චූළව. 414) වුත්තත්තා ‘‘තං ඨපෙත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආරොචනවිධානං අජානන්තො බාලො. චාතුද්දසිකපන්නරසිකෙසු උපොසථෙසු වා පාටිපදෙ වා ගන්තුකාමො ගමියො, දුතියපක්ඛදිවසතො පන පට්ඨාය තතො උද්ධං ගච්ඡන්තො ඉධ ගමියො නාම න හොති. අරඤ්ඤෙ නිවාසො අස්සාති ආරඤ්ඤිකො. සොපි ‘‘අහං අරඤ්ඤවාසී, ස්වෙ උපොසථො, විහාරෙ න වසාමී’’ති අප්පටිග්ගහිතුං න ලභති. යදි න ගණ්හෙය්ය, දුක්කටං ආපජ්ජෙය්ය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඔවාදො න ගහෙතබ්බො, යො න ගණ්හෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 414). තෙන පන පච්චාහරණත්ථාය සඞ්කෙතො කාතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආරඤ්ඤිකෙන භික්ඛුනා ඔවාදං ගහෙතුං, සඞ්කෙතඤ්ච කාතුං අත්ර පතිහරිස්සාමී’’ති (චූළව. 415). තස්මා ආරඤ්ඤිකෙන භික්ඛුනා සචෙ භික්ඛුනීනං වසනගාමෙ භික්ඛා ලබ්භති, තත්ථෙව චරිත්වා භික්ඛුනියො දිස්වා ආරොචෙත්වා ගන්තබ්බං. නො චස්ස තත්ථ භික්ඛා සුලභා හොති, සාමන්තගාමෙ චරිත්වා භික්ඛුනීනං ගාමං ආගම්ම තථෙව කාතබ්බං. සචෙ දූරං ගන්තබ්බං හොති, සඞ්කෙතො කාතබ්බො ‘‘අහං අසුකං නාම තුම්හාකං ගාමද්වාරෙ සභං වා මණ්ඩපං වා රුක්ඛමූලං වා උපසඞ්කමිස්සාමි, තත්ර ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති. භික්ඛුනීහි තත්ර ගන්තබ්බං, අගන්තුං න ලබ්භති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනියා සඞ්කෙතං ¶ න ගන්තබ්බං, යා න ගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 415). උපොසථග්ගෙති උපොසථකරණට්ඨානෙ. අට්ඨහි අඞ්ගෙහීති –

‘‘සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිචයො, යෙ තෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා මජ්ඣෙකල්යාණා පරියොසානකල්යාණා සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං අභිවදන්ති, තථාරූපාස්ස ධම්මා බහුස්සුතා ¶ හොන්ති, ධාතා වචසා පරිචිතා, මනසා අනුපෙක්ඛිතා, දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා. උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙන ස්වාගතානි හොන්ති සුවිභත්තානි සුප්පවත්තීනි සුවිනිච්ඡිතානි සුත්තසො අනුබ්යඤ්ජනසො. කල්යාණවාචො හොති කල්යාණවාක්කරණො. යෙභුය්යෙන භික්ඛුනීනං පියො හොති මනාපො. පටිබලො හොති භික්ඛුනියො ඔවදිතුං. න ඛො පනෙතං භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතාය කාසායවත්ථවසනාය ගරුධම්මං අජ්ඣාපන්නපුබ්බො හොති. වීසතිවස්සො වා හොති අතිරෙකවීසතිවස්සො වා’’ති (පාචි. 147) –

ඉමෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි. පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන නිද්දොසෙන කායවචීමනොකම්මෙන. සම්පාදෙතූති තිවිධං සික්ඛං සම්පාදෙතු. යදා පන තාහි භික්ඛුනීහි පාතිමොක්ඛුද්දෙසකංයෙව දිස්වා ඔවාදො යාචිතො, තදා උපොසථග්ගෙ සන්නිපතිතෙහි භික්ඛුසඞ්ඝෙහි පුබ්බකිච්චවසෙන ‘‘අත්ථි කාචි භික්ඛුනියො ඔවාදං යාචමානා’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘එවං වදෙහී’’ති අත්තනා වත්තබ්බවචනං අඤ්ඤෙන කථාපෙත්වා ‘‘අත්ථි කොචි භික්ඛු භික්ඛුනොවාදකො සම්මතො’’තිආදිං සයං වත්වා පුන සයමෙව ගන්ත්වා භික්ඛුනීනං ආරොචෙතබ්බං. අඤ්ඤෙන වා භික්ඛුනා තස්මිං දිවසෙ පාතිමොක්ඛං උද්දිසාපෙතබ්බං. ඉදන්ති ‘‘තාහී’’ති බහුවචනං. එකතො සහෙව.

ඤත්තිට්ඨපකෙන වාති යත්ථ තිණ්ණං වසනට්ඨානෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසො නත්ථි, තත්ථ ඤත්තිට්ඨපනකෙන වා. ඉතරෙන වාති යත්ථ ද්වෙ භික්ඛූ වසන්ති, එකො වා, තත්ථ ඉතරෙන වා භික්ඛුනා සචෙ සයමෙව සම්මතො, ‘‘අහ’’න්ති වත්තබ්බං ¶ . තථෙවාති උපොසථග්ගෙ වුත්තසදිසමෙව. ‘‘ආරොචෙත්වාවා’’ති ඉමිනා අනාරොචනං පටික්ඛිපති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඔවාදො න ආරොචෙතබ්බො, යො න ආරොචෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 415) වචනතො ඔවාදං ගහෙත්වා උපොසථග්ගෙ අනාරොචෙතුං න වට්ටති.

පරිසුද්ධභාවන්ති ආපත්තියා පරිසුද්ධතං. ආරොචෙථාති ආවි කරොථ. එත්ථ සියාති ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති එතස්මිං පදෙ අයමනුයොගො භවෙය්ය. කිං තං, යං සියාති ආහ ‘‘සඞ්ඝො උපොසථං කරෙය්යා’’තිආදි. පුබ්බෙනාපරං සන්ධියතීති පුබ්බවචනෙන අපරං වචනං සන්ධානං ගච්ඡති. සාමග්ගියාති කායචිත්තෙහි සහිතතාය. ගණස්සාති උද්දෙසකං ඨපෙත්වා චතුවග්ගෙ සෙසභික්ඛූනං. සඞ්ඝස්ස උද්දිට්ඨං හොතීති සඞ්ඝෙන උද්දිට්ඨං හොති. කරණත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. එත්ථාති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ. ලක්ඛණන්ති සභාවො.

ථෙරා ¶ ච නවා ච මජ්ඣිමා චාති එත්ථ දසවස්සා, අතිරෙකදසවස්සා ච ථෙරා. ඌනපඤ්චවස්සා නවා. පඤ්චවස්සා, අතිරෙකපඤ්චවස්සා ච මජ්ඣිමා. අට්ඨිං කත්වාති අත්තානං තෙන පාතිමොක්ඛෙන අත්ථිකං කත්වා, තං වා පාතිමොක්ඛං ‘‘ඉදං මය්හං පාතිමොක්ඛ’’න්ති අත්ථිං කත්වා. මනසි කරිත්වාති චිත්තෙ ඨපෙත්වා. සොතද්වාරවසෙනාති සොතද්වාරිකජවනවිඤ්ඤාණවසෙන. සබ්බචෙතසා සමන්නාහරාමාති චිත්තස්ස ථොකම්පි බහි ගන්තුං අදෙන්තා සබ්බෙන චිත්තෙන ආවජ්ජෙම, සල්ලක්ඛෙමාති අත්ථො. මනසි කරොමාති ආවජ්ජෙම, සමන්නාහරාමාති අත්ථො. සො ච ඛො මනසිකාරො න එත්ථ ආරම්මණප්පටිපාදනලක්ඛණො, අථ ඛො වීථිප්පටිපාදනජවනප්පටිපාදනමනසිකාරපුබ්බකචිත්තෙ ඨපනලක්ඛණොති ආහ ‘‘එකග්ගචිත්තා හුත්වා චිත්තෙ ඨපෙය්යාමා’’ති. න සමෙතීති න සංගච්ඡති. කස්මා න සංගච්ඡතීති ආහ ‘‘සමග්ගස්ස හී’’තිආදි. කිඤ්ච භිය්යොති ආහ ‘‘පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො චා’’තිආදි. සඞ්ඝපරියාපන්නොති සඞ්ඝෙ පරියාපන්නො අන්තොගධො.

ඉදානි තං දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො. ආයස්මන්තොති සන්නිපතිතානං පියවචනෙන ආලපනං.

අලජ්ජිතාති ¶ අලජ්ජිතාය, අලජ්ජනභාවෙනාති අත්ථො. තතියත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං. ‘‘අඤ්ඤාණතා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. කුක්කුච්චප්පකතතාති කුක්කුච්චෙන අභිභූතතාය. සතිසම්මොසාති සතිවිප්පවාසතො. වීතික්කමන්ති සික්ඛාපදවීතික්කමනං.

සඤ්චිච්චාති සඤ්චෙතෙත්වා, අකප්පියභාවං ජානන්තොයෙව වීතික්කමචිත්තං පෙසෙත්වාති අත්ථො. පරිගූහතීති නිගූහති න දෙසෙති න වුට්ඨාති. ලජ්ජාය පරිගූහන්තො අලජ්ජී න හොති, ‘‘කිං ඉමිනා’’ති අනාදරියෙන පරිගූහන්තො අලජ්ජී හොතීති දස්සෙති. අගතිගමනඤ්ච ගච්ඡතීති භණ්ඩභාජනීයට්ඨානාදීසු ඡන්දාගතිආදිභෙදං අගතිගමනඤ්ච ගච්ඡති. අලජ්ජිපුග්ගලොති අජ්ඣත්තිකසමුට්ඨානලජ්ජාවිරහිතො පුග්ගලො. එත්ථ ච ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති ඉමිනා අනාදරියවසෙනෙව ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො, ආපන්නඤ්ච ආපත්තිං පරිගූහන්තො, භණ්ඩභාජනීයට්ඨානාදීසු අගතිගමනං ගච්ඡන්තො ච අලජ්ජී හොති, න ඉතරොති දස්සෙති.

මන්දොති මන්දපඤ්ඤො, අපඤ්ඤස්සෙවෙතං නාමං. මොමූහොති අතිසංමූළ්හො. විරාධෙතීති න රාධෙති න සාධෙති. කුක්කුච්චෙති විනයසංසයෙ. කප්පියං චෙ කත්තබ්බං සියාති විනයධරං පුච්ඡිත්වා තෙන වත්ථුං ඔලොකෙත්වා මාතිකං, පදභාජනං, අන්තරාපත්තිං, අනාපත්තිඤ්ච ඔලොකෙත්වා ‘‘කප්පති, ආවුසො, මා එත්ථ කඞ්ඛී’’ති වුත්තෙ කත්තබ්බං භවෙය්ය.

සහසෙය්යචීවරවිප්පවාසාදීනීති ¶ එත්ථ සහසෙය්යා නාම අනුපසම්පන්නෙන උත්තරිදිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යාපත්ති, විප්පවාසො නාම එකරත්තඡාරත්තවසෙන විප්පවාසො. ආදිසද්දෙන සත්තාහාතික්කමාදීසු ආපත්තිං සඞ්ගණ්හාති. සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානන්ති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසථුල්ලච්චයපාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතසඞ්ඛාතානං සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං.

දෙසෙතු වා පකාසෙතු වාති සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා ගණමජ්ඣෙ වා එකපුග්ගලෙ වා දෙසෙතු වා පකාසෙතු වා. එත්ථ ච පාරාජිකාපත්තිදෙසනා නාම භික්ඛුභාවස්ස පරිච්චාගො. වුට්ඨානං පන දෙසනාවිසෙසත්තා ‘‘දෙසනා’’ති දට්ඨබ්බං. පකාසෙතු වාති ආරොචෙතු වා.

එවං අනාපන්නා වාති එවං ඡන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරෙන අනාපන්නා වා. වුට්ඨිතා වාති පරිවාසාදිනා වුට්ඨිතා වා. ආරොචිතා වාති ආවිකතා ¶ වා. ආරොචෙන්තො ච ‘‘තුය්හං සන්තිකෙ එකං ආපත්තිං ආවිකරොමී’’ති වා ‘‘ආචික්ඛාමී’’ති වා ‘‘ආරොචෙමී’’ති වා ‘‘මම එකං ආපත්තිං ආපන්නභාවං ජානාහී’’ති වා වදතු, ‘‘එකං ගරුකං ආපත්තිං ආවිකරොමී’’ති වා ආදිනා නයෙන වදතු, සබ්බෙහිපි ආකාරෙහි ආරොචිතාව හොති. සචෙ පන ගරුකාපත්තිං ආවිකරොන්තො ‘‘ලහුකාපත්තිං ආවිකරොමී’’තිආදිනා නයෙන වදති, අනාවිකතා හොති ආපත්ති. වත්ථුං ආරොචෙති, ආපත්තිං ආරොචෙති, උභයං ආරොචෙති, තිවිධෙනාපි ආරොචිතාව හොති. අසන්තියා ආපත්තියාති භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මං. තුණ්හීභාවෙනාපි හීති එත්ථ න කෙවලං ‘‘ආම, මයං පරිසුද්ධා’’ති වුත්තෙයෙව, අථ ඛො තුණ්හීභාවෙනාපීති අපිසද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කිං තං යාවතතියානුසාවිතං නාම, කථඤ්චෙතං යාවතතියානුසාවිතං හොතීති විචාරණායං ආචරියානං මතිභෙදමුඛෙන තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යාවතතියං අනුසාවිතං හොතීති එත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යදෙතං තික්ඛත්තුං අනුසාවිතන්ති සම්බන්ධො. අත්ථබ්යඤ්ජනභෙදතොති අරීයති ඤායතීති අත්ථො, අභිධෙය්යං, බ්යඤ්ජීයති අත්ථො අනෙනාති බ්යඤ්ජනං, අක්ඛරං, අත්ථො ච බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථබ්යඤ්ජනානි, තෙසං භෙදො අත්ථබ්යඤ්ජනභෙදො, තතො, අත්ථස්ස ච බ්යඤ්ජනස්ස ච විසදිසත්තාති අත්ථො.

ඉදානි තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘අනුසාවනඤ්හි නාමා’’තිආදිමාහ. හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. තස්ස පන ‘‘අභින්න’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තෙනාති භින්නත්තා. අස්සාති ‘‘යස්ස සියා’’තිආදිවචනත්තයස්ස. අවස්සඤ්චෙතමෙවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා අතිප්පසඞ්ගොපි ¶ සියාති දස්සෙතුං ‘‘යදි චෙත’’න්තිආදිමාහ. එතන්ති ‘‘යස්ස සියා’’තිආදිවචනත්තයං. අපරෙ ‘‘අනුසාවිත’’න්ති පදං න අතීතත්ථං දීපෙති, අථ ඛො අනාගතත්ථං. ධාත්වත්ථසම්බන්ධො කාලන්තරවිහිතොපි පච්චයො කාලන්තරෙ සාධු හොතීති විකප්පෙසුං. තෙනාහ ‘‘අපරෙ ‘අනුසාවිත’න්ති පදස්සා’’තිආදි. උපරි උද්දෙසාවසානෙති පාරාජිකුද්දෙසාවසානෙ. අත්ථයුත්තීනං අභාවතොති අනාගතත්ථස්ස ච කාරණස්ස ච අභාවතො. ඉදානි තමෙව විභාවෙතුං ‘‘ඉදං හී’’තිආදිමාහ. කථමෙතං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘යදි චස්සා’’තිආදි. අයන්ති ¶ අනාගතකාලො. අනුසාවිතං හෙස්සතීති වදෙය්යාති අනුප්පයොගං අනාගතකාලං කත්වා ‘‘අනුසාවිතං හෙස්සතී’’ති බුද්ධො වදෙය්ය. අයං හෙත්ථාධිප්පායො – යදි චෙත්ථ ධාත්වත්ථසම්බන්ධො ත-පච්චයො සියා, තථා සති ධාත්වත්ථසම්බන්ධො නාම විසෙසනවිසෙස්යභාවො, සො ච අනුප්පයොගස්ස සමානත්ථභාවෙ සති උප්පජ්ජති, නාසතීති ‘‘හෙස්සතී’’ති අනුප්පයොගං වදෙය්ය, න ච වුත්තං. තස්මා අනාගතං න දීපෙති, අතීතකාලමෙව දීපෙතීති. අනුසාවියමානෙති වචනතොති ‘‘අනුසාවියමානෙ’’ති වත්තමානකාලවචනතො. යදි එවං ‘‘යාවතතියං අනුසාවිතං හොතී’’ති කිමිදන්ති ආහ ‘‘යාවතතිය’’න්තිආදි. කිං තෙන ලක්ඛීයති, යෙනෙතං ලක්ඛණවචනමත්තං සියාති ආහ ‘‘තෙනා’’තිආදි. තෙනාති ලක්ඛණවචනමත්තෙන හෙතුනා.

තදෙතන්ති පාතිමොක්ඛං. තං පනෙතන්ති ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිකං යාවතතියානුසාවනං. න දිස්සතීති නොපලබ්භති. ඉමමෙව ච අත්ථන්ති ඉමං අම්හෙහි වුත්තමෙවත්ථං. යදි හි ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’තිආදිවචනත්තයං යාවතතියානුසාවනං සියා, තදෙව උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 132 ආදයො) වදෙය්ය, න පන ‘‘සකිම්පි අනුසාවිතං හොතී’’තිආදිකන්ති අධිප්පායො. නනු චායං විනිච්ඡයො අට්ඨකථාසු න ආගතො, අථ කුතො ලද්ධොති ආහ ‘‘අයමෙත්ථා’’තිආදි. විනයට්ඨානෙසු කතපරිචයානං ආචරියානං තං තං අත්ථං ඤාපෙන්තී පවෙණි ආචරියපරම්පරා, තාය ආභතො ආනීතො ආචරියපරම්පරාභතො.

නනු සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බං, අථ කථං දුක්කටාපත්ති හොතීති ආහ ‘‘සා ච ඛො න මුසාවාදලක්ඛණෙනා’’තිආදි. සම්පජානමුසාවාදෙ කිං හොතීති ය්වායං ‘‘සම්පජානමුසාවාදො අස්ස හොතී’’ති වුත්තො, සො ආපත්තිතො කිං හොති, කතරා ආපත්ති හොතීති අත්ථො. දුක්කටං හොතීති දුක්කටාපත්ති හොති. වචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානාපත්ති හොතීති අස්ස හි භික්ඛුනො අධම්මිකාය පටිඤ්ඤාය තුණ්හීභූතස්ස නිසින්නස්ස මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථි. යස්මා පන ආවිකාතබ්බං නාවිකාසි, තෙනස්ස වචීද්වාරෙ අකිරියතො අයං ¶ ආපත්ති සමුට්ඨාතීති ¶ වෙදිතබ්බා. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පාළියා සාධෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ. එතං උපාලිත්ථෙරෙන පරිවාරෙ සෙදමොචනගාථාසු (පරි. 479) වුත්තම්පි චාති අත්ථො.

අනාලපන්තො මනුජෙන කෙනචි වාචාති කෙනචි මනුජෙන වාචාය අනාලපන්තො. ගිරං නො ච පරෙ භණෙය්යාති ‘‘ඉති ඉමෙ සොස්සන්තී’’ති පරපුග්ගලෙ සන්ධාය සද්දම්පි න නිච්ඡාරෙය්ය. ආපජ්ජෙය්ය වාචසිකන්ති වාචතො සමුට්ඨිතං ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. පඤ්හාමෙසා කුසලෙහි චින්තිතාති එත්ථ පඤ්හාමෙසාති ලිඞ්ගබ්යත්තයෙන වුත්තං, එසො පඤ්හො කුසලෙහි චින්තිතොති අත්ථො. අයං පඤ්හො ඉමමෙව මුසාවාදං සන්ධාය වුත්තො.

තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො, අතික්කමනට්ඨෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තො, අන්තරායං වා ඵලං අරහති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලොති අන්තරායිකො. තෙනාහ ‘‘විප්පටිසාරවත්ථුතායා’’තිආදි. තත්ථ විප්පටිසාරවත්ථුතායාති විප්පටිසාරො නාම පච්ඡානුතාපවසෙන චිත්තවිප්පටිසාරො, තස්ස කාරණතායාති අත්ථො. පඨමජ්ඣානාදිපච්චයභූතඅඅප්පටිසාරවිරුද්ධස්ස විප්පටිසාරස්ස පච්චයත්තාති වුත්තං හොති. පාමොජ්ජාදිසම්භවන්ති දුබ්බලතරුණා පීති පාමොජ්ජං, තං ආදි යෙසං තෙ පාමොජ්ජාදයො, තෙසං සම්භවො පටිලාභො පාමොජ්ජාදිසම්භවො, තං. ආදිසද්දෙන පීතිප්පස්සද්ධාදීනං ගහණං. පඨමජ්ඣානාදීනන්ති එත්ථාදිසද්දෙන පන ‘‘දුතියස්ස ඣානස්ස අධිගමාය අන්තරායිකො, තතියස්ස ඣානස්ස අධිගමාය අන්තරායිකො, චතුත්ථස්ස ඣානස්ස අධිගමාය අන්තරායිකො, ඣානානං, විමොක්ඛානං, සමාධීනං, සමාපත්තීනං, නෙක්ඛම්මානං, නිස්සරණානං, පවිවෙකානං, කුසලානං ධම්මානං අධිගමාය අන්තරායිකො’’ති (මහාව. 135) වුත්තදුතියජ්ඣානාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘තස්මා’’ති වුත්තෙ යංතංසද්දානං අබ්යභිචාරිතසම්බන්ධතාය ‘‘යස්මා’’ති අයමත්ථො උපට්ඨිතොයෙව හොතීති ආහ ‘‘තස්මාති යස්මා’’තිආදි. ජානන්තෙනාති ජානමානෙන. ඉමිනාස්ස සම්පජානමුසාවාදස්ස සචිත්තකතං දස්සෙති. විසුද්ධිං අපෙක්ඛතීති විසුද්ධාපෙක්ඛො, තෙන ¶ විසුද්ධාපෙක්ඛෙන. සා ච විසුද්ධි ඉධ වුට්ඨානාදීති ආහ ‘‘වුට්ඨාතුකාමෙන විසුජ්ඣිතුකාමෙනා’’ති. වුට්ඨානගාමිනිතො සඞ්ඝාදිසෙසතො වුට්ඨාතුකාමෙන, දෙසනාගාමිනිතො විසුජ්ඣිතුකාමෙනාති අත්ථො. සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා ගණමජ්ඣෙ වා එකපුග්ගලෙ වාති උපොසථග්ගෙ සඞ්ඝස්ස ආරොචනවසෙන සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා තත්ථෙව උභතො නිසින්නානං ආරොචනවසෙන ගණමජ්ඣෙ වා අනන්තරස්ස ආරොචනවසෙන එකපුග්ගලෙ වා පකාසෙතබ්බා. ඉතො වුට්ඨහිත්වාති ඉතො උපොසථග්ගතො වුට්ඨාය. එත්ථ පන සභාගොයෙව වත්තබ්බො. විසභාගස්ස හි වුච්චමානෙ භණ්ඩනකලහසඞ්ඝභෙදාදීනිපි හොන්ති. තස්මා තස්ස අවත්වා ‘‘ඉතො වුට්ඨහිත්වා ¶ පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා උපොසථො කාතබ්බොති අන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 170) වුත්තං.

කරණත්ථෙති තතියාවිභත්තිඅත්ථෙ. කත්තරි හෙතං පච්චත්තවචනං හොති ඵාසුසද්දාපෙක්ඛාය. පච්චත්තවචනන්ති පඨමාවචනං. පඨමජ්ඣානාදීනං අධිගමාය ඵාසු හොතීති අධිගමත්ථං තස්ස භික්ඛුනො ඵාසු හොති සුඛං හොති සංවරස්ස අවිප්පටිසාරහෙතුත්තා. තෙනාහ ‘‘අවිප්පටිසාරමූලකාන’’න්තිආදි. පාපපුඤ්ඤානං කතාකතවසෙන චිත්තවිප්පටිසාරාභාවො අවිප්පටිසාරො, සො මූලං කාරණං යෙසං තෙ අවිප්පටිසාරමූලා, අවිප්පටිසාරමූලායෙව අවිප්පටිසාරමූලකා, තෙසං අවිප්පටිසාරමූලකානං. සුඛප්පටිපදා සම්පජ්ජතීති සුඛා පටිපදා සමිජ්ඣති, පඨමජ්ඣානාදීනං සුඛෙන අධිගමො හොතීති අධිප්පායො. හොති චෙත්ථ –

‘‘නිදානෙ ඤත්තිට්ඨපනං, පුබ්බකිච්චස්ස පුච්ඡනං;

නිදානුද්දෙසසවනෙ, විසුද්ධාරොචනෙ විධි;

අනාරොචනෙ චාපත්ති, ඤෙය්යං පිණ්ඩත්ථපඤ්චක’’න්ති.

ඉති කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය

විනයත්ථමඤ්ජූසායං ලීනත්ථප්පකාසනියං

නිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.