📜

පාරාජිකකණ්ඩං

ඉදානි ¶ ¶ නිදානුද්දෙසානන්තරං වුත්තස්ස පාරාජිකුද්දෙසස්ස අත්ථං සංවණ්ණෙතුං ‘‘ඉදානී’’තිආදි ආරද්ධං. නිදානානන්තරන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, නිදානං අනන්තරං කත්වාති වුත්තං හොති. තත්ථාති පාරාජිකකණ්ඩෙ. පාතිමොක්ඛෙති භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ. චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො ඌනාතිරෙකභාවනිවත්තනතො. පාරාජිකාති සජාතිනාමං. ආපත්තියොති සබ්බසාධාරණනාමං. උද්දිසීයතීති උද්දෙසො. භාවප්පධානොයං නිද්දෙසො. තෙනාහ ‘‘උද්දිසිතබ්බත’’න්ති.

1. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා

යො පනාති (පාරා. අට්ඨ. 1.45 භික්ඛුපදභාජනීයවණ්ණනා) එත්ථ යස්මා පනාති නිපාතමත්තං, යොති අත්ථපදං, තඤ්ච අනියමෙන පුග්ගලං දීපෙති. තස්මා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යො කොචී’’ති ආහ. යස්මා පන යො යොකොචි නාම, සො අවස්සං ලිඞ්ගයුත්තජාතිනාමගොත්තසීලවිහාරගොචරවයෙසු එකෙනාකාරෙන පඤ්ඤායති, තස්මා තං තථා ඤාපෙතුං ‘‘රස්සදීඝාදිනා’’තිආදිමාහ. ආදිසද්දෙන නවකම්මාදීනං ගහණං. ලිඞ්ගාදිභෙදෙනාති ලිඞ්ගීයතිඤායති එතෙනාති ලිඞ්ගං, තං ආදි යෙසං තෙති ලිඞ්ගාදයො, තෙසං භෙදො ලිඞ්ගාදිභෙදො, තෙන ලිඞ්ගාදිභෙදෙන. එත්ථාදිසද්දෙන පන යුත්තාදීනං ගහණං. ඉදං වුත්තං හොති – ලිඞ්ගවසෙන යාදිසො වා තාදිසො වා හොතු, දීඝො වා රස්සො වා කාළො වා ඔදාතො වා මඞ්ගුරච්ඡවි වා කිසො වා ථූලො වා. යොගවසෙන යෙන වා තෙන වා යුත්තො හොතු, නවකම්මයුත්තො වා උද්දෙසයුත්තො වා වාසධුරයුත්තො වා. ජාතිවසෙන යංජච්චො වා තංජච්චො වා හොතු, ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්ධො වා. නාමවසෙන යථානාමො වා තථානාමො වා හොතු, බුද්ධරක්ඛිතො වා ධම්මරක්ඛිතො වා සඞ්ඝරක්ඛිතො වා. ගොත්තවසෙන යථාගොත්තො වා තථාගොත්තො වා හොතු, කච්චායනො වා වාසිට්ඨො වා කොසියො වා. සීලෙසු යථාසීලො වා තථාසීලො වා හොතු, නවකම්මසීලො වා උද්දෙසසීලො වා වාසධුරසීලො වා. විහාරෙසුපි යථාවිහාරී වා තථාවිහාරී වා ¶ හොතු, නවකම්මවිහාරී වා උද්දෙසවිහාරී වා වාසධුරවිහාරී වා ¶ . ගොචරෙසුපි යථාගොචරො වා තථාගොචරො වා හොතු, නවකම්මගොචරො වා උද්දෙසගොචරො වා වාසධුරගොචරො වා. වයෙසුපි යො වා සො වා හොතු ථෙරො වා නවො වා මජ්ඣිමො වා, අථ ඛො සබ්බොව ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘යො’’ති වුච්චතීති.

ඉදානි ‘‘භික්ඛූ’’ති පදං සංවණ්ණෙතුං ‘‘එහිභික්ඛූපසම්පදා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති භගවතො වචනමත්තෙන භික්ඛුභාවො එහිභික්ඛූපසම්පදා. ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’තිආදිනා (මහාව. 105) නයෙන තික්ඛත්තුං වාචං භින්දිත්වා වුත්තෙහි තීහි සරණගමනෙහි උපසම්පදා සරණගමනූපසම්පදා. ඔවාදප්පටිග්ගහණූපසම්පදා (පාරා. අට්ඨ. 1.45) නාම –

‘‘තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘තිබ්බං මෙ හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සති ථෙරෙසු නවෙසු මජ්ඣිමෙසූ’ති, එවඤ්හි තෙ කස්සප සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘යං කිඤ්චි ධම්මං සුණිස්සාමි කුසලූපසංහිතං, සබ්බං තං අට්ඨිං කත්වා මනසි කරිත්වා සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතො ධම්මං සුණිස්සාමී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘සාතසහගතා ච මෙ කායගතාසති න විජහිස්සතී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති (සං. නි. 2.154) –

ඉමිනා ඔවාදප්පටිග්ගහණෙන මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.

පඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා නාම සොපාකස්ස අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා. භගවා කිර පුබ්බාරාමෙ අනුචඞ්කමන්තං සොපාකසාමණෙරං ‘‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤා’ති වා සොපාක ‘රූපසඤ්ඤා’ති වා ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා නානාබ්යඤ්ජනා, උදාහු එකත්ථා බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) දස අසුභනිස්සිතෙ පඤ්හෙ පුච්ඡි. සො තෙ බ්යාකාසි. භගවා තස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘කතිවස්සො ත්වං, සොපාකා’’ති පුච්ඡි. සත්තවස්සොහං භගවාති. ‘‘සොපාක, ත්වං මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා පඤ්හෙ බ්යාකාසී’’ති ආරද්ධචිත්තො උපසම්පදං අනුජානි, අයං පඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා.

අට්ඨගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදා ¶ නාම මහාපජාපතියා අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණෙන අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.

දූතෙනූපසම්පදා ¶ නාම අඩ්ඪකාසියා ගණිකාය අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.

අට්ඨවාචිකූපසම්පදා නාම භික්ඛුනියා භික්ඛුනිසඞ්ඝතො ඤත්තිචතුත්ථෙන, භික්ඛුසඞ්ඝතො ඤත්තිචතුත්ථෙනාති ඉමෙහි ද්වීහි කම්මෙහි උපසම්පදා.

ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදා නාම භික්ඛූනං එතරහි උපසම්පදා. ඤත්තිචතුත්ථෙනාති තීහි අනුස්සාවනාහි, එකාය ච ඤත්තියාති එවං ඤත්තිචතුත්ථෙන. කිඤ්චාපි හි ඤත්ති සබ්බපඨමං වුච්චති, තිස්සන්නං පන අනුස්සාවනානං අත්ථබ්යඤ්ජනභෙදාභාවතො අත්ථබ්යඤ්ජනභින්නං ඤත්තිං තාසං චතුත්ථන්ති කත්වා ‘‘ඤත්තිචතුත්ථ’’න්ති වුච්චති. අකුප්පෙනාති අකොපෙතබ්බතං, අප්පටික්කොසිතබ්බතඤ්ච උපගතෙන. ඨානාරහෙනාති කාරණාරහෙන සත්ථු සාසනාරහෙන. උපසම්පන්නො නාම උපරිභාවං සමාපන්නො, පත්තොති අත්ථො. භික්ඛුභාවො හි උපරිභාවො, තඤ්චෙස යථාවුත්තෙන කම්මෙන සමාපන්නත්තා ‘‘උපසම්පන්නො’’ති වුච්චති. කස්මා පනෙත්ථ ඉමිනාව උපසම්පන්නො ඉධ ගහිතො, නාඤ්ඤෙහීති? වුච්චතෙ – එහිභික්ඛූපසම්පදා අන්තිමභවිකානමෙව, සරණගමනූපසම්පදා පරිසුද්ධානං, ඔවාදප්පටිග්ගහණපඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා මහාකස්සපසොපාකානං, න ච තෙ භබ්බා පාරාජිකාදිලොකවජ්ජං ආපජ්ජිතුං, අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණාදයො ච භික්ඛුනීනංයෙව අනුඤ්ඤාතා. අයඤ්ච භික්ඛු, තස්මා ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව උපසම්පදාකම්මෙන උපසම්පන්නො ඉධ ගහිතො, නාඤ්ඤෙහීති වෙදිතබ්බො. පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පන සික්ඛාපදෙසු අඤ්ඤෙපි එහිභික්ඛූපසම්පදාය උපසම්පන්නාදයො සඞ්ගය්හන්ති (සාරත්ථ. ටී. 2.45 භික්ඛුපදභාජනීයවණ්ණනා). වක්ඛති හි ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පන අඤ්ඤෙපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’ති. ඉදානි ‘‘අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නො’’ති සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තස්ස පනා’’තිආදිමාහ.

තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු. වසති එත්ථාති වත්ථු, ආධාරො පතිට්ඨා. තෙනාහ ‘‘උපසම්පදාපෙක්ඛො පුග්ගලො’’ති. ඌනානි අපරිපුණ්ණානි වීසති වස්සානි අස්සාති ඌනවීසතිවස්සො. එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං උපරි සප්පාණකවග්ගෙ ඌනවීසතිසික්ඛාපදෙ (කඞ්ඛා. අට්ඨ. ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා) වණ්ණයිස්සාම. තෙසූති පණ්ඩකාදීසු එකාදසසු අභබ්බපුග්ගලෙසු. පණ්ඩකො (මහාව. අට්ඨ. 109) පනෙත්ථ පඤ්චවිධො හොති ආසිත්තපණ්ඩකො, උසූයපණ්ඩකො ¶ , ඔපක්කමිකපණ්ඩකො, නපුංසකපණ්ඩකො, පක්ඛපණ්ඩකොති. තෙසු ආසිත්තපණ්ඩකස්ස ච උසූයපණ්ඩකස්ස ¶ ච පබ්බජ්ජා න වාරිතා, ඉතරෙසං තිණ්ණං වාරිතා. තෙසුපි පක්ඛපණ්ඩකස්ස යස්මිං පක්ඛෙ පණ්ඩකො හොති, තස්මිංයෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති. තයො චෙත්ථ පබ්බජ්ජූපසම්පදානං අභබ්බතාය අවත්ථූ. තෙනාහ ‘‘ආසිත්තපණ්ඩකඤ්චා’’තිආදි. තත්ථ යස්ස පරෙසං අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගහෙත්වා අසුචිනා ආසිත්තස්ස පරිළාහො වූපසම්මති, අයං ආසිත්තපණ්ඩකො. යස්ස පරෙසං අජ්ඣාචාරං පස්සතො උසූයාය උප්පන්නාය පරිළාහො වූපසම්මති, අයං උසූයපණ්ඩකො. යස්ස උපක්කමෙන බීජානි අපනීතානි, අයං ඔපක්කමිකපණ්ඩකො (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 135; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.109). යො පන පටිසන්ධියංයෙව අභාවකො උප්පන්නො, අයං නපුංසකපණ්ඩකො. එකච්චො පන අකුසලවිපාකානුභාවෙන කාළපක්ඛෙ පණ්ඩකො හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පනස්ස පරිළාහො වූපසම්මති, අයං පක්ඛපණ්ඩකොති වෙදිතබ්බො.

ථෙය්යෙන සංවාසො එතස්සාති ථෙය්යසංවාසකො. සො ච න සංවාසමත්තස්සෙව ථෙනකො ඉධාධිප්පෙතො, අථ ඛො ලිඞ්ගස්ස, තදුභයස්ස ච ථෙනකොපීති ආහ ‘‘ථෙය්යසංවාසකො පන තිවිධො’’තිආදි. න භික්ඛුවස්සානි ගණෙතීති (මහාව. අට්ඨ. 110) ‘‘අහං දසවස්සො වා වීසතිවස්සො වා’’ති මුසා වත්වා භික්ඛුවස්සානි න ගණෙති. න යථාවුඩ්ඪං භික්ඛූනං වා සාමණෙරානං වා වන්දනං සාදියතීති අත්තනා මුසාවාදං කත්වා දස්සිතවස්සානුරූපෙන යථාවුඩ්ඪං වන්දනං නාධිවාසෙති. න ආසනෙන පටිබාහතීති ‘‘අපෙහි, මෙ එතං පාපුණාතී’’ති ආසනෙන නප්පටිබාහති. න උපොසථාදීසු සන්දිස්සතීති උපොසථප්පවාරණාදීසු න සන්දිස්සති. ලිඞ්ගමත්තස්සෙවාති එවසද්දෙන සංවාසං නිවත්තෙති. සමානොති සන්තො. ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්සාති සාමණෙරලිඞ්ගානුරූපස්ස සාමණෙරසංවාසස්ස. සචෙ පන කාසායෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා නග්ගො වා ඔදාතවත්ථනිවත්ථො වා මෙථුනසෙවනාදීහි අස්සමණො හුත්වා කාසායානි නිවාසෙති, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. සචෙ ගිහිභාවං පත්ථයමානො කාසායං ඔවට්ටිකං කත්වා, අඤ්ඤෙන වා ආකාරෙන ගිහිනිවාසනෙන නිවාසෙති ‘‘සොභති නු ඛො මෙ ගිහිලිඞ්ගං, න සොභතී’’ති වීමංසනත්ථං, රක්ඛති තාව, ‘‘සොභතී’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුන ලිඞ්ගං සාදියති, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. ඔදාතං නිවාසෙත්වා වීමංසනසම්පටිච්ඡනෙසුපි එසෙව නයො ¶ . සචෙපි නිවත්ථකාසාවස්ස උපරි ඔදාතං නිවාසෙත්වා වීමංසති වා සම්පටිච්ඡති වා, රක්ඛති එව.

අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකෙපි එසෙව නයොති පාරාජිකං ආපන්නකෙ භික්ඛුම්හිපි එසෙව නයොති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ කොචි භික්ඛු කාසායෙ සඋස්සාහොව ඔදාතං නිවාසෙත්වා ¶ මෙථුනං පටිසෙවිත්වා පුන කාසායානි නිවාසෙත්වා වස්සගණනාදිභෙදං සබ්බං විධිං ආපජ්ජති, අයං භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා න ලිඞ්ගත්ථෙනකො, ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසත්ථෙනකොති. විදෙසන්ති පරදෙසං. ඉදඤ්ච වඤ්චෙතුං සක්කුණෙය්යට්ඨානං දස්සෙතුං වුත්තං. යො පන සදෙසෙපි එවං කරොති, සොපි සංවාසත්ථෙනකොව. ‘‘සංවාසමත්තස්සෙවා’’ති ඉමිනා ලිඞ්ගං පටික්ඛිපති. සචෙ කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතො (මහාව. අට්ඨ. 110) භික්ඛුවස්සානි ගණෙත්වා මහාපෙළාදීසු දිය්යමානභත්තං ගණ්හාති, සොපි ථෙය්යසංවාසකො හොති. සයං සාමණෙරොව සාමණෙරප්පටිපාටියා කූටවස්සානි ගණෙත්වා ගණ්හන්තො ථෙය්යසංවාසකො න හොති. භික්ඛු පන භික්ඛුපටිපාටියා කූටවස්සානි ගණෙත්වා ගණ්හන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො.

නනු සංවාසො නාම එකකම්මං එකුද්දෙසො සමසික්ඛතාති ආහ ‘‘භික්ඛුවස්සගණනාදිකො හී’’තිආදි. ඉමිනා න කෙවලං එකකම්මාදිකොව කිරියභෙදො සංවාසොති ඉධාධිප්පෙතො, අථ ඛො තදඤ්ඤො භික්ඛුවස්සගණනාදිකොපීති දස්සෙති. ඉමස්මිං අත්ථෙති ථෙය්යසංවාසකාධිකාරෙ. සික්ඛං පච්චක්ඛායාති සික්ඛං පරිච්චජිත්වා. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ කොචි භික්ඛු සික්ඛං පච්චක්ඛාය ලිඞ්ගං අනපනෙත්වා දුස්සීලකම්මං කත්වා වා අකත්වා වා ‘‘න මං කොචි ජානාතී’’ති පුන සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තං වස්සගණනාදිභෙදං විධිං පටිපජ්ජති, සො ථෙය්යසංවාසකො හොතීති.

සචෙ පන කස්සචි රාජා කුද්ධො හොති, සො ‘‘එවං මෙ සොත්ථි භවිස්සතී’’ති සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා පලායති. තං දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙන්ති. රාජා ‘‘සචෙ පබ්බජිතො, න තං ලබ්භා කිඤ්චි කාතු’’න්ති තස්මිං කොධං පටිවිනෙති. සො ‘‘වූපසන්තං මෙ රාජභය’’න්ති සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ¶ ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතො පබ්බාජෙතබ්බො. අථාපි ‘‘සාසනං නිස්සාය මයා ජීවිතං ලද්ධං, හන්ද දානි අහං පබ්බජාමී’’ති උප්පන්නසංවෙගො තෙනෙව ලිඞ්ගෙන ආගන්ත්වා ආගන්තුකවත්තං න සාදියති, භික්ඛූහි පුට්ඨො වා අපුට්ඨො වා යථාභූතමත්තානං ආවිකත්වාව පබ්බජ්ජං යාචති, ලිඞ්ගං අපනෙත්වා පබ්බාජෙතබ්බො. සචෙ පන වත්තං සාදියති, පබ්බජිතාලයං දස්සෙති, සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තං වස්සගණනාදිභෙදං පටිපජ්ජති, අයං පන න පබ්බාජෙතබ්බො.

ඉධ පනෙකච්චො දුබ්භික්ඛෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තො සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි ¶ භුඤ්ජන්තො දුබ්භික්ඛෙ වීතිවත්තෙ සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.

අපරො මහාකන්තාරං නිත්ථරිතුකාමො හොති, සත්ථවාහො ච පබ්බජිතෙ ගහෙත්වා ගච්ඡති. සො ‘‘එවං මං සත්ථවාහො ගහෙත්වා ගමිස්සතී’’ති සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා සත්ථවාහෙන සද්ධිං කන්තාරං නිත්ථරිත්වා ඛෙමන්තං පත්වා සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.

අපරො රොගභයෙ (මහාව. අට්ඨ. 110; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 138) උප්පන්නෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තො සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තො රොගභයෙ වූපසන්තෙ සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.

අපරස්ස එකො වෙරිකො කුද්ධො හොති, ඝාතෙතුකාමො නං විචරති. සො ‘‘එවං මෙ සොත්ථි භවිස්සතී’’ති සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා පලායති. වෙරිකො ‘‘කුහිං සො’’ති පරියෙසන්තො ‘‘පබ්බජිත්වා පලාතො’’ති සුත්වා ‘‘සචෙ පබ්බජිතො, න තං ලබ්භා කිඤ්චි කාතු’’න්ති තස්මිං කොධං පටිවිනෙති. සො ‘‘වූපසන්තං මෙ වෙරිභය’’න්ති සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.

අපරො ඤාතිකුලං ගන්ත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛාය ගිහී හුත්වා ‘‘ඉමානි චීවරානි ඉධ විනස්සිස්සන්ති, සචෙපි ඉමානි ගහෙත්වා විහාරං ගමිස්සාමි, අන්තරාමග්ගෙ මං ‘චොරො’ති ගහෙස්සන්ති, යංනූනාහං කායපරිහාරියානි කත්වා ගච්ඡෙය්ය’’න්ති චීවරාහරණත්ථං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච විහාරං ගච්ඡති. තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා සාමණෙරා ච දහරා ච අබ්භුග්ගච්ඡන්ති, වත්තං ¶ දස්සෙන්ති. සො න සාදියති, යථාභූතමත්තානං ආවිකරොති. සචෙ භික්ඛූ ‘‘න දානි මයං තං මුඤ්චිස්සාමා’’ති බලක්කාරෙන පබ්බාජෙතුකාමා හොන්ති, කාසායානි අපනෙත්වා පුන පබ්බාජෙතබ්බො. සචෙ පන ‘‘න ඉමෙ මම හීනායාවත්තභාවං ජානන්තී’’ති තංයෙව භික්ඛුභාවං පටිජානිත්වා සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තවස්සගණනාදිභෙදං විධිං පටිපජ්ජති, අයං න පබ්බාජෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘රාජදුබ්භික්ඛකන්තාර-රොගවෙරීභයෙන වා’’තිආදි. භයසද්දො චෙත්ථ පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘රාජභයෙන, දුබ්භික්ඛභයෙනා’’තිආදිනා. ලිඞ්ගං ආදියතීති වෙසං ගණ්හාති. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. සංවාසං නාධිවාසෙති, යාව සො සුද්ධමානසොති භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවතො යො සුද්ධමානසො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව එස ‘‘ගිහී මං ¶ ‘සමණො’ති ජානන්තූ’’ති වඤ්චනචිත්තෙ සතිපි භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවතො දොසො නත්ථීති ථෙය්යසංවාසකො නාමාති න වුච්චතීති අත්ථො.

තිත්ථියෙසු පක්කන්තකො පවිට්ඨොති තිත්ථියපක්කන්තකො. සො ච න කෙවලං තත්ථ පවිට්ඨමත්තෙනෙව තිත්ථියපක්කන්තකො හොති, අථ ඛො තෙසං ලද්ධිග්ගහණෙන. තෙනාහ ‘‘යො පනා’’තිආදි. ‘‘උපසම්පන්නො’’ති ඉමිනා අනුපසම්පන්නො තිත්ථියපක්කන්තකො න හොතීති දස්සෙති. වුත්තඤ්හෙතං කුරුන්දිඅට්ඨකථායං ‘‘අයඤ්ච තිත්ථියපක්කන්තකො නාම උපසම්පන්නභික්ඛුනා කථිතො, තස්මා සාමණෙරො සලිඞ්ගෙන තිත්ථායතනං ගතොපි පුන පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 110). කුසචීරාදිකන්ති එත්ථාදිසද්දෙන ඵලකක්ඛණ්ඩජටාදීනං ගහණං. සචෙපි ‘‘අයං පබ්බජ්ජා සෙට්ඨා’’ති සෙට්ඨභාවං වා උපගච්ඡති, න මුච්චති, තිත්ථියපක්කන්තකොව හොති. වතානීති උක්කුටිකප්පධානාදීනි වතානි. සචෙ පන ‘‘සොභති නු ඛො මෙ තිත්ථියපබ්බජ්ජා, නනු ඛො සොභතී’’ති වීමංසනත්ථං කුසචීරාදීනි නිවාසෙති, ජටං වා බන්ධති, ඛාරිකාජං වා ආදියති, යාව න සම්පටිච්ඡති තං ලද්ධිං, තාව රක්ඛති, සම්පටිච්ඡිතමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොති. අච්ඡින්නචීවරො පන කුසචීරාදීනි නිවාසෙන්තො, රාජභයාදීහි වා තිත්ථියලිඞ්ගං ගණ්හන්තො ලද්ධියා අභාවෙන නෙව තිත්ථියපක්කන්තකො හොති.

අවසෙසො සබ්බොපීති නාගසුපණ්ණයක්ඛගන්ධබ්බාදිකො. යඤ්හෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

යථා ¶ සමානජාතිකස්ස (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.112) විකොපනෙ කම්මං ගරුතරං, න තථා විජාතිකස්සාති ආහ ‘‘මනුස්සජාතිකා’’ති. පුත්තසම්බන්ධෙන මාතාපිතුසමඤ්ඤා, දත්තකිත්තිමාදිවසෙනපි පුත්තවොහාරො ලොකෙ දිස්සති, සො ච ඛො පරියායතොති නිප්පරියායසිද්ධතං දස්සෙතුං ‘‘ජනෙත්තී’’ති වුත්තං. ජනෙත්තීති ජනිකා, මාතාති අත්ථො. යථා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව කුසලධම්මානං තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්ති, යථා තං තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං බොධිත්තයනිප්ඵත්තියං, එවං මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව අකුසලධම්මානම්පි තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්තීති ආහ ‘‘මනුස්සභූතෙනෙවා’’ති. සඤ්චිච්චාති ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤාය සද්ධිං වධකචෙතනාය චෙතෙත්වා. අයං මාතුඝාතකො නාමාති අයං ආනන්තරියෙන මාතුඝාතකකම්මෙන මාතුඝාතකො නාම. යෙන පන මනුස්සිත්ථිභූතාපි අජනිකා පොසාවනිකමාතා වා මහාමාතා වා චූළමාතා වා ජනිකාපි වා අමනුස්සිත්ථිභූතා මාතා ඝාතිතා, තස්ස පබ්බජ්ජා න වාරිතා, න ච ආනන්තරිකො හොති. යෙන සයං තිරච්ඡානභූතෙන මනුස්සිත්ථිභූතා ¶ මාතා ඝාතිතා, සොපි ආනන්තරිකො න හොති. තිරච්ඡානගතත්තා පනස්ස පබ්බජ්ජා පටික්ඛිත්තා, කම්මං පනස්ස භාරියං හොති, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති.

යෙන මනුස්සභූතො ජනකො පිතා සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙව සතා සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපිතො, අයං ආනන්තරියෙන පිතුඝාතකකම්මෙන පිතුඝාතකො නාමාති ඉමමත්ථං අතිදිසන්තො ‘‘පිතුඝාතකෙපි එසෙව නයො’’ති ආහ. සචෙපි හි වෙසියා පුත්තො හොති, ‘‘අයං මෙ පිතා’’ති න ජානාති, යස්ස සම්භවෙන නිබ්බත්තො, සො ච තෙන ඝාතිතො, ‘‘පිතුඝාතකො’’ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති, ආනන්තරියඤ්ච ඵුසති (මහාව. අට්ඨ. 114).

එළකචතුක්කං (ම. නි. අට්ඨ. 3.128; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.275; විභ. අට්ඨ. 809; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.112), සඞ්ගාමචතුක්කං, චොරචතුක්කඤ්චෙත්ථ කථෙතබ්බං. ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති අභිසන්ධිනාපි හි එළකට්ඨානෙ ඨිතං මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ඵුසති මාරණාධිප්පායෙනෙව ආනන්තරියවත්ථුනො විකොපිතත්තා. එළකාභිසන්ධිනා, පන මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති ආනන්තරියවත්ථුඅභාවතො. මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා මාතාපිතරො මාරෙන්තො ඵුසතෙව ¶ . එසෙව නයො ඉතරස්මිම්පි චතුක්කද්වයෙ. සබ්බත්ථ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං, පන තදාරම්මණජීවිතින්ද්රියඤ්ච ආනන්තරියානානන්තරියභාවෙ පමාණං.

අරහන්තඝාතකොපි මනුස්සඅරහන්තවසෙනෙව වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘යෙන අන්තමසො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතොපී’’තිආදි. අමනුස්සජාතිකං පන අරහන්තං, මනුස්සජාතිකං වා අවසෙසං අරියපුග්ගලං ඝාතෙත්වා ආනන්තරිකො න හොති, පබ්බජ්ජාපිස්ස න වාරිතා, කම්මං පන බලවං හොති. තිරච්ඡානො මනුස්සඅරහන්තම්පි ඝාතෙත්වා ආනන්තරිකො න හොති, කම්මං පන භාරියන්ති අයමෙත්ථ විනිච්ඡයො. යථා මාතාපිතූසු, එවං අරහන්තෙපි එළකචතුක්කාදීනි වෙදිතබ්බානි.

පකතත්තං භික්ඛුනින්ති පරිසුද්ධසීලං උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නං භික්ඛුනිං. යො (මහාව. අට්ඨ. 115) පන කායසංසග්ගෙන සීලවිනාසං පාපෙති, තස්ස පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච න වාරිතා. බලක්කාරෙන ඔදාතවත්ථවසනං කත්වා අනිච්ඡමානංයෙව දූසෙන්තොපි භික්ඛුනිදූසකොයෙව, බලක්කාරෙන පන ඔදාතවත්ථවසනං කත්වා ඉච්ඡමානං දූසෙන්තො භික්ඛුනිදූසකො න හොති. කස්මා? යස්මා ගිහිභාවෙ සම්පටිච්ඡිතමත්තෙයෙව සා අභික්ඛුනී හොති ¶ . සකිං සීලවිපන්නං පන පච්ඡා දූසෙන්තො සික්ඛමානසාමණෙරීසු ච විප්පටිපජ්ජන්තො නෙව භික්ඛුනිදූසකො හොති, පබ්බජ්ජං, උපසම්පදඤ්ච ලභතීති.

ධම්මතො උග්ගතං අපගතං උද්ධම්මං. උබ්බිනයන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. චතුන්නං කම්මානන්ති අපලොකනඤත්තිඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථසඞ්ඛාතානං චතුන්නං කම්මානං. ඉමෙසඤ්හි අඤ්ඤතරං සඞ්ඝකම්මං එකසීමායං විසුං විසුං කරොන්තෙන සඞ්ඝො භින්නො නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘චතුන්නං කම්මානං අඤ්ඤතරවසෙන සඞ්ඝං භින්දතී’’ති.

‘‘දුට්ඨචිත්තෙනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති වුත්තං. වධකචෙතනාය හි දූසිතං චිත්තං ඉධ දුට්ඨචිත්තං නාම. ලොහිතං උප්පාදෙතීති අන්තොසරීරෙයෙව ලොහිතං උප්පාදෙති, සඤ්චිතං කරොතීති අධිප්පායො. න හි තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය පරූපක්කමෙන ධම්මං භින්දිත්වා ලොහිතං පග්ඝරති, සරීරස්ස පන අන්තොයෙව එකස්මිං ඨානෙ ලොහිතං සමොසරති, ආඝාතෙන පකුප්පමානං සඤ්චිතං හොති, තං සන්ධායෙතං ¶ වුත්තං. යො පන රොගවූපසමනත්ථං ජීවකො විය සත්ථෙන ඵාලෙත්වා පූතිමංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච නීහරිත්වා ඵාසුකං කරොති, අයං ලොහිතුප්පාදකො න හොති, බහුං පන සො පුඤ්ඤං පසවති (මහාව. අට්ඨ. 115).

දුවිධම්පි බ්යඤ්ජනන්ති යථාවුත්තකම්මද්වයතො සමුට්ඨිතං ඉත්ථිනිමිත්තං, පුරිසනිමිත්තඤ්චාති දුවිධම්පි බ්යඤ්ජනං. ඉමිනා ච විග්ගහෙන ‘‘උභතොබ්යඤ්ජනකො’’ති අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොයං, පුරිමපදෙ ච විභත්තිඅලොපොති දස්සෙති. සො දුවිධො හොති ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො චාති. තත්ථ ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථිනිමිත්තං පාකටං හොති, පුරිසනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසනිමිත්තං පාකටං, ඉත්ථිනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථීසු පුරිසත්තං කරොන්තස්ස ඉත්ථිනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං හොති, පුරිසනිමිත්තං පාකටං හොති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසානං ඉත්ථිභාවං උපගච්ඡන්තස්ස පුරිසනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං හොති, ඉත්ථිනිමිත්තං පාකටං හොති. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයඤ්ච ගබ්භං ගණ්හාති, පරඤ්ච ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පන සයං න ගණ්හාති, පරං ගණ්හාපෙතීති ඉදමෙතෙසං නානාකරණං.

අපරාමසනානීති අග්ගහණානි අවචනානි. ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස අකිත්තනන්ති යස්ස උපසම්පදා කරීයති, තස්ස අකිත්තනං, ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ධම්මරක්ඛිතො ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අයං ධම්මරක්ඛිතො’’ති (පරි. අට්ඨ. 484) ¶ අවචනන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති උපජ්ඣායස්ස අකිත්තනන්ති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ධම්මරක්ඛිතො ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ධම්මරක්ඛිතො උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්වා ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති අවචනං. සබ්බෙන සබ්බං ඤත්තියා අනුච්චාරණන්ති ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා චතුක්ඛත්තුං කම්මවාචාය එව අනුස්සාවනකම්මස්ස කරණං. සම්පන්නන්ති උපෙතං.

හාපනං පරිච්චජනං. යොපි එකං ඤත්තිං ඨපෙත්වා සකිංයෙව වා ද්වික්ඛත්තුං වා අනුස්සාවනං කරොති, අයම්පි සාවනං හාපෙතියෙව. දුරුච්චාරණං නාම අඤ්ඤස්මිං ¶ අක්ඛරෙ වත්තබ්බෙ අඤ්ඤස්ස වචනං. තස්මා කම්මවාචං කරොන්තෙන භික්ඛුනා ය්වායං –

‘‘සිථිලං ධනිතඤ්ච දීඝරස්සං;

ගරුකං ලහුකඤ්චෙව නිග්ගහීතං;

සම්බන්ධවවත්ථිතං විමුත්තං;

දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.190; ම. නි. අට්ඨ. 1.291; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.64, පරි. අට්ඨ. 485; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 252) –

වුත්තො, අයං සුට්ඨු උපලක්ඛෙතබ්බො. එත්ථ හි සිථිලං නාම පඤ්චසු වග්ගෙසු පඨමතතියං. ධනිතං නාම තෙස්වෙව දුතියචතුත්ථං. දීඝන්ති දීඝෙන කාලෙන වත්තබ්බං ආ-කාරාදි. රස්සන්ති තතො උපඩ්ඪකාලෙන වත්තබ්බං අ-කාරාදි. ගරුකන්ති දීඝමෙව, යං වා ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස යස්ස නක්ඛමතී’’ති එවං සංයොගපරං කත්වා වුච්චති. ලහුකන්ති රස්සමෙව, යං වා ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස යස්ස න ඛමතී’’ති එවං අසංයොගපරං කත්වා වුච්චති. නිග්ගහීතන්ති යං කරණානි නිග්ගහෙත්වා අවිස්සජ්ජෙත්වා අවිවටෙන මුඛෙන සානුනාසිකං කත්වා වත්තබ්බං. සම්බන්ධන්ති යං පරපදෙන සම්බන්ධිත්වා ‘‘තුණ්හිස්සා’’ති වා ‘‘තුණ්හස්සා’’ති වා වුච්චති. වවත්ථිතන්ති යං පරපදෙන සම්බන්ධං අකත්වා විච්ඡින්දිත්වා ‘‘තුණ්හී අස්සා’’ති වා ‘‘තුණ්හ අස්සා’’ති වා වුච්චති. විමුත්තන්ති යං කරණානි අනිග්ගහෙත්වා විස්සජ්ජෙත්වා විවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං අකත්වා වුච්චති.

තත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ’’ති වත්තබ්බෙ ත-කාරස්ස ථ-කාරං කත්වා ‘‘සුණාථු මෙ’’ති වචනං සිථිලස්ස ¶ ධනිතකරණං නාම, තථා ‘‘පත්තකල්ලං එසා ඤත්තී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පත්ථකල්ලං එසා ඤත්තී’’තිආදිවචනඤ්ච. ‘‘භන්තෙ, සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බෙ භ-කාර ඝ-කාරානං බ-කාර ග-කාරෙ කත්වා ‘‘බන්තෙ සංගො’’ති වචනං ධනිතස්ස සිථිලකරණං නාම. ‘‘සුණාතු මෙ’’ති විවටෙන මුඛෙන වත්තබ්බෙ ‘‘සුණංතු මෙ’’ති වා ‘‘එසා ඤත්තී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘එසං ඤත්තී’’ති වා අවිවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං කත්වා වචනං විමුත්තස්ස නිග්ගහිතවචනං නාම. ‘‘පත්තකල්ල’’න්ති අවිවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං කත්වා වත්තබ්බෙ ‘‘පත්තකල්ලා’’ති විවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං අකත්වා වචනං නිග්ගහිතස්ස විමුත්තවචනං නාම. ඉති සිථිලෙ කත්තබ්බෙ ධනිතං, ධනිතෙ කත්තබ්බෙ සිථිලං, විමුත්තෙ කත්තබ්බෙ නිග්ගහිතං, නිග්ගහිතෙ කත්තබ්බෙ විමුත්තන්ති ඉමානි චත්තාරි බ්යඤ්ජනානි ¶ අන්තොකම්මවාචාය කම්මං දූසෙන්ති. එවං වදන්තො හි අඤ්ඤස්මිං අක්ඛරෙ වත්තබ්බෙ අඤ්ඤං වදති, දුරුත්තං කරොතීති වුච්චති.

ඉතරෙසු පන දීඝරස්සාදීසු ඡසු බ්යඤ්ජනෙසු දීඝට්ඨානෙ දීඝමෙව. රස්සට්ඨානෙ ච රස්සමෙවාති එවං යථාඨානෙ තං තදෙව අක්ඛරං භාසන්තෙන අනුක්කමාගතං පවෙණිං අවිනාසෙන්තෙන කම්මවාචා කාතබ්බා. සචෙ පන එවං අකත්වා දීඝෙ වත්තබ්බෙ රස්සං, රස්සෙ වා වත්තබ්බෙ දීඝං වදති, තථා ගරුකෙ වත්තබ්බෙ ලහුකං, ලහුකෙ වා වත්තබ්බෙ ගරුකං වදති, සම්බන්ධෙ වා පන වත්තබ්බෙ වවත්ථිතං, වවත්ථිතෙ වා වත්තබ්බෙ සම්බන්ධං වදති, එවං වුත්තෙපි කම්මවාචා න කුප්පති. ඉමානි හි ඡ බ්යඤ්ජනානි කම්මං න කොපෙන්ති.

යං පන සුත්තන්තිකත්ථෙරා ‘‘ද-කාරො ත-කාරමාපජ්ජති, ත-කාරො ද-කාරමාපජ්ජති, ච-කාරො ජ-කාරමාපජ්ජති, ජ-කාරො ච-කාරමාපජ්ජති, ය-කාරො ක-කාරමාපජ්ජති, ක-කාරො ය-කාරමාපජ්ජති, තස්මා ද-කාරාදීසු වත්තබ්බෙසු ත-කාරාදීනං වචනං න විරුජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං කම්මවාචං පත්වා න වට්ටති. තස්මා විනයධරෙන නෙව ද-කාරො ත-කාරො කාතබ්බො…පෙ… න ක-කාරො ය-කාරො. යථාපාළියා නිරුත්තිං සොධෙත්වා දසවිධාය බ්යඤ්ජනනිරුත්තියා වුත්තදොසෙ පරිහරන්තෙන කම්මවාචා කාතබ්බා. ඉතරථා හි සාවනං හාපෙති නාම. ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා පඨමං අනුස්සාවනකරණන්ති සම්බන්ධො.

යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තාති යත්තකා භික්ඛූ තස්ස උපසම්පදාකම්මස්ස පත්තා යුත්තා අනුරූපා. තෙ ච ඛො සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන හත්ථපාසං අවිජහිත්වා එකසීමට්ඨා පඤ්ච පකතත්තා භික්ඛූ. න හි තෙහි විනා තං කම්මං කරීයති, න තෙසං ඡන්දො එති. අවසෙසා පන සචෙපි සහස්සමත්තා හොන්ති, සචෙ එකසීමට්ඨා එකස්මිං ඨානෙ සමානසංවාසකා, සබ්බෙ ඡන්දාරහාව ¶ හොන්ති, ඡන්දං දත්වා ආගච්ඡන්තු වා, මා වා, කම්මං න කුප්පති. පටික්කොසනන්ති නිවාරණං. තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, කාරණං. ඉධ පන උපසම්පදාකම්මකරණස්ස කාරණත්තා උපසම්පදාකම්මවාචාසඞ්ඛාතං භගවතො වචනං වුච්චති. තෙනාහ ‘‘කාරණාරහත්තා පන සත්ථු සාසනාරහත්තා’’ති. යථා ච ‘‘තං කත්තබ්බ’’න්ති භගවතා අනුසිට්ඨං, තථාකරණං උපසම්පදාකම්මස්ස කාරණං හොතීති ¶ ඨානාරහං නාම. කෙචි (සාරත්ථ. ටී. 2.45) පන ‘‘ඨානාරහෙනාති එත්ථ ‘න, භික්ඛවෙ, හත්ථච්ඡින්නො පබ්බාජෙතබ්බො’තිආදි (මහාව. 119) සත්ථුසාසනං ඨාන’’න්ති වදන්ති. ඉධාති ඉමස්මිං පාරාජිකෙ. යථා ච ඉධ, එවං සබ්බත්ථාපි ලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙසු අයමෙව අධිප්පෙතොති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පනා’’තිආදි. අඤ්ඤෙපීති එහිභික්ඛූපසම්පන්නාදයොපි. කථමෙතං විඤ්ඤායති පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු සික්ඛාපදෙසු අඤ්ඤෙපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති? අත්ථතො ආපන්නත්තා. තථා හි ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා අභබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච, ද්වෙ පුග්ගලා භබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො චා’’ති (පරි. 322) සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා. එහිභික්ඛූපසම්පන්නාදයොපි අසඤ්චිච්ච අස්සතියා අචිත්තකං සහසෙය්යාපත්තිආදිභෙදං පණ්ණත්තිවජ්ජං ආපජ්ජන්තීති (සාරත්ථ. ටී. 2.45) අත්ථතො ආපන්නං.

ඉදානි ‘‘භික්ඛූන’’න්ති ඉමං පදං විසෙසත්ථාභාවතො විසුං අවණ්ණෙත්වාව යං සික්ඛඤ්ච සාජීවඤ්ච සමාපන්නත්තා භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’තිආදිමාහ. සික්ඛිතබ්බාති සික්ඛා, පාතිමොක්ඛසංවරසීලං, සහ ජීවන්ති එත්ථාති සාජීවං, මාතිකාදිභෙදා පණ්ණත්ති, සික්ඛා ච සාජීවඤ්ච සික්ඛාසාජීවං, තදුභයං සමාපන්නො උපගතොති සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. තෙනාහ ‘‘යා භික්ඛූන’’න්තිආදි. එත්ථ ච ‘‘සික්ඛා’’ති සාජීවසහචරියතො අධිසීලසික්ඛාව අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අධිසීලසඞ්ඛාතා’’ති. අධිකං උත්තමං සීලන්ති අධිසීලං, ‘‘අධිසීල’’න්ති සඞ්ඛාතා අධිසීලසඞ්ඛාතා.

කතමං පනෙත්ථ සීලං, කතමං අධිසීලන්ති? වුච්චතෙ – පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීලං තාව සීලමෙව, න තං අධිසීලං. පාතිමොක්ඛසංවරසීලං පන අධිසීල’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි සූරියො විය පජ්ජොතානං, සිනෙරු විය ච පබ්බතානං සබ්බලොකියසීලානං අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච පවත්තති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. න හි තං පඤ්ඤත්තිං උද්ධරිත්වා අඤ්ඤො සත්තො පඤ්ඤාපෙතුං සක්කොති, බුද්ධායෙව පනස්ස සබ්බසො කායවචීද්වාරජ්ඣාචාරසොතං ඡින්දිත්වා තස්ස තස්ස වීතික්කමස්ස අනුච්ඡවිකං තං තං සීලසංවරං පඤ්ඤාපෙන්ති. පාතිමොක්ඛසංවරසීලතොපි ¶ ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීලං, තං පන ඉධ න අධිප්පෙතං. න හි තං සමාපන්නො මෙථුනධම්මං පටිසෙවති.

එතෙති ¶ නානාදෙසජාතිගොත්තාදිභෙදභින්නා භික්ඛූ. සහ ජීවන්තීති එකුද්දෙසාදිවසෙන සහ පවත්තන්ති. තෙනාහ ‘‘එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො’’ති. සික්ඛාපදසඞ්ඛාතන්ති පණ්ණත්තිසඞ්ඛාතං. සාපි හි විරතිආදීනං දීපනතො ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති වුච්චති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සික්ඛාපදන්ති යො තත්ථ නාමකායො පදකායො නිරුත්තිකායො බ්යඤ්ජනකායො’’ති. තත්ථාති තෙසු. සික්ඛං පරිපූරෙන්තොති අකත්තබ්බපරිවජ්ජනකත්තබ්බකරණවසෙන වාරිත්තචාරිත්තසඞ්ඛාතං දුවිධං සීලං පරිපූරෙන්තොති අත්ථො, වාරිත්තසීලවසෙන විරතිසම්පයුත්තචෙතනං, චාරිත්තසීලවසෙන විරතිවිප්පයුත්තචෙතනඤ්ච අත්තනි පවත්තෙන්තොති වුත්තං හොති. සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තොති සික්ඛාපදඤ්ච අමද්දන්තො, සීලසංවරණං, සාජීවානතික්කමනඤ්චාති ඉදමෙව ද්වයං ඉධ සමාපජ්ජනං නාමාති අධිප්පායො. තත්ථ සාජීවානතික්කමො සික්ඛාපාරිපූරියා පච්චයො. තස්සානතික්කමනතො හි යාව මග්ගා සික්ඛා පරිපූරති. අපිචෙත්ථ ‘‘සික්ඛං පරිපූරෙන්තො’’ති ඉමිනා විරතිචෙතනාසඞ්ඛාතස්ස සීලසංවරස්ස විසෙසතො සන්තානෙ පවත්තනකාලොව ගහිතො, ‘‘අවීතික්කමන්තො’’ති ඉමිනා පන අප්පවත්තනකාලොපි. සික්ඛඤ්හි පරිපූරණවසෙන අත්තනි පවත්තෙන්තොපි නිද්දාදිවසෙන අප්පවත්තෙන්තොපි වීතික්කමාභාවා සික්ඛනවසෙන සමාපන්නොති වුච්චති.

යස්මා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස එකච්චං දුබ්බල්යාවිකම්මං අත්ථො හොති, තස්මා තං සන්ධාය ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති පදස්ස අත්ථං විවරන්තො ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති ආහාති දස්සෙතුං ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සියා (පාරා. අට්ඨ. 1.45 සික්ඛාපච්චක්ඛානවිභඞ්ගවණ්ණනා), යස්මා න සබ්බං දුබ්බල්යාවිකම්මං සික්ඛාපච්චක්ඛානං, තස්මා ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති පඨමං වත්වා තස්ස අත්ථනියමනත්ථං ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති වත්තබ්බන්ති? තං න, කස්මා? අත්ථානුක්කමාභාවතො. ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති හි වුත්තත්තා යං සික්ඛං සමාපන්නො, තං අපච්චක්ඛාය, යඤ්ච සාජීවං සමාපන්නො, තත්ථ දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති වුච්චමානෙ අනුක්කමෙනෙව අත්ථො වුත්තො හොති, න අඤ්ඤථා. තස්මා ඉදමෙව පඨමං වුත්තන්ති.

ඉදානි තදුභයමෙව පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තදභාවෙනාති තෙසං චිත්තාදීනං අභාවෙන. චවිතුකාමතාචිත්තෙනාති අපගන්තුකාමතාචිත්තෙන ¶ . දවාති සහසා. යො හි ¶ අඤ්ඤං භණිතුකාමො සහසා ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති භණති, අයං දවා වදති නාම. රවාති විරජ්ඣිත්වා. යො හි අඤ්ඤං භණිතුකාමො විරුජ්ඣිත්වා ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති භණති, අයං රවා භණති නාම. පුරිමෙන කො විසෙසොති චෙ? පුරිමං පණ්ඩිතස්සාපි සහසාවසෙන අඤ්ඤභණනං, ඉදං පන මන්දත්තා මොමූහත්තා පක්ඛලන්තස්ස ‘‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’’ති අඤ්ඤභණනං. ‘‘අක්ඛරසමයානභිඤ්ඤාතතාය වා කරණසම්පත්තියා අභාවතො වා කථෙතබ්බං කථෙතුමසක්කොන්තො හුත්වා අඤ්ඤං කථෙන්තො රවා භණති නාමා’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.54) එකෙ.

වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣායො, තං උපජ්ඣායං. ‘‘එවං සජ්ඣායිතබ්බං, එවං අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා ආචාරසික්ඛාපනකො ආචරියො. අන්තෙ සමීපෙ වසති සීලෙනාති අන්තෙවාසී, විභත්තිඅලොපෙන යථා ‘‘වනෙකසෙරුකා’’ති. සමානො උපජ්ඣායො අස්සාති සමානුපජ්ඣායකො. එවං සමානාචරියකො. සබ්රහ්මචාරින්ති භික්ඛුං. සො හි ‘‘එකකම්මං, එකුද්දෙසො, සමසික්ඛතා’’ති ඉමං බ්රහ්මං සමානං චරති, තස්මා ‘‘සබ්රහ්මචාරී’’ති වුච්චති. එවං වුත්තානන්ති එවං පදභාජනීයෙ වුත්තානං. යථා හි ලොකෙ සස්සානං විරුහනට්ඨානං ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චති, එවමිමානිපි බුද්ධාදීනි පදානි සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස විරුහනට්ඨානත්ථා ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘ඉමෙසං ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදාන’’න්ති. යස්මා පනෙතෙසං වෙවචනෙහිපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, තස්මා ‘‘සවෙවචනස්සා’’ති වුත්තං. විවිධං එකස්මිංයෙව අත්ථෙ වචනං විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං, පරියායනාමං, සහ වෙවචනෙහීති සවෙවචනං, තස්ස සවෙවචනස්ස. එත්ථ ච වණ්ණපට්ඨානෙ (සාරත්ථ. ටී. 2.52; වි. වි. ටී. 1.53; වජිර. ටී. 53) ආගතං නාමසහස්සං, උපාලිගාථාසු (ම. නි. 2.76) නාමසතං, අඤ්ඤානි ච ගුණතො ලබ්භමානානි නාමානි ‘‘බුද්ධවෙවචනානී’’ති වෙදිතබ්බානි. සබ්බානිපි ධම්මස්ස නාමානි ‘‘ධම්මවෙවචනානී’’ති වෙදිතබ්බානි. එස නයො සබ්බත්ථ.

තෙසු යං කිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යං කිඤ්චි වදතො සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොතීති තෙසු ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදෙසු යං කිඤ්චි එකං පදං වත්තුකාමස්ස තතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි පදම්පි වචීභෙදං කත්වා වදතො ඛෙත්තපදන්තොගධත්තා සික්ඛාපච්චක්ඛානං ¶ හොතීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ පනායං ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වත්තුකාමො පදපච්චාභට්ඨං කත්වා ‘‘පච්චක්ඛාමි බුද්ධ’’න්ති වා වදෙය්ය, මිලක්ඛභාසාදීසු වා අඤ්ඤතරභාසාය තමත්ථං වදෙය්ය, ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වත්තුකාමො උප්පටිපාටියා ‘‘ධම්මං පච්චක්ඛාමී’’ති වා ‘‘සබ්රහ්මචාරිං පච්චක්ඛාමී’’ති වා වදෙය්ය, සෙය්යථාපි උත්තරිමනුස්සධම්මවිභඞ්ගෙ ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’ති ¶ වත්තුකාමො ‘‘දුතියං ඣාන’’න්ති වදති. සචෙ ‘‘යස්ස වදති, සො අයං භික්ඛුභාවං චජිතුකාමො එතමත්ථං වදතී’’ති එත්තකමත්තම්පි ජානාති, විරද්ධං නාම නත්ථි, ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණං, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. සක්කත්තා වා බ්රහ්මත්තා වා චුතසත්තො විය චුතොව හොති සාසනාති.

අලන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.52) හොතු, පරියත්තන්ති අත්ථො. කිං නු මෙති කිං මය්හං කිච්චං, කිං කරණීයං, කිං සාධෙතබ්බන්ති අත්ථො. න මමත්ථොති නත්ථි මම අත්ථො. සුමුත්තාහන්ති සුට්ඨු මුත්තො අහං. පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහීති බුද්ධාදීහි සබ්රහ්මචාරිපරියන්තෙහි පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි. යන්නූනාහං පච්චක්ඛෙය්යන්ති එත්ථ ‘‘යන්නූනා’’ති පරිවිතක්කදස්සනෙ නිපාතො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සචාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යං, සාධු වත මෙ සියා’’ති. ආදිසද්දෙන ‘‘පච්චක්ඛි’’න්ති වා ‘‘පච්චක්ඛිස්සාමී’’ති වා ‘‘භවිස්සාමී’’ති වා ‘‘හොමී’’ති වා ‘‘ජාතොම්හී’’ති වා ‘‘අම්හී’’ති වා එවංභූතානං ගහණං. සචෙ පන ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය ‘ගිහී’ති මං ධාරෙහී’’ති වා ‘‘ජානාහී’’ති වා ‘‘සඤ්ජානාහී’’ති වා ‘‘මනසි කරොහී’’ති වා වදති, අරියකෙන වා වදති, මිලක්ඛකෙන වා. එවමෙතස්මිං අත්ථෙ වුත්තෙ යස්ස වදති, සචෙ සො ජානාති, පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා. එස නයො සෙසෙසුපි ‘‘උපාසකො’’තිආදීසු සත්තසු පදෙසු. එත්ථ ච අරියකං නාම මාගධවොහාරො. මිලක්ඛකං නාම අනරියකො අන්ධදමිළාදි.

අක්ඛරලිඛනන්ති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා අඤ්ඤෙසං දස්සනත්ථං අක්ඛරලිඛනං. අධිප්පායවිඤ්ඤාපකො අඞ්ගුලිසඞ්කොචනාදිකො හත්ථවිකාරො හත්ථමුද්දා, හත්ථසද්දො චෙත්ථ තදෙකදෙසෙසු අඞ්ගුලීසු දට්ඨබ්බො ‘‘න භුඤ්ජමානො සබ්බං හත්ථං මුඛෙ පක්ඛිපිස්සාමී’’තිආදීසු (පාචි. 618) විය. තස්මා අධිප්පායවිඤ්ඤාපකස්ස අඞ්ගුලිසඞ්කොචනාදිනො හත්ථවිකාරස්ස දස්සනං හත්ථමුද්දාදිදස්සනන්ති ¶ (සාරත්ථ. ටී. 2.51) එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආදිසද්දෙන සීසකම්පනදස්සනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටානන්ති එත්ථ උම්මත්තකොති පිත්තුම්මත්තකො. ඛිත්තචිත්තොති යක්ඛෙහි කතචිත්තවික්ඛෙපො, යක්ඛුම්මත්තකොති වුත්තං හොති. උභින්නං පන විසෙසො අනාපත්තිවාරෙ ආවිභවිස්සති. වෙදනාට්ටොති බලවතියා දුක්ඛවෙදනාය ඵුට්ඨො මුච්ඡාපරෙතො, තෙන විප්පලපන්තෙන පච්චක්ඛාතාපි අපච්චක්ඛාතාව හොති. මනුස්සජාතිකො හොතීති සභාගො වා විසභාගො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා විඤ්ඤූ යොකොචි මනුස්සො හොති. උම්මත්තකාදීනන්ති එත්ථාදිසද්දෙන ඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටදෙවතාතිරච්ඡානගතානං ගහණං. තත්ර උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටතිරච්ඡානගතානං සන්තිකෙ පච්චක්ඛාතාපි අජානනභාවෙන අපච්චක්ඛාතාව හොති. දෙවතාය පන සන්තිකෙ අතිඛිප්පං ජානනභාවෙන. දෙවතා නාම මහාපඤ්ඤා තිහෙතුකප්පටිසන්ධිකා අතිඛිප්පං ජානන්ති, චිත්තඤ්ච නාමෙතං ලහුපරිවත්තං, තස්මා ‘‘චිත්තලහුකස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තවසෙනෙව මා අතිඛිප්පං විනාසො අහොසී’’ති දෙවතාය සන්තිකෙ ¶ සික්ඛාපච්චක්ඛානං පටික්ඛිපි. තෙන වුත්තං ‘‘න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො’’ති. දූතෙන වාති ‘‘මම සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං කථෙහී’’ති මුඛසාසනවසෙන දූතෙන වා. පණ්ණෙන වාති පණ්ණෙ ලිඛිත්වා පහිණවසෙන පණ්ණෙන වා.

සචෙ තෙ සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්තීති සම්බන්ධො. ආවජ්ජනසමයෙති අත්ථාභොගසමයෙ. ඉමිනා තං ඛණංයෙව පන අපුබ්බං අචරිමං දුජ්ජානන්ති දස්සෙති. වචනානන්තරමෙවාති වචනස්ස අනන්තරමෙව, ආවජ්ජනසමයෙවාති අත්ථො. එව-සද්දෙන පන චිරෙන ජානනං පටික්ඛිපති. උක්කණ්ඨිතොති අනභිරතියා ඉමස්මිං සාසනෙ කිච්ඡජීවිකං පත්තො. අථ වා ‘‘අජ්ජ යාමි, ස්වෙ යාමි, ඉතො යාමි, එත්ථ යාමී’’ති උද්ධං කණ්ඨං කත්වා විහරමානො වික්ඛිත්තො, අනෙකග්ගොති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච ‘‘අනභිරතො සාමඤ්ඤා චවිතුකාමො’’තිආදීනං (පාරා. 45) උපලක්ඛණං. යෙන කෙනචි…පෙ… ජානන්තීති සචෙ තෙ‘‘උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථෙතී’’ති වා ‘‘අනභිරතො’’ති වා ‘‘සාමඤ්ඤා චවිතුකාමො’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්ති. ඉදඤ්හි සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්ච උපරි ¶ අභූතාරොචනදුට්ඨුල්ලවාචාඅත්තකාමදුට්ඨදොසභූතාරොචනසික්ඛාපදානි ච එකපරිච්ඡෙදානි, ආවජ්ජනසමයෙ ඤාතෙ එව සීසං එන්ති. ‘‘කිං අයං භණතී’’ති කඞ්ඛතා චිරෙන ඤාතෙ සීසං න එන්ති. තෙනාහ ‘‘අථ අපරභාගෙ’’තිආදි. අථ ද්වින්නං ඨිතට්ඨානෙ ද්වින්නම්පි නියමෙත්වා ‘‘එතෙසං ආරොචෙමී’’ති වදති, තෙසු එකස්මිං ජානන්තෙපි ද්වීසු ජානන්තෙසුපි පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. එවං සම්බහුලෙසුපි වෙදිතබ්බං. වුත්තනයෙනාති ‘‘තස්ස වචනානන්තර’’න්තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන. යො කොචි මනුස්සජාතිකොති අන්තමසො නවකම්මිකං උපාදාය යො කොචි මනුස්සො. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං –

‘‘සචෙ පන අනභිරතියා පීළිතො සභාගෙ භික්ඛූ පරිසඞ්කමානො ‘යො කොචි ජානාතූ’ති උච්චාසද්දං කරොන්තො ‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’ති වදති, තඤ්ච අවිදූරෙ ඨිතො නවකම්මිකො වා අඤ්ඤො වා සමයඤ්ඤූ පුරිසො සුත්වා ‘උක්කණ්ඨිතො අයං සමණො ගිහිභාවං පත්ථෙති, සාසනතො චුතො’ති ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.51).

සචෙ ¶ වචනත්ථං ඤත්වාපි ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථෙතී’’ති වා න ජානාති, අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. සචෙ පන වචනත්ථං අජානිත්වාපි ‘‘උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථෙතී’’ති වා ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. දවායපීති කීළාධිප්පායෙනපි. චිත්තාදීනං වා වසෙනාති චිත්තාදීනං වා ඡළඞ්ගානං වසෙන. හොති චෙත්ථ –

‘‘චිත්තං ඛෙත්තඤ්ච කාලො ච, පයොගො පුග්ගලො තථා;

විජානනන්ති සික්ඛාය, පච්චක්ඛානං ඡළඞ්ගික’’න්ති.

සබ්බසො වා පන අපච්චක්ඛානෙනාති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදීසු යෙන යෙන පරියායෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, තතො එකස්සපි පච්චක්ඛානස්ස අභාවෙන. ඉමිනා පන ‘‘ඉදං පදං සාවෙස්සාමි, සික්ඛං පච්චක්ඛාමී’’ති එවං පවත්තචිත්තුප්පාදස්ස අභාවං දස්සෙති. යස්ස හි එවරූපො චිත්තුප්පාදො නත්ථි, සො සබ්බසො න පච්චක්ඛාති නාමාති. සික්ඛාපච්චක්ඛානස්සාති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිසික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස. අත්ථභූතං එකච්චං දුබ්බල්යන්ති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වදති විඤ්ඤාපෙති, එවම්පි, භික්ඛවෙ, දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්චෙව හොති, සික්ඛා ¶ ච පච්චක්ඛාතා’’තිආදිනා (පාරා. 53) වුත්තෙහි යෙහි වචනෙහි සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්චෙව හොති දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්ච, තං ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිකං අත්ථභූතං දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා. ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිම්හි පන වුත්තෙ සික්ඛාපරිපූරණෙ දුබ්බලභාවස්සාපි ගම්යමානත්තා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස ඉදං දුබ්බල්යාවිකම්මං අත්ථොති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච ‘‘අත්ථභූත’’න්ති ඉමිනා ‘‘යන්නූනාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්තිආදිකං දුබ්බල්යාවිකම්මං පටික්ඛිපති. යෙන හි සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්චෙව හොති දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්ච, තදෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස අත්ථභූතං. යෙන පන දුබ්බල්යාවිකම්මමෙව හොති, න සික්ඛාපච්චක්ඛානං, න තං තස්ස අත්ථභූතන්ති.

රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසභාවාපත්තියා මිථුනානං අයන්ති ‘‘මෙථුනො’’ති ධම්මොව වුච්චතීති ආහ ‘‘රාගපරියුට්ඨානෙනා’’තිආදි. තත්ථ රාගපරියුට්ඨානෙනාති රාගස්ස පරියුට්ඨානෙන, මෙථුනරාගස්ස පවත්තියා පරියොනද්ධචිත්තතායාති අත්ථො. ධම්මොති අජ්ඣාචාරො. ‘‘පලම්බතෙ විලම්බතෙ’’තිආදීසු විය උපසග්ගස්ස කොචි අත්ථවිසෙසො නත්ථීති ආහ ‘‘සෙවෙය්යා’’ති. අජ්ඣාපජ්ජෙය්යාති අභිභුය්ය පජ්ජෙය්ය. සබ්බන්තිමෙනාති පරනිම්මිතවසවත්ති…පෙ… චාතුමහාරාජිකමනුස්සිත්ථිනාගගරුළමාණවිකාදීනං සබ්බාසං අන්තිමෙන. තිරච්ඡානගතායාති තිරච්ඡානෙසු ¶ උප්පන්නාය. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධිවසෙනා’’ති. පාරාජිකාය වත්ථුභූතා එව චෙත්ථ තිරච්ඡානගතිත්ථී ‘‘තිරච්ඡානගතා’’ති ගහෙතබ්බා, න සබ්බා. තත්රායං පරිච්ඡෙදො –

‘‘අපදානං අහිමච්ඡා, ද්විපදානඤ්ච කුක්කුටී;

චතුප්පදානං මජ්ජාරී, වත්ථු පාරාජිකස්සිමා’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.55)

තත්ථ අහිග්ගහණෙන සබ්බාපි අජගරගොනසාදිභෙදා දීඝජාති සඞ්ගහිතා. තස්මා දීඝජාතීසු යත්ථ තිණ්ණං මග්ගානං අඤ්ඤතරස්මිං සක්කා තිලඵලමත්තම්පි පවෙසෙතුං, සා පාරාජිකවත්ථු, අවසෙසා දුක්කටවත්ථූති වෙදිතබ්බා. මච්ඡග්ගහණෙන සබ්බාපි මච්ඡකච්ඡපමණ්ඩූකාදිභෙදා ඔදකජාති සඞ්ගහිතා. තත්රාපි දීඝජාතියං වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකවත්ථු ච දුක්කටවත්ථු ච වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – පතඞ්ගමුඛමණ්ඩූකා නාම හොන්ති, තෙසං මුඛසණ්ඨානං මහන්තං, ඡිද්දං අප්පකං, තත්ථ පවෙසනං නප්පහොති, මුඛසණ්ඨානං පන වණසඞ්ඛෙපං ගච්ඡති, තස්මා තං ථුල්ලච්චයවත්ථූති වෙදිතබ්බං ¶ . කුක්කුටිග්ගහණෙන සබ්බාපි කාකකපොතාදිභෙදා පක්ඛිජාති සඞ්ගහිතා. තත්රාපි වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකවත්ථු ච දුක්කටවත්ථු ච වෙදිතබ්බං. මජ්ජාරිග්ගහණෙන සබ්බාපි රුක්ඛසුනඛමඞ්ගුසගොධාදිභෙදා චතුප්පදජාති සඞ්ගහිතා. තත්රාපි වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකවත්ථු ච දුක්කටවත්ථු ච වෙදිතබ්බං.

පාරාජිකො හොතීති (පාරා. අට්ඨ. 1.55) පරාජිතො හොති පරාජයං අපන්නො. අයඤ්හි පාරාජිකසද්දො සික්ඛාපදාපත්තිපුග්ගලෙසු වත්තති. තත්ථ ‘‘අට්ඨානමෙතං, ආනන්ද, අනවකාසො, යං තථාගතො වජ්ජීනං වා වජ්ජිපුත්තකානං වා කාරණා සාවකානං පාරාජිකං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යා’’ති (පාරා. 43) එවං සික්ඛාපදෙ වත්තමානො වෙදිතබ්බො. ‘‘ආපත්තිං ත්වං භික්ඛු ආපන්නො පාරාජික’’න්ති (පාරා. 67) එවං ආපත්තියං. ‘‘න මයං පාරාජිකා, යො අවහටො, සො පාරාජිකො’’ති (පාරා. 155) එවං පුග්ගලෙ වත්තමානො වෙදිතබ්බො. ‘‘පාරාජිකෙන ධම්මෙන අනුද්ධංසෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 384) පන ධම්මෙ වත්තතීති වදන්ති. යස්මා පන තත්ථ ‘‘ධම්මො’’ති කත්ථචි ආපත්ති, කත්ථචි සික්ඛාපදමෙව අධිප්පෙතං, තස්මා සො විසුං න වත්තබ්බො. තත්ථ සික්ඛාපදං යො තං අතික්කමති, තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජික’’න්ති වුච්චති. ආපත්ති පන යො නං අජ්ඣාපජ්ජති, තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජිකා’’ති වුච්චති. පුග්ගලො යස්මා පරාජිතො පරාජයමාපන්නො, තස්මා ‘‘පාරාජිකො’’ති වුච්චති. ඉධ පන පුග්ගලො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘පාරාජිකො හොතී’’තිආදි. ඉමිනාපි ¶ ඉදං දස්සෙති – ‘‘පරාජිතසද්දෙ උපසග්ගස්ස වුද්ධිං කත්වා, ත-කාරස්ස ච ක-කාරං කත්වා පාරාජිකො හොතීති නිද්දිට්ඨො’’ති.

අපලොකනාදි චතුබ්බිධම්පි සඞ්ඝකම්මං සීමාපරිච්ඡින්නෙහි පකතත්තෙහි භික්ඛූහි එකතො කත්තබ්බත්තා එකකම්මං නාම. ආදිසද්දෙන එකුද්දෙසසමසික්ඛතානං ගහණං. තත්ථ පඤ්චවිධොපි පාතිමොක්ඛුද්දෙසො එකතො උද්දිසිතබ්බත්තා එකුද්දෙසො නාම. නහාපිතපුබ්බකාදීනං විය ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතං ඨපෙත්වා අවසෙසං සබ්බම්පි සික්ඛාපදං සබ්බෙහිපි ලජ්ජිපුග්ගලෙහි සමං සික්ඛිතබ්බභාවතො සමසික්ඛතා නාම. යස්මා සබ්බෙපි ලජ්ජිනො එතෙසු ¶ එකකම්මාදීසු සහ වසන්ති, න එකොපි තතො බහිද්ධා සන්දිස්සති, තස්මා තානි සබ්බානිපි ගහෙත්වා එකකම්මාදිකො තිවිධොපි සංවාසො නාමාති ආහ ‘‘සො ච වුත්තප්පකාරො සංවාසො තෙන පුග්ගලෙන සද්ධිං නත්ථි, තෙන කාරණෙන සො පාරාජිකො පුග්ගලො ‘අසංවාසො’ති වුච්චතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.55).

ඉදානි යස්මා න කෙවලං මනුස්සිත්ථියා එව නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථු, අථ ඛො අමනුස්සිත්ථිතිරච්ඡානගතිත්ථීනම්පි. න ච ඉත්ථියා එව. අථ ඛො උභතොබ්යඤ්ජනකපණ්ඩකපුරිසානම්පි, තස්මා තෙ සත්තෙ, තෙසඤ්ච යං යං නිමිත්තං වත්ථු හොති, තං තං නිමිත්තං, තත්ථ ච යථා පටිසෙවන්තො පාරාජිකො හොති, තඤ්ච සබ්බං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො’’තිආදිමාහ. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. තෙසූති යෙ තිංසමග්ගා වුත්තා, තෙසු. අත්තනො වාති ලම්බිමුදුපිට්ඨිකෙ සන්ධාය වුත්තං. සන්ථතස්ස වාති යෙන කෙනචි වත්ථෙන වා පණ්ණෙන වා වාකපට්ටෙන වා චම්මෙන වා තිපුසීසාදීනං පට්ටෙන වා පලිවෙඨෙත්වා, අන්තො වා පවෙසෙත්වා පටිච්ඡන්නස්ස. අක්ඛායිතස්ස වාති සොණසිඞ්ගාලාදීහි අක්ඛාදිතස්ස. යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතස්සාති යාව උපඩ්ඪක්ඛායිතො නාම න හොති, එවං අක්ඛායිතස්ස. අල්ලොකාසෙති තින්තොකාසෙ. සන්ථතන්ති තෙසංයෙව වත්ථාදීනං යෙන කෙනචි පටිච්ඡන්නං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – න හෙත්ථ අනුපාදින්නකං අනුපාදින්නකෙන ඡුපති, මුත්ති අත්ථි, අථ ඛො උපාදින්නකෙන වා අනුපාදින්නකං ඝට්ටියතු, අනුපාදින්නකෙන වා උපාදින්නකං, අනුපාදින්නකෙන වා අනුපාදින්නකං, උපාදින්නකෙන වා උපාදින්නකං. සචෙ යත්තකෙ පවිට්ඨෙ පාරාජිකං හොතීති වුත්තං, තත්තකං සෙවනචිත්තෙන පවෙසෙති, සබ්බත්ථායං පාරාජිකාපත්තිං ආපන්නො නාම හොතීති.

එවං සෙවනචිත්තෙනෙව පවෙසෙන්තස්ස ආපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා තං පවෙසනං නාම න කෙවලං අත්තූපක්කමෙනෙව, පරූපක්කමෙනාපි හොති. තත්රාපි සාදියන්තස්සෙව ආපත්ති පටිසෙවනචිත්තසමඞ්ගිස්ස ¶ , න ඉතරස්සාති දස්සෙතුං ‘‘පරෙන වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරෙනාති භික්ඛුපච්චත්ථිකාදිනා යෙන කෙනචි අඤ්ඤෙන. පවෙසනපවිට්ඨට්ඨිතඋද්ධරණෙසූති එත්ථ අග්ගතො (සාරත්ථ. ටී. 2.58) යාව මූලා පවෙසනං පවෙසනං නාම. අඞ්ගජාතස්ස යත්තකං ඨානං පවෙසනාරහං, තත්තකං අනවසෙසතො පවිට්ඨං පවිට්ඨං නාම. එවං ¶ පවිට්ඨස්ස උද්ධරණාරම්භතො අන්තරා ඨිතකාලො ඨිතං නාම. සමන්තපාසාදිකායං පන මාතුගාමස්ස සුක්කවිසට්ඨිං පත්වා සබ්බථා වායාමතො ඔරමිත්වා ඨිතකාලං සන්ධාය ‘‘සුක්කවිසට්ඨිසමයෙ’’ති වුත්තං. උද්ධරණං නාම යාව අග්ගා නීහරණකාලො. සාදියතීති සෙවනචිත්තං උපට්ඨපෙති. අසාධාරණවිනිච්ඡයොති අදින්නාදානාදීහි සබ්බෙහි සික්ඛාපදෙහි අසාධාරණො විනිච්ඡයො.

සාධාරණවිනිච්ඡයත්ථන්ති පරිවාරවසෙන සාධාරණවිනිච්ඡයත්ථං. මාතිකාති මාතා, ජනෙත්තීති අත්ථො. නිදදාති දෙසනං දෙසවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං. පඤ්ඤාපීයතීති පඤ්ඤත්ති, තස්සා පකාරො පඤ්ඤත්තිවිධි අඞ්ගෙති ගමෙති ඤාපෙතීති අඞ්ගං, කාරණං. සමුට්ඨහන්ති ආපත්තියො එතෙනාති සමුට්ඨානං, උප්පත්තිකාරණං, තස්ස විධි සමුට්ඨානවිධි. වජ්ජකම්මප්පභෙදඤ්චාති එත්ථ පභෙදසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘වජ්ජප්පභෙදං, කම්මප්පභෙදඤ්චා’’ති. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ.

පඤ්ඤත්තිට්ඨානන්ති පඤ්ඤත්තිට්ඨපනස්ස ඨානං, සික්ඛාපදානං පඤ්ඤත්තිදෙසොති අත්ථො. පුග්ගලොති එත්ථ ආදිකම්මිකොයෙව අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘පුග්ගලො නාම යං යං ආරබ්භ තං තං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්ත’’න්ති, සො සො පුග්ගලොති අධිප්පායො. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘සුදින්නො ධනියො සම්බහුලා වග්ගුමුදන්තිකා;

සෙය්යසකො උදායි චා-ළවකා ඡන්නමෙත්තියා.

‘‘දෙවදත්තස්සජිපුනබ්බසු-ඡබ්බග්ගියොපනන්දඤ්ඤතරොපි ච;

හත්ථකො චානුරුද්ධො ච, සත්තරස චූළපන්ථකො.

‘‘බෙලට්ඨසීසො චානන්දො, සාගතොරිට්ඨනාමකො;

නන්දත්ථෙරෙන තෙවීස, භික්ඛූනං ආදිකම්මිකා.

‘‘සුන්දරීනන්දා ¶ ථුල්ලනන්දා, ඡබ්බග්ගියඤ්ඤතරාපි ච;

චණ්ඩකාළී සම්බහුලා, ද්වෙ ච භික්ඛුනියො පරා;

භික්ඛුනීනං තු සත්තෙව, හොන්ති තා ආදිකම්මිකා’’ති.

තස්ස තස්ස පුග්ගලස්සාති යං යං සුදින්නාදිකං පුග්ගලං ආරබ්භ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස. පඤ්ඤත්තීති පඨමපඤ්ඤත්ති. පඨමපඤ්ඤත්තියා පච්ඡා ¶ ඨපිතා පඤ්ඤත්ති අනුපඤ්ඤත්ති. අනුප්පන්නෙ දොසෙ ඨපිතා පඤ්ඤත්ති අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති. සබ්බත්ථ මජ්ඣිමදෙසෙ චෙව පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු චාති සබ්බෙසු පදෙසෙසු ඨපිතා පඤ්ඤත්ති සබ්බත්ථපඤ්ඤත්ති. මජ්ඣිමදෙසෙයෙව ඨපිතා පඤ්ඤත්ති පදෙසපඤ්ඤත්ති. භික්ඛූනඤ්චෙව භික්ඛුනීනඤ්ච සාධාරණභූතා පඤ්ඤත්ති සාධාරණපඤ්ඤත්ති. සුද්ධභික්ඛූනමෙව, සුද්ධභික්ඛුනීනං වා පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං අසාධාරණපඤ්ඤත්ති. උභින්නම්පි පඤ්ඤත්ති උභතොපඤ්ඤත්ති. විනයධරපඤ්චමෙනාති අනුස්සාවනකාචරියපඤ්චමෙන. ගුණඞ්ගුණූපාහනාති චතුප්පටලතො පට්ඨාය කතා උපාහනා, න එකද්විතිපටලා. චම්මත්ථරණන්ති අත්ථරිතබ්බං චම්මං. එතෙසං වසෙන චතුබ්බිධා පදෙසපඤ්ඤත්ති නාමාති එතෙසං වසෙන චතුබ්බිධා පඤ්ඤත්ති මජ්ඣිමදෙසෙයෙව පඤ්ඤත්තාති පදෙසපඤ්ඤත්ති නාම. තෙනෙවාහ ‘‘මජ්ඣිමදෙසෙයෙව හී’’තිආදි. යස්මා මජ්ඣිමදෙසෙයෙව යථාවුත්තවත්ථුවීතික්කමෙ ආපත්ති හොති, න පච්චන්තිමජනපදෙ, තස්මා පදෙසපඤ්ඤත්තීති අත්ථො. ධුවන්හානං පටික්ඛෙපමත්තන්ති නිච්චනහානප්පටිසෙධනමෙව. එත්ථ ච මත්තසද්දෙන අඤ්ඤානි තීණි සික්ඛාපදානි පටික්ඛිපති. තානි හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පද’’න්තිආදිනා (මහාව. 259) චම්මක්ඛන්ධකෙ ආගතානි. තෙනෙවාහ ‘‘තතො අඤ්ඤා පදෙසපඤ්ඤත්ති නාම නත්ථී’’ති. සබ්බානීති තතො අවසෙසානි සබ්බානි සික්ඛාපදානි. තස්මාති යස්මා අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති අට්ඨගරුධම්මවසෙන භික්ඛුනීනංයෙව ආගතා, යස්මා ච ධුවන්හානං පටික්ඛෙපමත්තං ඨපෙත්වා පාතිමොක්ඛෙ සබ්බානි සික්ඛාපදානි සබ්බත්ථපඤ්ඤත්තියෙව හොන්ති, යස්මා ච සාධාරණපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච එකතොපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච බ්යඤ්ජනමත්තං නානං, අත්ථතො එකං, තස්මා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සික්ඛාපදෙසු. ආපත්තිභෙදො හෙත්ථ උත්තරපදලොපෙන ‘‘ආපත්තී’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘ආපත්තීති පුබ්බප්පයොගාදිවසෙන ආපත්තිභෙදො’’ති. සීලආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීනන්ති එත්ථ පඨමා ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධා සීලවිපත්ති නාම, අවසෙසා පඤ්ච ආචාරවිපත්ති නාම, මිච්ඡාදිට්ඨි ච අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨි ච දිට්ඨිවිපත්ති නාම, ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානි ඡ සික්ඛාපදානි ආජීවවිපත්ති නාම, ඉති ඉමාසං සීලආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීනං අඤ්ඤතරාති අත්ථො.

න ¶ කෙවලං යථාවුත්තනයෙනෙව වුච්චන්තීති ආහ ‘‘යානි සික්ඛාපදසමුට්ඨානානීතිපි වුච්චන්තී’’ති. එතානි හි කිඤ්චාපි ආපත්තියා සමුට්ඨානානි, න ¶ සික්ඛාපදස්ස, වොහාරසුඛත්ථං පනෙවං වුච්චන්තීති. තත්ථාති තෙසු ඡසු සමුට්ඨානෙසු. තෙසූති සචිත්තකාචිත්තකෙසු. එකං සමුට්ඨානං උප්පත්තිකාරණං එතිස්සාති එකසමුට්ඨානා, එකෙන වා සමුට්ඨානං එතිස්සාති එකසමුට්ඨානා. ‘‘ද්විසමුට්ඨානා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො.

සමුට්ඨානවසෙනාති සමුට්ඨානසීසවසෙන. පඨමපාරාජිකං සමුට්ඨානං එතිස්සාති පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානා. තථා අදින්නාදානසමුට්ඨානා’’තිආදීසුපි.

සයං පථවිඛණනෙ කායෙන, පරෙ ආණාපෙත්වා ඛණාපනෙ වාචාය ච ආපත්තිසම්භවතො ‘‘පථවිඛණනාදීසු වියා’’ති වුත්තං. ආදිසද්දෙන අදින්නාදානාදීනං පරිග්ගහො. පඨමකථිනාපත්ති කායවාචතො කත්තබ්බං අධිට්ඨානං වා විකප්පනං වා අකරොන්තස්ස හොති, නො කරොන්තස්සාති ආහ ‘‘පඨමකථිනාපත්ති වියා’’ති. අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරප්පටිග්ගහණාපත්ති තස්සා හත්ථතො චීවරං පටිග්ගණ්හන්තස්ස, පරිවත්තකං අදෙන්තස්ස ච හොතීති කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාති. ‘‘සියා කරොන්තස්සා’’තිආදීසු සියාති ‘‘සියා ඛො පන තෙ බ්රාහ්මණ එවමස්සා’’තිආදීසු විය ‘‘කදාචී’’ති ඉමිනා සමානත්ථො නිපාතො. රූපියප්පටිග්ගහණාපත්ති සියා කිරියා ගහණෙන ආපජ්ජනතො, සියා අකිරියා පටික්ඛෙපස්ස අකරණතොති ආහ ‘‘රූපියප්පටිග්ගහණාපත්ති වියා’’ති. කුටිකාරාපත්ති වත්ථුං දෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කන්තකරණෙ කරොන්තස්ස සියා, අදෙසාපෙත්වා පන පමාණාතික්කන්තකරණෙ පමාණයුත්තං වා කරොන්තස්ස ච අකරොන්තස්ස ච සියාති ආහ ‘‘කුටිකාරාපත්ති වියා’’ති.

සඤ්ඤාය අභාවෙන විමොක්ඛො අස්සාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛොති මජ්ඣෙපදලොපසමාසො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘යතො වීතික්කමසඤ්ඤායා’’තිආදි. ඉතරා නාම යතො වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන න මුච්චති, සා ඉතරසද්දස්ස වුත්තප්පටියොගිවිසයත්තා. යා අචිත්තකෙන වා සචිත්තකමිස්සකෙන වා සමුට්ඨාතීති යා ආපත්ති කදාචි අචිත්තකෙන වා කදාචි සචිත්තකමිස්සකෙන වා සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාති. එත්ථ ච සඤ්ඤාදුකං අනාපත්තිමුඛෙන වුත්තං, සචිත්තකදුකං ආපත්තිමුඛෙනාති දට්ඨබ්බං.

යස්සා ¶ සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොතීති යස්සා සචිත්තකාය ආපත්තියා චිත්තං අකුසලමෙව හොති, යස්සා ච සචිත්තකාචිත්තකසඞ්ඛාතාය සුරාපානාදිඅචිත්තකාය ආපත්තියා වත්ථුවිජානනචිත්තෙන ¶ සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, අයං ලොකවජ්ජා. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති හි ඉදං වචනං සචිත්තකාචිත්තකං සන්ධාය වුත්තං. න හි එකංසතො සචිත්තකස්ස ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති විසෙසනෙ පයොජනං අත්ථීති. යං පනෙත්ථ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘සුරාපානස්මිඤ්හි ‘සුරා’ති වා ‘න වට්ටතී’ති වා ජානිත්වා පිවනෙ අකුසලමෙවා’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘න වට්ටතීති වා ජානිත්වා’’ති වුත්තවචනං න යුජ්ජති පණ්ණත්තිවජ්ජස්සාපි ලොකවජ්ජභාවප්පසඞ්ගතො. යස්සා පන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවා’’ති නියමො නත්ථි, සා පණ්ණත්තිවජ්ජාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජා’’ති. තථා හි තස්සා වත්ථුවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං සියා කුසලං, සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතන්ති ‘‘අකුසලමෙවා’’ති නියමො නත්ථි. උභයත්ථ ආපජ්ජිතබ්බාති කායද්වාරෙ, වචීද්වාරෙ චාති උභයත්ථ ආපජ්ජිතබ්බා ආපත්ති, තා පන අදින්නාදානාදයො. ‘‘මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථී’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං උපනික්ඛිත්තසාදියනාදීසු ආපත්තිසම්භවතොති දට්ඨබ්බං.

අකුසලචිත්තො වා ආපජ්ජතීති පාරාජිකසුක්කවිසට්ඨිකායසංසග්ගදුට්ඨුල්ලඅත්තකාමපාරිචරියදුට්ඨදොසසඞ්ඝභෙදප්පහාරදානතලසත්තිකාදිභෙදං ආපත්තිං අකුසලචිත්තො ආපජ්ජති. අනුපසම්පන්නං පදසොධම්මං වාචෙන්තො, මාතුගාමස්ස ධම්මං දෙසෙන්තොති එවරූපං ආපත්තිං කුසලචිත්තො ආපජ්ජති. අසඤ්චිච්චසහසෙය්යාදිං අබ්යාකතචිත්තො ආපජ්ජති. යං අරහා ආපජ්ජති, සබ්බං අබ්යාකතචිත්තොව ආපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘කුසලාබ්යාකතචිත්තො වා’’ති.

දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගී වාති දුට්ඨදොසාදිභෙදං ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති. මෙථුනධම්මාදිභෙදං පන සුඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති. යං සුඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති, තංයෙව මජ්ඣත්තො හුත්වා ආපජ්ජන්තො අදුක්ඛමසුඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘ඉතරවෙදනාද්වයසමඞ්ගී වා’’ති. ඉදම්පි ච තිකද්වයං යෙභුය්යවසෙනෙව වුත්තං. නිපජ්ජිත්වා ¶ නිරොධසමාපන්නො හි අචිත්තකො අවෙදනො සහසෙය්යාපත්තිං ආපජ්ජතීති. කිඤ්චාපි එවං අනියමෙන වුත්තං, විසෙසො පනෙත්ථ අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි වුත්තං. එවං සන්තෙපීති හි විසෙසාභිධානනිමිත්තාභ්යූපගමෙව යුජ්ජති. සබ්බෙසං වසෙන තීණි චිත්තානීති කුසලාකුසලාබ්යාකතානං වසෙන පදසොධම්මාදීසු තීණි චිත්තානි.

ඉදානි තං යථාවුත්තනිදානාදිවෙදනාත්තිකපරියොසානං සත්තරසප්පකාරං ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ යොජෙතුං ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිමාහ. ඉධාති ඉමස්මිං පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදෙ. වෙසාලියන්ති එවංනාමකෙ ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පවත්තවොහාරෙ නගරෙ. තඤ්හි නගරං තික්ඛත්තුං පාකාරපරික්ඛෙපවඩ්ඪනෙන විසාලීභූතත්තා ‘‘වෙසාලී’’ති වුච්චති. ඉදම්පි ච නගරං සබ්බඤ්ඤුතං සම්පත්තෙයෙව සම්මාසම්බුද්ධෙ සබ්බාකාරවෙපුල්ලත්තං පත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති ච ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපී’’ති ච ද්වෙ අනුපඤ්ඤත්තියොති මක්කටිවජ්ජිපුත්තකවත්ථූනං වසෙන වුත්තා. ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායා’’ති ච ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති ච ඉමා ද්වෙ අනුපඤ්ඤත්තියො. ආපත්තිකරා ච හොතීති පඨමපඤ්ඤත්තිතො විසුංයෙවාපත්තිකරා ච හොති. අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදාදීසු වියාති අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදාදීසු ‘‘විහෙසකෙ’’තිආදිකා (පාචි. 98) වියාති අත්ථො. ආදිසද්දෙන උජ්ඣාපනකස්ස පරිග්ගහො. එත්ථ හි අඤ්ඤවාදකාදිතො විසුංයෙව විහෙසකාදීසුපි පාචිත්තියං හොති. යථාහ ‘‘රොපිතෙ විහෙසකෙ සඞ්ඝමජ්ඣෙ වත්ථුස්මිං වා ආපත්තියා වා අනයුඤ්ජියමානො තං නකථෙතුකාමො තං නඋග්ඝාටෙතුකාමො තුණ්හීභූතො සඞ්ඝං විහෙසෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’තිආදි (පාරා. 100). සුපිනන්තෙ විජ්ජමානාපි මොචනස්සාදචෙතනා අබ්බොහාරිකත්තා අනාපත්තිකරාති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තාතිආදිකා වියා’’ති. තථා හි ථිනමිද්ධෙන අභිභූතත්තා සුපිනෙ චිත්තං අබ්බොහාරිකං, චිත්තස්ස අබ්බොහාරිකත්තා ඔපක්කමනකිරියාපවත්තනිකාපි චෙතනා අබ්බොහාරිකා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, චෙතනා, සා ච ඛො අබ්බොහාරිකා’’ති (පාරා. 235), තස්මා ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’ති අයං අනුපඤ්ඤත්ති අනාපත්තිකරා ජාතා. ආදිසද්දෙන ‘‘අඤ්ඤත්ර අධිමානා’’තිආදිකං (පාරා. 197) සඞ්ගණ්හාති. අදින්නාදානාදීසු වියාති අදින්නාදානාදීසු ¶ ‘‘අරඤ්ඤා වා’’තිආදිකා (පාරා. 91) වියාති අත්ථො. එත්ථ පන ආදිසද්දෙන පඨමපාරාජිකාදීනං සඞ්ගහො. එත්ථ හි ‘‘තඤ්ච ඛො ගාමෙ, නො අරඤ්ඤෙ’’තිආදිනා (පාරා. 90) නයෙන ලෙසං ඔඩ්ඩෙන්තානං ලෙසපිදහනත්ථං ‘‘අරඤ්ඤා වා’’තිආදිකා අනුපඤ්ඤත්ති වුත්තාති උපත්ථම්භකරාව හොති. තෙනෙව හි ‘‘නනු, ආවුසො, තථෙවෙතං හොතී’’ති (පාරා. 90) භික්ඛූහි වුත්තං.

වුත්තප්පකාරෙ මග්ගෙති ‘‘මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතවසෙනා’’තිආදිනා (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තප්පකාරෙ තිංසමග්ගෙ. ඉමස්ස පන ‘‘ඡින්නෙ’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තචාදීනි අනවසෙසෙත්වාති නිමිත්තප්පදෙසෙ බහි ඨිතානි ඡවිචම්මානි අනවසෙසෙත්වා. නිමිත්තසණ්ඨානමත්තං පඤ්ඤායතීති නිමිත්තමංසස්ස පන අබ්භන්තරෙ ඡවිචම්මස්ස ච විජ්ජමානත්තා වුත්තං. චම්මඛිලන්ති චම්මක්ඛණ්ඩං. ‘‘උණ්ණිගණ්ඩො’’තිපි (සාරත්ථ. ටී. 2.55; වි. වි. ටී. 1.55) වදන්ති. තඤ්හි නිමිත්තෙ ජාතත්තා නිමිත්තමෙව. තෙනාහ ‘‘සෙවනචිත්තෙ සති පාරාජික’’න්ති. සෙවනචිත්තෙති මෙථුනසෙවනචිත්තෙ. කායසංසග්ගසෙවනචිත්තෙ පන සති සඞ්ඝාදිසෙසොව ¶ . නට්ඨො කායප්පසාදො එත්ථාති නට්ඨකායප්පසාදං, සුක්ඛපීළකං වා මතචම්මං වාති අත්ථො. මතෙ අක්ඛායිතෙ, යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතෙ ච පාරාජිකාපත්තිවචනතො (පාරා. 61) පන නට්ඨකායප්පසාදෙපි ඉත්ථිනිමිත්තෙ පවෙසෙන්තස්ස පාරාජිකාපත්තියෙව. නිමිත්තසණ්ඨානමත්තම්පි අනවසෙසෙත්වාති නිමිත්තාකාරෙන ඨිතං යථාවුත්තනිමිත්තමංසාදිම්පි අනවසෙසෙත්වා. වණසඞ්ඛෙපවසෙනාති වණසඞ්ගහවසෙන. වණෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ‘‘අමග්ගෙන අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 66) ඉමස්ස සුත්තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. තස්මිඤ්හි සුත්තෙ ද්වීසු සම්භින්නවණෙසු එකෙන වණෙන පවෙසෙත්වා දුතියෙන නීහරන්තස්ස ථුල්ලච්චයං වුත්තං. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං ‘‘ඉමස්ස සත්තස්ස අනුලොමවසෙන සබ්බත්ථ වණසඞ්ඛෙපෙ ථුල්ලච්චයං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.66). මනුස්සානං පන අක්ඛිආදයොපි වණසඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වණෙන එකපරිච්ඡෙදං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තථා’’තිආදිමාහ. තෙසං වණසඞ්ගහො ‘‘නවද්වාරො මහාවණො’’ති (මි. ප. 2.6.1) එවමාදිසුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බො. තත්ථ මනුස්සානන්ති ඉත්ථිපුරිසපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනකවසෙන චතුබ්බිධානං මනුස්සානං. වත්ථිකොසෙසූති ¶ වත්ථිපුටෙසු පුරිසානං අඞ්ගජාතකොසෙසු. හත්ථිඅස්සාදීනඤ්ච තිරච්ඡානානන්ති හත්ථිඅස්සගොණගද්රභඔට්ඨමහිංසාදීනං තිරච්ඡානගතානං. තිරච්ඡානානං පනාති සබ්බෙසම්පි තිරච්ඡානගතානං. සබ්බෙසන්ති යථාවුත්තමනුස්සාදීනං සබ්බෙසං.

එවං ජීවමානකසරීරෙ ලබ්භමානං ආපත්තිවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි මතසරීරෙ ලබ්භමානං ආපත්තිවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘මතසරීරෙ’’තිආදිමාහ. වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමුඛමග්ගානං චතූසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසෙ ඨපෙත්වා යදා අපරෙ ද්වෙ කොට්ඨාසා ඛාදිතා, තදා උපඩ්ඪක්ඛායිතං නාම හොති. න කුථිතං හොතීති උද්ධුමාතකාදිභාවෙන කුථිතං න හොති, අල්ලන්ති අත්ථො. යදා පන සරීරං උද්ධුමාතකං හොති කුථිතං නීලමක්ඛිකසමාකිණ්ණං කිමිකුලසමාකුලං නවහි වණමුඛෙහි පග්ගළිතපුබ්බකුණපභාවෙන උපගන්තුම්පි අසක්කුණෙය්යං (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60), තදා පාරාජිකවත්ථුඤ්ච ථුල්ලච්චයවත්ථුඤ්ච විජහති, දුක්කටවත්ථුමෙව හොතීති ආහ ‘‘කුථිතෙ දුක්කට’’න්ති. කුථිතෙති උද්ධුමාතකභාවප්පත්තෙ. ඊදිසෙ හි සරීරෙ යත්ථ කත්ථචි උපක්කමතො දුක්කටං. තථා වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්සාති (පාරා. අට්ඨ. 1.73) විවට්ටෙ මුඛෙ චත්තාරි පස්සානි, තාලුකඤ්ච අප්ඵුසන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටන්ති අත්ථො. සචෙ පන හෙට්ඨා වා උපරි වා උභයපස්සෙහි වා ඡුපන්තං පවෙසෙති, පාරාජිකං. චතූහි පස්සෙහි අච්ඡුපන්තං පවෙසෙත්වා අබ්භන්තරෙ තාලුකං ඡුපති, පාරාජිකමෙව. බහි නික්ඛන්තජිව්හාය වා දන්තෙසු වා අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති සම්බන්ධො. ජීවමානකසරීරෙපි බහි නික්ඛන්තජිව්හාය ථුල්ලච්චයමෙව. යදි පන බහි ජිව්හාය පලිවෙඨෙත්වා අන්තොමුඛං පවෙසෙති, පාරාජිකමෙව. යදි පන දන්තා සුඵුසිතා, අන්තොමුඛෙ ඔකාසො ¶ නත්ථි, දන්තා ච බහි ඔට්ඨමංසෙන පටිච්ඡන්නා, තත්ථ වාතෙන අසම්ඵුට්ඨං අල්ලොකාසං තිලඵලමත්තම්පි පවෙසෙන්තස්ස පාරාජිකමෙව. උප්පාටිතෙ පන ඔට්ඨමංසෙ දන්තෙසුයෙව උපක්කමන්තස්ස ථුල්ලච්චයං. යොපි දන්තො බහි නික්ඛමන්තො තිට්ඨති, න සක්කා ඔට්ඨෙහි පිදහිතුං, තත්ථාපි එසෙව නයො.

වෙදනාය අට්ටො පීළිතො වෙදනාට්ටො. උම්මත්තකොති චෙත්ථ පිත්තුම්මත්තකො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘යො පිත්තවසෙනා’’තිආදි. පිත්තවසෙනාති ¶ බද්ධපිත්තවසෙන. තස්මිඤ්හි බද්ධපිත්තෙ පිත්තකොසතො චලිත්වා බහි නික්ඛමන්තෙ සත්තා උම්මත්තකා හොන්ති, විපල්ලත්ථසඤ්ඤා හිරොත්තප්පං ඡඩ්ඩෙත්වා අසාරුප්පචරියං චරන්ති, ලහුකගරුකානි සික්ඛාපදානි මද්දන්තාපි න ජානන්ති, භෙසජ්ජකිරියායපි අතෙකිච්ඡා හොන්ති, එවරූපස්ස උම්මත්තකස්ස අනාපත්ති. අබද්ධපිත්තං පන ලොහිතං විය සබ්බඞ්ගගතං, තම්හි කුපිතෙ සත්තානං කණ්ඩුකච්ඡුසරීරකම්පාදීනි හොන්ති, තානි භෙසජ්ජකිරියාය වූපසමන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘බද්ධපිත්තවසෙනා’’ති. ඛිත්තචිත්තො නාම විස්සට්ඨචිත්තො යක්ඛුම්මත්තකො වුච්චතීති ආහ ‘‘යක්ඛෙහි කතචිත්තවික්ඛෙපො ඛිත්තචිත්තො’’ති. යක්ඛා කිර භෙරවානි ආරම්මණානි දස්සෙත්වා මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා, හදයරූපං වා මද්දන්තා සත්තෙ වික්ඛිත්තචිත්තෙ විපල්ලත්ථසඤ්ඤෙ කරොන්ති, එවරූපස්ස ඛිත්තචිත්තස්ස අනාපත්ති. තෙසං පන උභින්නං අයං විසෙසො – පිත්තුම්මත්තකො නිච්චමෙව උම්මත්තකො හොති, පකතිසඤ්ඤං න ලභති. යක්ඛුම්මත්තකො අන්තරන්තරා පකතිසඤ්ඤං පටිලභති. ඉධ පන පිත්තුම්මත්තකො වා හොතු, යක්ඛුම්මත්තකො වා, යො සබ්බසො මුට්ඨස්සති කිඤ්චි න ජානාති, අග්ගිම්පි සුවණ්ණම්පි ගූථම්පි චන්දනම්පි එකසදිසං මද්දන්තොව විචරති, එවරූපස්ස අනාපත්ති. අන්තරන්තරා පකතිසඤ්ඤං පටිලභිත්වා ඤත්වා කරොන්තස්ස පන ආපත්තියෙව. තෙනාහ ‘‘ද්වින්නම්පි ච එතෙස’’න්තිආදි.

අධිමත්තවෙදනායාති අධිකප්පමාණාය දුක්ඛවෙදනාය. ආදිකම්මෙ නියුත්තො ආදිකම්මිකො, යො ච ආදිකම්මෙ නියුත්තො, සො තස්මිං කම්මෙ ආදිභූතො හොතීති ආහ ‘‘යො’’තිආදි. ඉධ පන සුදින්නත්ථෙරො ආදිකම්මිකො, තස්ස අනාපත්ති. අවසෙසානං මක්කටිසමණවජ්ජිපුත්තකාදීනං ආපත්තියෙව. පටිපාදනං සම්පාදනං. කරොන්තොයෙව හි තං ආපජ්ජතීති කිරියං. ඉදං (සාරත්ථ. ටී. 2.66) පන යෙභුය්යවසෙන වුත්තං මෙථුනධම්මෙ පරූපක්කමෙ සති සාදියන්තස්ස අකිරියසමුට්ඨානභාවතො. මෙථුනප්පටිසංයුත්තාය හි කාමසඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. ‘‘අනාපත්ති අජානන්තස්ස, අසාදියන්තස්සා’’ති (පාරා. 66) හි වුත්තං. මෙථුනචිත්තෙනෙව නං ආපජ්ජති, න විනා චිත්තෙනාති සචිත්තකං. රාගවසෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බතො ලොකවජ්ජං. කායද්වාරෙනෙව සමුට්ඨානතො කායකම්මං. චිත්තං පනෙත්ථ අඞ්ගමත්තං හොති ¶ , න තස්ස වසෙන කම්මභාවො ලබ්භති. ලොභචිත්තෙනෙව ¶ ආපජ්ජිතබ්බතො අකුසලචිත්තං. සුඛසමඞ්ගී වා උපෙක්ඛාසමඞ්ගී වා ආපජ්ජතීති ද්විවෙදනං. නනු සමුට්ඨානාදීනි ආපත්තියා හොන්ති, න සික්ඛාපදස්ස, අථ කස්මා සික්ඛාපදස්ස සමුට්ඨානාදීනි වුත්තානීති ආහ ‘‘ඉමානි ච සමුට්ඨානාදීනි නාමා’’තිආදි. ආපත්තියා හොන්තීති අජ්ඣාචාරස්ස හොන්ති.

මුනනතො අනුමුනනතො මුති, ඤාණං, තං එතස්ස අත්ථීති මුතිමා, ඤාණවාති අත්ථො.

පඨමපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා

එත්ථාති එතෙසු ද්වීසු. එකකුටිකාදිභෙදො සබ්බොපි ගාමොති වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. තත්ථ එකකුටිකාදිභෙදොති යස්මිං ගාමෙ එකා එව කුටි එකං ගෙහං සෙය්යථාපි මලයජනපදෙ, අයං එකකුටිකො ගාමො නාම. ආදිසද්දෙන ‘‘ද්විකුටිකොපි ගාමො, තිකුටිකොපි ගාමො, චතුක්කුටිකොපි ගාමො’’ති (පාරා. 92) වුත්තප්පභෙදං සඞ්ගණ්හාති. අභිනවනිවිට්ඨො එකකුටිකාදිගාමො පන යාව මනුස්සා පවිසිත්වා වාසං න කප්පෙන්ති, තාව ගාමසඞ්ඛං න ගච්ඡති. කිංභූතොති ආහ ‘‘පරික්ඛිත්තො වා’’තිආදි. තත්ථ පරික්ඛිත්තො නාම ඉට්ඨකපාකාරං ආදිං කත්වා අන්තමසො කණ්ටකසාඛාහිපි පරික්ඛිත්තො. තබ්බිපරීතො අපරික්ඛිත්තො. අමනුස්සො නාම යො සබ්බසො වා මනුස්සානං අභාවෙන යක්ඛපරිග්ගහභූතො, යතො වා මනුස්සා කෙනචි කරණීයෙන පුනපි ආගන්තුකාමා එව අපක්කන්තා, යතො පන නිරපෙක්ඛා හුත්වා පක්කමන්ති, සො ගාමසඞ්ඛං න ගච්ඡති. න කෙවලං එකකුටිකාදිභෙදොවාති ආහ ‘‘අන්තමසො’’තිආදි. යො කොචි සත්ථොපීති ජඞ්ඝසත්ථසකටසත්ථාදීසු යො කොචි සත්ථොපි. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ නිගමනගරානි විය ගාමග්ගහණෙනෙව ගාමූපචාරොපි සඞ්ගහිතොති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති. අඤ්ඤථා පන මාතිකාය අනවසෙසතො අවහාරට්ඨානපරිග්ගහො කතො නාම න හොති, න ච බුද්ධා සාවසෙසං පාරාජිකං පඤ්ඤාපෙන්ති.

තත්ථාති තෙසු ගාමගාමූපචාරෙසු. ද්වාරෙති නිබ්බකොසස්ස උදකපතනට්ඨානතො අබ්භන්තරෙ. අන්තොගෙහෙති පමුඛස්ස අබ්භන්තරෙ. කතපරික්ඛෙපොති ¶ පාකාරවතිආදීහි කතපරික්ඛෙපො. සුප්පපතනාදිපරිච්ඡෙදො පනෙත්ථ අපරික්ඛිත්තඝරං සන්ධාය වුත්තො. න කෙවලං ඝරස්ස පුරතො, අථ ඛො සමන්තතො තත්තකොව පරිච්ඡෙදො ඝරූපචාරො නාමාති ගහෙතබ්බං. ‘‘පුරතො’’තිආදිකං පන ලොකියෙහි ¶ තථාකරණතො වුත්තං. ථාමමජ්ඣිමස්සාති මජ්ඣිමථාමස්ස, නෙව අප්පථාමස්ස, න මහාථාමස්සාති වුත්තං හොති. ‘‘යථා තරුණමනුස්සා’’තිආදිනා යථා මාතුගාමො කාකෙ උඩ්ඩාපෙන්තො උජුකමෙව හත්ථං උක්ඛිපිත්වා ලෙඩ්ඩුං ඛිපති, යථා ච උදකුක්ඛෙපෙ උදකං ඛිපන්ති, එවං ඛිත්තස්ස ලෙඩ්ඩුස්ස පතිතට්ඨානං පටික්ඛිපති. පවත්තිත්වාති ලුඨිත්වා, පරිවත්තිත්වාති වුත්තං හොති. තස්ස සචෙ ද්වෙ ඉන්දඛීලා හොන්තීති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) තස්ස පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස සචෙ අනුරාධපුරස්සෙව ද්වෙ උම්මාරා හොන්ති. යස්ස පන එකො, තස්ස ගාමද්වාරබාහානං වෙමජ්ඣෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතබ්භන්තරං ගාමූපචාරො නාම. යත්ර පන ඉන්දඛීලො නත්ථි, තත්ර ගාමද්වාරබාහානං වෙමජ්ඣං. යත්ර ද්වාරබාහාපි නත්ථි, තත්ථ උභොසු පස්සෙසු වතියා වා පාකාරස්ස වා කොටිවෙමජ්ඣංව ඉන්දඛීලට්ඨානියත්තා ඉන්දඛීලොති ගහෙතබ්බං. යො පන ගාමො පුබ්බෙ මහා හුත්වා පච්ඡා කුලෙසු නට්ඨෙසු අප්පකො හොති, සො ඝරූපචාරතො ලෙඩ්ඩුපාතෙනෙව පරිච්ඡින්දිතබ්බො. පුරිමපරිච්ඡෙදො පනස්ස පරික්ඛිත්තස්සාපි අපරික්ඛිත්තස්සාපි අප්පමාණමෙවාති. නනු චෙතං අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරදස්සනං පදභාජනෙන විරුද්ධමිව දිස්සති. තත්ථ හි ‘‘ගාමූපචාරො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) වත්වා ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) එත්තකමෙව වුත්තං, න පන තං ලෙඩ්ඩුපාතං ගාමසඞ්ඛෙපං කත්වා තතො පරං ගාමූපචාරොති වුත්තොති ආහ ‘‘පදභාජනෙපි හි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති.

අයමෙත්ථ අධිප්පායො – ඉධ ගාමො නාම දුවිධො හොති පරික්ඛිත්තො ච අපරික්ඛිත්තො ච (පාරා. අට්ඨ. 1.92). තත්ර පරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොයෙව පරිච්ඡෙදො. තස්මා තස්ස විසුං පරිච්ඡෙදං අවත්වා ‘‘ගාමූපචාරො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති පාළියං වුත්තං. අපරික්ඛිත්තස්ස පන ගාමස්ස ගාමපරිච්ඡෙදො වත්තබ්බො. තස්මා තස්ස ¶ ගාමස්ස ගාමපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) වුත්තං. ගාමපරිච්ඡෙදෙ ච දස්සිතෙ ගාමූපචාරලක්ඛණං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සක්කා ඤාතුන්ති පුන ‘‘තත්ථ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති න වුත්තං, අත්ථො පන තත්ථාපි අයමෙව යථාවුත්තොති. යො පන ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතංයෙව ‘‘ගාමූපචාරො’’ති වදති, තස්ස ඝරූපචාරො ‘‘ගාමො’’ති ආපජ්ජති. තතො ඝරං ඝරූපචාරො, ගාමො ගාමූපචාරොති එස විභාගො සඞ්කරීයති. අසංකරතො චෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තස්මා පාළිඤ්ච අට්ඨකථඤ්ච සංසන්දිත්වා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ ගාමො, ගාමූපචාරො ච වෙදිතබ්බොති.

තත්ථාති ¶ තෙසු ද්වීසු උපචාරෙසු. ය්වායං උපචාරො දස්සිතොති සම්බන්ධො. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසූති එත්ථ ආදිසද්දෙන අසංකච්චිකාගාමප්පවෙසනං (පාචි. 1225) සඞ්ගණ්හාති. යො පන පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො වුත්තො, සො න කත්ථචි විනයපිටකෙ උපයොගං ගතො. කෙවලං අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොකාසතො අපරො එකො ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරො නාමාති ඤාපනත්ථං වුත්තො. එවං වුත්තෙ හි ඤායති ‘‘පරික්ඛිත්තස්සාපි චෙ ගාමස්ස එකො ලෙඩ්ඩුපාතො කප්පියභූමි සමානො උපචාරොති වුත්තො, පගෙව අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොකාසතො එකො’’ති. ඉමෙසං පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථන්ති ඉමෙසං ගාමාරඤ්ඤානං පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තා අට්ඨකථායං. පාරාජිකවත්ථුන්ති පාදග්ඝනකං. අවහරන්තස්සාති ගණ්හන්තස්ස.

අදින්නන්ති (පාරා. අට්ඨ. 92) දන්තපොනසික්ඛාපදෙ අත්තනො සන්තකම්පි අප්පටිග්ගහිතකං කප්පියං අජ්ඣොහරණීයං වුච්චති, ඉධ පන යං කිඤ්චි පරපරිග්ගහිතං සසාමිකං භණ්ඩං, තදෙතං තෙහි සාමිකෙහි කායෙන වා වාචාය වා න දින්නන්ති අදින්නං. අවහාරප්පහොනකමෙව පන දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤස්ස මනුස්සජාතිකස්ස සන්තක’’න්ති වුත්තං. සඞ්ඛාසද්දස්සෙව ත-කාරෙන වඩ්ඪෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එක’’න්ති වුත්තං. තත්ථ අත්ථතො එකන්ති පදත්ථතො එකං, අනත්ථන්තරන්ති වුත්තං හොති. කොට්ඨාසස්සෙතං නාමං භාගතො ¶ සඞ්ඛායති උපට්ඨාතීති කත්වා. පපඤ්චසඞ්ඛාති සත්තානං සංසාරෙ පපඤ්චෙන්ති චිරායන්තීති පපඤ්චා, තණ්හාමානදිට්ඨියො, යස්ස වා උප්පන්නා, තං ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘මත්තො’’ති වා ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිනිවිට්ඨො’’ති වා පපඤ්චෙන්ති බ්යඤ්ජෙන්තීති පපඤ්චා, සඞ්ඛා වුච්චති කොට්ඨාසො, පපඤ්චාව සඞ්ඛා පපඤ්චසඞ්ඛා, පපඤ්චකොට්ඨාසාති අත්ථො, තණ්හාමානදිට්ඨියොති වුත්තං හොති. ථෙය්යචිත්තසඞ්ඛාතොති ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති කථිතො. එකො චිත්තකොට්ඨාසොති විස්සාසතාවකාලිකාදිග්ගාහවසප්පවත්තඅථෙය්යචිත්තකොට්ඨාසතො අඤ්ඤො චිත්තකොට්ඨාසො. ථෙය්යසඞ්ඛාතෙනාති ථෙය්යභූතචිත්තකොට්ඨාසෙන. යදි එවං අථ කස්මා එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘ථෙය්යචිත්තො අවහරණචිත්තො’’ති (පාරා. 92) වුත්තන්ති ආහ ‘‘යො චා’’තිආදි. බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වාති බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වාති අත්ථො, සද්දත්ථමනපෙක්ඛිත්වාති වුත්තං හොති. අත්ථමෙවාති භාවත්ථමෙව.

තෙ පන අවහාරාති තෙ පඤ්චවීසති අවහාරා. සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකවසෙන නානාවිධො භණ්ඩො එතස්ස පඤ්චකස්සාති නානාභණ්ඩං, පඤ්චන්නං අවහාරානං සමූහො පඤ්චකං, පඤ්චපරිමාණමස්සාති වා පඤ්චකං, නානාභණ්ඩමෙව පඤ්චකං නානාභණ්ඩපඤ්චකං. සවිඤ්ඤාණකවසෙන එකො භණ්ඩො එතස්සාති එකභණ්ඩං. සෙසං වුත්තනයමෙව. සාහත්ථිකොව පඤ්චකං ¶ සාහත්ථිකපඤ්චකං. ආදිපදවසෙන චෙතං නාමං කුසලාදිත්තිකස්ස කුසලත්තිකවොහාරො විය. තස්මා සාහත්ථිකාදිපඤ්චකන්ති අත්ථතො දට්ඨබ්බං. එස නයො සෙසෙසු පඤ්චකද්වයෙසු. එතස්සෙවාති ‘‘ආදියෙය්යා’’ති එතස්සෙව මාතිකාපදස්ස. ඉමෙසං පදානං වසෙනාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං පදානං වසෙන. එත්ථ ච පඨමපදං අභියොගවසෙන වුත්තං, දුතියපදං අඤ්ඤෙසං භණ්ඩං හරන්තස්ස ගච්ඡතො වසෙන, තතියපදං උපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන, චතුත්ථං සවිඤ්ඤාණකවසෙන, පඤ්චමං ථලෙ නික්ඛිත්තාදිවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි නෙසං අත්ථයොජනං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ද්වීසු පඤ්චකෙසු. ඉතරන්ති එකභණ්ඩපඤ්චකං. ආරාමන්ති පුප්ඵාරාමඵලාරාමං. අභියුඤ්ජතීති (පාරා. අට්ඨ. 1.102) පරසන්තකං ‘‘මම සන්තකොව අය’’න්ති මුසා භණිත්වා අභියුඤ්ජති චොදෙති, අට්ටං කරොතීති අත්ථො. සම්පජානමුසාවාදෙපි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා දුක්කටන්ති ආහ ‘‘ආපත්ති ¶ දුක්කටස්සා’’ති, දුක්කටසඞ්ඛාතා ආපත්ති භවෙය්යාති අත්ථො. අථ වා දුක්කටසඤ්ඤිතස්ස වීතික්කමස්ස ආපජ්ජනන්ති අත්ථො. එස නයො ‘‘ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’තිආදීසු. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙතීති විනිච්ඡයකුසලතාය, බලවනිස්සිතාදිභාවෙන වා ආරාමසාමිකස්ස සංසයං ජනෙති. කථං? තඤ්හි තථා විනිච්ඡයප්පසුතං දිස්වා සාමිකො චින්තෙති ‘‘සක්ඛිස්සාමි නු ඛො අහං ඉමං ආරාමං අත්තනො කාතුං, න සක්ඛිස්සාමි නු ඛො’’ති. එවං තස්ස විමති උප්පජ්ජමානා තෙන උප්පාදිතා හොති. ධුරං නික්ඛිපතීති යදා පන සාමිකො ‘‘අයං ථද්ධො කක්ඛළො ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායම්පි මෙ කරෙය්ය, අලං දානි මය්හං ඉමිනා ආරාමෙනා’’ති ධුරං නික්ඛිපති, උස්සාහං ඨපෙති, අත්තනො සන්තකකරණෙ නිරුස්සාහො හොතීති අත්ථො. ආපත්ති පාරාජිකස්ස සචෙ සයම්පි කතධුරනික්ඛෙපො චාති අධිප්පායො. අථ පන සාමිකෙන ධුරෙ නික්ඛිත්තෙපි අභියුඤ්ජකො ධුරං අනික්ඛිපිත්වාව ‘‘ඉමං සුට්ඨු පීළෙත්වා මම ආණාපවත්තිං දස්සෙත්වා කිඞ්කාරප්පටිස්සාවිභාවෙ ඨපෙත්වා දස්සාමී’’ති දාතබ්බභාවෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාව. අථාපි අභියුඤ්ජකො අච්ඡින්දිත්වා ‘‘න දානි ඉමං ඉමස්ස දස්සාමී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, සාමිකො පන ධුරං න නික්ඛිපති, පක්ඛං පරියෙසති, කාලං ආගමෙති, ‘‘ලජ්ජිපරිසං තාව ලභාමි, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති ගහණෙයෙව සඋස්සාහො හොති, රක්ඛතියෙව. යදා පන ‘‘සොපි න දස්සාමී’’ති, ‘‘සාමිකොපි න ලච්ඡාමී’’ති එවං උභො ධුරං නික්ඛිපන්ති, තදා අභියුඤ්ජකස්ස පාරාජිකං.

අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තොති වෙතනෙන වා මිත්තභාවෙන වා අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තො. සීසෙ භාරන්ති ¶ සීසෙ ඨිතභාරං. සීසස්ස තාව පුරිමගලෙ ගලවාටකො, පිට්ඨිගලෙ කෙසඤ්චි කෙසන්තෙ ආවට්ටො හොති, ගලස්සෙව උභොසු පස්සෙසු කෙසඤ්චි කෙසා ඔරුය්හ ජායන්ති, යෙ ‘‘කණ්ණචූළිකා’’ති වුච්චන්ති, තෙසං අධොභාගො චාති අයං හෙට්ඨිමකො පරිච්ඡෙදො, තතො උපරි සීසං, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරන්ති වුත්තං හොති. ඛන්ධං ඔරොපෙතීති උභොසු පස්සෙසු කණ්ණචූළිකාහි පට්ඨාය හෙට්ඨා, කප්පරෙහි පට්ඨාය උපරි, පිට්ඨිගලාවට්ටතො ච ගලවාටකතො ච පට්ඨාය හෙට්ඨා, පිට්ඨිවෙමජ්ඣාවට්ටතො ච උරපරිච්ඡෙදමජ්ඣෙ, හදයාවාටකතො ච පට්ඨාය උපරි ඛන්ධො, තං ඔරොපෙති.

අයං ¶ පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – යො භික්ඛු ‘‘ඉදං ගහෙත්වා එත්ථ යාහී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.101) සාමිකෙහි අනාණත්තො සයමෙව ‘‘මය්හං ඉදං නාම දෙථ, අහං වො භණ්ඩං වහාමී’’ති තෙසං භණ්ඩං සීසෙන ආදාය ගච්ඡන්තො ථෙය්යචිත්තෙන තං භණ්ඩං ආමසති, දුක්කටං. යථාවුත්තසීසපරිච්ඡෙදං අනතික්කමන්තොව ඉතො චිතො ච ඝංසන්තො සාරෙතිපි පච්චාසාරෙතිපි, ථුල්ලච්චයං. ඛන්ධං ඔරොපිතමත්තෙ කිඤ්චාපි සාමිකානං ‘‘වහතූ’’ති චිත්තං අත්ථි, තෙහි පන අනාණත්තත්තා පාරාජිකං. ඛන්ධං පන අනොරොපෙත්වාපි සීසතො කෙසග්ගමත්තම්පි චාවෙන්තස්ස පාරාජිකං. යමකභාරස්ස පන එකො භාගො සීසෙ පතිට්ඨාති, එකො පිට්ඨියං, තත්ථ ද්වින්නං ඨානානං වසෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. අයං පන සුද්ධසීසභාරස්සෙව වසෙන වුත්තො. යො චායං සීසභාරෙ වුත්තො, ඛන්ධභාරාදීසුපි අයමෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

උපනික්ඛිත්තං භණ්ඩන්ති සඞ්ගොපනත්ථාය අත්තනො හත්ථෙ පරෙහි ඨපිතභණ්ඩං. අහං න ගණ්හාමීති සම්බන්ධො. අතීතත්ථෙ චෙතං වත්තමානවචනං, නාහං ගහෙසින්ති අත්ථො. දුක්කටං (පාරා. අට්ඨ. 1.111) සම්පජානමුසාවාදෙපි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා. ‘‘කිං තුම්හෙ භණථ, නෙවිදං මය්හං අනුරූපං, න තුම්හාක’’න්තිආදීනි වදන්තස්සාපි දුක්කටමෙව. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙතීති ‘‘රහො මයා එතස්ස හත්ථෙ ඨපිතං, න අඤ්ඤො කොචි ජානාති, දස්සති නු ඛො මෙ, නො’’ති සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති. ධුරං නික්ඛිපතීති තස්ස ඵරුසාදිභාවං දිස්වා උස්සාහං ඨපෙති. තත්ර සචායං භික්ඛු ‘‘කිලමෙත්වා නං දස්සාමී’’ති දානෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාව. සචෙ සො දානෙ නිරුස්සාහො, භණ්ඩසාමිකො පන ගහණෙ සඋස්සාහො, රක්ඛතෙව. යදි පන සො තස්මිං දානෙ නිරුස්සාහො, භණ්ඩසාමිකොපි ‘‘න මය්හං දස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, එවං උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජිකං. යදිපි මුඛෙන ‘‘දස්සාමී’’ති වදති, චිත්තෙන පන අදාතුකාමො, එවම්පි සාමිකස්ස ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජිකං.

සහභණ්ඩහාරකං ¶ නෙස්සාමීති ‘‘සහභණ්ඩහාරකං භණ්ඩං නෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා. පඨමං පාදං අතික්කාමෙතීති භණ්ඩහාරකං තජ්ජෙත්වා තස්ස ගමනපථං වාරෙත්වා අත්තනා රුචිතමග්ගං එකපාදං අතික්කාමෙති. ථලට්ඨන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.95) ථලෙ නික්ඛිත්තං, භූමිතලෙ වා පාසාණපබ්බතතලාදීසු වා යත්ථ කත්ථචි පටිච්ඡන්නෙ වා අප්පටිච්ඡන්නෙ වා ඨපිතන්ති අත්ථො. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයන්ති යො ඵන්දාපෙති ¶ , තස්ස පයොගෙ පයොගෙ ථුල්ලච්චයං, ආමසනෙ දුක්කටං, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච විසුං විසුං ථෙය්යචිත්තෙන ආමසනඵන්දාපනපයොගෙ කරොන්තස්සෙව හොති. ‘‘එකපයොගෙන ගණ්හන්තස්ස පන උද්ධාරෙ පාරාජිකමෙව, න දුක්කටථුල්ලච්චයානී’’ති වදන්ති. ඨානාති ඨිතට්ඨානතො. සචෙ තං ථලට්ඨං රාසිකතං හොති, අන්තොකුම්භියං භාජනගතකරණමුට්ඨිච්ඡෙදනවිනිච්ඡයෙන විනිච්ඡිනිතබ්බං. සචෙ එකාබද්ධං සිලෙසනිය්යාසාදි, පක්කමධුඵාණිතවිනිච්ඡයෙන විනිච්ඡිනිතබ්බං. සචෙ ගරුකං හොති භාරබද්ධං ලොහපිණ්ඩිතෙලමධුඝටාදි වා, කුම්භියං ඨානාචාවනවිනිච්ඡයෙන විනිච්ඡිනිතබ්බං. සඞ්ඛලිකාබද්ධස්ස ච ඨානභෙදො සල්ලක්ඛෙතබ්බො. පත්ථරිත්වා ඨපිතං පන පාවාරත්ථරණකටසාරකාදිං උජුකං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪති, පාරිමන්තෙ ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨොකාසං අතික්කන්තෙ පාරාජිකං. තථෙව ගහෙත්වා පරතො පෙල්ලති, පාරිමන්තෙ ඵුට්ඨොකාසං ඔරිමන්තෙ අතික්කන්තෙ පාරාජිකං. වාමතො වා දක්ඛිණතො වා අපනාමෙන්තස්ස වාමන්තෙන වා දක්ඛිණන්තෙන වා ඵුට්ඨොකාසං දක්ඛිණන්තෙ වා වාමන්තෙ වා අතික්කන්තෙ පාරාජිකං. වෙඨෙත්වා උද්ධරති, කෙසග්ගමත්තං ආකාසගතං කරොන්තස්ස පාරාජිකං.

සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො, තස්ස වා සම්බන්ධීති සාහත්ථිකො, අවහාරො. ආණාපනං ආණත්ති, තාය ආණත්තියා නිබ්බත්තො අවහාරො ආණත්තිකො. නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, සුඞ්කඝාතට්ඨානෙ, පරිකප්පිතොකාසෙ ච ඨත්වා භණ්ඩස්ස බහි නිපාතනං, නිස්සග්ගොව නිස්සග්ගියො. කිරියාසිද්ධිතො පුරෙතරමෙව පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සාධෙතීති අත්ථසාධකො. ධුරස්ස ආලයසඞ්ඛාතස්ස භාරස්ස නික්ඛිපනං පරිච්චජනං නිරුස්සාහභාවාපජ්ජනං ධුරනික්ඛෙපො. ඉදානි බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා තෙසං අත්ථමත්තමෙව දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ සාහත්ථිකො නාමා’’තිආදිමාහ. සහත්ථාති සහත්ථෙන. කරණත්ථෙ හි ඉදං නිස්සක්කවචනං. ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙතීති එත්ථාපි ආණත්තික්ඛණෙ එව ආපත්ති දට්ඨබ්බා. යදි එවං ඉමස්ස, අත්ථසාධකස්ස ච කො විසෙසොති? තං ඛණං එව ගහණෙ නියුඤ්ජනං ආණත්තිකපයොගො, කාලන්තරෙන ගහණත්ථං නියොගො අත්ථසාධකොති (සාරත්ථ. ටී. 2.92; වි. වි. ටී. 1.92) අයමෙතෙසං විසෙසොති. තෙනෙවාහ ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොසි, තදා තං අවහරාති ආණාපෙතී’’ති.

සුඞ්කඝාතපරිකප්පිතොකාසානන්ති ¶ සුඞ්කඝාතඤ්ච පරිකප්පිතොකාසො ච සුඞ්කඝාතපරිකප්පිතොකාසා, ¶ තෙසං. තත්ථ සුඞ්කඝාතන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.113) රුක්ඛපබ්බතාදිසඤ්ඤාණෙන නියමිතස්ස සුඞ්කට්ඨානස්සෙතං අධිවචනං. තඤ්හි යස්මා තතො රාජදෙය්යභාගං සුඞ්කං අදත්වා නීහරන්තා රඤ්ඤො සුඞ්කං හනන්ති විනාසෙන්ති, තස්මා ‘‘සුඞ්කඝාත’’න්ති වුත්තං.

කොචි පරපරිවෙණාදීනි පවිට්ඨො කිඤ්චි ලොභනෙය්යභණ්ඩං දිස්වා ද්වාරප්පමුඛාදිවසෙන යං ඨානං ‘‘සචෙ මං එත්ථන්තරෙ පස්සිස්සන්ති, දට්ඨුකාමතාය ගහෙත්වා විචරන්තො විය දස්සාමි, නො චෙ පස්සිස්සන්ති, හරිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙති, අයං පරිකප්පිතොකාසො. ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.121) අත්ථසාධකචෙතනාක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. සචෙපි අවහාරකො සට්ඨිවස්සාතික්කමෙනපි තං භණ්ඩං අවහරති, ආණාපකො ච අන්තරායෙව කාලං කරොති, හීනාය වා ආවත්තති, අස්සමණොව හුත්වා කාලං වා කරිස්සති, හීනාය වා ආවත්තිස්සති, අවහාරකස්ස පන අවහාරක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පාදග්ඝනකතෙලන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.94) එත්ථ පාදො නාම කහාපණස්ස චතුත්ථො භාගො, තං අග්ඝතීති පාදග්ඝනකං, පාදග්ඝනකඤ්ච තං තෙලඤ්චාති පාදග්ඝනකතෙලං. උපාහනා ආදි යෙසං වත්ථූනං තානි උපාහනාදීනි. ආදිසද්දෙන දුකූලසාටකචම්මක්ඛණ්ඩාදීනං ගහණං. පක්ඛිපතීති ථෙය්යචිත්තෙන පක්ඛිපති. තෙනාහ ‘‘හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජික’’න්ති සචෙ පන අත්තනොපි කුම්භියං අඤ්ඤො සප්පිං වා තෙලං වා ආකිරති, තත්ර චායං ථෙය්යචිත්තෙන තෙලපිවනකං භණ්ඩං පක්ඛිපති, වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකං.

කායෙන වා වාචාය වා පයුඤ්ජනං ආණාපනං පයොගො, ආණත්තස්ස භණ්ඩග්ගහණතො පුබ්බත්තා පුබ්බො, ඉති පුබ්බො ච සො පයොගො චාති පුබ්බපයොගො. පයොගෙන සහ වත්තමානො අවහාරො සහපයොගො. සමං එකී හුත්වා විදහිත්වා මන්තෙත්වා අවහරණං සංවිධාවහාරො, අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ඤුප්පත්තියා කතාවහාරොති වුත්තං හොති. පුබ්බණ්හාදිකාලපරිච්ඡෙදෙන සඤ්ජානනං සඞ්කෙතො, තස්ස කම්මං සඞ්කෙතකම්මං. නිමිත්තස්ස කම්මං නිමිත්තකම්මං, සඤ්ඤුප්පාදනත්ථං කස්සචි නිමිත්තස්ස කරණන්ති අත්ථො. තත්ථාති යථාවුත්තෙසු පුබ්බපයොගාදීසු පඤ්චසු. ඛිලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙනාති ඛිලං, රජ්ජුං, වතිං, මරියාදං වා පාකාරං ¶ වා සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තග්ගහණවසෙන, ඛිලං, රජ්ජුං, වතිං, මරියාදං වා පාකාරං වා සඞ්කාමෙත්වා වත්ථුග්ගහණවසෙන. සචෙ පන ද්වීහි ඛිලෙහි ගහෙතබ්බං හොති, පඨමෙ ඛිලෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියෙ පාරාජිකං (පාරා. අට්ඨ. 1.104). සචෙ තීහි ගහෙතබ්බං හොති, පඨමෙ දුක්කටං, දුතියෙ ථුල්ලච්චයං, තතියෙ පාරාජිකං. එවං බහුකෙසුපි අවසානෙ ද්වෙ ඨපෙත්වා පුරිමෙහි දුක්කටං, අවසානෙ ද්වින්නං එකෙන ථුල්ලච්චයං ¶ , ඉතරෙන පාරාජිකං. රජ්ජුපසාරණාදීසුපි එසෙව නයො. යං පන සමන්තපාසාදිකායං ‘‘තඤ්ච ඛො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.104) වුත්තං, තං ‘‘ඛෙත්තං අභියුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදි (පාරා. 104) -අධිකාරෙ වුත්තත්තා අභියොගවසෙන ගහණං සන්ධායාති දට්ඨබ්බං. සංවිදහිත්වාති එතස්සෙව වෙවචනං. සංමන්තයිත්වාති එකච්ඡන්දතාය එකජ්ඣාසයතාය භණිත්වාති අත්ථො. ඉමස්මිං අවහාරෙ අසම්මොහත්ථං ‘‘එවං සංවිදහිත්වා ගතෙසු හී’’තිආදිමාහ. සඤ්ජානනකම්මන්ති පුබ්බණ්හාදිකාලපරිච්ඡෙදවසෙන සඤ්ඤාණකරණං. තෙනාහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි.

එත්ථ ච ‘‘පුරෙභත්තං අවහරා’’ති වුත්තෙ (පාරා. අට්ඨ. 1.119) අජ්ජ වා පුරෙභත්තං අවහරතු, ස්වෙ වා, අනාගතෙ වා සංවච්ඡරෙ, නත්ථි විසඞ්කෙතො, උභින්නම්පි පාරාජිකං. සචෙ පන ‘‘අජ්ජ පුරෙභත්තං අවහරා’’ති වුත්තෙ ස්වෙ අවහරති. ‘‘අජ්ජා’’ති නියමිතං සඞ්කෙතං අතික්කම්ම පච්ඡා අවහටං හොති. සචෙ ‘‘ස්වෙ පුරෙභත්තං අවහරා’’ති වුත්තෙ අජ්ජ පුරෙභත්තං අවහරති, ‘‘ස්වෙ’’ති නියමිතං තං සඞ්කෙතං අපත්වා පුරෙ අවහටං හොති, එවං අවහරන්තස්ස අවහාරකස්සෙව පාරාජිකං, මූලට්ඨස්ස අනාපත්ති. ‘‘ස්වෙව පුරෙභත්ත’’න්ති වුත්තෙ තදහෙව වා, ස්වෙ පච්ඡාභත්තං වා අවහරන්තොපි තංසඞ්කෙතතො පුරෙ ච පච්ඡා ච අවහරති. යො පන එවංඅකත්වා යථාපරිච්ඡින්නකාලමෙව අවහරති, අයං සඞ්කෙතතො අපුරෙ අපච්ඡා තං අවහරතීති වෙදිතබ්බො. එස නයො පච්ඡාභත්තරත්තින්දිවෙසුපි, පුරිමයාමමජ්ඣිමයාමපච්ඡිමයාමකාළජුණ්හමාසඋතුසංවච්ඡරාදිවසෙනාපි එත්ථ සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතා වෙදිතබ්බා. පරභණ්ඩාවහාරසඤ්ඤුප්පාදස්ස හෙතුත්තා අක්ඛිනිඛණාදීනෙව නිමිත්තන්ති අක්ඛිනිඛණාදිනිමිත්තං, තස්ස කරණං අක්ඛිනිඛණාදිනිමිත්තකරණං. ආදිසද්දෙන භමුකුක්ඛෙපසීසකම්පනහත්ථලඞ්ඝනපාණිප්පහාරඅඞ්ගුලිඵොටනගීවුන්නාමනඋක්කාසනාදිඅනෙකප්පකාරං සඞ්ගණ්හාති. සෙසමෙත්ථ සඞ්කෙතකම්මෙ වුත්තනයමෙව.

ථෙනො ¶ වුච්චති චොරො, තස්ස භාවො ථෙය්යං, තෙන අවහරණං ථෙය්යාවහාරො. පසය්හ අභිභවිත්වා අවහරණං පසය්හාවහාරො. වත්ථසුත්තාදිකං පරිච්ඡිජ්ජ කප්පනං පරිකප්පො, තෙන අවහරණං පරිකප්පාවහාරො. තිණපණ්ණාදීහි පටිච්ඡන්නස්ස අවහාරො පටිච්ඡන්නාවහාරො. කුසෙන අවහාරො කුසාවහාරො. කූටමානකූටකහාපණාදීහීති එත්ථ කූටමානං (දී. නි. අට්ඨ. 1.10; ම. නි. අට්ඨ. 1.293; පු. ප. අට්ඨ. 179) නාම හදයභෙදසිඛාභෙදරජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං මානකූටං. තත්ථ හදයන්ති නාළිආදිමානභාජනානං අබ්භන්තරං, තස්ස භෙදො ඡිද්දකරණං හදයභෙදො, සො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨාඡිද්දෙන මානෙන ‘‘සණිකං ¶ ආසිඤ්චා’’ති වත්වා අන්තොභාජනෙ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො ච ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා දෙති.

සිඛාභෙදො පන තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො වෙගෙන පූරෙත්වා සිඛං ඡින්දන්තො දෙති.

රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ලබ්භති. ඛෙත්තාදිං මිනන්තා හි අමහන්තම්පි මහන්තං කත්වා මිනන්ති, මහන්තම්පි අමහන්තං.

තම්බකංසාදිමයො කූටො කහාපණො කූටකහාපණො. ආදිසද්දෙන තුලාකූටකංසකූටවඤ්චනාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ තුලාකූටං රූපකූටං, අඞ්ගකූටං, ගහණකූටං, පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සමරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ අක්කමති. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති, දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ.

කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති, තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්ති. තතො ජනපදං ගන්ත්වා කිඤ්චිදෙව අඩ්ඪං කුලං පවිසිත්වා ‘‘සුවණ්ණභාජනානි කිණාථා’’ති වත්වා අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති ¶ . තතො තෙහි ‘‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’’ති වුත්තෙ ‘‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බා පාතියො දත්වා ගච්ඡති.

වඤ්චනං නාම තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකං වත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති, තමෙකො ධුත්තො ‘‘කිං භො මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ, මිගපොතකො එක’’න්ති වුත්තෙ එකං කහාපණං දත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තෙන්තො ‘‘න මෙ භො මිගපොතකෙන අත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ද්වෙ කහාපණෙ දෙහී’’ති ආහ. සො ආහ ‘‘නනු භො මයා පඨමං එකො කහාපණො දින්නො’’ති. ආම දින්නො, ඉමං මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො ¶ , අයඤ්ච කහාපණග්ඝනකො මිගපොතකොති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තීති. සො ‘‘කාරණං වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති.

පසය්හාති (පාරා. අට්ඨ. 1.138) පරෙ අභිභුය්ය. ගාමං ඝාතෙන්තීති ගාමඝාතකා, ගාමං පහරන්තා චොරා, තෙ ආදි යෙසං තෙ ගාමඝාතකාදයො. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ පන්ථඝාතකාදීනං ගහණං. උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකන්ති ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමී’’ති පරිකප්පස්ස පවත්තත්තා, සාටකස්ස ච තත්ථ සබ්භාවතො. පදවාරෙන කාරෙතබ්බොති භූමියං අනික්ඛිපිත්වාව වීමංසිතත්තා වුත්තං. භණ්ඩදෙය්යන්ති යං පරස්ස නට්ඨං, තස්ස මූලං වා තදෙව වා භණ්ඩං දාතබ්බන්ති අත්ථො.

තස්සාති යො එවං පරිකප්පෙති, තස්ස. ඉමස්ස ‘‘අවහාරො හොතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

පරෙසන්ති කීළන්තානං, පවිසන්තානං වා පරෙසං මනුස්සානං. ‘‘පච්ඡා ගණ්හිස්සාමී’’ති පංසුනා වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙතීති ‘‘සචෙ ඉදානෙව ඔනමිත්වා ගණ්හිස්සාමි, ‘කිං සමණො ගණ්හාතී’ති මං ජානිත්වා විහෙඨෙය්යුං පච්ඡා ගණ්හිස්සාමී’’ති පංසුනා වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙති. උද්ධාරො නත්ථීති ඨානාචාවනං නත්ථීති අත්ථො. සාමිකාති අන්තාගාමං පවිසිතුකාමා භණ්ඩසාමිකා මනුස්සා. උද්ධාරෙති උද්ධරණෙ, ඨානාචාවනෙති අත්ථො ¶ . ඨානාචාවනඤ්චෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. පවෙසෙතීති ඨානාචාවනවසෙන පවෙසෙති, හෙට්ඨිමන්තෙන ඵුට්ඨොකාසං කෙසග්ගමත්තම්පි උපරිමන්තෙන අතික්කාමෙන්තො පවෙසෙතීති අත්ථො.

සමග්ඝතරන්ති අප්පග්ඝතරං. උද්ධටමත්තෙ අවහාරොති සකභාවප්පයොගස්ස නිට්ඨාපිතත්තා, න අත්ථසාධකවසෙන. උද්ධාරෙ රක්ඛති අත්තනො කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධටත්තා. එසෙව නයො පාතනෙපි රක්ඛතීති එත්ථාපි. ‘‘උද්ධාරෙයෙව රක්ඛතී’’ති ඉමිනාව පාතනෙ න රක්ඛතීති අත්ථෙ සිද්ධෙපි අත්ථසාධකවසෙන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං උද්ධරිත්වා’’තිආදි වුත්තං. සචෙ පන ද්වීසුපි කොට්ඨාසෙසු පතිතදණ්ඩකෙ අදස්සනං ගමෙති (පාරා. අට්ඨ. 1.138), තතො අවසෙසභික්ඛූසු ගතෙසු ඉතරො ‘‘මය්හං, භන්තෙ, දණ්ඩකො න පඤ්ඤායතී’’ති, ‘‘මය්හම්පි, ආවුසො, න පඤ්ඤායතී’’ති, ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, මය්හං භාගො’’ති. ‘‘අයං තුය්හං භාගො’’ති අත්තනො භාගං දස්සෙති. තස්මිං විවදිත්වා වා අවිවදිත්වා වා තං ගණ්හිත්වා ගතෙ ඉතරො තස්ස භාගං උද්ධරති, උද්ධාරෙ ¶ පාරාජිකං. සචෙපි තෙන ‘‘අහං මම භාගං තුය්හං න දෙමි, ත්වං පන අත්තනො භාගං ඤත්වා ගණ්හා’’ති වුත්තෙපි ‘‘නායං මමා’’ති ජානන්තොපි තස්සෙව භාගං ගණ්හාති, උද්ධාරෙ පාරාජිකං. සචෙ පන ඉතරො ‘‘අයං තුය්හං භාගො, අයං මය්හං භාගොති කිං ඉමිනා විවාදෙනා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මය්හං වා පත්තො හොතු, තුම්හාකං වා, යො වරභාගො, තං තුම්හෙ ගණ්හථා’’ති වදති, දින්නකං නාම ගහිතං හොති, නත්ථෙත්ථ අවහාරො. සචෙ සො විවාදභීරුකො භික්ඛු ‘‘යං තුය්හං රුච්චති, තං ගණ්හා’’ති වුත්තො අත්තනො පත්තං වරභාගං ඨපෙත්වා ලාමකංයෙව ගහෙත්වා ගච්ඡති, තතො ඉතරස්ස විචිනිතාවසෙසං ගණ්හන්තස්සාපි අවහාරො නත්ථෙව. එවමිමානි පඤ්ච පඤ්චකානි සමොධානෙත්වා ඉමෙ පඤ්චවීසති අවහාරා වෙදිතබ්බා. නිට්ඨිතො ‘‘ආදියෙය්යා’’ති ඉමස්ස පදස්ස විනිච්ඡයො. තෙනාහ ‘‘ඉති යං වුත්තං…පෙ… යස්සත්ථො පකාසිතො හොතී’’ති.

රාජානොති කිඤ්චාපි අවිසෙසෙන වුත්තං, අපරාධානුරූපං පන ඡෙජ්ජභෙජ්ජානුසාසකො පමාණභූතොව ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘රාජානොති ඉදං බිම්බිසාරංයෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. සො හි ධම්මිකරාජත්තා යථාපවෙණියාව කරොති. අඤ්ඤෙ පන කාකණිකමත්තස්සපි සීසං ඡින්දෙය්යුං ¶ , බහුකස්සාපි න වා කිඤ්චි කරෙය්යුං. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤෙ පනා’’තිආදි. හනනං නාම පොථනඤ්චෙව ඡෙදනඤ්චාති ආහ ‘‘හත්ථාදීහි වා’’තිආදි. ආදිසද්දෙන පාදකසාවෙත්තඅඩ්ඪදණ්ඩකානං ගහණං. රජ්ජුබන්ධනාදීහීති ආදිසද්දෙන අන්දුබන්ධනසඞ්ඛලිකාබන්ධනඝරබන්ධනනගරබන්ධනපුරිසගුත්තීනං ගහණං. නීහරෙය්යුන්ති රට්ඨතො නික්ඛාමෙය්යුං. චොරොසි…පෙ… ථෙනොසීති එත්ථ ‘‘පරිභාසෙය්යු’’න්ති පදං අජ්ඣාහරිතබ්බං ඌනත්තා පදප්පයොගස්ස. තෙනාහ ‘‘ඉමෙහි වචනෙහි පරිභාසෙය්යු’’න්ති. යථාරූපං පන යස්මා පාදතො පට්ඨාය හොති, තස්මා ‘‘පාදස්ස වා පාදාරහස්ස වා’’ති ආහ. පොරාණකස්ස කහාපණස්ස චතුත්ථො භාගො පාදො, පාදං අරහතීති පාදාරහො, තස්ස පාදස්ස වා පාදාරහස්ස වා. එත්ථ ච පාදෙන කහාපණස්ස චතුත්ථභාගං අකප්පියභණ්ඩමෙව දස්සෙති, පාදාරහෙන පාදග්ඝනකං කප්පියභණ්ඩං. එත්තාවතා හෙට්ඨිමන්තදස්සනෙන සබ්බාකාරෙන දුතියපාරාජිකප්පහොනකවත්ථු දස්සිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. පොරාණකස්සාති (සාරත්ථ. ටී. 2.88; වි. වි. ටී. 1.88) පොරාණසත්ථානුරූපං උප්පාදිතස්ස ලක්ඛණසම්පන්නස්ස නීලකහාපණසදිසස්ස කහාපණස්ස. එතෙන රුද්රදාමකාදීනි පටික්ඛිපති.

එවං අසාධාරණවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි සාධාරණවිනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘රාජගහෙ’’තිආදිමාහ. රඤ්ඤොති බිම්බිසාරරඤ්ඤො. මාසකො නාම පොරාණකස්ස කහාපණස්ස වීසතිමො භාගො. යො ලොකෙ ‘‘මඤ්ජෙට්ඨී’’තිපි වුච්චති. ඉදානි ඉමස්මිං අදින්නාදානෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදි වුත්තං. සබ්බත්ථාති ඌනමාසකාතිරෙකමාසකපඤ්චමාසකෙසු. පරිහීනාපරිහීනවසෙනාති අග්ඝස්ස පරිහීනාපරිහීනවසෙන. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො ¶ , විත්ථාරො පන එවං වෙදිතබ්බො – ඉදඤ්හි අදින්නාදානං විනිච්ඡිනන්තෙන ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං සහසා අවිනිච්ඡිනිත්වා පඤ්ච ඨානානි ඔලොකෙතබ්බානි. යානි සන්ධාය පොරාණා ආහු –

‘‘වත්ථුං කාලඤ්ච දෙසඤ්ච, අග්ඝං පරිභොගපඤ්චමං;

තුලයිත්වා පඤ්චඨානානි, ධාරෙය්යත්ථං විචක්ඛණො’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.92);

තත්ථ ච වත්ථූති භණ්ඩං. අවහාරකෙන හි ‘‘මයා ඉදං නාම අවහට’’න්ති වුත්තෙපි ආපත්තිං අනාරොපෙත්වාව තං භණ්ඩං සසාමිකං වා අසාමිකං වාති ¶ උපපරික්ඛිතබ්බං. සසාමිකෙපි සාමිකානං සාලයභාවො වා නිරාලයභාවො වා උපපරික්ඛිතබ්බො. සචෙ තෙසං සාලයකාලෙ අවහටං, භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා ආපත්ති කාරෙතබ්බා. සචෙ නිරාලයකාලෙ, න පාරාජිකෙන කාරෙතබ්බො. භණ්ඩසාමිකෙසු පන භණ්ඩං ආහරාපෙන්තෙසු භණ්ඩං දාතබ්බං. අයමෙත්ථ සාමීචි. එවං වත්ථු ඔලොකෙතබ්බං.

කාලොති අවහාරකාලො. තදෙව හි භණ්ඩං කදාචි සමග්ඝං හොති, කදාචි මහග්ඝං. තස්මා තං භණ්ඩං යස්මිං කාලෙ අවහටං, තස්මිංයෙව කාලෙ යො තස්ස අග්ඝො, තෙන අග්ඝෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා. එවං කාලො ඔලොකෙතබ්බො.

දෙසොති අවහාරදෙසො. තඤ්හි භණ්ඩං යස්මිං දෙසෙ අවහටං, තස්මිංයෙව දෙසෙ යො තස්ස අග්ඝො, තෙන අග්ඝෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා. භණ්ඩුට්ඨානදෙසෙ හි භණ්ඩං සමග්ඝං හොති, අඤ්ඤත්ථ මහග්ඝං. එවං දෙසො ඔලොකෙතබ්බො.

අග්ඝොති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) භණ්ඩග්ඝො. නවභණ්ඩස්ස හි යො අග්ඝො, සො පච්ඡා පරිහායති. යථා නවධොතො පත්තො අට්ඨ වා දස වා අග්ඝති, සො පච්ඡා භින්නො වා ඡිද්දො වා ආණිගණ්ඨිකාහතො වා අප්පග්ඝො හොති, තස්මා න සබ්බදා භණ්ඩං පකතිඅග්ඝෙනෙව කාතබ්බන්ති. එවං අග්ඝො ඔලොකෙතබ්බො.

පරිභොගොති භණ්ඩස්ස පරිභොගො. පරිභොගෙනාපි හි වාසිආදිභණ්ඩස්ස අග්ඝො පරිහායති, තස්මා එවං උපපරික්ඛිතබ්බං – සචෙ කොචි කස්සචි පාදග්ඝනකං වාසිං හරති, තත්ර ¶ වාසිසාමිකො පුච්ඡිතබ්බො ‘‘තයා අයං වාසි කිත්තකෙන කීතා’’ති. ‘‘පාදෙන, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන තෙ කිණිත්වාව ඨපිතා, උදාහු තං වලඤ්ජෙසී’’ති? සචෙ වදති ‘‘එකදිවසං මෙ දන්තකට්ඨං වා රජනඡල්ලි වා පත්තපචනදාරු වා ඡින්නං, ඝංසිත්වා වා නිසිතා’’ති. අථස්ස පොරාණො අග්ඝො භට්ඨොති වෙදිතබ්බො. යථා ච වාසියා, එවං අඤ්ජනියා වා අඤ්ජනිසලාකාය වා කුඤ්චිකාය වා පලාලෙන වා ථුසෙහි වා ඉට්ඨකචුණ්ණෙන වා එකවාරං ඝංසිත්වා ධොවනමත්තෙනාපි අග්ඝො භස්සති. තිපුමණ්ඩලස්ස මකරදන්තච්ඡෙදනෙනාපි පරිමද්දනමත්තෙනාපි, උදකසාටිකාය සකිං නිවාසනපාරුපනෙනාපි, පරිභොගසීසෙන ¶ අංසෙ වා සීසෙ වා ඨපනමත්තෙනාපි, තණ්ඩුලාදීනං පප්ඵොටනෙනාපි තතො එකං වා ද්වෙ වා අපනයනෙනපි, අන්තමසො එකං පාසාණසක්ඛරං උද්ධරිත්වා ඡඩ්ඩිතමත්තෙනාපි, සප්පිතෙලාදීනං භාජනන්තරපරිවත්තනෙනපි, අන්තමසො තතො මක්ඛිකං වා කිපිල්ලිකං වා උද්ධරිත්වා ඡඩ්ඩිතමත්තෙනපි, ගුළපිණ්ඩකස්ස මධුරභාවජානනත්ථං නඛෙන විජ්ඣිත්වා අණුමත්තං ගහිතමත්තෙනපි අග්ඝො භස්සති. තස්මා යං කිඤ්චි පාදග්ඝනකං වුත්තනයෙනෙව සාමිකෙන පරිභොගෙන ඌනං කතං හොති, න තං අවහාරකො භික්ඛු පාරාජිකෙන කාරෙතබ්බොති. එවං පරිභොගො ඔලොකෙතබ්බො.

එවං ඉමානි තුලයිත්වා පඤ්ච ඨානානි ධාරෙය්ය අත්ථං විචක්ඛණො ආපත්තිං වා අනාපත්තිං වා ගරුකං වා ලහුකං වා ආපත්තිං යථාඨානෙ ඨපෙය්යාති.

එවං තත්ථ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි අනාපත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘සකසඤ්ඤිස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සකසඤ්ඤිස්සාති ‘‘මය්හං සන්තකං ඉදං භණ්ඩ’’න්ති එවං සකසඤ්ඤිස්ස පරභණ්ඩම්පි ගණ්හතො ගහණෙ අනාපත්ති, ගහිතං පන පුන දාතබ්බං. සචෙ සාමිකෙහි ‘‘දෙහී’’ති වුත්තො න දෙති, තෙසං ධුරනික්ඛෙපෙ පාරාජිකං. විස්සාසග්ගාහෙති (පාරා. අට්ඨ. 1.131) විස්සාසග්ගහණෙපි අනාපත්ති. විස්සාසග්ගාහලක්ඛණං පන ඉමිනා සුත්තෙන ජානිතබ්බං –

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස විස්සාසං ගහෙතුං, සන්දිට්ඨො ච හොති, සම්භත්තො ච ආලපිතො ච ජීවති ච ජානාති ච ‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො’’’ති (මහාව. 356).

තත්ථ සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තකමිත්තො. සම්භත්තොති දළ්හමිත්තො. ආලපිතොති ‘‘මම සන්තකං යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හෙය්යාසි, ආපුච්ඡිත්වා ගහණෙ කාරණං නත්ථී’’ති වුත්තො. ජීවතීති අනුට්ඨානසෙය්යාය ¶ සයිතොපි යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති. ගහිතෙ ච අත්තමනොති ගහිතෙ තුට්ඨචිත්තො. එවරූපස්ස සන්තකං ‘‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො භවිස්සතී’’ති ජානන්තෙන ගහෙතුං වට්ටති. අනවසෙසපරියාදානවසෙන චෙතානි පඤ්චඞ්ගානි වුත්තානි. විස්සාසග්ගාහො පන තීහි අඞ්ගෙහි රුහති. කථං? සන්දිට්ඨො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, සම්භත්තො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, ආලපිතො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනොති එවං.

යො ¶ පන ජීවති, න ච ගහිතෙ අත්තමනො හොති, තස්ස සන්තකං විස්සාසභාවෙන ගහිතම්පි පුන දාතබ්බං. දදන්තෙන ච මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බං. අනත්තමනස්ස සන්තකං තස්සෙව දාතබ්බං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො, සො පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යො ච අදාතුකාමො, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදති, සොපි පුන පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යො පන ‘‘මයා තුම්හාකං සන්තකං ගහිත’’න්ති වා ‘‘පරිභුත්ත’’න්ති වා වුත්තො ගහිතං වා හොතු, පරිභුත්තං වා, ‘‘මයා පන තං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ඨපිතං, පාකතිකං කාතුං වට්ටතී’’ති වදති, අයං පච්චාහරාපෙතුං ලභති.

තාවකාලිකෙති ‘‘පටිදස්සාමි පටිකරිස්සාමී’’ති එවං ගණ්හන්තස්ස තාවකාලිකෙපි ගහණෙ අනාපත්ති. ගහිතං පන සචෙ භණ්ඩසාමිකො පුග්ගලො වා ගණො වා ‘‘තුය්හෙවෙතං හොතූ’’ති අනුජානාති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ අනුජානාති, ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බං. සඞ්ඝසන්තකං පන පටිදාතුමෙව වට්ටති.

පෙතපරිග්ගහෙති එත්ථ පන පෙත්තිවිසයෙ උපපන්නාපි, කාලං කත්වා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නිබ්බත්තාපි, චාතුමහාරාජිකාදයො දෙවාපි සබ්බෙ ‘‘පෙතා’’ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතා, තෙසං පරිග්ගහෙ අනාපත්ති. දෙවතාය පන උද්දිස්ස බලිකම්මං කරොන්තෙහි රුක්ඛාදීසු ලග්ගිතසාටකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තඤ්ච ඛො ආරක්ඛකෙහි අපරිග්ගහිතෙ, පරිග්ගහිතං පන ගහෙතුං න වට්ටති (සාරත්ථ. ටී. 2.131).

තිරච්ඡානගතපරිග්ගහෙති නාගසුපණ්ණාදීනං තිරච්ඡානගතානං පරිග්ගහෙ. සචෙපි හි දෙවො වා නාගසුපණ්ණො වා මනුස්සරූපෙන ආපණං පසාරෙති, තතො චස්ස සන්තකං කොචි දිබ්බචක්ඛුකො භික්ඛු තං ඤත්වා ගහෙත්වා ගච්ඡති, වට්ටති.

පංසුකූලසඤ්ඤිස්සාති ¶ ‘‘අසාමිකං ඉදං පංසුකූල’’න්ති එවසඤ්ඤිස්සාපි ගහණෙ අනාපත්ති. සචෙ පන තං සසාමිකං හොති, ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බං. උම්මත්තකාදීනි පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරානෙව. ආදිකම්මිකො පනෙත්ථ ධනියො ¶ . අවසෙසානං පන රජකභණ්ඩිකාදිචොරානං ඡබ්බග්ගියාදීනං ආපත්තියෙව.

සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨානෙහි ඉදං සමුට්ඨාතීති ආහ ‘‘අදින්නාදානසමුට්ඨාන’’න්ති. තථා හි සාහත්ථිකං කායචිත්තතො සමුට්ඨාති. ආණත්තිකං වාචාචිත්තතො සමුට්ඨාති. සාහත්තිකාණත්තිකං කායවාචාචිත්තතො සමුට්ඨාති, තඤ්ච ඛො ‘‘භාරියමිදං, ත්වං එකපස්සං ගණ්හ, අහං එකපස්ස’’න්ති සංවිධාය උභයෙසං පයොගෙන එකස්ස වත්ථුනො ඨානාචාවනෙ ලබ්භති. ‘‘කායවචීකම්ම’’න්ති අවචනං පන කායවාචානං ඊදිසෙ ඨානෙ අඞ්ගමත්තත්තා. යාය පන චෙතනාය සමුට්ඨාපිතො පයොගො සාහත්ථිකො වා ආණත්තිකො වා පධානභාවෙන ඨානාචාවනං සාධෙති, තස්සා වසෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා. අඤ්ඤථා සාහත්ථිකං වා ආණත්තිකස්ස අඞ්ගං න හොති, ආණත්තිකං වා සාහත්ථිකස්සාති ඉදං විරුජ්ඣති. ‘‘අදින්නං ආදියාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. කායෙන කතං කම්මං කායකම්මං, කායද්වාරෙන කතන්ති අත්ථො. වචීකම්මන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තුට්ඨො වා භීතො වා මජ්ඣත්තො වා නං ආපජ්ජතීති තිවෙදනං. සෙසං පඨමසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

දුතියපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියපාරාජිකවණ්ණනා

සන්ති සහත්ථෙ උපසග්ගො. තෙන සද්ධිං උස්සුක්කවචනමෙතං ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති ආහ ‘‘සඤ්චෙතෙත්වා’’තිආදි. උස්සුක්කවචනන්ති එත්ථ උස්සුක්කවචනං (සාරත්ථ. ටී. 2.172) නාම පුබ්බකාලකිරියාවචනං. අයඤ්හි සමානකත්තුකෙසු පුබ්බාපරකාලකිරියාවචනෙසු පුබ්බකාලකිරියාවචනස්ස නිරුත්තිවොහාරො. ඉදානි ‘‘සද්ධිං චෙතෙත්වා’’ති ඉමිනා සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘පාණො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤාය සද්ධිංයෙවාති ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤං අවිජහිත්වා එව, ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤුප්පත්තියා අනන්තරන්ති වුත්තං හොති. එවඤ්ච කත්වා කථං එකක්ඛණෙ එකස්ස චිත්තස්ස උභයාරම්මණභාවොති එදිසී චොදනා අනවකාසාති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘ඤාතපරිඤ්ඤාය ¶ දිට්ඨසභාවෙසු ධම්මෙසු තීරණපරිඤ්ඤාය තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා (සාරත්ථ. ටී. 2.172) ‘රූපං අනිච්ච’න්තිආදිනා සභාවෙන ¶ සද්ධිං එකක්ඛණෙ අනිච්චාදිලක්ඛණජානනං විය ‘පාණො’ති සඤ්ඤාය සද්ධිංයෙව ‘වධාමි න’න්ති ජානාතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ආචරියා තත්ථාපි එවං න කථෙන්ති. එත්ථ ච මනුස්සවිග්ගහො’’ති අවත්වා ‘‘පාණො’’ති වචනං ‘‘මනුස්සො අය’’න්ති අජානිත්වා කෙවලං සත්තසඤ්ඤාය ඝාතෙන්තස්සාපි පාරාජිකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. චෙතෙත්වාති චින්තෙත්වා. පකප්පෙත්වාති අභිවිචාරෙත්වා, සන්නිට්ඨානං කරිත්වාති අත්ථො.

ඉදානි මනුස්සඅත්තභාවං ආදිතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ‘‘මනුස්සවිග්ගහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කලලතො පට්ඨායාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං උප්පන්නකලලරූපතො පට්ඨාය. කලලරූපං නාම ඉත්ථිපුරිසානං කායවත්ථුභාවදසකවසෙන සමතිංස රූපානි, නපුංසකානං කායවත්ථුදසකවසෙන වීසති. තත්ථ ඉත්ථිපුරිසානං කලලරූපං ජාතිඋණ්ණාය එකෙන අංසුනා උද්ධටතෙලබින්දුමත්තං හොති අච්ඡං විප්පසන්නං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘තිලතෙලස්ස යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවංවණ්ණප්පටිභාගං, ‘කලල’න්ති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.235; විභ. අට්ඨ. 26; පාරා. අට්ඨ. 2.172);

එවං පරිත්තකං වත්ථුං ආදිං කත්වා යාව මරණකාලා එත්ථන්තරෙ අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිප්පත්තො අත්තභාවො මනුස්සවිග්ගහො නාමාති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච යෙභුය්යවසෙනෙව වුත්තං. ඔපපාතිකසංසෙදජාපි හි මනුස්සා පාරාජිකවත්ථුයෙව. කලලකාලෙපීති පඨමසත්තාහෙපි. තත්ථ හි සන්තතිවසෙන පවත්තමානං කලලසඞ්ඛාතං අත්තභාවං ජීවිතා වොරොපෙතුං සක්කා, න පන සබ්බපඨමං කලලරූපං. පටිසන්ධිචිත්තෙන හි සද්ධිං තිංස කම්මජරූපානි නිබ්බත්තන්ති. තෙසු පන ඨිතෙසුයෙව සොළස භවඞ්ගචිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. එතස්මිං අන්තරෙ ගහිතපටිසන්ධිකස්ස දාරකස්ස වා මාතුයා වා පනස්ස අන්තරායො නත්ථි. අයඤ්හි මරණස්ස අනොකාසො නාම. භෙසජ්ජසම්පදානෙනාති ගබ්භපාතනභෙසජ්ජදානෙන. තතො වා උද්ධම්පීති අබ්බුදපෙසිකාලාදීසුපි. ජීවිතා වියොජෙය්යාති සන්තතිවිකොපනවසෙන ජීවිතින්ද්රියතො අපනෙය්ය.

ඉමස්ස ¶ පනත්ථස්සාති ‘‘සඤ්චිච්ච මනුස්සවිග්ගහං ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’ති (පාරා. 171) ඉමස්ස අත්ථස්ස. ආවිභාවත්ථන්ති පකාසනත්ථං. පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. සත්තොති ඛන්ධසන්තානො. තත්ථ හි සත්තපඤ්ඤත්ති. ජීවිතින්ද්රියන්ති ¶ රූපාරූපජීවිතින්ද්රියං. රූපජීවිතින්ද්රියෙ හි විකොපිතෙ ඉතරම්පි තංසම්බන්ධතාය විනස්සතීති. යාය චෙතනායාති තස්මිං පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තාය යාය චෙතනාය. මනොද්වාරෙ පන පවත්තාය වධකචෙතනාය පාණාතිපාතභාවො නත්ථි. සා චෙතනාති සා ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා. ඉදං වුත්තං හොති – යාය චෙතනාය පවත්තමානස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස නිස්සයභූතෙසු මහාභූතෙසු උපක්කමකරණහෙතු තංමහාභූතපච්චයා උප්පජ්ජනකමහාභූතා නුප්පජ්ජිස්සන්ති (සාරත්ථ. ටී. 2.172), සා තාදිසපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පාණාතිපාතො. ලද්ධූපක්කමානි හි මහාභූතානි ඉතරභූතානි විය න විසදානීති සමානජාතිකානං කාරණං න හොන්තීති.

පාණාතිපාතො අස්ස අත්ථීති පාණාතිපාතී. සංසග්ගෙ අයමීකාරො. තෙනාහ ‘‘වුත්තචෙතනාය සමඞ්ගිපුග්ගලො’’ති. සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො පයොගො සාහත්ථිකො. නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, සොව නිස්සග්ගියො. එවං ආණත්තිකො. විජ්ජාමයො මන්තපරිජප්පනයොගො. ඉද්ධිමයො කම්මවිපාකජිද්ධිමයො.

ඉදානි යථාවුත්තෙයෙව ඡ පයොගෙ විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ඡසු පයොගෙසු. සාහත්ථිකොති එත්ථ හත්ථො උපලක්ඛණභාවෙන ගහිතොති ආහ ‘‘කායෙන වා’’තිආදි. තත්ථ කායෙනාති හත්ථෙන වා පාදෙන වා මුට්ඨිනා වා ජාණුනා වා යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන. කායෙකදෙසො හෙත්ථ හත්ථාදිකායො අවයවෙ සමුදායොපචාරො යථා ‘‘ගාමො දඩ්ඪො’’ති. කායප්පටිබද්ධෙනාති කායතො අමොචිතෙන අසිආදිනා පහරණෙන. පහරණන්ති කායවිඤ්ඤත්තිසහිතාය වධකචෙතනාය අධිප්පෙතත්ථසාධනං. කායෙන වා සත්තිආදීනං, කායප්පටිබද්ධෙන වා උසුයන්තපාසාණාදීනං නිස්සජ්ජනන්ති යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. තත්ථාති තෙසු සාහත්ථිකනිස්සග්ගියෙසු ¶ . උද්දිස්සානුද්දිස්සභෙදතොති උද්දිසිත්වා ච අනුද්දිසිත්වා ච පවත්තිභෙදෙන. උද්දිසනං උද්දිසො, සො එතස්ස අත්ථීති උද්දිසකො, පයොගො, තස්මිං. බජ්ඣති එතෙනාති බද්ධො, කම්මමෙව බද්ධො කම්මබද්ධො, පාණාතිපාතොති අත්ථො. අථ වා බන්ධනං බද්ධො, කම්මුනා බද්ධො කම්මබද්ධො, සො අස්ස හොති, පාණාතිපාතකම්මමස්ස සිද්ධන්ති වුත්තං හොති. උභයත්ථාපීති උද්දිසකෙ, අනුද්දිසකෙ චාති ද්වීසුපි. පච්ඡා වා තෙනෙව රොගෙන මරතූති යොජනා. පහරිතක්ඛණෙයෙවාති මරණාය පහොනකප්පහාරස්ස ලද්ධක්ඛණෙයෙව කම්මබද්ධො. යදි අවස්සං තෙන මරතීති අධිප්පායො. සචෙ පන මරණාධිප්පායෙන පහාරං දත්වා තෙන අමතස්ස පුන අඤ්ඤෙන චිත්තෙන පහාරෙ දින්නෙ පච්ඡාපි පඨමප්පහාරෙනෙව මරති, තදාව කම්මබද්ධො. අථ දුතියපහාරෙන මරති ¶ , නත්ථි පාණාතිපාතො. උභයෙහි මතෙපි පඨමප්පහාරෙනෙව කම්මබද්ධො, උභයෙහිපි අමතෙ නෙවත්ති පාණාතිපාතො. එස නයො බහූහිපි එකස්ස පහාරෙ දින්නෙ. තත්රාපි හි යස්ස පහාරෙන මරති, තස්සෙව කම්මබද්ධොති. ආණාපනං නාම වචීවිඤ්ඤත්තිසහිතාය වධකචෙතනාය අධිප්පෙතත්ථසාධනං.

ඉදානි ඉමස්මිං ආණත්තිකපයොගෙ සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතභාවජානනත්ථං ඡබ්බිධං නියමං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං ආණත්තිකපයොගෙ. ආණත්තිනියාමකාති ආණත්තිකපයොගසාධිකා. එතෙසු හි අවිරජ්ඣිතෙසුයෙව ආණත්තිකපයොගො හොති, න අඤ්ඤථාති.

පුග්ගලොති මාරෙතබ්බො පුග්ගලො. තෙනාහ ‘‘යං හී’’තිආදි. ආණාපකස්ස ආපත්තීති ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙ ආපත්ති, ආණත්තස්ස මාරණක්ඛණෙ. ආණාපකො මුච්චතීති ආණත්තස්සෙව කම්මබද්ධො, වත්ථුවිසෙසෙන පනෙත්ථ කම්මවිසෙසො ච ආපත්තිවිසෙසො ච හොතීති. ‘‘පුරෙභත්තං මාරෙහී’’ති ආණත්තො පුරෙභත්තමෙව මාරෙතීති ‘‘අජ්ජ ස්වෙ’’ති අනියමෙත්වා ‘‘පුරෙභත්තං මාරෙහී’’ති ආණත්තො යදා කදාචි පුරෙභත්තං මාරෙති. යො පන ‘‘අජ්ජ පුබ්බණ්හෙ’’ති වුත්තො මජ්ඣන්හෙ වා සායන්හෙ වා ස්වෙ වා පුබ්බණ්හෙ මාරෙති, විසඞ්කෙතො හොති, ආණාපකස්ස නත්ථි කම්මබද්ධො. පුබ්බණ්හෙ මාරෙතුං වායමන්තස්ස මජ්ඣන්හෙ ¶ ජාතෙපි එසෙව නයො. එතෙන නයෙන සබ්බකාලප්පභෙදෙසු සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතා වෙදිතබ්බා.

එවං වත්ථුකාලෙසු සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතං දස්සෙත්වා ඉදානි ඔකාසාදීසු සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතං අතිදිසන්තො ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඔකාසොති (පාරා. අට්ඨ. 2.174) ගාමො වා වනං වා ගෙහද්වාරං වාති එවමාදිකො. ආවුධන්ති අසි වා උසු වා සත්ති වාති එවමාදි. ඉරියාපථොති මාරෙතබ්බස්ස ගමනං වා නිසජ්ජා වාති එවමාදි. කිරියාවිසෙසොති විජ්ඣනං වා ඡෙදනං වා භෙදනං වා සඞ්ඛමුණ්ඩකං වාති එවමාදි. ඉමෙසු යථා යථා වධකො ආණත්තො, තථා තථා කතෙ ආණාපකස්ස ආපත්ති, අඤ්ඤථා කතෙ විසඞ්කෙතො හොති. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදි. තත්ථ සබ්බත්ථාති ඔකාසාදීසු චතූසු. හොති චෙත්ථ –

‘‘යථාණත්තිවසෙනෙව, ආණත්තෙන කතෙ සති;

ආණාපකස්ස ආපත්ති, විසඞ්කෙතොඤ්ඤථා කතෙ’’ති.

ආණත්තියං ¶ පන අයං විසෙසො – අධිට්ඨායාති අධිට්ඨහිත්වා ආණාපෙති ‘‘එවං විජ්ඣ, එවං පහර, එවං ඝාතෙහී’’ති (පාරා. 174) වුත්තාය පාළියා ලබ්භතීති ඤාතබ්බො.

ඔපතන්ති එත්ථාති ඔපාතො, ආවාටො, තස්ස ඛණනං ඔපාතක්ඛණනං. අපස්සෙනසංවිධානන්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.177) අපස්සෙනස්ස සංවිධානං. නිච්චපරිභොගො මඤ්චො වා පීඨං වා අපස්සෙනඵලකං වා දිවාට්ඨානෙ නිසීදන්තස්ස අපස්සෙනකත්ථම්භො වා තත්ථජාතකරුක්ඛො වා චඞ්කමෙ අපස්සාය තිට්ඨන්තස්ස ආලම්බනරුක්ඛො වා ආලම්බනඵලකං වා, සබ්බම්පෙතං අපස්සනීයට්ඨෙන අපස්සෙනං නාම, තස්මිං අපස්සෙනෙ යථා අපස්සයන්තං විජ්ඣති වා ඡින්දති වා, තථා කත්වා වාසිඵරසුසත්තිආරකණ්ටකාදීසු අඤ්ඤතරස්ස සත්ථස්ස ඨපනන්ති අත්ථො.

උපනික්ඛිපනං නාම සමීපෙ නික්ඛිපනං. මනාපස්ස වා අමනාපස්ස වා රූපස්ස උපහරණං සමීපෙ ඨපනං රූපූපහාරො, අත්තනා වා යක්ඛපෙතාදිවෙසං ගහෙත්වා තිට්ඨනං. ආදිසද්දෙන සද්දූපහාරාදීනං ගහණං. එත්ථාපීති ථාවරපයොගෙපි ¶ . උද්දිස්සානුද්දිස්සභෙදො වෙදිතබ්බො, යතො තත්ථපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව කම්මබද්ධො හොති. අයං පන විසෙසො – මූලට්ඨෙන ඔපාතාදීසු පරෙසං මූලෙන වා මුධා වා දින්නෙසුපි යදි තප්පච්චයා කොචි මරති, මූලට්ඨස්සෙව කම්මබද්ධො. යදිපි තෙන, අඤ්ඤෙන වා තත්ර ඔපාතෙ විනාසෙත්වා භූමිසමෙ කතෙපි පංසුහාරකා වා පංසුං ගණ්හන්තා, මූලඛණකා වා මූලානි ඛණන්තා ආවාටං කරොන්ති, දෙවෙ වා වස්සන්තෙ කද්දමො ජායති, තත්ථ ච කොචි ඔතරිත්වා වා ලග්ගිත්වා වා මරති, මූලට්ඨස්සෙව කම්මබද්ධො. යදි පන යෙන ලද්ධං, සො වා අඤ්ඤො වා විත්ථතතරං වා ගම්භීරතරං වා කරොති, තප්පච්චයා ච කොචි මරති, උභයෙසම්පි කම්මබද්ධො. යථා තු මූලානි මූලෙහි සංසන්දන්ති, තථා තත්ථ ථලෙ කතෙ මුච්චති. එවං අපස්සෙනසංවිධානාදීසුපි යාව තෙසං පවත්ති, තාව යථාසම්භවං කම්මබද්ධො වෙදිතබ්බො.

විජ්ජාපරිජප්පනන්ති ආථබ්බණිකෙහි, විජ්ජාධරෙහි ච මන්තපරිජප්පනං. කම්මවිපාකජාය ඉද්ධියාති සාතිසයකම්මනිබ්බත්තාය කම්මවිපාකෙන සහජාතාය ඉද්ධියා, කම්මස්ස වා විපාකභාවෙන ජාතාය ඉද්ධියා. පයොජනන්ති පවත්තනං, කරණන්ති අත්ථො, දාඨාවුධාදීනං දාඨාකොටනාදීනමිව මාරණත්ථං කම්මවිපාකජිද්ධිවිකාරකරණන්ති වුත්තං හොති.

කම්මසාධනො වායං හාරකසද්දො බහුලංවිධානෙන තත්ථාපි ණ්වුපච්චයස්ස සිජ්ඣනතොති ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. ජීවිතහරණකං, උපනික්ඛිපිතබ්බං වා සත්ථමෙව හාරකන්ති (සාරත්ථ. ටී. 2.172) විකප්පද්වයෙන ¶ වුත්තන්ති ආහ ‘‘සත්ථඤ්ච තං හාරකඤ්චාති සත්ථහාරක’’න්ති. ‘‘හාරකසත්ථ’’න්ති වත්තබ්බෙ විසෙසනස්ස පරනිපාතං කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පරියෙසෙය්යාති ගවෙසෙය්ය. ‘‘යථා ලභති, තථා කරෙය්යා’’ති ඉමිනා පන අධිප්පායත්ථමාහ, ‘‘උපනික්ඛිපෙය්යා’’ති ඉමිනා සිඛාපත්තමත්ථං. ඉතරථා හි ‘‘පරියෙසෙය්යා’’ති ඉමස්ස ‘‘උපනික්ඛිපෙය්යා’’ති අයමත්ථො අධිප්පෙතො න සියා. පරියිට්ඨමත්තෙයෙවාති පරියෙසිතමත්තෙයෙව. යදි එවං අථ කස්මා පාළියං ‘‘සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යාති අසිං වා සත්තිං වා භෙණ්ඩිං වා ලගුළං වා පාසාණං වා සත්ථං වා විසං වා රජ්ජුං වා’’ති (පාරා. 172) වුත්තන්ති ආහ ‘‘පදභාජනෙ පනා’’තිආදි. අස්සාති ‘‘සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යා’’ති ඉමස්ස පදස්ස. බ්යඤ්ජනානුරූපතො පරිපුණ්ණං කත්වා අත්ථස්ස අවුත්තත්තා ¶ ‘‘බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වා’’ති වුත්තං. සසති හිංසතීති සත්ථං, සසන්ති හිංසන්ති එතෙනාති වා සත්ථං. ආදිසද්දෙන ‘‘සත්තිං වා’’තිආදිපාළිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ ලගුළන්ති මුග්ගරො. සත්ථන්ති වුත්තාවසෙසං යං කිඤ්චි සමුඛං වෙදිතබ්බං.

යො එවං මරතීති යො සත්ථං වා ආහරිත්වා, විසං වා ඛාදිත්වා, රජ්ජුයා වා උබ්බන්ධිත්වා, සොබ්භාදීසු වා පතිත්වා, අඤ්ඤෙහි වා අග්ගිපවෙසනඋදකපවෙසනාදීහි උපායෙහි මරති. ‘‘සො ධනං වා ලභතී’’තිආදිනා නයෙනාති සො ධනං වා ලභති, යසං වා ලභති, සග්ගං වා ගච්ඡති, ධම්මො වාස්ස හොතීති ඉමිනා නයෙන. කිමනෙන වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘එතෙනා’’තිආදි. තත්ථ එතෙනාති ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති එතෙන වචනෙන. නයිධ එවන්ති ඉධ මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකෙ න එවං, න පරියායකථාය මුච්චතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සංවණ්ණෙය්යා’’තිආදි.

‘‘සත්ථං වා ආහරා’’තිආදිනාති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘විසං වා ඛාද, රජ්ජුයා වා උබ්බන්ධිත්වා කාලං කරොහි, සොබ්භෙ වා නරකෙ වා පපාතෙ වා පපතා’’තිආදිං (පාරා. 172) සබ්බං මරණූපායං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ ච නරකො (පාරා. අට්ඨ. 2.172) නාම තත්ථ තත්ථ ඵලන්තියා භූමියා සයමෙව නිබ්බත්තා මහාදරී, යත්ථ හත්ථීපි පතන්ති, චොරාපි නිලීයිත්වා තිට්ඨන්ති. පපාතොති පබ්බතන්තරෙ වා ථලන්තරෙ වා එකතො ඡින්නො. පාපකෙනාති ලාමකෙන. දුජ්ජීවිතෙනාති දුක්ඛබහුලත්තා දුක්ඛෙන ජීවිතෙන. මතං තෙ ජීවිතා සෙය්යාති තව මරණං ජීවිතා සුන්දරතරං. චිත්තමස්ස අත්ථීති චිත්තො. තථා මනො. ඉති-සද්දො ‘‘සබ්බමත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, සබ්බං නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) විය ¶ නිදස්සනෙ දට්ඨබ්බො යථාවුත්තස්ස බුද්ධියං විපරිවත්තමානස්ස මරණස්ස නිදස්සනතො. තෙනෙවාහ ‘‘මතං තෙ ජීවිතා සෙය්යො’’තිආදි.

නනු චෙත්ථ ‘‘මනො’’ති ඉදම්පි අත්ථතො චිත්තමෙව, අථ කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. චිත්තස්ස අත්ථදීපනත්ථං වුත්තන්ති නායං චිත්තසද්දො ‘‘චිත්තසඞ්කප්පො’’තිආදීසු (පාරා. 171) විය විචිත්තාදිඅත්ථො, අථ ඛො විඤ්ඤාණවචනොති තස්ස අත්ථදීපනත්ථං වුත්තං. ඉමිනා පුනරුත්තිදොසාභාවං දස්සෙති. කථමෙතං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තෙනෙවස්සා’’තිආදි. චිත්තො ¶ නානාප්පකාරකො සඞ්කප්පො අස්සාති චිත්තසඞ්කප්පො. විචිත්තත්ථො හෙත්ථ චිත්තසද්දො ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකනිකායම්පි සමනුපස්සාමි එවං චිත්තං, යථයිදං, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.100) විය. තෙනාහ ‘‘විචිත්තසඞ්කප්පො’’ති. එත්ථාපි ඉතිසද්දො ආහරිතබ්බොති ‘‘චිත්තසඞ්කප්පො’’ති ඉමස්මිං පදෙපි අධිකාරවසෙන ඉතිසද්දො ආහරිතබ්බො. ඉදඤ්හි ‘‘ඉති චිත්තසඞ්කප්පො’’ති එවං අවුත්තම්පි අධිකාරතො වුත්තමෙව හොතීති. සඞ්කප්පොති චෙත්ථ ‘‘තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො’’තිආදීසු (ධ. ස. 7) විය න විතක්කස්සෙව නාමං, අථ ඛො තස්ස ච අඤ්ඤෙසඤ්චාති දස්සෙතුං ‘‘සඞ්කප්පොති චා’’තිආදි ආරද්ධං. සංවිදහනමත්තස්සාති සඤ්ඤාචෙතනාවිතක්කසඞ්ඛාතස්ස සබ්බස්ස සංවිදහනස්ස. සාමඤ්ඤත්ථො හෙත්ථ මත්තසද්දො ‘‘බ්රාහ්මණමත්තං භොජෙතී’’තිආදීසු විය. තෙනාහ ‘‘තඤ්ච සංවිදහන’’න්තිආදි. ඉමිනා සංවිදහනං නාමෙත්ථ න විධානන්ති දස්සෙති. අධිප්පායො නාම විතක්කො.

උච්චාවචෙන කාරණෙනාති (පාරා. අට්ඨ. 2.172) මහන්තාමහන්තෙන උපායෙන. තත්ථ මරණවණ්ණසංවණ්ණනෙ තාව ජීවිතෙ ආදීනවදස්සනවසෙන අවචාකාරතා, මරණෙ වණ්ණභණනවසෙන උච්චාකාරතා වෙදිතබ්බා. සමාදපනෙ පන මුට්ඨිජාණුනිප්පොථනාදීහි මරණසමාදපනවසෙන උච්චාකාරතා, එකතො භුඤ්ජන්තස්ස නඛෙ විසං පක්ඛිපිත්වා මරණාදිසමාදපනවසෙන අවචාකාරතා වෙදිතබ්බා.

එවං අසාධාරණවිනිච්ඡයං වත්වා ඉදානි සාධාරණවිනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘වෙසාලිය’’න්තිආදිමාහ. ඔපාතක්ඛණනාදීසු දුක්කටන්ති එත්ථ සචෙපි ජාතපථවිං ඛණති, පාණාතිපාතස්ස පුබ්බපයොගත්තා පයොගෙ පයොගෙ දුක්කටං. මනුස්සවිග්ගහො නාගසුපණ්ණාදිසදිසො තිරච්ඡානගතො තිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහො, යක්ඛො ච පෙතො ච තිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහො ච යක්ඛපෙතතිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහා, තෙසං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ථුල්ලච්චයං අතිදිසති. ඉදානි ‘‘ඉමිනා ¶ නයෙනා’’තිආදිනා අපස්සෙනසංවිධානාදීසුපි යථාවුත්තආපත්තිභෙදං අතිදිසති. සබ්බත්ථාති අපස්සෙනසංවිධානාදීසු සබ්බෙසු පයොගෙසු.

ඉදානි අනාපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘අසඤ්චිච්චා’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච ‘‘අසඤ්චිච්චා’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.179) ඉදං මරණසංවත්තනිකඋපක්කමස්ස අසල්ලක්ඛණං සන්ධාය වුත්තං ¶ , ‘‘අජානන්තස්සා’’ති ඉදං පන මරණසංවත්තනිකඋපකරණස්ස අජානනං සන්ධාය, ‘‘නමරණාධිප්පායස්සා’’ති ඉදං උපක්කමං ජානන්තස්සාපි මරණාධිප්පායස්ස අභාවං. තෙනාහ ‘‘අසඤ්චිච්චා’’තිආදි. අචෙතෙත්වාති අසල්ලක්ඛෙත්වා, විරජ්ඣිත්වාති වුත්තං හොති.

මුසලුස්සාපනවත්ථුස්මිං වියාති ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු භත්තග්ගෙ අන්තරඝරෙ ආසනං පඤ්ඤපෙන්තො මුසලෙ උස්සිතෙ එකං මුසලං අග්ගහෙසි. දුතියො මුසලො පරිපතිත්වා අඤ්ඤතරස්ස දාරකස්ස මත්ථකෙ අවත්ථාසි. සො කාලමකාසි. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි…පෙ… කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛූති. අසඤ්චිච්ච අහං භගවාති. අනාපත්ති භික්ඛු අසඤ්චිච්චා’’ති (පාරා. 180) ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං විය.

විසගතපිණ්ඩපාතවත්ථුස්මිං වියාති ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො පිණ්ඩචාරිකො භික්ඛු විසගතං පිණ්ඩපාතං ලභිත්වා පටික්කමනං හරිත්වා භික්ඛූනං අග්ගකාරිකං අදාසි. තෙ භික්ඛූ කාලමකංසු. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි…පෙ… කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛූති. නාහං භගවා ජානාමීති. අනාපත්ති භික්ඛු අජානන්තස්සා’’ති (පාරා. 181) ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං විය.

භෙසජ්ජවත්ථුස්මිං වියාති ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරා වඤ්ඣා ඉත්ථී කුලූපකං භික්ඛුං එතදවොච ‘‘ඉඞ්ඝාය්ය භෙසජ්ජං ජානාහි, යෙනාහං විජායෙය්ය’න්ති. ‘සුට්ඨු භගිනී’ති තස්සා භෙසජ්ජං අදාසි. සා කාලමකාසි. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි…පෙ… අනාපත්ති භික්ඛු පාරාජිකස්ස, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 187) ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං විය. ඉධ ආදිකම්මිකා අඤ්ඤමඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපිතභික්ඛූ, තෙසං අනාපත්ති. අවසෙසානං මරණවණ්ණසංවණ්ණනකාදීනං ආපත්තියෙව.

අථ කථං දුක්ඛවෙදනන්ති, නනු රාජානො චොරං දිස්වා හසමානාපි ‘‘ගච්ඡථ, නං ඝාතෙථා’’ති වදන්තීති? සච්චං හසමානා වදන්ති, සො පන හාසො තෙසං අඤ්ඤවිසයො, සන්නිට්ඨාපකචෙතනා ¶ දුක්ඛසම්පයුත්තාව. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං ‘‘සචෙපි හි සිරිසයනං ආරුළ්හො රජ්ජසම්පත්තිසුඛමනුභවන්තො රාජා ‘චොරො දෙව ආනීතො’ති වුත්තෙ ‘ගච්ඡථ නං මාරෙථා’ති හසමානො භණති, දොමනස්සචිත්තෙනෙව භණතීති ¶ වෙදිතබ්බො. සුඛවොකිණ්ණත්තා, පන අනුප්පබන්ධාභාවා ච දුජ්ජානමෙතං පුථුජ්ජනෙහී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.179).

තතියපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා

අනභිජානන්ති න අභිජානං. යෙන හි යො ධම්මො අධිගතො, සො තස්ස පාකටො හොතීති ආහ ‘‘සකසන්තානෙ’’තිආදි. උත්තරිමනුස්සානන්ති පකතිමනුස්සෙහි උත්තරිතරානං මනුස්සානං, උක්කට්ඨමනුස්සානන්ති අත්ථො. ධම්මන්ති මහග්ගතලොකුත්තරභූතං අධිගතධම්මං. අථ වා උත්තරිමනුස්සධම්මාති උත්තරිමනුස්සධම්මො. මනුස්සධම්මො නාම විනා භාවනාමනසිකාරෙන පකතියා මනුස්සෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බො දසකුසලකම්මපථධම්මො. සො හි මනුස්සානං චිත්තාධිට්ඨානමත්තෙන ඉජ්ඣනතො තෙසං සො භාවිතධම්මො විය ඨිතොති තථා වුත්තො, මනුස්සග්ගහණඤ්චෙත්ථ තෙසු බහුලං පවත්තනතො. ඣානාදිකං පන තබ්බිධුරන්ති තතුත්තරි, ඉති උත්තරි මනුස්සධම්මාති උත්තරිමනුස්සධම්මො, තං උත්තරිමනුස්සධම්මන්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සමුදාචරන්තොති ආරොචෙන්තො.

කිඤ්චාපි ලොකියලොකුත්තරා සබ්බාව පඤ්ඤා ‘‘ඤාණ’’න්ති වුච්චති, ඉධ පන මහග්ගතලොකුත්තරාව වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘මහග්ගතලොකුත්තරපඤ්ඤා ජානනට්ඨෙන ඤාණ’’න්ති. කිලෙසෙහි ආරකත්තා පරිසුද්ධට්ඨෙන අරියන්ති ආහ ‘‘අරියං විසුද්ධං උත්තම’’න්ති. අරියසද්දො චෙත්ථ විසුද්ධපරියායො, න ලොකුත්තරපරියායො. ඣානාදිභෙදෙති ආදිසද්දෙන ‘‘විමොක්ඛො, සමාධි, සමාපත්ති, ඤාණදස්සනං, මග්ගභාවනා, ඵලසච්ඡිකිරියා, කිලෙසප්පහානං, විනීවරණතා චිත්තස්ස, සුඤ්ඤාගාරෙ අභිරතී’’ති (පාරා. 198) ඉමෙ සඞ්ගණ්හාති. විඤ්ඤුස්ස මනුස්සජාතිකස්සාති ආරොචෙතබ්බපුග්ගලනිදස්සනං. එතස්ස හි ආරොචිතෙ ආරොචිතං හොති, න දෙවබ්රහ්මානං, නාපි පෙතයක්ඛතිරච්ඡානගතානන්ති. ආරොචෙය්යාති වදෙය්ය, විඤ්ඤාපෙය්යාති වුත්තං හොති. විනා අඤ්ඤාපදෙසෙනාති ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී’’තිආදිනා (පාරා. 220) නයෙන අඤ්ඤාපදෙසං විනාති ¶ අත්ථො. ඉධෙවාති ‘‘ඉති ජානාමි, ඉති පස්සාමී’’ති ඉමස්මිංයෙව පදෙ. ‘‘තෙන වුත්ත’’න්තිආදි නිගමනං.

සමනුග්ගාහීයමානොති ¶ චොදියමානො, යං වත්ථු ආරොචිතං හොති, තස්මිං වත්ථුස්මිං ‘‘කිං තෙ අධිගතං, කින්ති තෙ අධිගතං, කදා තෙ අධිගතං, කත්ථ තෙ අධිගතං, කතමෙ තෙ කිලෙසා පහීනා, කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභී’ති කෙනචි වුච්චමානො’’ති වුත්තං හොති. අසමනුග්ගාහීයමානොති න කෙනචි වුච්චමානො.

‘‘භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අභබ්බො ඣානාදීනි අධිගන්තු’’න්ති සික්ඛාපදාතික්කමස්ස අන්තරායකරත්තා වුත්තං. භික්ඛුභාවො හිස්ස සග්ගන්තරායො චෙව හොති මග්ගන්තරායො ච (පාරා. අට්ඨ. 2.198). වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සාමඤ්ඤං දුප්පරාමට්ඨං, නිරයායුපකඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 1.89; ධ. ප. 311). අපරම්පි වුත්තං ‘‘සිථිලො හි පරිබ්බාජො, භිය්යො ආකිරතෙ රජ’’න්ති (සං. නි. 1.89; ධ. ප. 313). භික්ඛුභාවොති පාරාජිකං ආපජ්ජිත්වා ‘‘සමණො අහ’’න්ති පටිජානනතො වොහාරමත්තසිද්ධො භික්ඛුභාවො. දානාදීහීති දානසරණසීලසංවරාදීහි.

අජානමෙවාති එත්ථ එවාති අවධාරණත්ථෙ නිපාතො. ‘‘අජානමෙව’’න්තිපි පඨන්ති. තත්ථ පන ‘‘එවං ජානාමි, එවං පස්සාමී’’ති අවචන්ති යොජෙතබ්බං. වචනත්ථවිරහතොති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි’’න්ති ආදිවචනස්ස (පාරා. 209) අත්ථභූතෙන ඣානාදිනා වජ්ජිතත්තා තුච්ඡං උදකාදිසුඤ්ඤං භාජනං විය. මුසාති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස පරවිසංවාදකො වචීපයොගො, කායපයොගො වා. තෙනාහ ‘‘වඤ්චනාධිප්පායතො මුසා’’ති. මුසා ච වඤ්චනාධිප්පායො ච පුබ්බභාගක්ඛණෙ, තඞ්ඛණෙ ච. වුත්තඤ්හි ‘‘පුබ්බෙ වාස්ස හොති ‘මුසා භණිස්ස’න්ති, භණන්තස්ස හොති ‘මුසා භණාමී’’’ති (පාරා. 200). එතඤ්හි ද්වයං අඞ්ගභූතං, ඉතරං පන හොතු වා, මා වා, අකාරණමෙතං. අභණින්ති විඤ්ඤාපනං අකාසිං.

අඤ්ඤත්ර අධිමානාති අධිගතො මානො, අධිකො වා මානො අධිමානො, ථද්ධමානොති අත්ථො, තං විනාති අත්ථො. කස්ස පනායං අධිමානො උප්පජ්ජති, කස්ස නුප්පජ්ජති? අරියසාවකස්ස තාව නුප්පජ්ජති (පාරා. අට්ඨ. 2.196). සො හි මග්ගඵලනිබ්බානපහීනකිලෙසාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණෙන සඤ්ජාතසොමනස්සො ¶ අරියගුණප්පටිවෙධෙ නික්කඞ්ඛො, තස්මා සොතාපන්නාදීනං ‘‘අහං සකදාගාමී’’තිආදිවසෙන මානො නුප්පජ්ජති. දුස්සීලස්ස නුප්පජ්ජති. සො හි අරියගුණාධිගමෙ නිරාසොව. සීලවතොපි පරිච්චත්තකම්මට්ඨානස්ස නිද්දාරාමතාදිමනුයුත්තස්ස නුප්පජ්ජති, සුපරිසුද්ධසීලස්ස පන කම්මට්ඨානෙ අප්පමත්තස්ස නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා පච්චයපරිග්ගහෙන විතිණ්ණකඞ්ඛස්ස තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ ¶ සම්මසන්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස උප්පජ්ජති. තෙනාහ ‘‘ය්වාය’’න්තිආදි. තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වාති (සාරත්ථ. ටී. 2.196) කලාපසම්මසනවසෙන අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයං ආරොපෙත්වා. සම්මසන්තස්සාති විපස්සන්තස්ස. ආරද්ධවිපස්සකස්සාති උදයබ්බයානුපස්සනාය ආරද්ධවිපස්සකස්ස. අපත්තෙති අත්තනො සන්තානෙ උප්පත්තිවසෙන අපත්තෙ, අනධිගතෙති වුත්තං හොති. පත්තසඤ්ඤිතාසඞ්ඛාතොති ‘‘පත්තො මයා උත්තරිමනුස්සධම්මො’’ති එවංසඤ්ඤිතාසඞ්ඛාතො අධිමානො උප්පජ්ජති. උප්පන්නො ච සුද්ධසමථලාභිං වා සුද්ධවිපස්සනාලාභිං වා අන්තරා ඨපෙති. සො හි දසපි වීසම්පි තිංසම්පි වස්සානි කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො ‘‘අහං සොතාපන්නො’’ති වා ‘‘සකදාගාමී’’ති වා ‘‘අනාගාමී’’ති වා මඤ්ඤති. සමථවිපස්සනාලාභිං පන අරහත්තෙයෙව ඨපෙති. තස්ස හි සමාධිබලෙන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, විපස්සනාබලෙන සඞ්ඛාරා සුපරිග්ගහිතා, තස්මා සට්ඨිම්පි වස්සානි, අසීතිම්පි වස්සානි, වස්සසතම්පි කිලෙසා න සමුදාචරන්ති, ඛීණාසවස්සෙව චිත්තාචාරො හොති. සො එවං දීඝරත්තං කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො අන්තරා අට්ඨත්වාව ‘‘අරහා අහ’’න්ති මඤ්ඤතීති. ‘‘තං අධිමානං ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘අඤ්ඤත්රා’’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘අධිමානා’’ති උපයොගත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති දස්සෙති.

පාපිච්ඡතායාති පාපා ඉච්ඡා එතස්සාති පාපිච්ඡො, තස්ස භාවො පාපිච්ඡතා, තාය, පාපිකාය ඉච්ඡායාති අත්ථො. යා සා ‘‘ඉධෙකච්චො දුස්සීලොව සමානො ‘සීලවා’ති මං ජනො ජානාතූ’’තිආදිනා (විභ. 851) නයෙන වුත්තා, තාය අසන්තගුණසම්භාවනිච්ඡායාති වුත්තං හොති. ඉමිනා පන මන්දත්තා මොමූහත්තා සමුදාචරන්තස්ස අනාපත්තීති දස්සෙති. අයම්පීති පි-සද්දෙන න කෙවලං පුරිමා තයොවාති දස්සෙති.

අසන්තන්ති ¶ අභූතං. ඣානාදිධම්මන්ති ඣානං, විමොක්ඛො, සමාධි, සමාපත්ති, ඤාණදස්සනං, මග්ගභාවනා, ඵලසච්ඡිකිරියා, කිලෙසප්පහානං, විනීවරණතා චිත්තස්ස, සුඤ්ඤාගාරෙ අභිරතී’’ති (පාරා. 198) එවං වුත්තං උත්තරිමනුස්සධම්මං. යස්ස ආරොචෙතීති (පාරා. අට්ඨ. 2.215) වාචාය වා හත්ථවිකාරාදීහි වා අඞ්ගපච්චඞ්ගචොපනෙහි විඤ්ඤත්තිපථෙ ඨිතස්ස යස්ස පුග්ගලස්ස ආරොචෙති. විඤ්ඤත්තිපථං පන අතික්කමිත්වා ඨිතො කොචි චෙ දිබ්බෙන චක්ඛුනා (සාරත්ථ. ටී. 2.215), දිබ්බාය ච සොතධාතුයා දිස්වා ච සුත්වා ච ජානාති, න පාරාජිකං. යොපි ‘‘කිං අයං භණතී’’ති සංසයං වා ආපජ්ජති, චිරං වීමංසිත්වා වා පච්ඡා ජානාති, ‘‘අවිජානන්තො’’ඉච්චෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. යො පන ඣානාදීනි අත්තනො අධිගමවසෙන වා උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන වා න ජානාති, කෙවලං ‘‘ඣාන’’න්ති වා ‘‘විමොක්ඛො’’ති ¶ වා වචනමත්තමෙව සුතං හොති, සොපි තෙන වුත්තෙ ‘‘ඣානං කිර සමාපජ්ජී’’ති එස වදතීති යදි එත්තකමත්තම්පි ජානාති, ‘‘ජානාති’’ච්චෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, තස්ස වුත්තෙ පාරාජිකමෙව. සෙසො පන එකස්ස වා ද්වින්නං වා බහූනං වා නියමිතානියමිතවසෙන විසෙසො සබ්බො සික්ඛාපච්චක්ඛානකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. පරියායභාසනෙ පන ‘‘අහ’’න්ති අවුත්තත්තා පටිවිජානන්තස්ස වුත්තෙපි ථුල්ලච්චයං. විසංවාදනාධිප්පායෙන මුසාවාදපයොගස්ස කතත්තා අප්පටිවිජානන්තස්සාපි දුක්කටන්ති ආහ ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති…පෙ… දුක්කට’’න්ති. අනුල්ලපනාධිප්පායස්සාති උල්ලපනාධිප්පායවිරහිතස්ස, අභූතාරොචනාධිප්පායවිරහිතස්සාති අත්ථො. උම්මත්තකාදයො පුබ්බෙ වුත්තනයා එව. ඉධ පන ආදිකම්මිකා වග්ගුමුදාතීරියභික්ඛූ, තෙසං අනාපත්ති.

චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාරාජිකනිගමනවණ්ණනා

ඉධාති ඉමස්මිං භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ. උද්දිට්ඨපාරාජිකපරිදීපනමෙවාති උද්දිට්ඨානං චතුන්නං පාරාජිකානං පරිදීපනවචනමෙව. අවධාරණං පන න අඤ්ඤෙසම්පීති දස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘සමොධානෙත්වා පනා’’තිආදි. තත්ථ සමොධානෙත්වාති තත්ථ තත්ථ ආගතානි එත්ථෙව සමොදහිත්වා, පක්ඛිපිත්වා රාසිං කත්වාති අත්ථො. පාළියං ආගතානීති උද්දෙසපාළියං ආගතානි ¶ . භික්ඛුනීනං අසාධාරණානි චත්තාරීති උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා, වජ්ජප්පටිච්ඡාදිකා, උක්ඛිත්තානුවත්තිකා, අට්ඨවත්ථුකාති ඉමානි භික්ඛුනීනං භික්ඛූහි අසාධාරණානි චත්තාරි. පණ්ඩකාදීනඤ්හි එකාදසන්නං අභබ්බභාවො පාරාජිකාපත්තිසදිසත්තා පාරාජිකොති ආහ ‘‘එකාදසන්න’’න්තිආදි. අභබ්බභාවසඞ්ඛාතෙහීති වත්ථුවිපන්නතාදිනා පබ්බජ්ජූපසම්පදාය නඅරහභාවසඞ්ඛාතෙහි. පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකා (පාරා. අට්ඨ. 2.233) හි තයො වත්ථුවිපන්නා අහෙතුකප්පටිසන්ධිකා, තෙසං සග්ගො අවාරිතො, මග්ගො පන වාරිතො. අභබ්බා හි තෙ මග්ගප්පටිලාභාය වත්ථුවිපන්නත්තා. පබ්බජ්ජාපි නෙසං පටික්ඛිත්තා, තස්මා තෙපි පාරාජිකාව. ථෙය්යසංවාසකො, තිත්ථියපක්කන්තකො, මාතුඝාතකො, පිතුඝාතකො, අරහන්තඝාතකො, භික්ඛුනිදූසකො, ලොහිතුප්පාදකො, සඞ්ඝභෙදකොති ඉමෙ අට්ඨ අත්තනො කිරියාය විපන්නත්තා අභබ්බට්ඨානං පත්තාති පාරාජිකාව. තෙසු ථෙය්යසංවාසකො, තිත්ථියපක්කන්තකො, භික්ඛුනිදූසකොති ඉමෙසං තිණ්ණං සග්ගො අවාරිතො, මග්ගො පන වාරිතොව. ඉතරෙසං පඤ්චන්නං උභයම්පි වාරිතං. තෙ හි අනන්තරාව නරකෙ නිබ්බත්තනකසත්තා. යදා භික්ඛුනී විබ්භමිතුකාමා හුත්වා කාසාවමෙව ¶ වා ගිහිවත්ථං වා ගිහිනිවාසනාකාරෙන නිවාසෙති, තදා පාරාජිකමාපන්නා නාම හොතීති ආහ ‘‘ගිහිභාවං පත්ථයමානායා’’තිආදි. සා හි අජ්ඣාචාරවීතික්කමං අකත්වාපි එත්තාවතා අස්සමණී නාම හොති.

දීඝතාය ලම්බමානං අඞ්ගජාතමෙතස්සාති ලම්බී (සාරත්ථ. ටී. 2.233). න සො එත්තාවතා පාරාජිකො, අථ ඛො යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං මුඛෙ වා වච්චමග්ගෙ වා පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති. මුදුකතා පිට්ඨි එතස්සාති මුදුපිට්ඨිකො, කතපරිකම්මාය මුදුකාය පිට්ඨියා සමන්නාගතො. සොපි යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛමග්ගවච්චමග්ගෙසු අඤ්ඤතරං පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති. පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හාතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස සුත්තස්ස වා පමත්තස්ස වා අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හාති. පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස අඞ්ගජාතං කම්මනියං දිස්වා අත්තනො වච්චමග්ගෙන තස්සූපරි නිසීදති, තං අත්තනො වච්චමග්ගං පවෙසෙතීති අත්ථො. එතානි හි චත්තාරි යස්මා ¶ උභින්නං රාගවසෙන සදිසභාවූපගතානං ධම්මො ‘‘මෙථුනධම්මො’’ති වුච්චති, තස්මා එකෙන පරියායෙන මෙථුනධම්මං අප්පටිසෙවිත්වායෙව කෙවලං මග්ගෙන මග්ගප්පවෙසනවසෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා මෙථුනධම්මපාරාජිකස්ස අනුලොමෙන්තීති ‘‘අනුලොමපාරාජිකානී’’ති වුච්චන්ති.

එත්ථාහ – මාතුඝාතකපිතුඝාතකඅරහන්තඝාතකා තතියපාරාජිකං ආපන්නා, භික්ඛුනිදූසකො, ලම්බිආදයො චත්තාරො ච පඨමපාරාජිකං ආපන්නා එවාති කත්වා කුතො චතුවීසතීති (සාරත්ථ. ටී. 2.233)? වුච්චතෙ – මාතුඝාතකාදයො හි චත්තාරො ඉධ අනුපසම්පන්නා එව අධිප්පෙතා, ලම්බිආදයො චත්තාරො කිඤ්චාපි පඨමපාරාජිකෙන සඞ්ගහිතා, යස්මා පන එකෙන පරියායෙන මෙථුනධම්මං අප්පටිසෙවිනො හොන්ති, තස්මා විසුං වුත්තාති. දුතියවිකප්පෙ කච්චිත්ථාති එත්ථ කච්චි අත්ථාති පදච්ඡෙදො කාතබ්බො.

ඉති කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය

විනයත්ථමඤ්ජූසායං ලීනත්ථප්පකාසනියං

පාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.