📜

සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩං

පියවචනෙන ¶ ¶ ආලපනන්ති පියායිතබ්බවචනෙනාලපනං, සාධූනං සමාලපනන්ති වුත්තං හොති. සාධවො හි පරෙ ‘‘භොන්තො’’ති වා ‘‘දෙවානංපියා’’ති වා ‘‘භද්රභව’’න්ති වා ‘‘ආයස්මන්තො’’ති වා සමාලපන්ති.

1. සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා

සං-සද්දො විජ්ජමානත්ථොති ආහ ‘‘සංවිජ්ජතී’’ති. චෙතනාති වීතික්කමවසප්පවත්තා පුබ්බභාගචෙතනා, මොචනස්සාදචෙතනාති අත්ථො. අස්සාති සුක්කවිස්සට්ඨියා. අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙනෙව සුක්කවිස්සට්ඨියා වුත්තත්තා ඉක-සද්දස්ස විසුං අත්ථො නත්ථීති ආහ ‘‘සඤ්චෙතනාව සඤ්චෙතනිකා’’ති. ඉදානි ඉක-සද්දොව අත්ථිඅත්ථං පකාසෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘සඤ්චෙතනා වා’’තිආදිමාහ. සංවිජ්ජමානා චෙතනා සඤ්චෙතනා. සුක්කස්සාති සම්භවස්ස. විසට්ඨීති විස්සග්ගො.

ඉදානි තං යස්මිං කාලෙ මොචෙති, යෙනාධිප්පායෙන මොචෙති, යෙන චොපායෙන මොචෙති, යඤ්ච තස්ස අධිප්පායස්ස වත්ථු, තං සබ්බං සඞ්ඛෙපතො විභාවෙත්වා සරූපතො තං විසට්ඨිං දස්සෙතුං ‘‘රාගූපත්ථම්භාදීසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ රාගස්ස බලවභාවො, රාගෙන වා අඞ්ගජාතස්සූපත්ථම්භො ථද්ධභාවො රාගූපත්ථම්භො, සො ආදි යෙසං තෙ රාගූපත්ථම්භාදයො, තෙසු රාගූපත්ථම්භාදීසු. ආදිසද්දෙන (පාරා. 238) වච්චූපත්ථම්භපස්සාවූපත්ථම්භවාතූපත්ථම්භඋච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨූපත්ථම්භානං ගහණං. කම්මඤ්ඤතං පත්තෙති මොචනකම්මක්ඛමතාය කම්මනියතං පත්තෙ, අජ්ඣත්තරූපාදීසු උපක්කමාරහභාවං පත්තෙති අත්ථො. අරොගස්ස භාවො ආරොග්යං, තං ආදි යෙසං තෙ ආරොග්යාදයො, තෙසු ආරොග්යාදීසු. ආදිසද්දෙන සුඛභෙසජ්ජදානපුඤ්ඤයඤ්ඤසග්ගබීජවීමංසදවානං ගහණං. අජ්ඣත්තරූපං අජ්ඣත්තං උපාදින්නරූපං, තං ආදි යෙසං තෙ අජ්ඣත්තරූපාදයො, තෙසු. ආදිසද්දෙන බහිද්ධාරූපඅජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපආකාසෙකටිකම්පනානං ¶ ගහණං. මොචනෙ අස්සාදො සුඛවෙදනා මොචනස්සාදො, මොචනත්ථං පුබ්බභාගෙ පවත්තරාගො, සම්පයුත්තඅස්සාදසීසෙන චෙත්ථ රාගො වුත්තො, තෙන සම්පයුත්තා චෙතනා මොචනස්සාදචෙතනා, තාය ¶ . ඉමිනා මුච්චනස්සාදො (පාරා. අට්ඨ. 2.240) මුත්තස්සාදො මෙථුනස්සාදො ඵස්සස්සාදො කණ්ඩුවනස්සාදො දස්සනස්සාදො නිසජ්ජස්සාදො වාචස්සාදො ගෙහසිතපෙමං වනභඞ්ගියන්ති ඉමෙහි සම්පයුත්තා චෙතනායො පටික්ඛිපති, තාහි නිමිත්තෙ උපක්කමන්තස්ස මුත්තෙපි අනාපත්ති. ‘‘නිමිත්තෙ උපක්කමන්තස්සා’’ති ඉමිනා පන ඌරුමද්දාපනාදීනි පටික්ඛිපති. තෙන හි සතිපි මොචනස්සාදෙ නිමිත්තෙ උපක්කමාභාවතො මුත්තෙපි අනාපත්ති. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං ‘‘සා ච ඛො නිමිත්තෙ උපක්කමන්තස්සෙව, හත්ථපරිකම්මපාදපරිකම්මගත්තපරිකම්මකරණෙන සචෙපි අසුචි මුච්චති, අනාපත්තී’’ති.

ආසයධාතුනානාත්තතොති පිත්තසෙම්හපුබ්බලොහිතාසයානඤ්චෙව පථවීධාතුආදීනඤ්ච චතුන්නං ධාතූනං, රසසොණිතාදීනං වා සත්තන්නං ධාතූනං නානාත්තතො. ඨානා චාවනාති සුක්කස්ස යං ඨානං, තතො චුති. සුක්කස්ස හි වත්ථිසීසං කටි කායොති (පාරා. අට්ඨ. 2.237) තිධා ඨානං පකප්පෙන්ති. එකො කිරාචරියො ‘‘වත්ථිසීසං සුක්කස්ස ඨාන’’න්ති ආහ, එකො ‘‘කටී’’ති, එකො ‘‘සකලො කායො’’ති. තෙසු තතියස්ස භාසිතං සුභාසිතං. කෙසලොමනඛදන්තානඤ්හි මංසවිනිමුත්තට්ඨානං, උච්චාරපස්සාවඛෙළසිඞ්ඝාණිකා, ථද්ධසුක්ඛචම්මානි ච වජ්ජෙත්වා අවසෙසො ඡවිමංසලොහිතානුගතො සබ්බොපි කායො කායප්පසාදභාවජීවිතින්ද්රියාබද්ධපිත්තානං, සම්භවස්ස ච ඨානමෙව. තථා හි රාගපරියුට්ඨානෙනාභිභූතානං හත්ථීනං උභොහි කණ්ණචූළිකාහි සම්භවො නික්ඛමති.

එත්ථ ච ‘‘රාගූපත්ථම්භාදීසූ’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.237) කාලො දස්සිතො. රාගූපත්ථම්භාදිකාලෙසු හි අඞ්ගජාතං කම්මනියං හොති. යස්ස කම්මනියත්තෙ සති මොචෙති, ඉතො පරං අඤ්ඤො කාලො නත්ථි. න හි විනා රාගූපත්ථම්භාදීහි පුබ්බණ්හාදයො කාලභෙදා මොචනෙ නිමිත්තං හොන්ති. ‘‘ආරොග්යාදීසූ’’තිආදිනා පන අධිප්පායො දස්සිතො. එවරූපෙන හි අධිප්පායභෙදෙන මොචෙති, න අඤ්ඤථා. ‘‘අජ්ඣත්තරූපාදීසූ’’තිආදිනා උපායො දස්සිතො. අජ්ඣත්තරූපෙ වා හි මොචෙය්ය, බහිද්ධාරූපෙ වා, උභයත්ථ වා, ආකාසෙ වා කටිං කම්පෙන්තො, ඉතො පරං අඤ්ඤො උපායො නත්ථි. නීලාදිවසෙනා’’තිආදීහි පන දසහි නවමස්ස අධිප්පායස්ස වත්ථු දස්සිතං. වීමංසන්තො හි නීලාදීසු අඤ්ඤතරවසෙන වීමංසති, න තෙහි විනිමුත්තන්ති. ‘‘ඨානා චාවනා’’ති ඉමිනා පන අත්ථතො විස්සට්ඨි දස්සිතා ¶ . යථාහ ‘‘විස්සට්ඨීති ඨානතො චාවනා වුච්චතී’’ති (පාරා. 237). සා චායං තස්ස සුක්කස්ස ඨානා චාවනා රාගවසෙන. වුත්තඤ්හෙතං ¶ කථාවත්ථුඅට්ඨකථායං ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨි නාම රාගසමුට්ඨානා හොතී’’ති (කථා. අට්ඨ. 307). අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තාති සුපිනො එව සුපිනන්තො, තං ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘යා සුපිනෙ’’තිආදි. සඞ්ඝාදිසෙසොති ඉමස්ස ආපත්තිනිකායස්ස නාමං. තෙනාහ ‘‘යා අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’තිආදි. ආපත්තිනිකායොති ආපත්තිසමූහො. කිඤ්චාපි අයං එකාව ආපත්ති, රුළ්හිසද්දෙන, පන අවයවෙ සමූහවොහාරෙන වා ‘‘නිකායො’’ති වුත්තො ‘‘එකො වෙදනාක්ඛන්ධො, එකො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදීසු විය.

අස්සාති (සාරත්ථ. ටී. 2.16 සංඝාදිසෙසකණ්ඩ) ආපත්තිනිකායස්ස. නනු ච අයුත්තොයං නිද්දෙසො ‘‘සඞ්ඝො ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ච ඉච්ඡිතබ්බො අස්සා’’ති. න හි ආපත්තිනිකායස්ස ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ච සඞ්ඝො ඉච්ඡිතො, කිඤ්චරහි වුට්ඨානස්සාති ඉමං චොදනං මනසි නිධාය යථා න විරුජ්ඣති, තථා අධිප්පායං විවරිතුං ‘‘කිං වුත්තං හොතී’’තිආදිමාහ. ආපත්තිතො වුට්ඨානස්ස ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ච ඉච්ඡිතො සඞ්ඝො ආපත්තියාව ඉච්ඡිතො නාම හොතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. ආපත්තිවුට්ඨානන්ති ආපත්තිතො වුට්ඨානං, අනාපත්තිකභාවූපගමනන්ති අත්ථො.

දකසොතන්ති පස්සාවමග්ගං, අඞ්ගජාතප්පදෙසන්ති වුත්තං හොති. යදි එවං අථ කස්මා අට්ඨකථායං ‘‘දකසොතං ඔතිණ්ණමත්තෙ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඨානතො පන චුත’’න්තිආදි. අවස්සමෙව දකසොතං ඔතරති අධිවාසෙත්වා අන්තරා නිවාරෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. දකසොතොරොහනතො (සාරත්ථ. ටී. 2.236-237) පට්ඨාය පන උපාදින්නතො විනිමුත්තත්තා සම්භවරූපං උතුසමුට්ඨානමෙව අවසිස්සති, සෙසං තිසමුට්ඨානං නත්ථීති වෙදිතබ්බං. තස්මාති යස්මා ඨානතො චුතං දකසොතං ඔතරති, තස්මා.

අමොචනාධිප්පායස්සාති භෙසජ්ජෙන නිමිත්තං ආලිම්පන්තස්ස උච්චාරාදීනි වා කරොන්තස්ස. සුපිනං පස්සන්තස්සාති (පාරා. අට්ඨ. 2.237) ධාතුක්ඛොභතො වා අනුභූතපුබ්බතො වා දෙවතොපසංහාරතො වා පුබ්බනිමිත්තතො වාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි සුපිනං පස්සන්තස්ස. කිං පනෙතං පස්සන්තො සුත්තො පස්සති, පටිබුද්ධො, උදාහු නෙව සුත්තො, න පටිබුද්ධොති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි ¶ තාව සුත්තො පස්සති, අභිධම්මවිරොධො ආපජ්ජති. භවඞ්ගචිත්තෙන හි සුපති, තං රූපනිමිත්තාදිආරම්මණං වා රාගාදිසම්පයුත්තං වා න හොති. සුපිනං පස්සන්තස්ස ච ඊදිසානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අථ පටිබුද්ධො පස්සති, විනයවිරොධො ආපජ්ජති. යඤ්හි පටිබුද්ධො පස්සති, තං සබ්බොහාරිකචිත්තෙන පස්සති. සබ්බොහාරිකචිත්තෙන ච කතෙ වීතික්කමෙ අනාපත්ති නාම ¶ නත්ථි. සුපිනං පස්සන්තෙන පන කතෙපි වීතික්කමෙ එකන්තං අනාපත්ති එව. අථ නෙව සුත්තො න පටිබුද්ධො පස්සති, කො නාම පස්සති, එවඤ්ච සති සුපිනස්ස අභාවොව ආපජ්ජතීති? න අභාවො, කස්මා? යස්මා කපිමිද්ධපරෙතො පස්සති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කපිමිද්ධපරෙතො ඛො මහාරාජ සුපිනං පස්සතී’’ති (මි. ප. 5.3.5). කපිමිද්ධපරෙතොති මක්කටනිද්දාය යුත්තො. යථා හි මක්කටස්ස නිද්දා ලහුපරිවත්තා හොති, එවං යා නිද්දා පුනප්පුනං කුසලාදිචිත්තවොකිණ්ණත්තා ලහුපරිවත්තා, යස්සා පවත්තියං පුනප්පුනං භවඞ්ගතො උත්තරණං හොති, තාය යුත්තො සුපිනං පස්සති. යස්ස ච එවං පස්සන්තස්ස සුපිනෙ මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස විය, කායසංසග්ගාදීනි ආපජ්ජන්තස්ස විය ච සුපිනන්තෙනෙව කාරණෙන අසුචි මුච්චති, තස්සපි අනාපත්ති. සුපිනෙ (පාරා. අට්ඨ. 2.262) පන උප්පන්නාය අස්සාදචෙතනාය සචස්ස විසයො හොති, නිච්චලෙන භවිතබ්බං, න හත්ථෙන නිමිත්තං කීළාපෙතබ්බං. කාසාවපච්චත්ථරණරක්ඛණත්ථං පන හත්ථපුටෙන ගහෙත්වා ජග්ගනත්ථාය උදකට්ඨානං ගන්තුං වට්ටති.

සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා

‘‘ඔතිණ්ණො’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.270) ඉදං කම්මසාධනං, කත්තුසාධනං වා හොතීති තදුභයවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යක්ඛාදීහි විය සත්තා’’තිආදිමාහ. අසමපෙක්ඛිත්වාති යථාසභාවං අනුපපරික්ඛිත්වා, යථා තෙ රතිජනකා රූපාදයො විසයා අනිච්චදුක්ඛාසුභානත්තාකාරෙන අවට්ඨිතා, තථා අපස්සිත්වාති වුත්තං හොති. පරිණතෙනාති පරිවත්තෙන. තෙනාහ ‘‘යථා පරිවත්තමාන’’න්තිආදි. වුත්තරාගවසෙනාති කායසංසග්ගරාගවසෙන. තදහුජාතායපීති තස්මිං අහනි ජාතං ජනනං එතිස්සාති ¶ තදහුජාතා, තස්මිං අහනි ජාතාති වා තදහුජාතා, තාය, තං දිවසං ජාතායපීති අත්ථො, ජාතමත්තාය අල්ලමංසපෙසිවණ්ණායපීති වුත්තං හොති.

අස්සාති ‘‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති පදස්ස. ඉදානි හත්ථාදීනං විභාගදස්සනත්ථං ‘‘තත්ථ හත්ථො නාම කප්පරතො පට්ඨායා’’තිආදිමාහ. කප්පරතො පට්ඨායාති දුතියමහාසන්ධිං උපාදාය. අඤ්ඤත්ථ පන මණිබන්ධතො පට්ඨාය යාව අග්ගනඛා හත්ථො. විනන්ධිත්වා වා අවිනන්ධිත්වා වා කතකෙසකලාපස්සෙතං අධිවචනන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ විනන්ධිත්වාති තීහි කෙසවට්ටීහි ¶ ගන්ථිත්වා. සුවණ්ණචීරකන්ති සුවණ්ණපාළිං. හත්ථඤ්ච වෙණිඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසසරීරං අඞ්ගන්ති ආහ ‘‘අවසෙසස්ස සරීරස්සා’’තිආදි.

යො හි සෙවනාධිප්පායොපි නිච්චලෙන කායෙන කෙවලං ඵස්සං පටිවිජානාති සාදියති අනුභොති, තස්ස චිත්තුප්පාදමත්තෙ ආපත්තියා අභාවතො අනාපත්තීති ආහ ‘‘කායෙන අවායමිත්වා’’තිආදි. මොක්ඛාධිප්පායෙනාති ඉත්ථිතො මුච්චිතුකාමතාධිප්පායෙන. අසඤ්චිච්චාති ‘‘ඉමිනා උපායෙන ඉමං ඵුසිස්සාමී’’ති අචෙතෙත්වා. එවඤ්හි අචෙතෙත්වා පත්තප්පටිග්ගහණාදීසු මාතුගාමස්ස අඞ්ගෙ ඵුට්ඨෙපි අනාපත්ති. අසතියාති අඤ්ඤවිහිතො හොති, ‘‘මාතුගාමං ඵුසිස්සාමී’’ති සති නත්ථි, එවං අසතියා හත්ථපාදපසාරණාදිකාලෙ ඵුසන්තස්ස අනාපත්ති. අජානන්තස්සාති දාරකවෙසෙන ඨිතං දාරිකං ‘‘ඉත්ථී’’ති අජානන්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන ඵුසති, එවං ‘‘ඉත්ථී’’ති අජානන්තස්ස ඵුසතො අනාපත්ති. අසාදියන්තස්සාති කායසංසග්ගං අසාදියන්තස්ස බාහාපරම්පරාය නීතභික්ඛුස්ස විය අනාපත්ති. ඉධ පන උදායිත්ථෙරො ආදිකම්මිකො. තස්ස අනාපත්ති ආදිකම්මිකස්සාති.

කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා

දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගවසෙනාති දුට්ඨුල්ලා වාචා දුට්ඨුල්ලවාචා, තාය අස්සාදචෙතනා දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදො, තෙන සම්පයුත්තරාගවසෙන. එත්ථාධිප්පෙතං ¶ මාතුගාමං දස්සෙතුං ‘‘මාතුගාම’’න්තිආදිමාහ. දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලසංලක්ඛණසමත්ථන්ති අසද්ධම්මසද්ධම්මප්පටිසංයුත්තං කථං ජානිතුං සමත්ථං. යා පන මහල්ලිකාපි බාලා එළමූගා, අයං ඉධානධිප්පෙතා. වණ්ණො නාම ද්වෙ මග්ගෙ උද්දිස්ස ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.285) ථොමනා. අවණ්ණො නාම ද්වෙ මග්ගෙ උද්දිස්ස වුත්තවිපරියායෙන ගරහනා, ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන අසමන්නාගතාසී’’තිආදීහි ඛුංසනාති වුත්තං හොති. යාචනා නාම ‘‘දෙහි මෙ, අරහසි මෙ දාතු’’න්ති (පාරා. 285) වචනං. ආයාචනා නාම ‘‘කදා තෙ මාතා පසීදිස්සති, කදා තෙ පිතා පසීදිස්සති, කදා තෙ දෙවතායො පසීදිස්සන්ති, කදා තෙ සුඛණො සුලයො සුමුහුත්තො භවිස්සති, කදා තෙ මෙථුනං ධම්මං ලභිස්සාමී’’ති (පාරා. 285) වචනං ¶ . පුච්ඡනං නාම ‘‘කථං ත්වං සාමිකස්ස දෙසි, කථං ජාරස්ස දෙසී’’ති (පාරා. 285) වචනං. පටිපුච්ඡනං නාම ‘‘එවං කිර ත්වං සාමිකස්ස දෙති, එවං ජාරස්ස දෙසී’’ති (පාරා. 285) වචනං. ආචික්ඛනං නාම පුට්ඨස්ස ‘‘එවං දෙහි, එවං දෙන්තා සාමිකස්ස පියා භවිස්සසි, මනාපා චා’’ති (පාරා. 285) භණනං. අනුසාසනං නාම අපුට්ඨස්ස ‘‘එවං දෙහි, එවං දෙන්තා සාමිකස්ස පියා භවිස්සසි, මනාපා චා’’ති (පාරා. 285) භවනං. අක්කොසනං (පාරා. 285) නාම ‘‘අනිමිත්තාසි, නිමිත්තමත්තාසි, අලොහිතාසි, ධුවලොහිතාසි, ධුවචොළාසි, පග්ඝරන්තීසි, සිඛරණීසි, ඉත්ථිපණ්ඩකාසි, වෙපුරිසිකාසි, සම්භින්නාසි, උභතොබ්යඤ්ජනකාසී’’ති (පාරා. 285) වචනං. යස්මා මෙථුනුපසංහිතාය වාචාය අධිකං දුට්ඨුල්ලං නාම නත්ථි, තස්මා ‘‘මෙථුනුපසංහිතාහී’’ති ඉදං දුට්ඨුල්ලවාචාය සිඛාපත්තලක්ඛණදස්සනන්ති වුත්තං, න පන මෙථුනුපසංහිතායෙව දුට්ඨුල්ලවාචත්තා. සිඛරණීසීති (පාරා. අට්ඨ. 2.285) බහිනික්ඛන්තආණිමංසා. සම්භින්නාසීති සම්භින්නවච්චමග්ගපස්සාවමග්ගා. උභතොබ්යඤ්ජනකාසීති පුරිසනිමිත්තෙන, ඉත්ථිනිමිත්තෙන චාති උභතොබ්යඤ්ජනෙහි සමන්නාගතා.

එත්ථ ච වණ්ණභණනෙ තාව ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති වදති, න තාව සීසං එති. ‘‘තව වච්චමග්ගො ච පස්සාවමග්ගො ච සුභො සුභසණ්ඨානො දස්සනීයො, ඊදිසෙන නාම ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති වදති, සීසං එති, සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති අත්ථො.

අවණ්ණභණනෙ ¶ පන ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීහි එකාදසහි පදෙහි අවණ්ණෙ අඝටිතෙ සීසං න එති, ඝටිතෙපි තෙසු ‘‘සිඛරණීසි සම්භින්නාසි උභතොබ්යඤ්ජනකාසී’’ති ඉමෙහි තීහි ඝටිතෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො.

යාචනායපි ‘‘දෙහි මෙ’’ති එත්තකෙනෙව සීසං න එති, ‘‘මෙථුනං ධම්මං දෙහී’’ති එවං මෙථුනධම්මෙන ඝටිතෙ එව සඞ්ඝාදිසෙසො.

‘‘කදා තෙ මාතා පසීදිස්සතී’’තිආදීසු ආයාචනවචනෙසුපි එත්තකෙනෙව සීසං න එති, ‘‘කදා තෙ මාතා පසීදිස්සති, කදා තෙ මෙථුනං ධම්මං ලභිස්සාමී’’ති වා ‘‘තව මාතරි පසන්නාය වා මෙථුනං ධම්මං ලභිස්සාමී’’තිආදිනා පන නයෙන මෙථුනධම්මෙන ඝටිතෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො.

‘‘කථං ත්වං සාමිකස්ස දෙසී’’තිආදීසු (පාරා. 285) පුච්ඡාවචනෙසුපි ‘‘මෙථුනං ධම්ම’’න්ති ¶ වුත්තෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො. ‘‘එවං කිර ත්වං සාමිකස්ස දෙසී’’ති (පාරා. 285) පටිපුච්ඡාවචනෙසුපි එසෙව නයො.

ආචික්ඛනාය ච ‘‘එවං දෙහී’’ති, ‘‘එවං දදමානා’’ති වුත්තෙපි සීසං න එති, ‘‘මෙථුනං ධම්මං එවං දෙහි, එවං උපනෙහි, එවං මෙථුනං ධම්මං දදමානා උපනයමානා සාමිකස්ස පියා හොතී’’තිආදිනා පන නයෙන මෙථුනධම්මෙන ඝටිතෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො. අනුසාසනිවචනෙසුපි එසෙව නයො.

අක්කොසවචනෙසු පන එකාදසසු ‘‘සිඛරණීසි සම්භින්නාසි උභතොබ්යඤ්ජනකාසී’’ති ඉමානි තීණියෙව පදානි සුද්ධානි සීසං එන්ති, ඉති ඉමානි ච තීණි, පුරිමානි ච වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමෙථුනධම්මපදානි තීණීති ඡ පදානි සුද්ධානි ආපත්තිකරානි, සෙසානි ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීනි අනිමිත්තෙ ‘‘මෙථුනං ධම්මං මෙ දෙහී’’ති වා ‘‘අනිමිත්තාසි, මෙථුනං ධම්මං මෙ දෙහී’’ති වා ආදිනා නයෙන මෙථුනධම්මෙන ඝටිතානෙව ආපත්තිකරානි හොන්තීති වෙදිතබ්බානි.

අධක්ඛකන්ති අක්ඛකතො පට්ඨාය අධො. උබ්භජාණුමණ්ඩලන්ති ජාණුමණ්ඩලතො පට්ඨාය උද්ධං. උබ්භක්ඛකන්ති අක්ඛකතො පට්ඨාය උද්ධං. අධොජාණුමණ්ඩලන්ති ජාණුමණ්ඩලතො පට්ඨාය අධො. අක්ඛකං, පන ජාණුමණ්ඩලඤ්ච එත්ථෙව දුක්කටඛෙත්තෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති භික්ඛුනියා කායසංසග්ගෙ විය ¶ . න හි බුද්ධා ගරුකාපත්තිං සාවසෙසං පඤ්ඤාපෙන්තීති. කායප්පටිබද්ධන්ති වත්ථං වා පුප්ඵං වා ආභරණං වා.

අත්ථධම්මඅනුසාසනිපුරෙක්ඛාරානන්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.287) එත්ථ ‘‘අනිමිත්තා’’තිආදීනං පදානං අත්ථං කථෙන්තො, අට්ඨකථං වා සජ්ඣායං කරොන්තො අත්ථපුරෙක්ඛාරො නාම, පාළිං වාචෙන්තො, සජ්ඣායං වා කරොන්තො ධම්මපුරෙක්ඛාරො නාම, ‘‘ඉදානිපි අනිමිත්තාසි, උභතොබ්යඤ්ජනකාසි, අප්පමාදං දානි කරෙය්යාසි, යථා ආයතිම්පි එවරූපා මා හොහිසී’’ති භණන්තො අනුසාසනිපුරෙක්ඛාරො නාම. ඉති අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසනිඤ්ච පුරක්ඛිත්වා භණන්තානං අනාපත්ති. යො පන භික්ඛුනීනං පාළිං වාචෙන්තො පකතිවාචනාමග්ගං පහාය හසන්තො හසන්තො ‘‘සිඛරණීසි, සම්භින්නාසි, උභතොබ්යඤ්ජනකාසී’’ති පුනප්පුනං භණති, තස්ස ආපත්තියෙව. ඉධ ආදිකම්මිකො උදායිත්ථෙරො, තස්ස අනාපත්ති ආදිකම්මිකස්ස. නනු ‘‘සිඛරණී’’තිආදීහි අක්කොසන්තස්ස පටිඝචිත්තං උප්පජ්ජතීති දුක්ඛවෙදනායපි භවිතබ්බං, අථ ¶ කස්මා ද්විවෙදනන්ති? නායං දොසො. රාගවසෙන හි අයං ආපත්ති, න පටිඝවසෙන, තස්මා රාගවසෙනෙව පවත්තො අක්කොසො ඉධාධිප්පෙතො, න පටිඝවසෙනාපීති.

දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අත්තකාමසික්ඛාපදවණ්ණනා

අත්තකාමපාරිචරියාවසෙනාති අත්තකාමපාරිචරියාය රාගවසෙන. ඉධාපි දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලජානනසමත්ථාව ඉත්ථී අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘දුට්ඨුල්ලොභාසෙන වුත්තප්පකාරාය ඉත්ථියා’’ති. සමීපෙති සවනූපචාරෙ. ‘‘ඨත්වා’’ති පාඨසෙසො. අත්තකාමපාරිචරියාති කාමීයතීති කාමො, මෙථුනධම්මො, පරිචරණං උපට්ඨානං පරිචරියා, සාව පාරිචරියා, කාමෙන පාරිචරියා කාමපාරිචරියා, අත්තනො කාමපාරිචරියා අත්තකාමපාරිචරියා, අත්තනො අත්ථාය මෙථුනධම්මෙන උපට්ඨානන්ති අත්ථො. අථ වා කාමිතාති කාමා, පාරිචරියා, අත්තනො කාමා අත්තකාමා, අත්තකාමා ච සා පාරිචරියා චාති අත්තකාමපාරිචරියා, සයං මෙථුනරාගවසෙන ¶ පත්ථිතඋපට්ඨානන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘මෙථුනධම්මසඞ්ඛාතෙනා’’තිආදි. එත්ථ ච පඨමෙන අත්ථවිකප්පෙන කාමහෙතුපාරිචරියාසඞ්ඛාතං අත්ථත්තයං දස්සෙති, දුතියෙන අධිප්පායපාරිචරියාසඞ්ඛාතං අත්ථද්වයං. බ්යඤ්ජනෙ (පාරා. අට්ඨ. 2.291) පන ආදරං අකත්වා අත්ථමත්තමෙව දස්සෙතුං ‘‘අත්තනො කාමං අත්තනො හෙතුං අත්තනො අධිප්පායං අත්තනො පාරිචරිය’’න්ති (පාරා. 292) පදභාජනං වුත්තං. ‘‘අත්තනො කාමං අත්තනො හෙතුං අත්තනො පාරිචරිය’’න්ති හි වුත්තෙ ජානිස්සන්ති පණ්ඩිතා ‘‘එත්තාවතා අත්තනො අත්ථාය කාමපාරිචරියා වුත්තා’’ති, ‘‘අත්තනො අධිප්පායං අත්තනො පාරිචරිය’’න්ති (පාරා. 292) වුත්තෙපි ජානිස්සන්ති ‘‘එත්තාවතා අත්තනා ඉච්ඡිතකාමිතට්ඨෙන අත්තකාමපාරිචරියා වුත්තා’’ති.

කල්යාණෙන භද්දකෙන ගුණෙන සමන්නාගතත්තා කල්යාණධම්මං. තෙනාහ ‘‘තදුභයෙනාපී’’තිආදි. අභිරමෙය්යාති තොසෙය්ය. එතදග්ගන්ති එසා අග්ගා. පාරිචරියානන්ති පාරිචරියානං මජ්ඣෙ, නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. නනු දුට්ඨල්ලවාචාසික්ඛාපදෙ (පාරා. 285) මෙථුනයාචනං ආගතං, අථ කස්මා ඉදං වුත්තං? නායං දොසො. තත්ථ (සාරත්ථ. ටී. 2.291) හි දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගවසෙන වුත්තං, ඉධ පන අත්තනො මෙථුනස්සාදරාගවසෙනාති.

තස්මිංයෙව ඛණෙති භණිතක්ඛණෙ. උභතොබ්යඤ්ජනකො පන පණ්ඩකගතිකත්තා විසුං න වුත්තො ¶ . ‘‘ඉමස්මිං සික්ඛාපදද්වයෙ කායසංසග්ගෙ විය යක්ඛිපෙතීසුපි දුට්ඨුල්ලත්තකාමවචනෙ ථුල්ලච්චය’’න්ති (වජිර. ටී. පාරාජික 295) වදන්ති. තස්මිංයෙවාති පණ්ඩකෙයෙව ඉත්ථිසඤ්ඤිනො අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණභණනෙපි දුක්කටං. ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, තස්ස අග්ගදානං මෙථුනං ධම්මං දෙහී’’ති පරියායවචනෙපි දුක්කටං. ‘‘අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භාසෙය්ය යා මාදිසං ‘සීලවන්ත’න්ති වුත්තත්තා’’ති (වජිර. ටී. පාරාජික 295) එකෙ. ‘‘පඤ්චසු අඞ්ගෙසු සබ්භාවා සඞ්ඝාදිසෙසොවා’’ති අපරෙ. ‘‘මෙථුනුපසංහිතෙනා’’ති වුත්තත්තා ‘‘චීවරාදීහි…පෙ… භාසන්තස්ස අනාපත්තී’’ති වුත්තං.

අත්තකාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා

සඤ්චරණං ¶ සඤ්චරො, සො එතස්ස අත්ථීති සඤ්චරී, සඤ්චරණසීලොති වා සඤ්චරී, තස්ස භාවො සඤ්චරිත්තං, සඤ්චරණන්ති අත්ථො. තඤ්ච පරතො ‘‘ඉත්ථියා වා පුරිසමති’’න්තිආදිවචනතො ඉත්ථිපුරිසානං වෙමජ්ඣෙති ආහ ‘‘ඉත්ථිපුරිසානං අන්තරෙ සඤ්චරණභාව’’න්ති. පටිග්ගණ්හනවීමංසනපච්චාහරණානීති එත්ථ පටිග්ගණ්හනං නාම පුරිසෙන වා ඉත්ථියා වා උභින්නං මාතාදීහි වා ‘‘භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං ඉත්ථිං වා පුරිසං වා එවං භණාහී’’ති වුත්තෙ තෙසං වචනං ‘‘සාධූ’’ති වා ‘‘හොතූ’’ති වා ‘‘භණාමී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන වචීභෙදං කත්වා, සීසකම්පනාදීහි වා සම්පටිච්ඡනං. වීමංසනං නාම වුත්තප්පකාරෙන සාසනං ගහෙත්වා තස්සා ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා තෙසං අවස්සං ආරොචනකානං මාතාපිතුභාතාභගිනිආදීනං වා සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස සාසනස්ස ආරොචනං. පච්චාහරණං නාම තෙන ගන්ත්වා ආරොචිතෙ සා ඉත්ථී වා පුරිසො වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡතු වා, මා වා, ලජ්ජාය වා තුණ්හී හොතු, පුන ආගන්ත්වා තස්සා ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා තස්සා පවත්තියා ආරොචනං. ආපජ්ජෙය්යාති පටිපජ්ජෙය්ය.

ඉත්ථියා වා පුරිසමතිං පුරිසස්ස වා ඉත්ථිමතින්ති එත්ථ ‘‘ආරොචෙය්යා’’ති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. ජායාභාවෙති භරියාභාවෙ. ජාරභාවෙති පතිභාවෙ, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. තස්මා භරියාභාවනිමිත්තං පතිභාවනිමිත්තං, භරියාභාවහෙතු පතිභාවහෙතු, භරියාභාවපච්චයා පතිභාවපච්චයා ආරොචෙතීති අත්ථො. එස නයො ‘‘ජායත්තනෙ ආරොචෙතී’’තිආදීසුපි. ‘‘ජායත්තනෙ වා ජාරත්තනෙ වා’’ති හි ඉදං යදත්ථං තං තෙසං මතිං ආරොචෙති ¶ , තං දස්සනත්ථං වුත්තං. ඉදානි පන පදභාජනියං (පාරා. 302) වුත්තනයෙනාපි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. කිඤ්චාපි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පදභාජනියං වුත්තං, ‘‘ජායත්තනෙ වා ජාරත්තනෙ වා’’ති පන නිද්දෙසස්ස උභයලිඞ්ගසාධාරණත්තා පුරිසලිඞ්ගවසෙනාපි යොජෙත්වා වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘එතෙනෙව උපායෙනා’’තිආදි. මුහුත්තිකාති ගණිකා. ‘‘අන්තමසො තඞ්ඛණිකායපී’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තන්ති ආහ ‘‘එතෙනෙව උපායෙනා’’තිආදි.

අඤ්ඤත්ර ¶ නාලංවචනීයායාති (සාරත්ථ. ටී. 2.339-340) දෙසචාරිත්තවසෙන පණ්ණදානාදිනා අපරිච්චත්තං ඨපෙත්වා. සඤ්චරිත්තවසෙන භික්ඛුනා වචනීයා න හොතීති නාලංවචනීයා, තං ඨපෙත්වාති කෙචි. අප්පෙන වා බහුනා වා ධනෙන කීතා ධනක්කීතා. යස්මා පන සා න කීතමත්තායෙව භරියා, සංවාසත්ථාය පන කීතත්තා භරියා, තස්මාස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘ධනෙන කිණිත්වා වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තං. ඡන්දවාසිනීති ඡන්දෙන අත්තනො රුචියා වසතීති ඡන්දවාසිනී. යස්මා පන සා න අත්තනො ඡන්දමත්තෙනෙව භරියා හොති, පුරිසෙන පන සම්පටිච්ඡිතත්තා, තස්මාස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘පියො පියං වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තං. ආදිසද්දෙන ‘‘භොගවාසිනී, පටවාසිනී, ඔදපත්තකිනී, ඔභටචුම්බටා, දාසී ච භරියා ච, කම්මකාරී ච භරියා ච, ධජාහටා, මුහුත්තිකා’’ති (පාරා. 304) ඉමෙසං අට්ඨන්නං ආකාරානං ගහණං. යථා ච ‘‘ඡන්දවාසිනී’’තිආදීසු අඤ්ඤතරවසෙන වදතො විසඞ්කෙතො නත්ථි, එවං පාළියං අවුත්තෙසුපි ‘‘හොහි කිර ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා, ජායා, පජාපති, පුත්තමාතා, ඝරණී, ඝරසාමිනී, භත්තරන්ධිකා, සුස්සූසිකා, පරිචාරිකා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.305) එවමාදීසු සංවාසපරිදීපකෙසු වචනෙසු අඤ්ඤතරවසෙන වදන්තස්සාපි විසඞ්කෙතො නත්ථි, තිවඞ්ගසම්පත්තියා ආපත්තියෙව.

මාතුරක්ඛිතං බ්රූහීති එත්ථ මාතුරක්ඛිතා නාම මාතරා රක්ඛිතා, යථා පුරිසෙන සහ සංවාසං න කප්පෙති, එවං මාතරා රක්ඛිතාති අත්ථො. තෙනෙවස්ස පදභාජනෙපි ‘‘මාතා රක්ඛති ගොපෙති, ඉස්සරියං කාරෙති, වසං වත්තෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තං. පිතුරක්ඛිතාදීසූති ‘‘පිතුරක්ඛිතා, මාතාපිතුරක්ඛිතා, භාතුරක්ඛිතා, භගිනිරක්ඛිතා, ඤාතිරක්ඛිතා, ගොත්තරක්ඛිතා, ධම්මරක්ඛිතා, සාරක්ඛා, සපරිදණ්ඩා’’ති (පාරා. 303) එවං වුත්තෙසු පිතුරක්ඛිතාදීසු. යථා ච එත්ථ, එවං ‘‘පිතුරක්ඛිතං බ්රූහී’’තිආදීසුපි නයො වෙදිතබ්බො.

සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා ගිලානස්ස වා කිච්චෙන ගච්ඡන්තස්සාති (පාරා. අට්ඨ. 2.340) එත්ථ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපොසථාගාරං වා කිඤ්චි වා විප්පකතං හොති. තත්ථ කාරුකානං භත්තවෙතනත්ථාය ¶ උපාසකො වා උපාසිකාය සන්තිකං භික්ඛුං පහිණෙය්ය, උපාසිකා වා උපාසකස්ස, එවරූපෙන සඞ්ඝකිච්චෙන ගච්ඡන්තස්ස අනාපත්ති. චෙතියකම්මෙ කරියමානෙපි එසෙව නයො. ගිලානස්ස ¶ භෙසජ්ජත්ථායපි උපාසකෙන වා උපාසිකාය සන්තිකං, උපාසිකාය වා උපාසකස්ස සන්තිකං පහිතස්ස ගච්ඡතො අනාපත්ති.

කිඤ්චාපි එත්ථ ‘‘ඉත්ථී නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී න පෙතී න තිරච්ඡානගතා. පුරිසො නාම මනුස්සපුරිසො, න යක්ඛො’’තිආදි (සාරත්ථ. ටී. 2.341) නත්ථි, තථාපි මනුස්සජාතිකාව ඉත්ථිපුරිසා ඉධ අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘තෙසං මනුස්සජාතිකතා’’ති. නනාලංවචනීයතාති යථාවුත්තනයෙන පරිච්චත්තා අලංවචනීයා. නිවාරණත්ථො හි එත්ථ අලං-සද්දො. න අලංවචනීයා නාලංවචනීයා, න නාලංවචනීයා, තස්සා භාවො නනාලංවචනීයතා, ‘‘අලංවචනීයතා’’ඉච්චෙව වුත්තං හොති.

පණ්ණත්තින්ති, ඉමං සික්ඛාපදං. කායවිකාරෙනාති සීසුක්ඛිපනාදිකායවිකාරෙන. තථෙව වීමංසිත්වා තථෙව පච්චාහරන්තස්සාති හත්ථමුද්දාදිනා කායවිකාරෙන වීමංසිත්වා පුන ආගන්ත්වා තථෙව ආරොචෙන්තස්ස. ආගමිස්සතීති තව සන්තිකෙ ධම්මස්සවනාදිඅත්ථං ආගමිස්සති. කෙනචි වුත්තෙති ආසනසාලාදීසු නිසින්නස්ස කෙනචි පුරිසෙන වුත්තෙ. සචෙ හි ඛීණාසවස්ස මාතාපිතරො කුජ්ඣිත්වා අලංවචනීයා හොන්ති, තඤ්ච භික්ඛුං ඝරං උපගතං පිතා වදති ‘‘මාතා තෙ, තාත, මං මහල්ලකං ඡඩ්ඩෙත්වා ඤාතිකුලං ගතා, ගච්ඡ නං මං උපට්ඨාතුං පෙසෙහී’’ති. සො චෙ ගන්ත්වා තං වත්වා පුන පිතුනො තස්සා ආගමනං වා අනාගමනං වා ආරොචෙති, එවං ආරොචෙන්තස්ස තස්සපි කායවාචතො සමුට්ඨාති. තෙනාහ ‘‘පණ්ණත්තිං අජානන්තස්ස පනා’’තිආදි. ඛීණාසවස්සපීති එත්ථ පි-සද්දෙන සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දීපෙති. පිතුවචනෙනාති අත්තනො පිතුවචනෙන. ගන්ත්වාති තස්සා සමීපං ගන්ත්වා. පණ්ණත්තිං, අලංවචනීයභාවඤ්චාති උභයං අජානන්තස්සපි කායවාචතො සමුට්ඨාති. තදුභයන්ති පණ්ණත්තිං, අලංවචනීයභාවඤ්ච. යං පන පණ්ණත්තිං ජානිත්වා එතෙහෙව තීහි නයෙහි සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජතො කායචිත්තතො, වාචාචිත්තතො, කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨාති. ඉමානි තීණි පණ්ණත්තිජානනචිත්තෙන ‘‘සචිත්තකසමුට්ඨානානී’’ති වුත්තං, තං අයුත්තං. න හි පණ්ණත්තිං ජානිත්වාපි ‘‘නාලංවචනීයා’’ති මඤ්ඤමානස්ස සචිත්තකෙහි සමුට්ඨානෙහි ආපත්ති සමුට්ඨාතීති වත්තුං යුජ්ජති වීතික්කමචෙතනාය අසම්භවතො.

සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

සඤ්ඤාචිකාය ¶ ¶ පනාති එත්ථ සන්ති අත්තවාචකො තතියත්ථෙ නිපාතො, යාචිකාති භාවසාධනො, තෙසඤ්ච මජ්ඣෙපදලොපසමාසො. පනාති නිපාතමත්තමෙව. තෙනාහ ‘‘සයං පවත්තිතයාචනා වුච්චතී’’ති. යා හි අත්තනා පවත්තිතා, සා අත්තනො නාම හොතීති ආහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. නනු න සක්කා යාචනායෙව කුටිං කාතුන්ති අනුයොගං සන්ධාය තස්සාධිප්පායත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සයං යාචිතකෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සයං යාචිතකෙහීති ‘‘වාසිං දෙථ, ඵරසුං දෙථා’’තිආදිනා (පාරා. 342) සයං යාචිතකෙහි. උපකරණෙහීති වාසියාදීහි. පරෙන භණ්ඩසාමිකෙන ‘‘මම ඉද’’න්ති අපරිච්චාගාරක්ඛණගොපනවසෙන පරිග්ගහිතං පරපරිග්ගහිතකං, පරසන්තකන්ති වුත්තං හොති. මූලච්ඡෙදවසෙනාති මූලස්ස ඡින්දනවසෙන, පරසන්තකභාවතො මොචෙත්වා අත්තනො සන්තකං කත්වාති වුත්තං හොති. එවඤ්හි අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතට්ඨානතො යාචන්තස්ස අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තියා දුක්කටං. තාවකාලිකං පන වට්ටතීති තාවකාලිකං කත්වා යාචිතුං වට්ටති. සකකම්මං න යාචිතබ්බාති පාණාතිපාතසික්ඛාපදරක්ඛණත්ථං වුත්තං. ‘‘හත්ථකම්මං දෙථා’’ති අනියමෙත්වාපි න යාචිතබ්බා. එවං යාචිතා හි තෙ ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති භික්ඛුං උය්යොජෙත්වා මිගෙපි මාරෙත්වා ආහරෙය්යුං. නියමෙත්වා පන ‘‘විහාරෙ කිඤ්චි කත්තබ්බං අත්ථි, තත්ථ හත්ථකම්මං දෙථා’’ති යාචිතබ්බා. ‘‘කුටි නාම උල්ලිත්තා වා හොති, අවලිත්තා වා උල්ලිත්තාවලිත්තා වා’’ති (පාරා. 345) පදභාජනෙ වුත්තත්තා ‘‘කුටින්ති උල්ලිත්තාදීසු අඤ්ඤතර’’න්ති වුත්තං. තත්ථ උද්ධං මුඛං ලිත්තා උල්ලිත්තා. අන්තො ලිම්පන්තා හි එවං ලිම්පන්ති. අධො මුඛං ලිත්තා අවලිත්තා. බහි ලිම්පන්තා හි එවං ලිම්පන්ති. තෙනාහ ‘‘තත්ථ උල්ලිත්තා නාමා’’තිආදි. පිට්ඨසඞ්ඝාටොති ද්වාරබාහා. ‘‘සුධාය වා මත්තිකාය වා’’ති එතෙන ඨපෙත්වා ඉමෙ ද්වෙ ලෙපෙ අවසෙසො භස්මාගොමයාදිභෙදො අලෙපොති දස්සෙති.

යස්මා පන සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කරොන්තෙනාපි ඉධ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං, තස්මා ‘‘සයං වා කරොන්තෙන ආණත්තියා වා කාරාපෙන්තෙනා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘සයං වා කරොන්තෙනා’’ති ඉමිනා සාමත්ථියතො ලබ්භමානමත්ථමාහ, න තු පදත්ථතො. ‘‘ආණත්තියා වා කාරාපෙන්තෙනා’’ති ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.348-349) පන පදත්ථතො. එවඤ්ච කත්වා යදි පන ‘‘කරොන්තෙන වා කාරාපෙන්තෙන වා’’ති වදෙය්ය, බ්යඤ්ජනං විලොමිතං භවෙය්ය. න හි කාරාපෙන්තො කරොන්තො නාම හොතීති එදිසී චොදනා අනවකාසාති දට්ඨබ්බං. නත්ථි සාමී පති එතිස්සාති අසාමිකා, තං ¶ අසාමිකං, අනිස්සරන්ති අත්ථො. අනිස්සරතා චෙත්ථ කාරාපනෙනාති ආහ ‘‘කාරෙතා දායකෙන විරහිත’’න්ති. උද්දෙසොති උද්දිසිතබ්බො.

තත්රාති සාමිස්මිං භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘තස්සා කුටියා’’ති. දීඝසොති නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘දීඝතො’’ති. බහිකුට්ටෙති කුට්ටස්ස බහි, ථුසෙන මිස්සකො පිණ්ඩො ථුසපිණ්ඩො, තස්ස පරියන්තො ථුසපිණ්ඩපරියන්තො, තෙන, ථුසමිස්සකමත්තිකාපිණ්ඩපරියන්තෙනාති වුත්තං හොති. ථුසපිණ්ඩස්සූපරි සෙතකම්මං පන අබ්බොහාරිකං. අබ්භන්තරෙ භවො අබ්භන්තරිමො, තෙන. යත්ථාති යස්සං කුටියං. පමාණයුත්තොති පකතිවිදත්ථියා නවවිදත්ථිපමාණො. ‘‘තිරියං සත්තන්තරා’’ති (පාරා. 348) උක්කංසතො පමාණස්ස වුත්තත්තා ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා චතුහත්ථවිත්ථාරා න හොතී’’ති වුත්තං.

සොධෙත්වාති සමතලසීමමණ්ඩලසදිසං කත්වා. පදභාජනෙ වුත්තනයෙන සඞ්ඝං තික්ඛත්තුං යාචිත්වාති ‘‘සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා එවමස්ස වචනීයො ‘අහං, භන්තෙ, සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අසාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං කුටිවත්ථුඔලොකනං යාචාමී’’’ති (පාරා. 349) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන තික්ඛත්තුං යාචිත්වා. සඞ්ඝෙන වා සම්මතාති පදභාජනියං (පාරා. 350) වුත්තෙන ඤත්තිදුතියකම්මෙන, අපලොකනකම්මවසෙන වා සඞ්ඝෙන සම්මතා. වත්ථූති කුටිවත්ථු. අනාරම්භන්ති අනුපද්දවං. පරිතො කමති ගච්ඡති එත්ථාති පරික්කමනං, තෙන සහ වත්තතීති සපරික්කමනං, සඋපචාරන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘තෙහි භික්ඛූහී’’තිආදි.

කිපිල්ලිකාදීනන්ති එත්ථ කිපිල්ලිකා (පාරා. අට්ඨ. 2.353) නාම රත්තකාළපිඞ්ගලාදිභෙදා යා කාචි, තා ආදි යෙසං තානි කිපිල්ලිකාදීනි, තෙසං. ආදිසද්දෙන උපචිකාදීනං සඞ්ගහණං. ආසයොති නිබද්ධවසනට්ඨානං, සො ආදි ¶ යෙසං තෙ ආසයාදයො, තෙහි. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ නිස්සිතස්ස ගහණං. සොළසහි උපද්දවෙහීති ‘‘කිපිල්ලිකානං වා ආසයො හොති, උපචිකානං වා උන්දූරානං වා අහීනං වා විච්ඡිකානං වා සතපදීනං වා හත්ථීනං වා අස්සානං වා සීහානං වා බ්යග්ඝානං වා දීපීනං වා අච්ඡානං වා තරච්ඡානං වා යෙසං කෙසඤ්චි තිරච්ඡානගතානං පාණානං වා ආසයො හොති, පුබ්බණ්ණනිස්සිතං වා හොති, අපරණ්ණඅබ්භාඝාතආඝාතනසුසානඋය්යානරාජවත්ථුහත්ථිසාලාඅස්සසාලාබන්ධනාගාරපානාගාරසූනරච්ඡාචච්චරසභාසංසරණනිස්සිතං වා හොතී’’ති (පාරා. 353) එවං වුත්තෙහි සොළසහි උපද්දවෙහි. තත්ථ ¶ ච අබ්භාඝාතං (පාරා. අට්ඨ. 2.353) නාම කාරණාඝරං. ආඝාතනං නාම ධම්මගන්ධිකා. සුසානන්ති මහාසුසානං. සංසරණං නාම අනිබ්බිජ්ඣගමනීයො ගතපච්චාගතමග්ගො.

ආවිජ්ඣිතුං සක්කුණෙය්යතායාති ඡින්නතටාදීනමභාවතො අනුපරියායිතුං සක්කුණෙය්යතාය. තෙන භික්ඛුනාති කුටිකාරකෙන භික්ඛුනා. යාචිතෙහීති ‘‘එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා එවමස්ස වචනීයො ‘අහං, භන්තෙ, සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අසාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං කුටිවත්ථුදෙසනං යාචාමී’’’ති (පාරා. 351) තික්ඛත්තුං යාචිතෙහි. ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙනාති –

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අසාමිකං අත්තුද්දෙසං, සො සඞ්ඝං කුටිවත්ථුදෙසනං යාචති. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො කුටිවත්ථුං දෙසෙය්ය. එසා ඤත්ති. සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අසාමිකං අත්තුද්දෙසං, සො සඞ්ඝං කුටිවත්ථුදෙසනං යාචති. සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො කුටිවත්ථුං දෙසෙති, යස්සායස්මතො ඛමති ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො කුටිවත්ථුස්ස දෙසනා, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය. දෙසිතං සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො කුටිවත්ථු, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති –

එවං ¶ පදභාජනෙ වුත්තෙන ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන. ආළවිකා නාම ආළවිරට්ඨෙ ජාතා දාරකා, තෙ පබ්බජිතකාලෙපි ‘‘ආළවිකා’’ත්වෙව පඤ්ඤායිංසු. තෙ සන්ධාය වුත්තං ආළවිකෙ භික්ඛූ’’ති. ලෙපෙ ඝටිතෙති (පාරා. අට්ඨ. 2.353) අන්තොලෙපෙ වා අන්තොලෙපෙන සද්ධිං භිත්තිඤ්ච ඡදනඤ්ච එකාබද්ධං කත්වා ඝටිතෙ, බහිලෙපෙ වා බහිලෙපෙන සද්ධිං ඝටිතෙ. ද්වෙ ච දුක්කටානි සාරම්භඅපරික්කමනවසෙන. උභයවිපන්නාති උභයෙහි දෙසනාපමාණෙහි විපන්නා විරහිතා උභයවිපන්නා, අදෙසිතවත්ථුකා පමාණාතික්කන්තාති අත්ථො. තස්මින්ති ද්වාරබන්ධෙ වා වාතපානෙ වා. ලෙපො න ඝටියතීති පුබ්බෙ දින්නලෙපො ද්වාරබන්ධෙන වා වාතපානෙන වා සද්ධිං න ඝටියති, එකාබද්ධං හුත්වා න තිට්ඨතීති වුත්තං හොති. තන්ති ද්වාරබන්ධං වා වාතපානං වා පරාමසති. පඨමමෙවාති ලෙපකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා ද්වාරබන්ධවාතපානානං ඨපනතො පුබ්බෙයෙව, ලෙපස්ස නිට්ඨිතක්ඛණෙයෙවාති අධිප්පායො. ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං සාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති දුක්කටස්ස. භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං අනාරම්භං අපරික්කමනං, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 355) පදභාජනියං වුත්තත්තා ‘‘කෙවලං සාරම්භායා’’තිආදි වුත්තං. විප්පකතන්ති ¶ අනිට්ඨිතං. අඤ්ඤස්ස දදතො චාති අඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා දදතො ච. ගුහා නාම ඉට්ඨකගුහා වා සිලාගුහා වා දාරුගුහා වා භූමිගුහා වා. තිණකුටි නාම සත්තභූමිකොපි පාසාදො තිණච්ඡදනො ‘‘තිණකුටිකා’’ති වුච්චති. අඤ්ඤස්සාති ආචරියස්ස වා උපජ්ඣායස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා. වාසාගාරං ඨපෙත්වාති (පාරා. අට්ඨ. 2.364) අත්තනො වසනත්ථාය වාසාගාරං ඨපෙත්වා. උපොසථාගාරාදීසූති එත්ථ ආදිසද්දෙන ජන්තාඝරභොජනසාලාඅග්ගිසාලානං ගහණං. හෙට්ඨිමපමාණසම්භවොති චතුහත්ථවිත්ථිණ්ණතා. අදෙසාපෙත්වා කරොතොති වත්ථුං අදෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කන්තං, පමාණයුත්තං වා කරොතො. එත්ථ ච වත්ථුනො අදෙසාපනං අකිරියා. කුටිකරණං කිරියා.

කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

මහන්තං ¶ ලාති ගණ්හාතීති මහල්ලකො, තං මහල්ලකං. යො ච යං ගණ්හාති, සො තස්ස අත්ථීති ආහ ‘‘මහන්තභාවො එතස්ස අත්ථීති මහල්ලකො’’ති. සො ච මහන්තභාවො කෙන, කුතො චාති ආහ ‘‘සසාමිකභාවෙනා’’තිආදි. න කෙවලං සසාමිකභාවෙනෙවාති ආහ ‘‘යස්මා වා’’තිආදි. යදි එවං අථ කස්මා ‘‘මහල්ලකො නාම විහාරො සසාමිකො වුච්චතී’’ති (පාරා. 367) එත්තකමෙව පදභාජනෙ වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. විහරන්ති එත්ථාති විහාරො, ආවාසො. මාතිකායං භික්ඛූ වා අනභිනෙය්යාති එත්ථ වා-සද්දො ‘‘අයං වා සො මහානාගො’’තිආදීසු විය අවධාරණත්ථො.

කොසම්බියන්ති (සාරත්ථ. ටී. 2.365) එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස කිර නගරස්ස ආරාමපොක්ඛරණිආදීසු තෙසු තෙසු ඨානෙසු කොසම්බරුක්ඛාව උස්සන්නා අහෙසුං, තස්මා තං ‘‘කොසම්බී’’ති සඞ්ඛං ගච්ඡති. ‘‘කුසුම්බස්ස නාම ඉසිනො අස්සමතො අවිදූරෙ මාපිතත්තා’’ති එකෙ. ඡන්නත්ථෙරං ආරබ්භාති යො අභිනික්ඛමනකාලෙ සද්ධිං නික්ඛන්තො, යස්ස ච සත්ථාරා පරිනිබ්බානකාලෙ බ්රහ්මදණ්ඩො (චූළව. 445) ආණත්තො, තං ඡන්නත්ථෙරං ආරබ්භ. චෙතියරුක්ඛන්ති චිත්තීකතට්ඨෙන චෙතියං, පූජාරහානං දෙවට්ඨානානමෙතං අධිවචනං, ‘‘චෙතිය’’න්ති සම්මතං රුක්ඛං චෙතියරුක්ඛං. වත්ථුනො අදෙසනාය ආපජ්ජනතො ‘‘අකිරියමත්තතො සමුට්ඨානභාවො’’ති වුත්තං. මත්ත-සද්දෙන කිරියතො සමුට්ඨානතං පටික්ඛිපති. කෙචි පන ‘‘වත්ථුඅදෙසනාය, කුටිකරණෙන ච සමුට්ඨානතො කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාතී’’ති වදන්ති. පමාණනියමාභාවොව විසෙසො.

විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා

දූසීයතීති ¶ දුට්ඨො, දූසෙති පරං විනාසෙතීති දොසො. තෙනාහ ‘‘දූසිතො චෙවා’’තිආදි. ඉදානි ‘‘දූසිතො චෙව දූසකො චා’’ති ඉමිනා ¶ සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘උප්පන්නෙ හි දොසෙ’’තිආදිමාහ. පකතිභාවං ජහාපිතොති (සාරත්ථ. ටී. 2.385-386) සොම්මභාවං ජහාපිතොති අත්ථො, විකාරමාපාදිතොති වුත්තං හොති. ආකාරනානාත්තෙනාති දූසිතාකාරස්ස චෙව දූසකාකාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං ආකාරානං නානාභාවෙන. නප්පතිතොති පීතිසුඛාදීහි න අභිගතො අනුපගතො, න උපගතොති අත්ථො. යො ච පීතිසුඛාදීහි අනුපගතො, සො තෙහි වජ්ජිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘පීතිසුඛාදීහි විවජ්ජිතො’’ති. යො ච තෙහි වජ්ජිතො, න සො තෙහි අභිසටො නාම හොතීති ආහ ‘‘න අභිසටො’’ති, පීතිසුඛාදීහි න පත්ථටොති අත්ථො. නාස්ස මූලන්ති අමූලකං. තං පන අමූලකත්තං යස්මා චොදකවසෙන අධිප්පෙතං, න චුදිතකවසෙන, තස්මා තදත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යං චොදකෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යන්ති පාරාජිකං. එතන්ති චුදිතකස්ස ආපන්නානාපන්නත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

ඉදානි අත්තනා වුත්තමෙව දිට්ඨාදිං විවරිතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. තථෙවාති ‘‘පසාදසොතෙන වා දිබ්බසොතෙන වා’’ති ඉමමත්ථං අතිදිසති. පරිසඞ්කිතං (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386) පන තිවිධං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං, සුතපරිසඞ්කිතං, මුතපරිසඞ්කිතන්ති. තත්ථ භික්ඛුඤ්ච මාතුගාමඤ්ච තථාරූපෙ ඨානෙ දිස්වා ‘‘අද්ධා ඉමෙහි කත’’න්ති වා ‘‘කරිස්සන්තී’’ති වා පරිසඞ්කිතං, ඉදං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම. අන්ධකාරෙ වා පටිච්ඡන්නොකාසෙ වා භික්ඛුස්ස ච මාතුගාමස්ස ච වචනං සුත්වා දුතියස්ස අත්ථිභාවං අජානතො පුබ්බෙ වුත්තනයෙන පරිසඞ්කිතං, ඉදං සුතපරිසඞ්කිතං නාම. ධුත්තෙහි ඉත්ථීහි සද්ධිං පච්චන්තවිහාරෙ මණ්ඩපෙ වා සාලාදීසු වා පුප්ඵගන්ධමංසසුරාදීනි අනුභවිත්වා ගතට්ඨානං දිස්වා ‘‘කෙන නු ඛො ඉදං කත’’න්ති වීමංසන්තෙන තත්ර කෙනචි භික්ඛුනා ගන්ධාදීහි පූජා කතා හොති, භෙසජ්ජත්ථාය අරිට්ඨං වා පීතං, සො තස්ස ගන්ධං ඝායිත්වා ‘‘අයං සො භවිස්සතී’’ති පරිසඞ්කිතං, ඉදං මුතපරිසඞ්කිතං නාම. එවං තිවිධස්ස පරිසඞ්කිතස්ස අභාවො අපරිසඞ්කිතං. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨසුතමුතවසෙන චෙතසා අපරිසඞ්කිත’’න්ති. තඤ්ච පනෙතං දිට්ඨාදිකං න කෙවලං අත්තනො වාති ආහ ‘‘අත්තනො වා පරස්ස වා’’ති. යස්මා ‘‘ත්වං පණ්ඩකො’’තිආදිවචනෙනාපි චොදයතො ආපත්තියෙව, තස්මා ‘‘භික්ඛුනො අනුරූපෙසු එකූනවීසතියා අඤ්ඤතරෙනා’’ති වුත්තං. යදි එවං අථ කස්මා පදභාජනෙ ¶ ‘‘පාරාජිකෙන ධම්මෙනාති චතුන්නං අඤ්ඤතරෙනා’’ති (පාරා. 386) වුත්තන්ති ආහ ‘‘පදභාජනෙ ¶ පනා’’තිආදි. උපසග්ගනිපාතානං වාචකසද්දසන්නිට්ඨානෙ තදත්ථජොතනභාවෙන පවත්තනතො ‘‘ධංසෙය්යා’’ති වුත්තං. ධංසනඤ්චෙත්ථ අභිභවනං. තෙනාහ ‘‘අභිභවෙය්යා’’ති. ‘‘ත්වං මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තාති ‘‘ත්වං මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවි, අදින්නං ආදියි, මනුස්සං ඝාතයිත්ථ, අභූතං ආරොචයිත්ථා’’ති එවං පවත්තා. එත්ථ ච ‘‘අස්සමණොසී’ති අවන්දනකාරණස්ස අවුත්තත්තා අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නො න වන්දිතබ්බො’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං අවන්දියෙසු අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස අවුත්තත්තා, ‘‘පච්ඡා උපසම්පන්නෙන පුරෙ උපසම්පන්නො වන්දියො’’ති (පරි. 468) වුත්තත්තා ච. ඉදං පන අත්තනා වත්තබ්බං දස්සෙතුං වුත්තං.

සමීපෙති ද්වාදසහත්ථපමාණෙ පදෙසෙ. සික්ඛාපච්චක්ඛානමෙව හි හත්ථමුද්දාය සීසං න එති, ඉදං පන අනුද්ධංසනං, අභූතරොචනඤ්ච එතියෙව. තෙනාහ ‘‘හත්ථමුද්දාය එව වා’’ති. බ්රහ්මචරියාති බ්රහ්මං සෙට්ඨං පසත්ථං චරියන්ති බ්රහ්මචරියං, බ්රහ්මූනං වා සෙට්ඨානං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅරියසාවකානං, බ්රහ්මානඤ්ච චරියන්ති බ්රහ්මචරියං, තම්හා බ්රහ්මචරියා. තෙනාහ ‘‘සෙට්ඨචරියා’’ති. සාධු වතස්ස එකන්තෙන භද්දකං භවෙය්ය. ‘‘තජ්ජනීයකම්මාදිසත්තවිධම්පි කම්මං කරිස්සාමා’’ති ආපත්තියා චොදෙන්තස්ස අධිප්පායො කම්මාධිප්පායො. ‘‘ආපත්තිතො වුට්ඨාපෙස්සාමා’’ති අධිප්පායො වුට්ඨානාධිප්පායො. අනුවිජ්ජනාධිප්පායොති වීමංසනාධිප්පායො, උපපරික්ඛාධිප්පායො. අනුවිජ්ජකෙනාති සඞ්ඝමජ්ඣෙ ඔතිණ්ණං අධිකරණං විනිච්ඡිනිතුං නිසින්නෙන විනයධරෙන. කිං තෙ දිට්ඨන්ති තයා කිං දිට්ඨං, පඨමං පාරාජිකං අජ්ඣාපජ්ජන්තො දිට්ඨො, දුතියං තතියං චතුත්ථං පාරාජිකං ආපජ්ජන්තො දිට්ඨොති වුත්තං හොති. ආදිසද්දෙන ‘‘කින්ති තෙ දිට්ඨං, කදා තෙ දිට්ඨං, කත්ථ තෙ දිට්ඨ’’න්ති ඉමං නයං සඞ්ගණ්හාති.

සමනත්ථාය පවත්තමානෙහි සමථෙහි අධිකාතබ්බන්ති අධිකරණං. යථා හි සමනවසෙන සමථානං විවාදාදීසු අධිකතභාවො, එවං විවාදාදීනං තෙහි අධිකත්තබ්බතාති. තෙනාහ ‘‘සමථෙහි අධිකරණීයභාවෙනා’’තිආදි. ඉමිනා හි අධිකරණසද්දස්ස කම්මසාධනතා වුත්තා. අධිකරණන්ති විවාදාධිකරණං අනුවාදාධිකරණං ආපත්තාධිකරණං කිච්චාධිකරණන්ති චතුබ්බිධං අධිකරණං. විවාදාදීනි අධිකරණානි සමෙන්ති වූපසමෙන්තීති ¶ සමථා, සම්මුඛාවිනයාදයො. අථ වා අධිකරීයන්ති එත්ථාති අධිකරණං. කෙ අධිකරීයන්ති? සමථා. කථං අධිකරීයන්ති? සමනවසෙන. අධිකරණං සමෙන්ති වූපසමෙන්තීතිපි සමථාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආපත්තාධිකරණං ඨපෙත්වා සෙසාධිකරණෙහි චොදනාය අභාවතො ‘‘ඉදං පන පාරාජිකසඞ්ඛාතං ¶ ආපත්තාධිකරණමෙව අධිප්පෙත’’න්ති වුත්තං. ආපත්තියෙව අධිකරණං ආපත්තාධිකරණං. අනුද්ධංසිතක්ඛණෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො, සො චෙ තඞ්ඛණෙයෙව ජානාතීති අධිප්පායො.

මෙත්තියභූමජකෙති මෙත්තියඤ්ච භූමජකඤ්ච. ඡබ්බග්ගියානං අග්ගපුරිසා එතෙ. සුද්ධං වාති පාරාජිකමනාපන්නං වා. ‘‘සචෙ සො තඞ්ඛණෙයෙව ජානාතී’’ති ඉමිනා ආවජ්ජනසමයමාහ. තඞ්ඛණෙයෙව ජානනං නාම දුක්කරං, සමයෙන ආවජ්ජිත්වා ඤාතෙ පන ඤාතමෙව හොති. පච්ඡා චෙ ජානාති, සීසං න එති. සික්ඛාපච්චක්ඛානඅභූතාරොචනදුට්ඨුල්ලවාචාඅත්තකාමදුට්ඨදොසභූතාරොචනසික්ඛාපදානීති සබ්බානෙව හි ඉමානි එකපරිච්ඡෙදානි. යස්මා පන පරම්මුඛා සත්තහිපි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි වදතො දුක්කටමෙව, තස්මා ‘‘පරම්මුඛා චොදෙන්තස්ස පන සීසං න එතී’’ති වුත්තං. වුත්තනයාපත්තියොති ‘‘වාචාය වාචායා’’තිආදිනා වුත්තනයා සඞ්ඝාදිසෙසදුක්කටාපත්තියො. තථෙවාති වාචාය වාචායෙව. වදන්තස්සාති සත්තහිපි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි උපසම්පන්නං සම්මුඛා වදන්තස්ස. වුත්තනයෙනෙවාති වාචාය වාචායෙව. ඔකාසං කාරෙත්වා උපසම්පන්නං සම්මුඛා වදන්තස්ස වාචාය වාචාය පාචිත්තියන්ති ආහ ‘‘ඔකාසං කාරෙත්වා වදන්තස්ස පාචිත්තියමෙවා’’ති. එවසද්දෙන දුක්කටං නිවත්තීයති. අසම්මුඛා සත්තහිපි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි වදන්තස්ස දුක්කටං. සත්තවිධම්පි කම්මන්ති තජ්ජනීයං, නියසං, පබ්බාජනීයං, පටිසාරණීයං, තිවිධඤ්ච උක්ඛෙපනීයන්ති සත්තවිධම්පි කම්මං.

උපොසථං වා පවාරණං වා ඨපෙන්තස්ස ච ඔකාසකම්මං නත්ථීති එත්ථ උපොසථතො පුරෙ වා පච්ඡා වා ඨපිතොපි අට්ඨපිතො හොති. ඛෙත්තෙ ඨපිතො පන ඨපිතො හොති, තස්මා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අජ්ජුපොසථො පන්නරසො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො උපොසථං කරෙය්යා’’ති එත්ථ යාව රෙ-කාරං භණති, තාව ඨපෙතබ්බො, ඉදං ඛෙත්තං. ය්ය-කාරෙ පන වුත්තෙ ඨපෙන්තෙන පච්ඡා ඨපිතො නාම හොති ¶ . ‘‘සුණාතු මෙ’’ති අනාරද්ධෙ ඨපෙන්තෙන පුරෙ ඨපිතො හොති. පවාරණාට්ඨපනං පන සබ්බසඞ්ගාහිකං, පුග්ගලිකඤ්චාති දුවිධං. තත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකෙ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… සඞ්ඝො තෙවාචිකං පවාරෙය්යා’’ති සු-කාරතො යාව රෙ-කාරො, තාව අපරියොසිතාව හොති පවාරණා, එත්ථන්තරෙ එකපදෙපි ඨපෙන්තෙන ඨපිතා හොති පවාරණා. ය්ය-කාරෙ පන පත්තෙ පරියොසිතාව හොති, තස්මා තතො පට්ඨාය ඨපෙන්තෙන අට්ඨපිතා හොති. පුග්ගලිකට්ඨපනෙ පන ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, පවාරෙමි…පෙ… තතියම්පි භන්තෙ සඞ්ඝං පවාරෙමි දිට්ඨෙන වා…පෙ… පස්සන්තො පටී’’ති (මහාව. 210) සං-කාරතො යාව අයං සබ්බපච්ඡිමො ටි-කාරො, තාව අපරියොසිතාව හොති පවාරණා, එත්ථන්තරෙ එකපදෙපි ඨපෙන්තෙන ඨපිතා හොති පවාරණා. ‘‘කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ පන පරියොසිතා හොති, තස්මා ‘‘කරිස්සාමී’’ති එතස්මිං පදෙ සම්පත්තෙ ඨපිතාපි ¶ අට්ඨපිතා හොති. එසෙව නයො ද්වෙවාචිකඑකවාචිකසමානවස්සිකාසු. එතාසුපි හි ටි-කාරාවසානංයෙව ඨපනක්ඛෙත්තන්ති. තෙනාහ ‘‘ඨපනක්ඛෙත්තං පන ජානිතබ්බ’’න්ති. ඔසටෙ වත්ථුස්මින්ති චොදකෙන අත්තනා වත්තබ්බෙ සඞ්ඝමජ්ඣෙ උදාහටෙ. ඉදඤ්ච ඉදඤ්ච කරොතීති පාණාතිපාතං, අදින්නාදානඤ්ච කරොති, ජාතරූපරජතඤ්ච පටිග්ගණ්හාති. අසුකො ච අසුකො ච අස්සමණො, අනුපාසකොති අක්කොසාධිප්පායෙන පරම්මුඛා වදන්තස්ස දුක්කටං, සම්මුඛා වදන්තස්ස පන පාචිත්තියමෙව. තෙනාහ ‘‘සචෙ පන ඔදිස්ස නියමෙත්වා’’තිආදි. සඞ්ඛ්යුපගමනන්ති වොහාරූපගමනං.

දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදවණ්ණනා

අඤ්ඤභාගස්සාති අඤ්ඤකොට්ඨාසස්ස, යං චොදෙතුකාමො, තස්ස ජාතිආදිතො අඤ්ඤස්ස තිරච්ඡානජාතිආදිකොට්ඨාසස්සාති වුත්තං හොති. ඉදන්ති නපුංසකනිද්දෙසෙන ඡගලකාදිං නිද්දිසති, අයං ඡගලකාදිකොති අත්ථො, අධිකරණසද්දාපෙක්ඛාය වා නපුංසකනිද්දෙසො, ඉදං ඡගලකාදිසඞ්ඛාතං අධිකරණන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤභාගො වාති තිරච්ඡානජාතිආදිභෙදො අඤ්ඤො කොට්ඨාසො වා. අස්සාති ඡගලකාදිකස්ස ¶ . අඤ්ඤභාගියං ඡගලකාදි. එත්ථ ච ‘‘අඤ්ඤභාගසම්බන්ධි අඤ්ඤභාගිය’’න්ති පඨමවිග්ගහස්ස අත්ථො, ‘‘අඤ්ඤභාගවන්තං අඤ්ඤභාගිය’’න්ති දුතියවිග්ගහස්ස. ඨපෙත්වා පන තිරච්ඡානජාතිආදිකං පරමත්ථතො විසුං ඡගලකාදිකෙ අසතිපි ‘‘පටිමාය සරීර’’න්තිආදීසු විය අභෙදෙපි භෙදකප්පනාය පවත්තලොකවොහාරවසෙන ‘‘අඤ්ඤභාගස්ස ඉදං, අඤ්ඤභාගො වා අස්ස අත්ථී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අධිකරීයති එත්ථාති අධිකරණං. තෙනාහ ‘‘ආධාරො වෙදිතබ්බො’’ති. ආධරීයති අස්මින්ති ආධාරො, පතිට්ඨානං. තෙනාහ ‘‘වත්ථු අධිට්ඨානන්ති වුත්තං හොතී’’ති.

ඉදානි ‘‘අඤ්ඤභාගස්ස ඉද’’න්තිආදිනා සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමෙවත්ථං කෙවලං නයදස්සනත්ථං අට්ඨුප්පත්තියං ආගතමෙව ගහෙත්වා විභජන්තො ‘‘යො හි සො’’තිආදිමාහ. තෙන නනු අනාගතෙ එවං චොදෙන්තානං පාපභික්ඛූනං ලෙසොකාසපිදහනත්ථං ඉදං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, න පන මෙත්තියභූමජකානං. තෙසඤ්හි ආදිකම්මිකත්තා අනාපත්ති, තස්මා සාමඤ්ඤෙන අත්ථො විභජිතබ්බො. න පන ‘‘යො හි සො අට්ඨුප්පත්තියං දබ්බො මල්ලපුත්තො’’තිආදිනා විසෙසෙනාති එදිසී චොදනා අනවකාසාති දට්ඨබ්බං. හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො, යස්මාති වුත්තං හොති. අට්ඨුප්පත්තියන්ති ¶ අත්ථස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති, අත්ථුප්පත්තියෙව අට්ඨුප්පත්ති, තස්සං අට්ඨුප්පත්තියං, සික්ඛාපදස්ස නිදානෙති වුත්තං හොති. ඡගලකොති සෙතඡගලකො. සොති ඡගලකො. ඉමස්ස පන ‘‘හොතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අඤ්ඤස්ස…පෙ… ඡගලකභාවස්ස චාති ‘‘තිරච්ඡානජාතියා චෙව ඡගලකභාවස්ස චා’’ති සඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤස්ස භාගස්ස කොට්ඨාසස්ස, පක්ඛස්සාති අත්ථො.

කුතොයමඤ්ඤො, යතො ‘‘අඤ්ඤස්ස භාගස්සා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ය්වායං…පෙ… තතො’’ති. තත්ථ මනුස්සජාති චෙව භික්ඛුභාවො චාති යො අයං භාගො කොට්ඨාසො පක්ඛොති සම්බන්ධො, ‘‘මනුස්සජාති චෙව භික්ඛුභාවො චා’’ති සඞ්ඛාතො යො අයං භාගො කොට්ඨාසො පක්ඛොති අත්ථො. තතොති ‘‘මනුස්සජාති චෙව භික්ඛුභාවො චා’’ති භාගතො. සො වා අඤ්ඤභාගොති යථාවුත්තතිරච්ඡානජාතිඡගලකභාවසඞ්ඛාතො සො අඤ්ඤභාගො වා. අස්සාති ඡගලකස්ස. අත්ථීති උපලබ්භති. තස්මාති යස්මා අඤ්ඤභාගස්ස ඡගලකො හොති, යස්මා ච සො වා අඤ්ඤභාගො අස්ස ¶ අත්ථි, තස්මා. අඤ්ඤභාගියසඞ්ඛ්යං ලභතීති එත්ථ ‘‘සො ය්වාය’’න්ති ඉධ සො-සද්දමෙව ආනෙත්වා සො අඤ්ඤභාගියසඞ්ඛං ලභතීති යොජෙතබ්බං, ‘‘සො’’ති වා පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො. ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. සො පන අධිකරණසද්දතො පරං දට්ඨබ්බො, ‘‘අධිකරණ’’න්ති ච වෙදිතබ්බොති. තෙසන්ති මෙත්තියභූමජකානං. ඉමං මයං දබ්බං මල්ලපුත්තං නාම කරොමාති ඡගලකං අජිකාය විප්පටිපජ්ජන්තං දිස්වා ‘‘මයං, ආවුසො, ඉමං ඡගලකං දබ්බං මල්ලපුත්තං නාම කරොමා’’ති වදන්තානං. නාමකරණසඤ්ඤායාති නාමකරණසඞ්ඛාතාය සඤ්ඤාය. එත්ථාපි ‘‘යො සො’’තිආදිකං ආනෙත්වා තස්සා නාමකරණසඤ්ඤාය යො සො අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘දබ්බො මල්ලපුත්තො නාමා’’ති ඡගලකො වුත්තො, සො යස්මා ආධාරො වත්ථු අධිට්ඨානන්ති යොජෙතබ්බං.

ඉදානි කථමෙතං විඤ්ඤායති ‘‘අධිකරණ’’න්ති චෙත්ථ ආධාරො වෙදිතබ්බො, න විවාදාධිකරණාදීසු අඤ්ඤතරන්ති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘තඤ්හි සන්ධායා’’තිආදි. තත්ථ තන්ති තස්සා නාමකරණසඤ්ඤාය අධිට්ඨානභූතං ඡගලකං පච්චාමසති. විවාදාධිකරණාදීසු අඤ්ඤතරං සන්ධාය න වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණං පුච්ඡති ‘‘කස්මා’’ති. කාරණමාහ ‘‘අසම්භවතො’’ති. ඉදානි තමෙව අසම්භවං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං. න හි උපාදියිංසූති සම්බන්ධො. උපාදියිංසූති ගණ්හිංසු. කිං චතුන්නං අධිකරණානම්පි ලෙසො අත්ථි, යෙනෙවං වුත්තන්ති ආහ ‘‘න ච චතුන්නං අධිකරණාන’’න්තිආදි. ඉදානි තමෙව සමත්ථෙතුං ‘‘ජාතිලෙසාදයො හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජාතියෙව ලෙසො ජාතිලෙසො. ආදිසද්දෙන නාමලෙසාදීනං ගහණං. හොති චෙත්ථ –

‘‘ලෙසා ¶ ජාතිනාමගොත්ත-ලිඞ්ගාපත්තිවසාපි ච;

පත්තචීවරුපජ්ඣායා-චරියාවාසවසා දසා’’ති.

ආපත්තිලෙසො නාම ලහුකං ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොති. තඤ්චෙ පාරාජිකෙන චොදෙති ‘‘අස්සමණොසි, අසක්යපුත්තියොසී’’ති, ආපත්ති වාචාය වාචාය සඞ්ඝාදිසෙසස්සාති (පාරා. 396) එවං ආපත්තිලෙසම්පි පුග්ගලස්මිංයෙව ආරොපෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘පුග්ගලානංයෙව ලෙසා වුත්තා’’ති වුත්තං ¶ . තඤ්ච ‘‘දබ්බො මල්ලපුත්තො’’ති නාමන්ති මෙත්තියභූමජකෙහි ඡගලකස්ස කතං තං ‘‘දබ්බො මල්ලපුත්තො’’ති නාමඤ්ච. එවං අසම්භවං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉමිනාව පසඞ්ගෙන දෙසලෙසසද්දානං අත්ථං සංවණ්ණෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. එත්ථාති එතෙසු ද්වීසු දෙසලෙසෙසු. දෙසො නාම ජාතිආදිභෙදො වොහාරො. තෙනාහ ‘‘ජාතිආදීසූ’’තිආදි. අඤ්ඤම්පි වත්ථුන්ති යස්මිං වත්ථුස්මිං පතිට්ඨිතං, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤම්පි වත්ථුං. කථං සිලිස්සතීති ආහ ‘‘වොහාරමත්තෙනෙවා’’තිආදි, වොහාරමත්තෙනෙව, න තු අත්ථතොති අධිප්පායො. ‘‘ඊසකං අල්ලීයතී’’ති ඉමිනා ‘‘ලෙසො’’ති ලිස අල්ලීභාවෙති ඉමස්ස රූපන්ති දස්සෙති. කිඤ්චාපි දෙසලෙසානං වුත්තනයෙන බ්යඤ්ජනතො නානාකරණං අත්ථි, අත්ථතො පන නත්ථීති ආහ ‘‘ජාතිආදීනංයෙව අඤ්ඤතරකොට්ඨාසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති.

යදි පන නාමකරණසඤ්ඤාය ආධාරභූතං ඡගලකං සන්ධාය ‘‘අඤ්ඤභාගියස්ස අධිකරණස්සා’’ති වුත්තං, අථ කස්මා පදභාජනෙ තං අවිභජිත්වා ‘‘අඤ්ඤභාගියස්ස අධිකරණස්සාති ආපත්තඤ්ඤභාගියං වා හොති අධිකරණඤ්ඤභාගියං වා’’තිආදි (පාරා. 393) වුත්තන්ති ආහ ‘‘පදභාජනෙ පනා’’තිආදි. තන්ති ආධාරසඞ්ඛාතං අධිකරණං. ආවිභූතං පාකටං. අත්ථුද්ධාරවසෙනාති තෙන වත්තබ්බඅත්ථානං උද්ධරණවසෙන. නනු ච ‘‘අත්ථමත්තං පති සද්දා අභිනිවිසන්තී’’ති න එකෙන සද්දෙන අනෙකත්ථා අභිධීයන්තීති? සච්චමෙතං සද්දවිසෙසෙ අපෙක්ඛිතෙ, තෙසං තෙසං පන අත්ථානං අධිකරණසද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤං උපාදාය වුච්චමානො අයං විචාරො අධිකරණසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරොති වුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘අධිකරණන්ති වචනසාමඤ්ඤතො අත්ථුද්ධාරවසෙන පවත්තානි චත්තාරි අධිකරණානී’’ති. අඤ්ඤභාගියතාති අඤ්ඤපක්ඛියතා. තබ්භාගියතාති තප්පක්ඛියතා. අපාකටා පදභාජනතො අඤ්ඤත්ර දස්සිතට්ඨානාභාවතො. අවසානෙ ආපත්තඤ්ඤභාගියෙන චොදනඤ්චාති ‘‘භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසං අජ්ඣාපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොති, සඞ්ඝාදිසෙසෙ සඞ්ඝාදිසෙසදිට්ඨි හොති, තඤ්චෙ පාරාජිකෙන චොදෙතී’’තිආදිචොදනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අධිකරණඤ්ඤභාගිය’’න්ති. එකමෙකඤ්හි අධිකරණං ඉතරෙසං තිණ්ණං තිණ්ණං අඤ්ඤභාගියං අඤ්ඤපක්ඛියං ¶ අඤ්ඤකොට්ඨාසියං හොති වත්ථුවිසභාගත්තා. ආදිසද්දෙන ¶ ‘‘කථං අධිකරණං අධිකරණස්ස අඤ්ඤභාගිය’’න්තිආදිකො පදවිභාගො සඞ්ගහිතො.

කිඤ්චි දෙසං ලෙසමත්තං උපාදායාති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තස්සාපි අසම්භවදස්සනප්පසඞ්ගෙන හෙට්ඨා වුත්තත්තා ‘‘සෙසා විනිච්ඡයකථා අට්ඨමෙ වුත්තසදිසායෙවා’’ති වුත්තං. තත්ථ සෙසා විනිච්ඡයකථාති ‘‘පාරාජිකෙනාති භික්ඛුනො අනුරූපෙසු එකූනවිසතියා අඤ්ඤතරෙනා’’තිආදිකා (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා) විනිච්ඡයකථා. වුත්තසදිසායෙවාති එත්ථ ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ යා වත්තබ්බා, තෙන සික්ඛාපදෙන සාධාරණභූතා සා වුත්තසදිසායෙවාති අධිප්පෙතා, න අසාධාරණභූතා අපුබ්බවණ්ණනාය අධිප්පෙතත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘අයං පනා’’තිආදි. පුරිමස්මිං සික්ඛාපදෙපි තථාසඤ්ඤිනො අනාපත්තිකත්තා ‘‘ඉධ චා’’ති වුත්තං. තථාසඤ්ඤිනොපීති ‘‘පාරාජිකංයෙව අයං ආපන්නො’’ති එවංසඤ්ඤිනොපි. ඉතිසද්දො ආදිඅත්ථො වා පකාරත්ථො වා. තෙන කෙනචි භික්ඛුනා අඤ්ඤො කොචි ඛත්තියජාතිකො පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොති, අථ සො අඤ්ඤං අත්තනො වෙරිං ඛත්තියජාතිකං භික්ඛුං පස්සිත්වා තං ඛත්තියජාතිලෙසං ගහෙත්වා එවං චොදෙති ‘‘ඛත්තියො මයා දිට්ඨො පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපජ්ජන්තො, ත්වං ඛත්තියො පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නොසි, අථ වා ත්වං ඛො ඛත්තියො, න අඤ්ඤො, පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නොසි, අස්සමණොසි, අසක්යපුත්තියොසි, නත්ථි තයා සද්ධිං උපොසථො වා පවාරණා වා සඞ්ඝකම්මං වා’’ති, ආපත්ති වාචාය වාචාය සඞ්ඝාදිසෙසස්ස. එත්ථ ච තෙසං ඛත්තියානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසස්ස තස්ස තස්ස දීඝාදිනො වා දිට්ඨාදිනො වා වසෙන අඤ්ඤභාගියතා, ඛත්තියජාතිපඤ්ඤත්තියා ආධාරවසෙන අධිකරණතා ච වෙදිතබ්බා. එස නයො නාමලෙසාදීසුපි.

ආපත්තිලෙසෙ පන කෙනචි භික්ඛුනා කොචි භික්ඛු ලහුකං ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොති, සො චෙතං භික්ඛුං පාරාජිකෙන චොදෙති, ආපත්ති වාචාය වාචාය සඞ්ඝාදිසෙසස්ස. යදි එවං කථං අඤ්ඤභාගියං අධිකරණං හොතීති? යඤ්හි සො ලහුකං ආපත්තිං ආපන්නො, තං පාරාජිකස්ස අඤ්ඤභාගියං අධිකරණං, තස්ස පන අඤ්ඤභාගියස්ස අධිකරණස්ස ලෙසො නාම. යො සො සබ්බඛත්තියානං සාධාරණො ඛත්තියභාවො විය සබ්බාපත්තීනං සාධාරණො ආපත්තිභාවො. එතෙනෙව උපායෙන ¶ ‘‘කෙනචි භික්ඛුනා කොචි භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසං අජ්ඣාපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොතී’’තිආදිකං විසෙසං සඞ්ගණ්හාති.

අඤ්ඤභාගියසික්ඛං ¶ යො, නෙව සික්ඛති යුත්තිතො;

ගච්ඡෙ විනයවිඤ්ඤූහි, අඤ්ඤභාගියතංව සො. (වජිර. ටී. පාරාජික 408);

අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. සඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා

සහිතස්සාති කායචිත්තෙහි එකීභූතස්ස. තෙනාහ ‘‘චිත්තෙන ච සරීරෙන ච අවියුත්තස්සාති අත්ථො’’ති. අස්සාති ‘‘සමග්ගස්සා’’ති පදස්ස. සමානසංවාසකොති සමානො එකූපොසථාදිභෙදො සංවාසො අස්සාති සමානසංවාසකො, ලද්ධිනානාසංවාසකෙන වා කම්මනානාසංවාසකෙන වා විරහිතො. කායසාමග්ගිදානතොති කායෙන, කායස්ස වා සාමග්ගියා සහිතභාවස්ස දානතො, තෙසු තෙසු සඞ්ඝකම්මෙසු හත්ථපාසූපගමනතොති වුත්තං හොති. කථං නාමායං භිජ්ජෙය්යාති අයං සඞ්ඝො කෙන නු ඛො උපායෙන වග්ගො භවෙය්ය. වායාමෙය්යාති උස්සාහං කරෙය්ය, පක්ඛං පරියෙසෙය්ය, ගණං බන්ධෙය්යාති වුත්තං හොති. අත්තනො ඵලං කරොතීති කරණං, යං කිඤ්චි කාරණං, අධිකං කරණන්ති අධිකරණං, විසෙසකාරණං, විසෙසකාරණඤ්ච සඞ්ඝභෙදස්සාති වුත්තං ‘‘භෙදනස්සා’’තිආදි. භෙදකරවත්ථුවසෙන අට්ඨාරසවිධන්ති –

‘‘ඉධුපාලි භික්ඛූ අධම්මං ‘ධම්මො’ති දීපෙන්ති, ධම්මං ‘අධම්මො’ති දීපෙන්ති. අවිනයං ‘විනයො’ති දීපෙන්ති, විනයං ‘අවිනයො’ති දීපෙන්ති. අභාසිතං අලපිතං තථාගතෙන ‘භාසිතං ලපිතං තථාගතෙනා’ති දීපෙන්ති, භාසිතං ලපිතං තථාගතෙන ‘අභාසිතං අලපිතං තථාගතෙනා’ති දීපෙන්ති. අනාචිණ්ණං තථාගතෙන ‘ආචිණ්ණං තථාගතෙනා’ති දීපෙන්ති, ආචිණ්ණං තථාගතෙන ‘අනාචිණ්ණං තථාගතෙනා’ති දීපෙන්ති. අපඤ්ඤත්තං තථාගතෙන ‘පඤ්ඤත්තං තථාගතෙනා’ති දීපෙන්ති, පඤ්ඤත්තං තථාගතෙන ¶ ‘අපඤ්ඤත්තං තථාගතෙනා’ති දීපෙන්ති. අනාපත්තිං ‘ආපත්තී’ති දීපෙන්ති, ආපත්තිං ‘අනාපත්තී’ති දීපෙන්ති. ලහුකං ආපත්තිං ‘ගරුකා ආපත්තී’ති දීපෙන්ති, ගරුකං ආපත්තිං ‘ලහුකා ආපත්තී’ති දීපෙන්ති. සාවසෙසං ආපත්තිං ‘අනවසෙසා ආපත්තී’ති දීපෙන්ති, අනවසෙසං ආපත්තිං ‘සාවසෙසා ආපත්තී’ති දීපෙන්ති. දුට්ඨුල්ලං ආපත්තිං ‘අදුට්ඨුල්ලා ආපත්තී’ති දීපෙන්ති, අදුට්ඨුල්ලං ආපත්තිං ‘දුට්ඨුල්ලා ආපත්තී’ති දීපෙන්තී’’ති (චූළව. 352) –

එවං ¶ කම්මක්ඛන්ධකෙ වුත්තානං අට්ඨාරසන්නං භෙදකරණානං වසෙන අට්ඨාරසවිධං. කාරණඤ්හි තදායත්තවුත්තිතාය ඵලං එත්ථ වසතීති ‘‘වත්ථූ’’ති වුච්චති. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘ධම්මවිනයභාසිතා-චිණ්ණපඤ්ඤත්තිකා දුකා;

ආපත්තිලහුදුට්ඨුල්ල-සාවසෙසදුකානි ච.

‘‘එතානට්ඨාරස ‘භෙද-කරවත්ථූ’ති වුච්චරෙ;

විපල්ලාසගහිතානි, වාදමූලූපනිස්සයා’’ති.

පග්ගය්හාති පග්ගහිතං අබ්භුස්සිතං පාකටං කත්වා. තිට්ඨෙය්යාති යථාසමාදින්නං, යථාපග්ගහිතමෙව ච කත්වා අච්ඡෙය්ය. යස්මා පන එවං පග්ගණ්හතා, තිට්ඨතා ච තං දීපිතඤ්චෙව අවිනිස්සට්ඨඤ්ච හොති, තස්මා ‘‘දීපෙය්ය චෙව නප්පටිනිස්සජ්ජෙය්ය චා’’ති වුත්තං. කීව දූරෙ සුත්වා ගන්ත්වා අවදන්තානං දුක්කටන්ති ආහ ‘‘සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙනා’’තිආදි. පි-සද්දො චෙත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො, තස්ස ‘‘අඩ්ඪයොජනමත්ත’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ‘‘අඩ්ඪයොජනමත්ත’’න්ති ඉමිනා එකවිහාරෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දීපෙති. ‘‘ගන්ත්වා’’ති ඉමිනා දූතං වා පණ්ණං වා පෙසෙත්වා වදතොපි ආපත්තිමොක්ඛො නත්ථි, සයමෙව පන ගන්ත්වා ‘‘ගරුකො ඛො, ආවුසො, සඞ්ඝභෙදො, මා සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.411) නිවාරෙතබ්බොති දීපෙති.

සමාගච්ඡතූති එකීභවතු. එකීභාවො ච සමානලද්ධිවසෙන හොතීති ආහ ‘‘එකලද්ධිකො හොතූ’’ති. එකා ලද්ධි ගහණං අස්සාති එකලද්ධිකො, එකදිට්ඨිකොති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පත්තියාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සමානදිට්ඨිචිත්තතාසඞ්ඛාතාය සම්පත්තියා. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගුණලාභාදිකාය සම්පත්තියා’’ති ¶ කෙචි. අසමග්ගො හි විසුං පාතිමොක්ඛං උද්දිසති, බහිසීමායං වා අනුපරිවෙණියං වාති න එකුද්දෙසො. තෙනාහ ‘‘එකතො පවත්තපාතිමොක්ඛුද්දෙසොති අත්ථො’’ති. අප්පටිනිස්සජ්ජතො දුක්කටන්ති විසුං විසුං වදන්තානං ගණනාය දුක්කටං. සමනුභාසනකම්මං කාතබ්බන්ති යාවතතියං සමනුභාසනකම්මං කාතබ්බං, ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස භෙදාය පරක්කමතී’’තිආදිනා (පාරා. 413) පදභාජනෙ වුත්තාහි ඤත්තිචතුත්ථාහි තීහි සමනුභාසනකම්මවාචාහි කම්මං කාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. ‘‘භෙදාය පරක්කමෙය්යා’’ති විසුං වුත්තත්තා භෙදනසංවත්තනිකස්ස අධිකරණස්ස සමාදාය පග්ගණ්හනතො පුබ්බෙපි පක්ඛපරියෙසනාදිවසෙන සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තස්ස සමනුභාසනකම්මං කාතබ්බන්ති ¶ වෙදිතබ්බං. පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස අනාපත්තිභාවතො ‘‘සොත්ථිභාවො තස්ස භික්ඛුනො’’ති වුත්තං.

කිඤ්චාපි භික්ඛුනී සඞ්ඝං න භින්දති, අපිච ඛො භෙදාය පරක්කමතීති ‘‘සාධාරණපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තං. සඞ්ඝාදිසෙසං අජ්ඣාපජ්ජන්තස්ස ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයා ච පටිප්පස්සම්භන්තීති ආහ ‘‘සමනුභාසනකම්මෙ’’තිආදි. තඤ්ච දුක්කටං තෙ ච ථුල්ලච්චයා පටිප්පස්සම්භන්තීති යඤ්ච ඤත්තිපරියොසානෙ දුක්කටං ආපන්නො, යෙ ච ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයෙ, තා තිස්සොපි ආපත්තියො ලිඞ්ගපරිවත්තෙන අසාධාරණාපත්තියො විය පටිප්පස්සම්භන්ති. සචෙ පනස්ස ඤත්තිපරියොසානෙ ලජ්ජිධම්මො ඔක්කමති, සංවරො උප්පජ්ජති, තං පටිනිස්සජ්ජති, ඤත්තියා දුක්කටං දෙසෙත්වා මුච්චති. අථ තං න පටිනිස්සජ්ජති, භෙදාය පරක්කමති චෙව භෙදනසංවත්තනිකං අධිකරණං සමාදාය පග්ගය්හ තිට්ඨති ච, ඤත්තිදුක්කටං පටිප්පස්සම්භති, පඨමකම්මවාචාය ථුල්ලච්චයෙ පතිට්ඨාති. එස නයො ඉතරකම්මවාචායම්පි. අසමනුභාසියමානස්ස අප්පටිනිස්සජ්ජන්තස්සාපි සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්ති. පටිනිස්සජ්ජන්තස්සාපි ඤත්තිතො පුබ්බෙ වා ඤත්තික්ඛණෙ වා ඤත්තිපරියොසානෙ වා පඨමාය වා අනුස්සාවනාය දුතියාය වා තතියාය වා යාව ය්ය-කාරං න සම්පාපුණාති, තාව පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්ති. තෙනාහ ‘‘අසමනුභාසියමානස්ස චා’’තිආදි.

එත්ථ පන (පාරා. අට්ඨ. 2.416) ‘‘දෙවදත්තො සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස භෙදාය පරක්කමි, තස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති (පරි. 17) පරිවාරෙ ආගතත්තා දෙවදත්තො ආදිකම්මිකො, සො ච ඛො ¶ සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමනස්සෙව, න අප්පටිනිස්සජ්ජනස්ස. න හි තස්ස තං කම්මං කතං. කථමිදං ජානිතබ්බන්ති චෙ? සුත්තතො. තථා හි ‘‘අරිට්ඨො භික්ඛු ගද්ධබාධිපුබ්බො පාපිකාය දිට්ඨියා යාවතතියං සමනුභාසනාය න පටිනිස්සජ්ජි, තස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති පරිවාරෙ ආගතත්තා අරිට්ඨස්ස කම්මං කතන්ති පඤ්ඤායති, න තථා දෙවදත්තස්ස. අථාපිස්ස කතෙන භවිතබ්බන්ති කොචි අත්තනො රුචිමත්තෙන වදෙය්ය, තථාපි අප්පටිනිස්සජ්ජනෙ ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්ති නාම නත්ථි. න හි පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං වීතික්කමන්තස්ස අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතතො අනාපත්ති නාම දිස්සති. යම්පි අරිට්ඨසික්ඛාපදස්ස පදභාජනෙ අනාපත්තියං ‘‘ආදිකම්මිකස්සා’’ති පොත්ථකෙසු ලිඛිතං, තං පමාදලිඛිතං, පමාදලිඛිතභාවො ච තස්ස ‘‘පඨමං අරිට්ඨො භික්ඛු චොදෙතබ්බො, චොදෙත්වා සාරෙතබ්බො, සාරෙත්වා ආපත්තිං ආරොපෙතබ්බො’’ති (චූළව. 65) එවං කම්මක්ඛන්ධකෙ ආපත්තිරොපනතො වෙදිතබ්බො.

ඉධ ¶ භෙදාය පරක්කමනෙ ආදිකම්මිකස්ස දෙවදත්තස්ස යස්මා තං කම්මං න කතං (පාරා. අට්ඨ. 2.416), තස්මාස්ස ආපත්තියෙව න ජාතා. සික්ඛාපදං පන තං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තන්ති කත්වා ‘‘ආදිකම්මිකො’’ති වුත්තො. ඉති ආපත්තියා අභාවතොයෙවස්ස අනාපත්ති වුත්තා. සා පනෙසා කිඤ්චාපි ‘‘අසමනුභාසියමානස්සා’’ති ඉමිනාව සිද්ධා. යස්මා පන අසමනුභාසියමානො නාම යස්ස කෙවලං සමනුභාසනං න කරොන්ති, සො වුච්චති, න ආදිකම්මිකො. අයඤ්ච දෙවදත්තො ආදිකම්මිකොයෙව. තස්මා ‘‘ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාරා. 416) වුත්තං. එතෙනෙව උපායෙන ඨපෙත්වා අරිට්ඨසික්ඛාපදං සබ්බසමනුභාසනාසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. කායවාචාචිත්තතො සමුට්ඨානතො සමනුභාසනසමුට්ඨානං. ‘‘පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති කායවිකාරං වා වචීභෙදං වා අකරොන්තස්සෙව පන ආපජ්ජනතො අකිරියං. ‘‘නප්පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. ‘‘නප්පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති ජානනචිත්තෙනෙව සචිත්තකං.

සඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදවණ්ණනා

තස්සෙවාති ¶ භෙදාය පරක්කමන්තස්සෙව. ඛොති නිපාතමත්තං. පනාති විසෙසෙ නිපාතො. යං වචනං සමග්ගෙපි වග්ගෙ අවයවභූතෙ කරොති භින්දති, තං කලහකාරකවචනං ඉධ ‘‘වග්ග’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘වග්ගං අසාමග්ගිපක්ඛියවචනං වදන්තී’’ති. අසාමග්ගිපක්ඛෙ භවා අසාමග්ගිපක්ඛියා, කලහකාරකා, තෙසං වචනං අසාමග්ගිපක්ඛියවචනං, අසාමග්ගිපක්ඛෙ වා භවං වචනං අසාමග්ගිපක්ඛියවචනං. ‘‘න හි සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස කම්මං කරොතී’’ති ඉදං නිග්ගහවසෙන කත්තබ්බං කම්මං සන්ධාය වුත්තං, උබ්බාහිකාදිකම්මං පන බහූනම්පි කාතුං වට්ටතියෙව. ධම්මවාදීති භූතවාදී. විනයවාදීති වූපසමවාදී. ජානාති නොති එත්ථාපි ‘‘ඡන්දඤ්ච රුචිඤ්චා’’ති ඉදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අම්හාකං ඡන්දාදීනි ජානාතී’’ති. භාසතීති එත්ථ ‘‘නො’’ති ඉදං විභත්තිවිපරිණාමෙන යුජ්ජති. තෙනාහ ‘‘එවං කරොමාති අම්හෙහි සද්ධිං භාසතී’’ති. ‘‘එත’’න්ති ඉමිනා තස්ස කම්මං පච්චාමට්ඨන්ති ආහ ‘‘යං සො කරොතී’’තිආදි. සොති සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තො. සමෙතායස්මන්තානන්ති එත්ථ ‘‘චිත්ත’’න්ති අජ්ඣාහරිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ආයස්මන්තානං චිත්ත’’න්ති. වුත්තසදිසායෙවාති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදට්ඨකථාය වණ්ණනායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තමෙව.

භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා

දුක්ඛෙන ¶ වත්තබ්බො අනුසාසිතුං අසක්කුණෙය්යො සභාවො අස්සාති දුබ්බචජාතිකො, විලොමභාවී. තෙනාහ ‘‘දුබ්බචසභාවො’’තිආදි. වත්තුං අසක්කුණෙය්යොති කිස්මිඤ්චි වුච්චමානෙ අසහනතො ඔවදිතුං අසක්කුණෙය්යො. උද්දිසීයතීති උද්දෙසො, පාතිමොක්ඛො, තස්මිං පරියාපන්නා අන්තොගධා උද්දෙසපරියාපන්නා, තෙසු උද්දෙසපරියාපන්නෙසු. තෙනාහ ‘‘උද්දෙසෙ’’තිආදි. අථ සබ්බානෙව සික්ඛාපදානි කථං පාතිමොක්ඛුද්දෙසපරියාපන්නානීති ආහ ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ‘ආවිකරෙය්යා’ති එවං සඞ්ගහිතත්තා’’ති. ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’ති ඉමිනා ¶ සබ්බාපි ආපත්තියො නිදානුද්දෙසෙ සඞ්ගහිතා එව හොන්ති. සික්ඛාපදෙසූති අධිසීලසික්ඛාය අධිගමූපායභූතෙසු විනයපඤ්ඤත්තීසූති අත්ථො. සො පන පාකටොයෙවාති අට්ඨකථායං න වුත්තො. පඤ්චහි සහධම්මිකෙහීති භික්ඛුභික්ඛුනිසාමණෙරසාමණෙරිසික්ඛමානාහි. සික්ඛිතබ්බත්තාති ලබ්භමානවසෙන සික්ඛිතබ්බත්තා. තථා හි තෙහි යථාසකං සික්ඛා සික්ඛීයති, න සබ්බා. බුද්ධපඤ්ඤත්තෙනාති බුද්ධෙන ඨපිතෙන, විහිතෙනාති අත්ථො. අථ වා සහධම්මිකෙන සකාරණෙන වුච්චමානොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. වචනායාති නිස්සක්කෙ සම්පදානවචනන්ති ආහ ‘‘තතො මම වචනතො’’ති.

දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. කුලදූසකසික්ඛාපදවණ්ණනා

නගරස්සාපි ගාමවිසෙසත්තා ඉධ ගාමග්ගහණෙනෙව නගරම්පි ගහිතන්ති ආහ ‘‘නගරම්පි ගාමෙ අන්තොගධමෙවා’’ති, වා-සද්දෙන වා අනුත්තවිකප්පත්ථෙන ගහණන්ති එවං වුත්තං. එත්ථ ච අපාකාරපරික්ඛෙපො සාපණො නිගමො, සපාකාරාපණං නගරං, තංතංවිපරීතො ගාමොති ඉමෙසං තිණ්ණං විසෙසො දට්ඨබ්බො. කුලානි දූසෙතීති ඛත්තියබ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දවසෙන චත්තාරි කුලානි විකාරං ආපාදෙති. දූසෙන්තො ච න අසුචිකද්දමාදීහි දූසෙති, අථ ඛො අත්තනො දුප්පටිපත්තියා තෙසං පසාදං විනාසෙති. තෙනාහ ‘‘පුප්ඵදානාදීහී’’තිආදි. තත්ථ හරිත්වා වා හරාපෙත්වා වා පක්කොසිත්වා වා පක්කොසාපෙත්වා වා සයං වා උපගතානං (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) යස්ස කස්සචි අත්තනො සන්තකස්ස පුප්ඵස්ස කුලසඞ්ගහත්ථාය දානං පුප්ඵදානං, තං ආදි යෙසං තෙ පුප්ඵදානාදයො, තෙහි පුප්ඵදානාදීහි. ආදිසද්දෙන (පාරා. 437) ඵලදානචුණ්ණමත්තිකාදන්තකට්ඨවෙළුවෙජ්ජිකාජඞ්ඝපෙසනිකානං ගහණං. සද්ධං විනාසෙන්තොති තථා අකරොන්තෙසු ¶ අඤ්ඤෙසු පෙසලෙසු භික්ඛූසු අප්පසාදං අදස්සනං ගමෙන්තො. පුප්ඵදානාදීහි ච තෙහි කතසඞ්ගහෙහි අඤ්ඤෙ පෙසලෙ තථා අකරොන්තෙ තෙ මනුස්සා ඉස්සන්ති න අල්ලීයන්තීති සො තෙසං පසාදං විනාසෙති නාමාති දට්ඨබ්බං. පාපකා සමාචාරාති බුද්ධප්පටිකුට්ඨත්තා ලාමකා සමාචාරා ¶ . තෙ පන යස්මා කුලසඞ්ගහත්ථං මාලාවච්ඡරොපනාදයො ඉධ අධිප්පෙතා, තස්මා ‘‘මාලාවච්ඡරොපනාදයො’’ති වුත්තං. ආරාමාදීනමත්ථාය පන කප්පියවොහාරාදීහි රොපාපනාදිකං වට්ටති. තත්ථ මාලාවච්ඡන්ති තරුණපුප්ඵරුක්ඛං. තරුණකා හි පුප්ඵරුක්ඛාපි පුප්ඵගච්ඡාපි ‘‘මාලාවච්ඡා’’ත්වෙව වුච්චන්ති, තස්ස රොපනං මාලාවච්ඡරොපනං, තං ආදි යෙසං තෙ මාලාවච්ඡරොපනාදයො. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ රොපාපනසිඤ්චනසිඤ්චාපනඔචිනනඔචිනාපනගන්ථනගන්ථාපනානං ගහණං.

මාතිකායං දිස්සන්තීති යෙ පච්චක්ඛතො පස්සන්ති, තෙහි දිස්සන්ති. සුය්යන්තීති යෙ පරතො සුණන්ති, තෙහි සොතද්වාරෙන සුත්වා උපධාරීයන්ති. දුට්ඨානීති දූසිතානි. අලං තෙ ඉධ වාසෙනාති තව ඉධ වාසෙන අලං, මා ඉධ තව වාසො හොතූති අත්ථො. වාරණත්ථො හි ඉධ අලං-සද්දො. පබ්බාජනීයකම්මකතොති චොදෙත්වා සාරෙත්වා ආපත්තිං ආරොපෙත්වා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, ඉමෙ අස්සජිපුනබ්බසුකා’’තිආදිනා (පාරා. 434) පදභාජනෙ වුත්තාය ඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචාය කතපබ්බාජනීයකම්මො. යස්මිඤ්ච විහාරෙ වසතීති ගාමතො බහිවිහාරමාහ. නෙව තස්මිං ගාමෙ…පෙ… චරිතුං ලභතීති සචෙපි ගාමො වා නිගමො වා ද්වාදසයොජනපරමො හොති, තියොජනපරමො ච විහාරො හොති, නෙව තස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා පිණ්ඩාය චරිතුං ලභති, න විහාරෙ වසිතුං. තස්මිං විහාරෙ වසන්තෙන සාමන්තගාමෙපි පිණ්ඩාය න චරිතබ්බං, සාමන්තවිහාරෙපි වසන්තෙන තස්මිං ගාමෙ පිණ්ඩාය න චරිතබ්බං. සාමන්තවිහාරෙ වසන්තෙන පන සාමන්තගාමෙ චරිතුං වට්ටති. ආපජ්ජිතබ්බා ආපත්තියොති කුලසඞ්ගහත්ථං අත්තනො සන්තකදානෙ දුක්කටං, ඉස්සරවතාය සඞ්ඝසන්තකදානෙ ථුල්ලච්චයං, පසය්හ දානෙ පාරාජිකන්ති ඉමා ආපත්තියො. මාතිකායං ‘‘පක්කමතා යස්මා’’ති පබ්බාජනීයකම්මකතස්ස වත්තවසෙන වුත්තං. ආදිම්හි පන පබ්බාජනීයකම්මවසෙන දට්ඨබ්බං. අස්සජිපුනබ්බසුකෙති අස්සජිඤ්චෙව පුනබ්බසුකඤ්ච.

කුලදූසකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඞ්ඝාදිසෙසනිගමනවණ්ණනා

පඨමාපත්තිකාති ¶ ¶ අවයවෙන විග්ගහො සමුදායො සමාසත්ථොති ආහ ‘‘පඨමං ආපත්ති එතෙසන්ති පඨමාපත්තිකා’’ති. වීතික්කමනක්ඛණෙයෙවාති වත්ථුවීතික්කමනක්ඛණෙයෙව. එව-කාරෙන සමනුභාසනකම්මක්ඛණං පටික්ඛිපති. අහස්ස යත්තකො පරිච්ඡෙදො යාවතීහං. තෙනාහ ‘‘යත්තකානි අහානී’’ති. අහානීති ච දිවසානීති අත්ථො.

වත්ථුවසෙන වාති අසුචිමොචනාදිවීතික්කමමත්තවසෙන වා. ඉදන්ති ඉදං වීතික්කමං. නාමමත්තවසෙන වා අයං ඉත්ථන්නාමා ආපත්තීති ‘‘අයං සඞ්ඝාදිසෙසො නාම ආපත්තී’’ති එවං විනා වත්ථුං නාමවසෙන වා. මත්තසද්දෙන චෙත්ථ වත්ථුං පටික්ඛිපති. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ‘‘නාමගොත්තවසෙන වා’’ති ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමා ආපත්තී’’ති වුත්තත්තා. ඉදානි නං කස්සචි න ආරොචෙස්සාමීති සම්බන්ධො. ධුරං නික්ඛිපිත්වාති ආරොචනෙ උස්සාහං ඨපෙත්වා. න කෙවලං වත්ථුනාමවසෙනෙව ආපත්තිසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙන්තස්සෙව, අථ ඛො යොපි එවං අජානන්තො කෙවලං ‘‘ආපත්තිං ඡාදෙමී’’ති ආපත්තිසඤ්ඤාය ඡාදෙති, තස්සපි ඡන්නා හොතීති වෙදිතබ්බං. සචෙ පනෙත්ථ අනාපත්තිසඤ්ඤී වා හොති, අඤ්ඤාපත්තික්ඛන්ධසඤ්ඤී වා වෙමතිකො වා හුත්වා ‘‘න දානි නං කස්සචි ආරොචෙස්සාමී’’ති එවං ඡාදෙතුකාමොව ධුරං නික්ඛිපිත්වා අරුණං උට්ඨාපෙති, අච්ඡන්නාව හොතීති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. අනාපත්ති පන ආපත්තිසඤ්ඤායපි අනාපත්තිසඤ්ඤායපි ඡාදෙන්තෙන අච්ඡාදිතාව හොති. ලහුකං වා ‘‘ගරුකා’’ති ගරුකං වා ‘‘ලහුකා’’ති ඡාදෙති, අලජ්ජිපක්ඛෙ තිට්ඨති, ආපත්ති පන අච්ඡන්නා හොති. ගරුකං ‘‘ලහුකා’’ති මඤ්ඤමානො දෙසෙති, නෙව දෙසිතා හොති නච්ඡන්නා.

පකතො සභාවභූතො අත්තා අස්සාති පකතත්තො, න කම්මෙහි විකතත්තොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අනුක්ඛිත්තො සමානසංවාසකො’’ති. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘න දානි නං කස්සචි ආරොචෙස්සාමී’’තිආදිනා වුත්තනෙව නයෙන. අථ ‘‘මය්හං සඞ්ඝෙන කම්මං කත’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102) අපකතත්තසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, අච්ඡන්නාව හොති. අපකතත්තෙන පන පකතත්තසඤ්ඤිනා වා පකතත්තෙන අපකතත්තසඤ්ඤිනා වා ඡාදිතාපි අච්ඡන්නාව හොති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ආපජ්ජති ¶ ගරුකං සාවසෙසං;

ඡාදෙති අනාදරියං පටිච්ච;

න ¶ භික්ඛුනී නො ච ඵුසෙය්ය වජ්ජං;

පඤ්හාමෙසා කුසලෙහි චින්තිතා’’ති. (පරි. 481);

අයඤ්හි පඤ්හො උක්ඛිත්තකෙන කථිතො.

දසසු අන්තරායෙසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. සචෙ පන යො භීරුකජාතිකතාය අන්ධකාරෙ අමනුස්සචණ්ඩමිගභයෙන අන්තරායිකසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, අච්ඡන්නාව හොති. යස්සපි පබ්බතවිහාරෙ වසන්තස්ස කන්දරං වා නදිං වා අතික්කමිත්වා ආරොචෙතබ්බං හොති, අන්තරාමග්ගෙ ච චණ්ඩවාළඅමනුස්සාදිභයං අත්ථි, මග්ගෙ අජගරා නිපජ්ජන්ති, නදී පූරා හොති, එතස්මිං සතියෙව අන්තරායෙ අන්තරායිකසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, අච්ඡන්නාව හොති. අන්තරායිකස්ස පන අන්තරායිකසඤ්ඤාය වා අනන්තරායිකසඤ්ඤාය වා ඡාදයතො අච්ඡන්නාව.

භික්ඛුනොති සභාගස්ස භික්ඛුනො. සචස්ස මුඛෙ අප්පමත්තකො ගණ්ඩො වා හොති, හනුකවාතො වා විජ්ඣති, දන්තො වා රුජ්ජති, භික්ඛා වා මන්දා ලද්ධා හොති, තාවතකෙන පන නෙව වත්තුං න සක්කොති, න ගන්තුං. අපිච ඛො ‘‘න සක්කොමී’’ති සඤ්ඤී හොති, අයං පහු හුත්වා අප්පහුසඤ්ඤී නාම. ඉමිනා ඡාදිතාපි අච්ඡාදිතා. අප්පහුනා පන වත්තුං වා ගන්තුං වා අසමත්ථෙන පහුසඤ්ඤිනා වා අප්පහුසඤ්ඤිනා වා ඡාදිතාපි අච්ඡාදිතාව.

ඉදං උත්තානමෙවාති ඉදං අඞ්ගද්වයං උත්තානත්ථමෙව. සචෙ පන ‘‘ඡාදෙස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පුරෙභත්තෙ වා පච්ඡාභත්තෙ වා පඨමයාමාදීසු වා ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමති, අන්තොඅරුණෙයෙව ආරොචෙති, අයං ඡාදෙතුකාමො න ඡාදෙති නාම.

යස්ස පන අභික්ඛුකෙ ඨානෙ වසන්තස්ස ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා සභාගස්ස භික්ඛුනො ආගමනං ආගමෙන්තස්ස වා, සභාගස්ස සන්තිකං වා ගච්ඡන්තස්ස අඩ්ඪමාසොපි මාසොපි අතික්කමති, අයං නච්ඡාදෙතුකාමො ඡාදෙති නාම. අයම්පි අච්ඡන්නාව හොති.

යො ¶ පන ආපන්නමත්තොව අග්ගිං අක්කන්තපුරිසො විය සහසා අපක්කමිත්වා සභාගට්ඨානං ගන්ත්වා ආවි කරොති, අයං නච්ඡාදෙතුකාමොව න ඡාදෙති නාම. සභාගමත්තමෙව පමාණන්ති අවෙරිසභාගමත්තමෙව පමාණං. අවෙරිසභාගස්ස හි සන්තිකෙ ආරොචෙතබ්බං. යො පන විසභාගො හොති සුත්වා පකාසෙතුකාමො, එවරූපස්ස උපජ්ඣායස්සපි සන්තිකෙ න ආරොචෙතබ්බා. තත්ථ පුරෙභත්තං ¶ ආපත්තිං ආපන්නො හොතු, පච්ඡාභත්තං වා දිවා වා රත්තිං වා, යාව අරුණං න උග්ගච්ඡති, තාව ආරොචෙතබ්බං. උද්ධස්තෙ අරුණෙ පටිච්ඡන්නා හොති, පටිච්ඡාදනපච්චයා ච දුක්කටං ආපජ්ජති. සඞ්ඛෙපතොති සමාසතො. විත්ථාරතො පන සමන්තපාසාදිකායං වුත්තොති අධිප්පායො.

අකාමා පරිවත්ථබ්බන්ති අප්පටිකම්මකතාය ආපත්තියා සග්ගමොක්ඛාවරණභාවතො අනිච්ඡන්තෙනාපි පරිවසිතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘න කාමෙනා’’තිආදි. පරිවාසං සමාදායාති පරිවාසවත්තං සඞ්ඝමජ්ඣෙ සමාදියිත්වා. යදිපි චතුබ්බිධො පරිවාසො අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසො, පටිච්ඡන්නපරිවාසො, සුද්ධන්තපරිවාසො, සමොධානපරිවාසොති, තථාපි අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසො ඉධ න අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘තත්ථ පටිච්ඡන්න…පෙ… තිවිධො පරිවාසො’’ති. තත්ථාති තස්මිං වාක්යෙ. පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා සති දාතබ්බො පරිවාසො පටිච්ඡන්නවිසයතාය පටිච්ඡන්නපරිවාසො. සුද්ධන්තතො පට්ඨාය දාතබ්බො පරිවාසො සුද්ධන්තපරිවාසො. සමොදහිත්වා දාතබ්බො පරිවාසො සමොධානපරිවාසො.

ඉදානි තෙ තිවිධෙයෙව පරිවාසෙ සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. හීති යස්මා. එකාහං පටිච්ඡන්නා එකාහප්පටිච්ඡන්නා. වුත්තනයෙනාති ‘‘ආපත්ති ච හොතී’’තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන. එකාහප්පටිච්ඡන්නන්ති එත්ථ ඉතිසද්දො ‘‘ඉති වා, ඉති එවරූපා විසූකදස්සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.13, 197) විය ආදිඅත්ථො. තෙන ‘‘සොහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිසට්ඨියා එකාහප්පටිච්ඡන්නාය එකාහපරිවාසං යාචාමී’’ති ඉමං පාළිසෙසං (චූළව. 102) සඞ්ගණ්හාති. එවං පරිවාසං යාචාපෙත්වාති එවං යාවතතියං යාචාපෙත්වා. ඛන්ධකෙ ආගතනයෙනාති සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 97 ආදයො) ආගතනයෙන. තතොති පක්ඛතො ¶ පට්ඨාය. අතිරෙකපක්ඛප්පටිච්ඡන්නන්ති පක්ඛස්ස අතිරෙකො අතිරෙකපක්ඛො, තං පටිච්ඡන්නන්ති අත්ථො. තතොති තිංසතිමදිවසතො පට්ඨාය. මාසප්පටිච්ඡන්නන්ති සත්තානං ආයුං මිනන්තො විය සියති අන්තං කරොතීති මාසො, තිංසරත්තින්දිවො, තං පටිච්ඡන්නන්ති අත්ථො. සංවච්ඡරෙ පුණ්ණෙති තං තං සත්තං, ධම්මප්පවත්තිඤ්ච සඞ්ගම්ම වදන්තො විය සරති පවත්තතීති සංවච්ඡරො, ද්වාදස මාසා, තස්මිං පරිපුණ්ණෙ.

වත්ථුකිත්තනවසෙන වාති නාමෙන සහ වත්ථුකිත්තනවසෙන වාති අත්ථො. තෙනෙව හි උපරි ‘‘නාමමත්තවසෙන වා’’ති මත්තග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. නාමමත්තවසෙනාති වත්ථුකිත්තනං විනා කෙවලං නාමස්සෙව වසෙන. තස්මාති යස්මා දුවිධෙ නාමෙ ‘‘ආපත්තී’’ති සබ්බසාධාරණං නාමං, තස්මා ¶ . සුක්කවිස්සට්ඨීති සුක්කවිස්සට්ඨි නාමායං. ඉතිසද්දො හෙත්ථ වචනීයත්ථං නිදස්සෙති. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨී’’ති කායසංසග්ගාදීනම්පි වත්ථුආදිභාවෙන ඉච්ඡිතබ්බත්තා. වත්ථු චෙව ගොත්තඤ්චාති වීතික්කමත්තා වත්ථු චෙව අනඤ්ඤසාධාරණත්තා ගොත්තඤ්ච. ගං තායතීති ගොත්තං, සජාතිතො අඤ්ඤත්ථ කායසංසග්ගාදීසු ගන්තුං අදත්වා බුද්ධිං, වචනඤ්ච රක්ඛතීති අත්ථො. සඞ්ඝාදිසෙසොති සඞ්ඝාදිසෙසො නාමායං. එත්ථ පන ඉතිසද්දො වචනවචනීයසමුදායං නිදස්සෙති. තෙනාහ ‘‘නාමඤ්චෙව ආපත්ති චා’’ති, සජාතිසාධාරණනාමත්තා නාමඤ්චෙව තෙන තෙන වීතික්කමෙනාපජ්ජිතබ්බත්තා ආපත්ති චාති අත්ථො. ඉදම්පි නිදස්සනමත්තමෙව ‘‘ආපත්තියො’’ති ඉමස්සාපි නාමාදිභාවෙන ඉච්ඡිතබ්බත්තා. ඉතිසද්දො වා ආදිඅත්ථො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘කායසංසග්ගන්තිආදිවචනෙනාපී’’තිආදිකම්පි සමත්ථිතං හොති.

තයිදං කම්මවාචාය කෙන වචනෙන ගහිතන්ති අනුයොගං සන්ධාය ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. ‘‘ආපත්තී’’ති සබ්බසාධාරණනාමත්තා, වීතික්කමෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා ච නාමඤ්චෙව ආපත්ති ච හොතීති ආහ ‘‘ආපත්තියොති වචනෙනාපී’’ති. තස්මාති යස්මා ඉදං පරිවාසාදිවිනයකම්මං වත්ථුවසෙන, ගොත්තවසෙන, නාමවසෙන, ආපත්තිවසෙන ච කාතුං වට්ටතියෙව, තස්මා. එතෙසූති වත්ථුආදීසු, සුක්කවිස්සට්ඨිආදීසු වා. වත්තං සමාදාතබ්බන්ති යථාවුත්තෙසු ද්වීසු පදෙසු එකෙනපි සමාදාතබ්බං. ද්වීහි පන සුසමාදින්නංයෙව. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සමාදානෙපි එසෙව නයො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා).

ආරොචෙත්වාති ¶ –

‘‘අහං, භන්තෙ, එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිස්සට්ඨිං එකාහප්පටිච්ඡන්නං, සොහං සඞ්ඝං එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා එකාහප්පටිච්ඡන්නාය එකාහපරිවාසං යාචිං, තස්ස මෙ සඞ්ඝො එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා එකාහප්පටිච්ඡන්නාය එකාහපරිවාසං අදාසි, සොහං පරිවසාමි, වෙදයාමහං, භන්තෙ, ‘වෙදයතී’ති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) –

එවමාදිනා තං තං යොජනානුරූපං ආරොචෙත්වා. ඉමඤ්ච පනත්ථං ගහෙත්වා යාය කායචි භාසාය ආරොචෙතුං වට්ටතියෙව (චූළව. අට්ඨ. 102). ‘‘පුන ආගතාගතානං භික්ඛූනං ආරොචෙන්තෙනා’’ති ඉදං ආගන්තුකං භික්ඛුං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච එකස්ස ආරොචෙන්තෙන අවසානෙ ¶ ‘‘වෙදයතීති මං ආයස්මා ධාරෙතු’’, ද්වින්නං ‘‘ආයස්මන්තා ධාරෙන්තු’’, තිණ්ණං ‘‘ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති වත්තබ්බං. වත්තභෙදඤ්ච රත්තිච්ඡෙදඤ්ච අකත්වාති ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා සාදිතබ්බං පකතත්තානං භික්ඛූනං අභිවාදනං පච්චුපට්ඨාන’’න්තිආදිනා (චූළව. 75) පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ යානි චතුනවුති වත්තානි වුත්තානි, තෙසං භෙදඤ්ච, යො ච ‘‘තයො ඛො, උපාලි, පාරිවාසිකස්ස භික්ඛුනො රත්තිච්ඡෙදා සහවාසො විප්පවාසො අනාරොචනා’’ති (චූළව. 83) රත්තිච්ඡෙදො වුත්තො, තඤ්ච අකත්වා.

අයං හෙත්ථ විනිච්ඡයො – සචෙ (චූළව. අට්ඨ. 76) ආගන්තුකා මුහුත්තං විස්සමිත්වා වා අවිස්සමිත්වා එව වා විහාරමජ්ඣෙන ගච්ඡන්ති, තෙසම්පි ආරොචෙතබ්බං. සචෙ තස්ස අජානන්තස්සෙව ගච්ඡන්ති, අයඤ්ච ගතකාලෙ ජානාති, ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං. සම්පාපුණිතුං අසක්කොන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදදුක්කටං. යෙපි අන්තොවිහාරං අප්පවිසිත්වා උපචාරසීමං ඔක්කමිත්වා ගච්ඡන්ති, අයඤ්ච නෙසං ඡත්තසද්දං වා උක්කාසිතසද්දං වා ඛිපිතසද්දං වා සුත්වාව ආගන්තුකභාවං ජානාති, ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං. ගතකාලෙ ජානන්තෙනාපි අනුබන්ධිත්වා ආරොචෙතබ්බමෙව. සම්පාපුණිතුං අසක්කොන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදදුක්කටං. යොපි රත්තිංයෙව ආගන්ත්වා රත්තිංයෙව ගච්ඡති, සොපිස්ස රත්තිච්ඡෙදං කරොති. අඤ්ඤාතත්තා ¶ පන වත්තභෙදදුක්කටං නත්ථි. සචෙ අජානිත්වාව අබ්භානං කරොති, අකතමෙව හොතීති කුරුන්දියං (චූළව. අට්ඨ. 76) වුත්තං. තස්මා අධිකා රත්තියො ගහෙත්වා කාතබ්බං. අයං අපණ්ණකප්පටිපදා.

නදිආදීසු නාවාය ගච්ඡන්තම්පි පරතීරෙ ඨිතම්පි ආකාසෙ ගච්ඡන්තම්පි පබ්බතතලඅරඤ්ඤාදීසු දූරෙ ඨිතම්පි භික්ඛුං දිස්වා සචෙ ‘‘භික්ඛූ’’ති වවත්ථානං අත්ථි, නාවාදීහි වා ගන්ත්වා, මහාසද්දං කත්වා වා වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා වා ආරොචෙතබ්බං, අනාරොචෙන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදදුක්කටඤ්ච. සචෙ වායමන්තොපි සම්පාපුණිතුං වා සාවෙතුං වා න සක්කොති, රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදදුක්කටං.

අඤ්ඤං කඤ්චි විහාරං ගතෙනපි භික්ඛූනං ආරොචෙතබ්බමෙව (චූළව. අට්ඨ. 76). සචෙ සබ්බෙ එකට්ඨානෙ ඨිතෙ පස්සති, එකට්ඨානෙ ඨිතෙනෙව ආරොචෙතබ්බං. අථ රුක්ඛමූලාදීසු විසුං විසුං ඨිතා හොන්ති, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං. සඤ්චිච්ච අනාරොචෙන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො ච හොති, වත්තභෙදෙ ච දුක්කටං. අථ විචිනන්තො එකච්චෙ න පස්සති, රත්තිච්ඡෙදොව හොති ¶ , න ච වත්තභෙදදුක්කටං. සඤ්චිච්ච අනාරොචෙන්තස්ස පන රත්තිච්ඡෙදො චෙව හොති, වත්තභෙදෙ ච දුක්කටං.

තත්ථෙවාති මාළකසීමායමෙව. මාළකතො පන භික්ඛූසු නික්ඛන්තෙසු එකස්සපි සන්තිකෙ නික්ඛිපිතුං වට්ටති (චූළව. අට්ඨ. 97). මාළකතො නික්ඛමිත්වා සතිං පටිලභන්තෙන සහ ගච්ඡන්තස්ස සන්තිකෙ නික්ඛිපිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘එකපුග්ගලස්ස වා සන්තිකෙ’’ති. සචෙ සොපි පක්කන්තො, අඤ්ඤස්ස යස්ස මාළකෙ නාරොචිතං, තස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බං. පකතත්තට්ඨානෙති සඞ්ඝකම්මානං අරහට්ඨානෙ. ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාති (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.97) භික්ඛූනං සජ්ඣායනසද්දසවනූපචාරවිජහනත්ථං වුත්තං. මහාමග්ගතො ඔක්කම්මාති මග්ගප්පටිපන්නභික්ඛූනං උපචාරවිජහනත්ථං වුත්තං. ගුම්බෙන වා වතියා වා පටිච්ඡන්නට්ඨානෙති දස්සනූපචාරවිජහනත්ථං වුත්තං. වත්තං සමාදියිත්වා ආරොචෙතබ්බන්ති වුත්තනයෙනෙව වත්තං සමාදියිත්වා පරිවාසො ආරොචෙතබ්බො. ‘‘ආරොචෙතබ්බ’’න්ති පන සාමඤ්ඤෙන වුත්තං. ආරොචෙන්තෙන ච සචෙ නවකතරො හොති, ‘‘ආවුසො’’ති වත්තබ්බං. සචෙ වුඩ්ඪතරො, ‘‘භන්තෙ’’ති වත්තබ්බං. සචෙ අඤ්ඤො කොචි භික්ඛු කෙනචිදෙව කරණීයෙන තං ඨානං ආගච්ඡති. සචෙ ¶ එස නං පස්සති, සද්දං වා තස්ස සුණාති, ආරොචෙතබ්බං. අනාරොචෙන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදො ච. තෙනාහ ‘‘යම්පි අඤ්ඤං භික්ඛුං පස්සති, තස්සාපි ආරොචෙතබ්බමෙවා’’ති. අථ ද්වාදසහත්ථං උපචාරං ඔක්කමිත්වා අජානන්තස්සෙව ගච්ඡති, රත්තිච්ඡෙදො හොතියෙව, වත්තභෙදො පන නත්ථි. උට්ඨිතෙති උග්ගතෙ. යං සබ්බපඨමං භික්ඛුන්ති විහාරතො නික්ඛමන්තං වා ආගන්තුකං වා සබ්බපඨමං යං අඤ්ඤං භික්ඛුං පස්සති. තස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බන්ති අනාරොචෙන්තස්ස දුක්කටං සියා, තං සන්ධාය වුත්තං, න තු රත්තිච්ඡෙදං සන්ධාය. ඉතරථා හි ‘‘විහාරසීමාපරියාපන්නානං සබ්බෙසං ආරොචෙත්වා’’ති වදෙය්ය. යාව රත්තියො පූරෙන්තීති යත්තකා රත්තියො ආපත්ති පටිච්ඡන්නා හොති, තත්තකා රත්තියො යාව පූරෙන්ති, තාව පරිවත්ථබ්බං. සමන්තපාසාදිකායං පන ‘‘එවං යත්තකානි දිවසානි ආපත්ති පටිච්ඡන්නා හොති, තත්තකානි, තතො අධිකතරානි වා කුක්කුච්චවිනොදනත්ථාය පරිවසිත්වා’’ති වුත්තං. විත්ථාරොති පපඤ්චො.

ඉතරෙසු පන ද්වීසූති සුද්ධන්තපරිවාසො, සමොධානපරිවාසොති ද්වින්නං මජ්ඣෙ. ඛන්ධකෙති සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 156 ආදයො). චූළසුද්ධන්තො මහාසුද්ධන්තොති එත්ථ යො උපසම්පදතො (චූළව. අට්ඨ. 102; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 242) පට්ඨාය අනුලොමක්කමෙන වා ආරොචිතදිවසතො පට්ඨාය පටිලොමක්කමෙන වා ‘‘අසුකඤ්ච අසුකඤ්ච දිවසං වා පක්ඛං වා මාසං වා සංවච්ඡරං වා තව සුද්ධභාවං ජානාසී’’ති පුච්ඡියමානො ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානාමි ¶ , එත්තකං නාම කාලං අහං සුද්ධො’’ති වදති, තස්ස දින්නො සුද්ධන්තපරිවාසො ‘‘චූළසුද්ධන්තො’’ති වුච්චති.

තං ගහෙත්වා පරිවසන්තෙන යත්තකං කාලං අත්තනො සුද්ධභාවං ජානාති, තත්තකං අපනෙත්වා අවසෙසං මාසං වා ද්වෙමාසං වා පරිවසිතබ්බං. සචෙ ‘‘මාසමත්තං අසුද්ධොම්හී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා පරිවාසං අග්ගහෙසි, පරිවසන්තො ච පුන අඤ්ඤං මාසං සරති, තම්පි මාසං පරිවසිතබ්බමෙව, පුන පරිවාසදානකිච්චං නත්ථි. අථ ‘‘ද්වෙමාසං අසුද්ධොම්හී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා අග්ගහෙසි, පරිවසන්තො ච ‘‘මාසමත්තමෙවාහං අසුද්ධොම්හී’’ති සන්නිට්ඨානං කරොති, මාසමෙව පරිවසිතබ්බං, පුන පරිවාසදානකිච්චං නත්ථි. අයඤ්හි සුද්ධන්තපරිවාසො උද්ධම්පි ආරොහති, හෙට්ඨාපි ඔරොහති, ඉදමස්ස ලක්ඛණං.

යො ¶ පන යථාවුත්තෙන අනුලොමප්පටිලොමවසෙන පුච්ඡියමානොපි රත්තිපරියන්තං (චූළව. අට්ඨ. 102) න ජානාති නස්සරති, රත්තිපරියන්තෙ වෙමතිකො වා හොති, තස්ස දින්නො සුද්ධන්තපරිවාසො ‘‘මහාසුද්ධන්තො’’ති වුච්චති. තං ගහෙත්වා ගහිතදිවසතො යාව උපසම්පදදිවසො, තාව රත්තියො ගණෙත්වා පරිවසිතබ්බං. අයං උද්ධං නාරොහති, හෙට්ඨා පන ඔරොහති. තස්මා සචෙ පරිවසන්තො රත්තිපරිච්ඡෙදෙ සන්නිට්ඨානං කරොති ‘‘මාසො වා සංවච්ඡරො වා මය්හං ආපන්නස්සා’’ති, මාසං වා සංවච්ඡරං වා පරිවසිතබ්බං. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ‘‘එත්තකං කාලං අහං සුද්ධො’’ති වදන්තස්ස චූළසුද්ධන්තො දීයති, තථාපි නියමෙනෙව ජානනාභාවා ‘‘දුවිධොපි චෙස…පෙ… දාතබ්බො’’ති වුත්තං. තස්ස දානවිධි ඛන්ධකෙ ආගතොති තස්ස දුවිධස්සාපි සුද්ධන්තස්ස දානවිධි ‘‘තෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා…පෙ… එවමස්ස වචනීයො’’තිආදිනා සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 156) ආගතො. තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති අධිප්පායො. එස නයො විනිච්ඡයකථා පන විත්ථාරතො සමන්තපාසාදිකායං වුත්තාති එත්ථාපි.

ඔධුනිත්වා අවධුය පහාය සමොධානො ඔධානසමොධානො. චිරප්පටිච්ඡන්නානං අග්ඝෙන සමොධානො අග්ඝසමොධානො. මිස්සකානං සමොධානො මිස්සකසමොධානො. ඉදානි තං තිවිධම්පි සමොධානපරිවාසං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පටිච්ඡාදෙන්තස්සාති යො පරිවාසං ගහෙත්වා අනික්ඛිත්තවත්තො හුත්වා පරිවසන්තො අපරිනිට්ඨිතෙයෙව පරිවාසෙ අන්තරා වෙමජ්ඣෙ සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පටිච්ඡාදෙති, තස්ස. පරිවුත්ථදිවසෙති ලක්ඛණවචනමෙතං, තෙන ‘‘මානත්තචිණ්ණදිවසෙ චා’’තිපි වුත්තමෙව හොති. මක්ඛෙත්වාති ඤත්තිචතුත්ථෙන ¶ කම්මෙන මූලාය පටිකස්සනවසෙන මක්ඛෙත්වා. සමොදහිත්වාති මූලාපත්තිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා, පක්ඛිපිත්වාති අත්ථො. දාතබ්බපරිවාසොති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිආදිනා ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන දාතබ්බපරිවාසො. ඉදං වුත්තං හොති – යො පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා පරිවාසං ගහෙත්වා පරිවසන්තො (චූළව. අට්ඨ. 102; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 243) වා මානත්තාරහො වා මානත්තං චරන්තො වා අබ්භානාරහො වා අනික්ඛිත්තවත්තො අඤ්ඤං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පුරිමාපත්තියා සමා වා ඌනතරා වා රත්තියො ¶ පටිච්ඡාදෙති, තස්ස මූලාය පටිකස්සනෙන තෙ පරිවුත්ථදිවසෙ ච මානත්තචිණ්ණදිවසෙ ච සබ්බෙ ඔධුනිත්වා අදිවසෙ කත්වා පච්ඡා ආපන්නාපත්තිං මූලාපත්තියං සමොධාය පරිවාසො දාතබ්බොති.

සචෙ පන අන්තරාපත්ති මූලාපත්තිතො අතිරෙකප්පටිච්ඡන්නා හොති (චූළව. අට්ඨ. 102), තං මූලාපත්තිං කත්වා තත්ථ ඉතරං සමොධාය පරිවාසො දාතබ්බො. සචෙ පන අන්තරාපත්ති අප්පටිච්ඡන්නා හොති, මූලාය පටිකස්සනං අකත්වා පුබ්බෙ ගහිතපරිවාසෙනෙව පරිවසිතබ්බං.

යා එකා වා…පෙ… සබ්බචිරප්පටිච්ඡන්නායොති යා එකා වා ආපත්ති සබ්බචිරප්පටිච්ඡන්නා, යා ද්වෙ වා තිස්සො වා සම්බහුලා වා ආපත්තියො සබ්බචිරප්පටිච්ඡන්නායොති අත්ථො. තාසන්ති සබ්බචිරප්පටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනං. දානවිධි පනස්ස ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

යස්ස පන සතං ආපත්තියො දසාහපටිච්ඡන්නා, අපරම්පි සතං ආපත්තියො දසාහපටිච්ඡන්නා, අපරම්පි සතං ආපත්තියො දසාහපටිච්ඡන්නාති එවං දසක්ඛත්තුං කත්වා ආපත්තිසහස්සං දිවසසතපටිච්ඡන්නං හොති, තෙන කිං කාතබ්බන්ති? සබ්බං සමොදහිත්වා දස දිවසෙ පරිවසිතබ්බං. එවං එකෙනෙව දසාහෙන දිවසසතම්පි පරිවසිතමෙව හොති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දසසතං රත්තිසතං, ආපත්තියො ඡාදයිත්වාන;

දස රත්තියො වසිත්වාන, මුච්චෙය්ය පාරිවාසිකො’’ති. (පරි. 477);

අයං අග්ඝසමොධානො නාම.

ඉදානි ¶ මිස්සකසමොධානං නිද්දිසිතුං ‘‘මිස්සකසමොධානො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්රායං නයො –

‘‘අහං, භන්තෙ, සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං එකං සුක්කවිස්සට්ඨිං, එකං කායසංසග්ගං, එකං දුට්ඨුල්ලවාචං, එකං අත්තකාමං, එකං සඤ්චරිත්තං, එකං කුටිකාරකං, එකං විහාරකාරකං, එකං දුට්ඨදොසං, එකං අඤ්ඤභාගියං, එකං සඞ්ඝභෙදං, එකං භෙදානුවත්තකං, එකං දුබ්බචං, එකං කුලදූසකං, සොහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං තාසං ආපත්තීනං සමොධානපරිවාසං යාචාමී’’ති –

තික්ඛත්තුං ¶ යාචාපෙත්වා තදනුරූපාය කම්මවාචාය පරිවාසො දාතබ්බො. එත්ථ ච ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං නානාවත්ථුකායො’’තිපි ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජි’’න්තිපි එවං පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වත්ථුවසෙනපි ගොත්තවසෙනපි නාමවසෙනපි ආපත්තිවසෙනපි යොජෙත්වා කම්මවාචං කාතුං වට්ඨතියෙවාති. අයං මිස්සකසමොධානො. සබ්බපරිවාසකම්මවාචාවසානෙ පන නික්ඛිත්තානික්ඛිත්තවත්තාදිකථා පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. තිවිධෙපි සමොධානපරිවාසෙ අත්ථමත්තස්සෙව වුත්තත්තා, විනිච්ඡයාදීනං වා අනාමට්ඨත්තා ‘‘අයං තිවිධෙපි සමොධානපරිවාසෙ සඞ්ඛෙපකථා’’ති වුත්තං. මහාවිසයත්තා සමොධානවිචාරණාය සා නිරවසෙසා කුතො ලද්ධබ්බාති ආහ ‘‘විත්ථාරො’’තිආදි.

ඡාරත්තන්ති රා සද්දො තීයති ඡිජ්ජති එත්ථාති රත්ති, සත්තානං සද්දස්ස වූපසමනකාලොති අත්ථො, ඡ රත්තියො සමාහටා, ඡන්නං රත්තීනං වා සමාහාරො ඡරත්තං, ඡරත්තමෙව ඡාරත්තං, අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායස්සාභාවතො ඡ රත්තියොති අත්ථො වුත්තො.

පරිවාසං අදත්වා මානත්තමෙව දාතබ්බන්ති යස්මා ආපත්ති අප්පටිච්ඡන්නා, යස්මා ච ආපන්නභාවෙනෙව මානත්තාරහො හොති, තස්මා පරිවාසං අදත්වා කෙවලං මානත්තමෙව දාතබ්බං. යං පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා පරිවුත්ථපරිවාසස්ස දීයති, ඉදං පටිච්ඡන්නමානත්තං නාමාති ආහ ‘‘යස්ස පටිච්ඡන්නා හොතී’’තිආදි. ඉදන්ති පටිච්ඡන්නමානත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං වාක්යෙ. කථං පන තෙසං ද්වින්නං මානත්තානං දානවිධි ච විනිච්ඡයකථා ච වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘උභින්නම්පි පනා’’තිආදි.

අයන්ති වක්ඛමානං සන්ධායාහ. පරිවාසෙ වුත්තප්පකාරං පදෙසන්ති පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපතො ¶ , අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා මහාමග්ගතො ඔක්කම්ම ගුම්බෙන වා වතියා වා පටිච්ඡන්නට්ඨානං. සමාදියිත්වාති අන්තොඅරුණෙයෙව සමාදියිත්වා. ආරොචෙත්වාති –

‘‘අහං, භන්තෙ, එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිස්සට්ඨිං අප්පටිච්ඡන්නං, සොහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා අප්පටිච්ඡන්නාය ඡාරත්තං මානත්තං යාචිං ¶ , තස්ස මෙ සඞ්ඝො එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා අප්පටිච්ඡන්නාය ඡාරත්තං මානත්තං අදාසි, සොහං මානත්තං චරාමි, වෙදයාමහං, භන්තෙ, වෙදයතී’ති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’තිආදිනා (චූළව. අට්ඨ. 97) –

ආපත්තිදිවසානුරූපං ආරොචෙත්වා. ඉමඤ්ච පන අත්ථං ගහෙත්වා (චූළව. අට්ඨ. 97) යාය කායචි භාසාය ආරොචෙතුං වට්ටතියෙව. ආරොචිතකාලතො පට්ඨාය ච එකං භික්ඛුං ඨපෙත්වා සෙසෙහි සති කරණීයෙ ගන්තුම්පි වට්ටති. අරුණෙ උට්ඨිතෙ තස්ස භික්ඛුස්ස සන්තිකෙ වත්තං නික්ඛිපිතබ්බං. සචෙ සොපි කෙනචි කම්මෙන පුරෙ අරුණෙයෙව ගච්ඡති, අඤ්ඤං විහාරතො නික්ඛන්තං වා ආගන්තුකං වා යං පඨමං පස්සති, තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බං. අයඤ්ච යස්මා ගණස්ස ආරොචෙත්වා, භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාව වසි, තෙනස්ස ඌනෙ ගණෙ චරණදොසො වා විප්පවාසො වා න හොති. සචෙ පන කඤ්චි න පස්සති, විහාරං ගන්ත්වා යං පඨමං පස්සති, තස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘තතො තෙසු ගතෙසු වා අගතෙසු වා පුරිමනයෙන පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති.

යත්ථ සියාති යස්සං සමානසංවාසකසීමායං වීසතිගණො භික්ඛුසඞ්ඝො අත්ථි. අව්හාතබ්බොති අබ්භානකම්මවසෙන පක්කොසිතබ්බො. අබ්භානකම්මං පන කථන්ති ආහ ‘‘අබ්භානකම්මං පනා’’තිආදි. පාළිවසෙනාති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිආදිනා (චූළව. 101) පාළිවසෙන. විනිච්ඡයවසෙනාති ‘‘අබ්භන්තෙහි ච පඨමං අබ්භානාරහො කාතබ්බො. අයඤ්හි නික්ඛිත්තවත්තත්තා පකතත්තට්ඨානෙ ඨිතො, පකතත්තස්ස ච අබ්භානං කාතුං න වට්ටති, තස්මා වත්තං සමාදපෙතබ්බො. වත්තෙ සමාදින්නෙ අබ්භානාරහො හොති. තෙනාපි වත්තං සමාදියිත්වා ආරොචෙත්වා අබ්භානං යාචිතබ්බං. අනික්ඛිත්තවත්තස්ස පන වත්තසමානකිච්චං නත්ථි. සො හි ඡාරත්තාතික්කමෙනෙව අබ්භානාරහො හොතී’’තිආදිනා (චූළව. අට්ඨ. 97) විනිච්ඡයවසෙන. තං පනෙතං සබ්බං පරිවාසාදිකම්මං පාළිවසෙන (චූළව. 75) ච අට්ඨකථාවසෙන (චූළව. අට්ඨ. 75, 97) ච ¶ සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා අතිවිත්ථාරභයෙන න විත්ථාරයිම්හ, අත්ථිකෙහි පන තතොව ගහෙතබ්බං. ඉමස්ස ¶ පන කම්මස්ස වීසතිවග්ගකරණීයත්තා තතො ඌනතරෙන කතං කුප්පති. තෙනාහ ‘‘එකෙනාපි චෙ…පෙ… අනබ්භිතො’’ති. අයන්ති අයං යථාවුත්තා. සාමීචීති වත්තං.

ඉති කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය

විනයත්ථමඤ්ජූසායං ලීනත්ථප්පකාසනියං

සඞ්ඝාදිසෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.