තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > කඞ්ඛාවිතරණීපුරාණ-ටීකා

සම්පජානමුසාවාදෙති ¶ ¶ එත්ථ මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු, වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං, සම්පජානස්ස මුසාවාදො සම්පජානමුසාවාදො, තස්මිං සම්පජානමුසාවාදෙති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ’’තිආදි. සො ච පන මුසාවාදො පුබ්බභාගක්ඛණෙ, තඞ්ඛණෙ ච විජානන්තස්ස හොති ‘‘පුබ්බෙවස්ස හොති ‘මුසා භණිස්ස’න්ති, භණන්තස්ස හොති ‘මුසා භණාමී’’’ති (පාචි. 4) වුත්තත්තාති ආහ ‘‘පුබ්බෙපි ජානිත්වා වචනක්ඛණෙපි ජානන්තස්සා’’ති. එතඤ්හි ද්වයං අඞ්ගභූතං, ඉතරං පන හොතු වා, මා වා, අකාරණමෙතං. නනු චෙතං භණනමෙව ඤායතීති ආහ ‘‘භණනඤ්ච නාමා’’තිආදි. අභූතස්සාති අතච්ඡස්ස.

හත්ථකං සක්යපුත්තන්ති එත්ථ හත්ථකොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සක්යානං පුත්තොති සක්යපුත්තො. බුද්ධකාලෙ කිර සක්යකුලතො අසීති පුරිසසහස්සානි පබ්බජිංසු, තෙසං සො අඤ්ඤතරො. අවජානිත්වා පටිජානනාදිවත්ථුස්මින්ති එත්ථ අවජානිත්වා පටිජානනං නාම තිත්ථියෙහි සද්ධිං කථෙන්තො අත්තනො වාදෙ කඤ්චි දොසං සල්ලක්ඛෙන්තො ‘‘නායං මම වාදො’’ති අවජානිත්වා පුන කථෙන්තො කථෙන්තො නිද්දොසතං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘මමෙව අයං වාදො’’ති පටිජානාති. ආදිසද්දෙන පටිජානිත්වා අවජානනං, අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං, සම්පජානමුසාභාසනං, සඞ්කෙතං කත්වා විසංවාදකරණඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. ඉදානි ආපත්තිභෙදදස්සනත්ථං ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනත්ථ’’න්තිආදි වුත්තං.

අනුපධාරෙත්වා සහසා භණන්තස්සාති අවීමංසිත්වා වෙගෙන දිට්ඨම්පි ‘‘අදිට්ඨං මෙ’’තිආදිනා භණන්තස්ස ¶ . ‘‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’’ති අඤ්ඤං භණන්තස්සාති යො මන්දත්තා මොමූහත්තා පක්ඛලන්තො ‘‘චීවර’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘චීර’’න්තිආදීනි භණති, අයං ‘‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’’ති අඤ්ඤං භණති නාම. යො පන සාමණෙරෙන ‘‘අපි, භන්තෙ, මය්හං උපජ්ඣායං පස්සිත්ථා’’ති ¶ වුත්තො කෙළිං කුරුමානො ‘‘තව උපජ්ඣායො දාරුසකටං යොජෙත්වා ගතො භවිස්සතී’’ති වා සිඞ්ගාලසද්දං සුත්වා ‘‘කස්සායං සද්දො’’ති වුත්තො ‘‘මාතුයා තෙ යානෙන ගච්ඡන්තියා කද්දමෙ ලග්ගචක්කං උද්ධරන්තානං අයං සද්දො’’ති වා එවං නෙව දවා, න රවා අඤ්ඤං භණති, සො ආපත්තිං ආපජ්ජතියෙව. අඤ්ඤා පූරණකථා නාම හොති – එකො ගාමෙ ථොකං තෙලං ලභිත්වා විහාරං ආගතො සාමණෙරං භණති ‘‘ත්වං අජ්ජ කුහිං ගතො, ගාමො එකතෙලො අහොසී’’ති වා, පච්ඡිකාය ඨපිතං පූවඛණ්ඩං ලභිත්වා ‘‘අජ්ජ ගාමෙ පච්ඡිකාහි පූවෙ චාරෙසු’’න්ති වා, අයං මුසාවාදොව හොති. විසංවාදනපුරෙක්ඛාරතාති විසං වාදෙන්ති එතෙනාති විසංවාදනං, වඤ්චනාධිප්පායවසප්පවත්තං චිත්තං, තස්ස පුරෙක්ඛාරතා විසංවාදනපුරෙක්ඛාරතා, විසංවාදනචිත්තස්ස පුරතො කරණන්ති අත්ථො.

මුසාවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඔමසවාදෙති ඛුංසනගරහණවචනෙ. යස්මා පන තං නෙව කණ්ණසුඛං, න හදයසුඛං, තස්මා තෙන කණ්ණඤ්චෙව හදයඤ්ච විජ්ඣතීති ආහ ‘‘ඔවිජ්ඣනවචනෙ’’ති, ජාතිආදීහි ඝටෙත්වා වචනෙති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘ජාතිනාමා’’තිආදි. තත්ථ ජාති නාම බ්රාහ්මණාදි උක්කට්ඨා චෙව චණ්ඩාලාදි හීනා ච ජාති. නාමං නාම අවකණ්ණකාදි හීනඤ්චෙව බුද්ධරක්ඛිතාදි උක්කට්ඨඤ්ච නාමං. ගොත්තං නාම කොසියාදි හීනඤ්චෙව ගොතමාදි උක්කට්ඨඤ්ච ගොත්තං. කම්මං නාම පුප්ඵඡඩ්ඩකාදි හීනඤ්චෙව කසිවණිජ්ජාදි උක්කට්ඨඤ්ච කම්මං. සිප්පං නාම නළකාරාදි හීනඤ්චෙව මුද්දාගණනාදි උක්කට්ඨඤ්ච සිප්පං. ආබාධො නාම සබ්බොපි රොගො හීනොයෙව. අථ වා මධුමෙහො උක්කට්ඨො, සෙසො හීනොති වෙදිතබ්බො. ලිඞ්ගං නාම අතිදීඝාදි හීනඤ්චෙව නාතිදීඝාදි උක්කට්ඨඤ්ච ලිඞ්ගං. කිලෙසො නාම රාගාදිකො සබ්බොපි කිලෙසො. ආපත්ති නාම සොතාපත්තාදිකා උක්කට්ඨා චෙව පාරාජිකාදි අනුක්කට්ඨා ච ආපත්ති. අක්කොසො නාම ‘‘ඔට්ඨොසී’’තිආදිකො හීනො චෙව ‘‘පණ්ඩිතොසී’’තිආදිකො (පාචි. 15) උක්කට්ඨො ච අක්කොසො.

යථා ¶ ¶ තථාති පාළිආගතානාගතපදානං යෙන කෙනචි ආකාරෙන. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුං භික්ඛුනිආදයො සබ්බෙ සත්තා අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඨිතාති ආහ ‘‘ඉධ චා’’තිආදි. දවකම්යතා නාම කෙළිහසාධිප්පායතා. සබ්බත්ථාති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නෙසු චෙව පාළිආගතානාගතපදෙසු චාති සබ්බත්ථ. අත්ථධම්මඅනුසාසනිපුරෙක්ඛාරානන්ති එත්ථ ‘‘චණ්ඩාලොසී’’තිආදිකාය පාළියා අත්ථං වණ්ණෙන්තො අත්ථපුරෙක්ඛාරො නාම. පාළිං වාචෙන්තො ධම්මපුරෙක්ඛාරො නාම. අනුසිට්ඨියං ඨත්වා ‘‘ඉදානිපි චණ්ඩාලොසි, පාපං මා අකාසි. මා තමොතමපරායණො අහොසී’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 35) නයෙන කථෙන්තො අනුසාසනිපුරෙක්ඛාරො නාමාති වෙදිතබ්බො.

ඔමසවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භික්ඛුපෙසුඤ්ඤෙති පිසතීති පිසුණා, යාය වාචාය සමග්ගෙ සත්තෙ අවයවභූතෙ වග්ගෙ භින්නෙ කරොති, සා වාචා පිසුණා, පිසුණා එව පෙසුඤ්ඤං, තාය වාචාය සමන්නාගතො පිසුණො, තස්ස කම්මං පෙසුඤ්ඤං, භික්ඛුස්ස පෙසුඤ්ඤං භික්ඛුපෙසුඤ්ඤං, තස්මිං භික්ඛුපෙසුඤ්ඤෙ, භික්ඛුතො සුත්වා භික්ඛුනා, භික්ඛුස්ස වා උපසංහටපෙසුඤ්ඤෙති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ජාතිආදීහී’’තිආදි. තඤ්ච ඛො ද්වීහි කාරණෙහි උපසංහරතීති ආහ ‘‘භික්ඛුනො පියකම්යතාය වා’’තිආදි. තත්ථ භික්ඛුනො පියකම්යතායාති යස්ස තං භාසති, තස්ස භික්ඛුනො ‘‘එවමහං එතස්ස පියො භවිස්සාමී’’ති අත්තනො පියභාවං පත්ථයමානතාය. භෙදාධිප්පායෙනාති ‘‘එවමයං තෙන සද්ධිං භිජ්ජිස්සතී’’ති පරස්ස පරෙන භෙදං ඉච්ඡන්තෙන. අථ වා පියසුඤ්ඤකරණතො පෙසුඤ්ඤං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.36) නිරුත්තිනයෙන, යාය වාචාය යස්ස තං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං, පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා වාචා, ‘‘භික්ඛුස්ස පෙසුඤ්ඤං භික්ඛුපෙසුඤ්ඤ’’න්තිආදිනා එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘ජාතිආදීහි අක්කොසවත්ථූහී’’තිආදිනා වුත්තනයෙන.

පාළිමුත්තකඅක්කොසූපසංහාරෙති ¶ ‘‘චොරොසී’’තිආදිනා අක්කොසස්ස උපසංහාරෙ. ‘‘අනක්කොසවත්ථුභූතං පන පෙසුඤ්ඤකරං තස්ස කිරියං, වචනං වා පියකම්යතාය උපසංහරන්තස්ස කිඤ්චාපි ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්ති න දිස්සති, තථාපි දුක්කටෙන භවිතබ්බ’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.36) වදන්ති. පාපගරහිතාය වදන්තස්සාති එකං අක්කොසන්තං, එකඤ්ච ¶ ඛමන්තං දිස්වා ‘‘අහො නිල්ලජ්ජො, ඊදිසම්පි නාම භවන්තං පුන වත්තබ්බං මඤ්ඤිස්සතී’’ති එවං කෙවලං පාපගරහිතාය භණන්තස්ස.

පෙසුඤ්ඤසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පදසො ධම්මං වාචෙය්යාති එකතො පදං පදං ධම්මං වාචෙය්ය, කොට්ඨාසං කොට්ඨාසං වාචෙය්යාති අත්ථො. යස්මා න කෙවලං තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හධම්මංයෙව පදසො වාචෙන්තස්ස ආපත්ති, තස්මා ‘‘සඞ්ගීතිත්තයං අනාරුළ්හම්පී’’තිආදි වුත්තං. ආදි-සද්දෙන (පාචි. අට්ඨ. 45) සීලූපදෙස ධුතඞ්ගපඤ්හආරම්මණකථා බුද්ධිකදණ්ඩකඤ්ඤාණවත්ථුඅසුභකථාදීනං ගහණං. මෙණ්ඩකමිලින්දපඤ්හෙසු ථෙරස්ස සකප්පටිභානෙ අනාපත්ති. යං රඤ්ඤො සඤ්ඤාපනත්ථං ආහරිත්වා වුත්තං, තත්ථ ආපත්ති. වණ්ණපිටකඅඞ්ගුලිමාලපිටකරට්ඨපාලගජ්ජිතආළවකගජ්ජිතගූළ්හමග්ගගූළ්හවෙස්සන්තරගූළ්හවිනයවෙදල්ලපිටකාදීනි පන අබුද්ධවචනානියෙව.

යස්මා පන තං පදං චතුබ්බිධං හොති, තස්මා තං දස්සෙතුං ‘‘පදානුපදඅන්වක්ඛරානුබ්යඤ්ජනෙසූ’’ති වුත්තං. තත්ථ පදන්ති එකො ගාථාපාදො අධිප්පෙතො. අනුපදන්ති දුතියපාදො. අන්වක්ඛරන්ති එකෙකං අක්ඛරං. අනුබ්යඤ්ජනන්ති පුරිමබ්යඤ්ජනෙන සදිසං පච්ඡාබ්යඤ්ජනං. යං කිඤ්චි වා එකං අක්ඛරං අන්වක්ඛරං. අක්ඛරසමූහො අනුබ්යඤ්ජනං. අක්ඛරානුබ්යඤ්ජනසමූහො පදං. පඨමං පදං පදමෙව, දුතියං අනුපදන්ති එවමෙත්ථ නානාකරණං වෙදිතබ්බං. එතෙසු පදාදීසු යං කඤ්චි කොට්ඨාසං භික්ඛුඤ්ච භික්ඛුනිඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසපුග්ගලෙහි සද්ධිං එකතො භණන්තස්ස පදාදිගණනාය පාචිත්තියන්ති සම්බන්ධො.

එත්ථ ¶ ගාථාබන්ධෙසු (පාචි. අට්ඨ. 45) තාව ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති (ධ. ප. 1, 2) එකමෙකං පදං සාමණෙරෙන සද්ධිං එකතො ආරභිත්වා එකතොයෙව නිට්ඨාපෙන්තස්ස පදගණනාය පාචිත්තියං. ථෙරෙන ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති වුත්තෙ තං පදං අපාපුණිත්වා ‘‘මනොසෙට්ඨා මනොමයා’’ති වචනකාලෙ පත්තෙන සාමණෙරෙන එකතො භණන්තස්ස අනුපදගණනාය. ‘‘රූපං අනිච්ච’’න්තිආදි (ම. නි. 1.353, 356) වචනකාලෙ තෙන සද්ධිං ‘‘රූ’’ කාරමත්තමෙව වාචෙන්තස්ස අන්වක්ඛරගණනාය. එස නයො ගාථාබන්ධෙපි. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං, වෙදනා අනිච්චා’’ති (ම. නි. 1.353, 356) ඉමං සුත්තං වාචයමානො ථෙරෙන ‘‘රූපං ¶ අනිච්ච’’න්ති වුච්චමානෙ සාමණෙරො සීඝපඤ්ඤතාය ‘‘වෙදනා අනිච්චා’’ති ඉමං අනිච්චපදං ථෙරස්ස ‘‘රූපං අනිච්ච’’න්ති එතෙන අනිච්චපදෙන සද්ධිං එකතො භණන්තො වාචං නිච්ඡාරෙති, එවං වාචෙන්තස්ස අනුබ්යඤ්ජනගණනාය පාචිත්තියන්ති වෙදිතබ්බං.

තිකපාචිත්තියන්ති අනුපසම්පන්නෙ අනුපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඋපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං එකතො උද්දෙසග්ගහණෙ එකතො භණන්තස්ස අනාපත්තීති සම්බන්ධො. එස නයො ‘‘සජ්ඣායකරණෙ, තස්ස සන්තිකෙ උද්දෙසග්ගහණෙ’’ති එත්ථාපි. තත්රායං විනිච්ඡයො – උපසම්පන්නො ච අනුපසම්පන්නො ච නිසීදිත්වා උද්දිසාපෙන්ති. ආචරියො ‘‘නිසින්නානං භණාමී’’ති තෙහි සද්ධිං එකතො වදති, ආචරියස්සෙව ආපත්ති. අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං ගණ්හන්තස්ස අනාපත්ති. ද්වෙපි ඨිතා ගණ්හන්ති, එසෙව නයො. දහරභික්ඛු නිසින්නො, සාමණෙරො ඨිතො, ‘‘නිසින්නස්ස භණාමී’’ති භණතො අනාපත්ති. සචෙ දහරො තිට්ඨති, ඉතරො නිසීදති, ‘‘ඨිතස්ස භණාමී’’ති භණතොපි අනාපත්ති. සචෙ බහූනං භික්ඛූනං අන්තරෙ එකො සාමණෙරො නිසින්නො හොති, තස්මිං නිසින්නෙ පදසො ධම්මං වාචෙන්තස්ස අචිත්තකා ආපත්ති. සචෙ සාමණෙරො උපචාරං මුඤ්චිත්වා ඨිතො වා නිසින්නො වා හොති, යෙසං වාචෙති, තෙසු අපරියාපන්නත්තා එකෙන දිසාභාගෙන පලායනකගන්ථං නාම ගණ්හාතීති සඞ්ඛං ගච්ඡති, තස්මා අනාපත්ති.

සජ්ඣායකරණෙති අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං එකතො සජ්ඣායකරණෙ. තස්ස සන්තිකෙ උද්දෙසග්ගහණෙති අනුපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ උද්දෙසග්ගහණෙ. යෙභුය්යෙන පගුණගන්ථං භණන්තස්සාති සචෙ එකගාථාය එකො ¶ පාදො නාගච්ඡති, අවසෙසා ආගච්ඡන්ති, අයං යෙභුය්යෙන පගුණගන්ථො නාම. එතෙන නයෙන සුත්තෙපි වෙදිතබ්බො, තං භණන්තස්ස. ඔසාරෙන්තස්ස චාති පරිසාමජ්ඣෙ සුත්තං උච්චාරෙන්තස්ස ච.

පදසොධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉධ ‘‘භික්ඛුං ඨපෙත්වා අවසෙසො අනුපසම්පන්නො නාමා’’ති (පාචි. 52) වචනතො තිරච්ඡානගතොපි අනුපසම්පන්නොයෙව, සො ච ඛො න සබ්බො, මෙථුනධම්මාපත්තියා වත්ථුභූතොවාති ආහ ‘‘අන්තමසො’’තිආදි. තස්ස ච පරිච්ඡෙදො මෙථුනධම්මාපත්තියා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. දිරත්තතිරත්තන්ති ¶ එත්ථ දිරත්තවචනෙන න කොචි විසෙසත්ථො ලබ්භති, කෙවලං ලොකවොහාරවසෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය, මුඛාරුළ්හතාය එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ද්වින්නං වා තිණ්ණං වා රත්තීනන්ති පන වචනත්ථමත්තදස්සනත්ථං වුත්තං, නිරන්තරතිරත්තදස්සනත්ථං වා දිරත්තග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. සහසෙය්යන්ති එකතො සෙය්යං. සෙය්යාති ච කායප්පසාරණසඞ්ඛාතං සයනම්පි වුච්චති ‘‘සයනං සෙය්යා’’ති කත්වා, යස්මිං සෙනාසනෙ සයන්ති, තම්පි ‘‘සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා’’ති කත්වා. තදුභයම්පි ඉධ සාමඤ්ඤෙන, එකසෙසනයෙන වා ගහිතන්ති ආහ ‘‘සබ්බච්ඡන්නපරිච්ඡන්නෙ’’තිආදි.

තත්ථ යං සෙනාසනං උපරි පඤ්චහි ඡදනෙහි (පාචි. අට්ඨ. 51), අඤ්ඤෙන වා කෙනචි අන්තමසො වත්ථෙනාපි සබ්බමෙව පරිච්ඡන්නං, භූමිතො පට්ඨාය යාව ඡදනං ආහච්ච, අනාහච්චාපි වා සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙන පාකාරෙන වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි අන්තමසො වත්ථෙනාපි පරික්ඛිත්තං, ඉදං සබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නං නාම. යස්ස පන උපරි බහුතරං ඨානං ඡන්නං, අප්පං අච්ඡන්නං, සමන්තතො ච බහුතරං පරික්ඛිත්තං, අප්පං අපරික්ඛිත්තං, ඉදං යෙභුය්යෙන ඡන්නං යෙභුය්යෙන පරිච්ඡන්නං නාම. තස්මිං සබ්බච්ඡන්නපරිච්ඡන්නෙ, යෙභුය්යෙන ඡන්නපරිච්ඡන්නෙ වා.

විදහෙය්යාති කරෙය්ය, තඤ්ච ඛො අත්ථතො සම්පාදනන්ති ආහ ‘‘සම්පාදෙය්යා’’ති. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො ‘‘සෙනාසනසඞ්ඛාතං සෙය්යං පවිසිත්වා කායප්පසාරණසඞ්ඛාතං ¶ සෙය්යං කප්පෙය්ය විදහෙය්ය සම්පාදෙය්යා’’ති. දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධො වඩ්ඪකිහත්ථෙන ගහෙතබ්බො. එකූපචාරොති වලඤ්ජනද්වාරස්ස එකත්තං සන්ධාය වුත්තං. සතගබ්භං වා චතුසාලං එකූපචාරං හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථ වාති පුරිමපුරිමදිවසෙ යත්ථ වුට්ඨං, තස්මිංයෙව සෙනාසනෙ වා. අඤ්ඤත්ථ වා තාදිසෙති යථාවුත්තලක්ඛණෙන සමන්නාගතෙ අඤ්ඤස්මිං පුබ්බෙ අවුට්ඨසෙනාසනෙ වා. තෙන වාති යෙන සහ පුරිමපුරිමදිවසෙ වුට්ඨං, තෙන වා. අඤ්ඤෙන වාති යෙන සහ පුරිමපුරිමස්මිං දිවසෙ වුට්ඨං, තතො අඤ්ඤෙන වා. සඞ්ඛෙපොති සඞ්ඛෙපවණ්ණනා. යදි එවං විත්ථාරො කථං වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘විත්ථාරො පනා’’තිආදි.

උපඩ්ඪච්ඡන්නපරිච්ඡන්නාදීසූති ආදිසද්දෙන ‘‘සබ්බච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, යෙභුය්යෙන ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, සබ්බපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ දුක්කටං, යෙභුය්යෙන පරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ දුක්කට’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 53) අට්ඨකථායං වුත්තානං ගහණං. තතියාය රත්තියා පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා පුන වසන්තස්සාති තතියාය රත්තියා අරුණතො පුරෙතරමෙව නික්ඛමිත්වා අරුණං බහි උට්ඨාපෙත්වා චතුත්ථදිවසෙ අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ පුන වසන්තස්ස. සබ්බච්ඡන්නසබ්බාපරිච්ඡන්නාදීසූති ¶ එත්ථ පන ආදිසද්දෙන ‘‘සබ්බපරිච්ඡන්නෙ සබ්බඅච්ඡන්නෙ, යෙභුය්යෙන අච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙන අපරිච්ඡන්නෙ’’ති (පාචි. 54) පාළියං ආගතානං, ‘‘උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ අනාපත්ති, උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ අනාපත්ති, චූළකච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 53) අට්ඨකථායං ආගතානඤ්ච ගහණං.

පඨමසහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. දුතියසහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා

මනුස්සිත්ථියාති ජීවමානකමනුස්සිත්ථියා. ‘‘මතිත්ථී පන කිඤ්චාපි පාරාජිකවත්ථුභූතා, අනුපාදින්නපක්ඛෙ පන ඨිතත්තා සහසෙය්යාපත්තිං න කරොතී’’ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 55) වදන්ති. අදිස්සමානරූපාහි පන යක්ඛිපෙතීහි, මෙථුනස්ස අවත්ථුභූතාය ¶ ච තිරච්ඡානගතිත්ථියා අනාපත්ති. පඨමදිවසෙපීති පඨමස්මිං විය සික්ඛාපදෙ න චතුත්ථෙයෙව දිවසෙ, අථ ඛො ඉධ පඨමදිවසෙපීති අත්ථො. ඉමිනා ඉධ දිවසපරිච්ඡෙදො නත්ථීති දස්සෙති. අඞ්ගෙසු පන පාචිත්තියවත්ථුකසෙනාසනං, තත්ථ මාතුගාමෙන සහ නිපජ්ජනං, සූරියත්ථඞ්ගමනන්ති තීණි අඞ්ගානීති අයම්පි විසෙසො දට්ඨබ්බො.

දුතියසහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡප්පඤ්චවාචාහීති ඡහි පඤ්චහි වාචාහි. වාචාපරිච්ඡෙදො පනෙත්ථ කථං වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘උත්තරි ඡප්පඤ්චවාචාහී’’තිආදි. සබ්බත්ථාති සුත්තෙ, අට්ඨකථායඤ්ච. සචෙ අට්ඨකථං, ධම්මපදං, ජාතකාදිවත්ථුං වා කථෙතුකාමො හොති, ඡප්පදමත්තමෙව කථෙතුං වට්ටති. පාළියා සද්ධිං කථෙන්තෙන එකං පදං පාළිතො, පඤ්ච අට්ඨකථාතොති එවං ඡ පදානි අනතික්කමිත්වාව කථෙතබ්බො. පුරිසෙනාති මනුස්සපුරිසෙන. තෙනාහ ‘‘මනුස්සවිග්ගහං ගහෙත්වා පනා’’තිආදි.

තිකපාචිත්තියන්ති මාතුගාමෙ මාතුගාමසඤ්ඤිවෙමතිකඅමාතුගාමසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. අඤ්ඤස්ස වා මාතුගාමස්සාති එකස්ස මාතුගාමස්ස දෙසෙත්වා නිසින්නෙ පුන ආගතස්ස අඤ්ඤස්ස මාතුගාමස්ස, එවං පන එකාසනෙ නිසින්නෙන මාතුගාමසතස්සාපි දෙසෙතුං වට්ටති ¶ . ‘‘විඤ්ඤුමනුස්සිත්ථියා’’ති වචනතො අවිඤ්ඤිත්ථියාපි දෙසයතො අනාපත්ති. ඉරියාපථපරිවත්තාභාවොති අත්තනො වා මාතුගාමස්ස වා ඉරියාපථපරිවත්තාභාවො. කප්පියකාරකස්සාභාවොති විඤ්ඤුස්ස කප්පියකාරකස්සාභාවො, දුතියානියතෙ වුත්තලක්ඛණස්ස මනුස්සස්ස අභාවොති වුත්තං හොති. කිරියාකිරියන්ති එත්ථ උත්තරි ඡප්පඤ්චවාචාහි ධම්මදෙසනා කිරියා, කප්පියකාරකස්ස අග්ගහණං අකිරියාති දට්ඨබ්බං.

ධම්මදෙසනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිප්පරියායෙනාති ¶ ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි’’න්තිආදිනා (පාචි. 71) උජුකමෙව. පරියායෙන ආරොචිතන්ති ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසි, සො භික්ඛු පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි, සමාපජ්ජති, සමාපන්නො’’තිආදිනා (පාචි. 75) අඤ්ඤාපදෙසෙන භණිතං. පරිනිබ්බානකාලෙ (පාචි. අට්ඨ. 77), පන අන්තරා වා අතිකඩ්ඪියමානෙන උපසම්පන්නස්ස භූතං ආරොචෙතුං වට්ටති. අනතිකඩ්ඪියමානෙනාපි (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.77) තථාරූපෙ කාරණෙ සති ආරොචෙතුං වට්ටතියෙව. තෙනෙව අඤ්ඤතරෙන දහරභික්ඛුනා උපවදිතො අඤ්ඤතරො ථෙරො ‘‘ආවුසො, උපරිමග්ගත්ථාය වායාමං මා අකාසි, ඛීණාසවො තයා උපවදිතො’’ති ආහ. ථෙරෙන ච ‘‘අත්ථි තෙ, ආවුසො, ඉමස්මිං සාසනෙ පතිට්ඨා’’ති පුට්ඨො දහරභික්ඛු ‘‘ආම, භන්තෙ, සොතාපන්නො ආහ’’න්ති අවොච. ‘‘කාරකො අය’’න්ති ඤත්වාපි පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනෙන සමුත්තෙජනාය, සම්පහංසනාය ච අරියා අත්තානං පකාසෙන්තියෙව. තෙනාහ ‘‘තථාරූපෙ කාරණෙ සති උපසම්පන්නස්ස ආරොචයතො’’ති. සුතපරියත්තිසීලගුණං පන අනුපසම්පන්නස්සපි ආරොචෙතුං වට්ටති. කස්මා න ඉධ උම්මත්තකාදයො ගහිතාති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ආදිසද්දෙන ඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටානං ගහණං. තස්මිං සතීති උම්මත්තකාදිභාවෙ සති. ඉධ න ගහිතාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ පදභාජනියං න ගහිතා. අචිත්තකන්ති පණ්ණත්තිජානනචිත්තාභාවෙන අචිත්තකං. කුසලාබ්යාකතචිත්තෙහි ද්විචිත්ත’’න්ති ඉදං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන අරියපුග්ගලෙයෙව සන්ධාය වුත්තං. න හි පණ්ණත්තිං අජානන්තා ඣානලාභිනො පුථුජ්ජනා වත්ථුම්හි ලොභවසෙන අකුසලචිත්තෙනාපි න ආරොචෙන්තීති. දුක්ඛවෙදනාය වා අභාවතො ‘‘ද්විවෙදන’’න්ති ඉමස්ස අනුරූපං කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

භූතාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා

ද්වින්නං ¶ ‘ආපත්තික්ඛන්ධානන්ති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසසඞ්ඛාතානං ද්වින්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං. ආයතිං සංවරත්ථායාති ‘‘එවමෙස පරෙසු හිරොත්තප්පෙනාපි ආයතිං ¶ සංවරං ආපජ්ජිස්සතී’’ති ආයතිං සංවරත්ථාය. ආපත්තීනඤ්ච කුලානඤ්ච පරියන්තං කත්වා වා අකත්වා වාති ‘‘එත්තකා ආපත්තියො ආරොචෙතබ්බා, එත්තකෙසු කුලෙසු ආරොචෙතබ්බා’’ති එවං ආපත්තීනඤ්ච කුලානඤ්ච පරියන්තං කත්වා වා අකත්වා වා.

අදුට්ඨුල්ලායාති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසං ඨපෙත්වා අවසෙසපඤ්චාපත්තික්ඛන්ධසඞ්ඛාතාය අදුට්ඨුල්ලාය ආපත්තියා. අවසෙසෙ ඡ ආපත්තික්ඛන්ධෙති සඞ්ඝාදිසෙසවජ්ජිතෙ සෙසෙ ඡ ආපත්තික්ඛන්ධෙ. පුරිමපඤ්චසික්ඛාපදවීතික්කමසඞ්ඛාතං දුට්ඨුල්ලන්ති පාණාතිපාතවෙරමණිආදිකස්ස ආදිතො පඤ්චසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමසඞ්ඛාතං දුට්ඨුල්ලං. ඉතරං අදුට්ඨුල්ලං වා අජ්ඣාචාරන්ති තතො අඤ්ඤං විකාලභොජනාදිකපඤ්චකං, සුක්කවිසට්ඨිකායසංසග්ගදුට්ඨුල්ලඅත්තකාමඤ්චෙති අදුට්ඨුල්ලං වා අජ්ඣාචාරං. වත්ථුමත්තන්ති ‘‘අයං සුක්කවිස්සට්ඨිං ආපන්නො, දුට්ඨුල්ලං, අත්තකාමං, කායසංසග්ගං ආපන්නො’’ති එවං වත්ථුමත්තං වා ආරොචෙන්තස්ස. ආපත්තිමත්තන්ති ‘‘අයං පාරාජිකං ආපන්නො, සඞ්ඝාදිසෙසං, ථුල්ලච්චයං, පාචිත්තියං, පාටිදෙසනීයං, දුක්කටං, දුබ්භාසිතං ආපන්නො’’ති එවං ආපත්තිමත්තං වා ආරොචෙන්තස්ස. වුත්තලක්ඛණස්සාති ‘‘පාරාජිකං අනජ්ඣාපන්නස්සා’’ති කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා) එවං වුත්තලක්ඛණස්ස. සවත්ථුකොති වත්ථුනා සහ ඝටිතො.

දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාසාණසක්ඛරකථලමරුම්බවාලුකාදීසූති එත්ථ මුට්ඨිප්පමාණතො උපරි පාසාණාති වෙදිතබ්බා. මුට්ඨිප්පමාණා සක්ඛරා. කථලාති කපාලඛණ්ඩානි. මරුම්බාති කටසක්ඛරා. වාලුකා වාලිකායෙව. අඤ්ඤතරස්ස තතියභාගො හොතීති තතියො භාගො හොති. ඉදං වුත්තං හොති – යතො පංසුං වා මත්තිකං වා ආහරාපෙත්වා විසුං විසුං කතෙ ද්වෙ කොට්ඨාසා පංසු වා මත්තිකා වා එකො පාසාණාදීසු අඤ්ඤතරො හොති, අයං මිස්සකපථවී නාමාති. ඔවට්ඨො නාම දෙවෙන ඔවට්ඨො (පාචි. 86). වුත්තන්ති පදභාජනියං, සීහළට්ඨකථායමෙව වා වුත්තං ¶ . අධිකතරපාසාණාදිමිස්සාති ¶ අධිකතරපාසාණාදීහි මිස්සා, අදඩ්ඪාපි වුත්තප්පමාණතො අධිකතරපාසාණාදිමිස්සාති අධිප්පායො. වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො, තෙන ඌනකචතුමාසොවට්ඨපථවිං සඞ්ගණ්හාති. සුද්ධපාසාණාදිභෙදායාති සුද්ධා පාසාණා එත්ථාති සුද්ධපාසාණා, සා ආදි යස්ස භෙදස්ස සො සුද්ධපාසාණාදි. ආදි-සද්දෙන සුද්ධසක්ඛරාදීනං ගහණං. සුද්ධපාසාණාදිභෙදො යස්සා සා සුද්ධපාසාණාදිභෙදා, තාය සුද්ධපාසාණාදිභෙදාය, සුද්ධපාසාණාදිප්පකාරායාති අත්ථො.

සයං ඛණතීති එත්ථ යො අන්තමසො පාදඞ්ගුට්ඨකෙනපි ඛණති, උදකම්පි ඡඩ්ඩෙන්තො භින්දති, පාදඞ්ගුට්ඨකෙනපි විලිඛති, පත්තම්පි පචන්තො දහති, සො සබ්බො ඛණතියෙවාති වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘ඛණනභෙදනවිලෙඛනපචනාදීහි විකොපෙතීති. පත්තං පචන්තෙන (පාචි. අට්ඨ. 87) හි පුබ්බෙ පක්කට්ඨානෙයෙව පචිතබ්බො. අදඩ්ඪාය පථවියා අග්ගිං ඨපෙතුං න වට්ටති. පත්තපචනකපාලස්ස පන උපරි අග්ගිං ඨපෙතුං වට්ටති. දාරූනං උපරි ඨපෙති, සො අග්ගි තානි දහන්තො ගන්ත්වා පථවිං දහති, න වට්ටති. ඉට්ඨකපාසාණාදීසුපි එසෙව නයො. තත්රාපි හි ඉට්ඨකාදීනංයෙව උපරි ඨපෙතුං වට්ටති. කස්මා? තෙසං අනුපාදානත්තා. න හි තානි අග්ගිස්ස උපාදානසඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. සුක්ඛඛාණුරුක්ඛාදීසුපි අග්ගිං දාතුං න වට්ටති. සචෙ පන ‘‘පථවිං අපත්තමෙව නිබ්බාපෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති දෙති, වට්ටති. පච්ඡා නිබ්බාපෙතුං න සක්කොති, අවිසයත්තා අනාපත්ති. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘ඛණනභෙදනවිලිඛනපචනාදීහී’’ති වුත්තෙනෙව නයෙන. නියමෙත්වාති සන්නිට්ඨානං කත්වා. ඉතරොති ආණාපකො.

‘‘පොක්ඛරණිං ඛණා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 86) වදති, වට්ටති. ඛතායෙව පොක්ඛරණී නාම හොති, තස්මා අයං කප්පියවොහාරො. එස නයො ‘‘වාපිං, තළාකං, ආවාටං ඛණා’’තිආදීසුපි. ‘‘ඉමං ඔකාසං ඛණ, ඉමස්මිං ඔකාසෙ පොක්ඛරණිං ඛණා’’ති පන වත්තුං න වට්ටති. ‘‘කන්දං ඛණ මූලං ඛණා’’ති අනියමෙත්වා වත්තුං වට්ටති. ‘‘ඉමං වල්ලිං ඛණ, ඉමස්මිං ඔකාසෙ කන්දං වා මූලං වා ඛණා’’ති වත්තුං න වට්ටති. තෙනාහ ‘‘ඔකාසං අනියමෙත්වා…පෙ… භණන්තස්සා’’ති. ආතපෙන සුක්ඛකද්දමො ච ඵලති, තත්ර යො හෙට්ඨා පථවියා අසම්බද්ධො, තමෙව අපනෙතුං වට්ටති. එස නයො ගොකණ්ටකෙපි ¶ . තෙනාහ ‘‘ආතපෙන…පෙ… අසම්බද්ධ’’න්ති. තත්ථ ගොකණ්ටකො (පාචි. අට්ඨ. 86) නාම ගාවීනං ඛුරච්ඡින්නකද්දමො වුච්චති. සචෙ පන හෙට්ඨිමතලෙන භූමිසම්බන්ධො, විකොපෙතුං න වට්ටති. භිජ්ජිත්වා පතිතනදිතටන්ති භිජ්ජිත්වා නදිසාමන්තා පතිතං ඔමකචාතුමාසං ඔවට්ඨං නදිතටං. සචෙ පන භිජ්ජිත්වා උදකෙයෙව පකති, දෙවෙ අතිරෙකචාතුමාසං ඔවට්ඨෙපි උදකෙයෙව උදකස්ස පතිතත්තා ¶ වට්ටති. මහන්තම්පි නඞ්ගලච්ඡින්නමත්තිකාපිණ්ඩන්ති මහන්තම්පි කසිතට්ඨානෙ හෙට්ඨා පථවියා අසම්බද්ධං නඞ්ගලච්ඡින්නමත්තිකාපිණ්ඩං. එවමාදිසද්දෙන කූටාසිඤ්චනයොග්ගතනුකකද්දමාදීනං ගහණං. අසඤ්චිච්ච රුක්ඛාදිපවට්ටනෙන භින්දන්තස්සාති පාසාණරුක්ඛාදීනි වා පවට්ටෙන්තස්ස, කත්තරදණ්ඩෙන වා ආහච්ච ආහච්ච ගච්ඡන්තස්ස පථවී භිජ්ජති, සා ‘‘තෙන භින්දිස්සාමී’’ති එවං සඤ්චිච්ච අභින්නත්තා අසඤ්චිච්ච භින්නා නාම හොති, ඉති අසඤ්චිච්ච රුක්ඛාදිප්පවට්ටනෙන භින්දන්තස්ස අනාපත්ති. අසතියා පාදඞ්ගුට්ඨකාදීහි විලිඛන්තස්සාති යො අඤ්ඤවිහිතො කෙනචි සද්ධිං කිඤ්චි කථෙන්තො පාදඞ්ගුට්ඨකෙන වා කත්තරයට්ඨියා වා පථවිං විලිඛන්තො තිට්ඨති, තස්ස එවං අසතියා පාදඞ්ගුට්ඨකාදීහි විලිඛන්තස්ස අනාපත්ති.

පථවීඛණනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘භවන්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.90) ඉමිනා විරුළ්හමූලෙ නීලභාවං ආපජ්ජිත්වා වඩ්ඪමානකෙ තරුණගච්ඡෙ දස්සෙති. ‘‘අහෙසු’’න්ති ඉමිනා පන වඩ්ඪිත්වා ඨිතෙ මහන්තෙ රුක්ඛගච්ඡාදිකෙ දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ජායන්තී’’තිආදි. එත්ථ ච ‘‘භවන්තී’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘ජායන්ති වඩ්ඪන්තී’’ති, ‘‘අහෙසු’’න්ති ඉමස්ස ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. ගාමොති සමූහො. පතිට්ඨිතහරිතතිණරුක්ඛාදීනන්ති භූමියං පතිට්ඨිතස්ස හරිතතිණස්ස චෙව හරිතරුක්ඛාදීනඤ්ච. ආදිසද්දෙන ඔසධිගච්ඡලතාදයො වෙදිතබ්බා. නිමිත්තත්ථෙ ච භුම්මං. යො අත්ථො සම්පජ්ජති, තමාහ ‘‘භූතගාමපාතබ්යතායා’’තිආදිනා.

නනු ¶ ච රුක්ඛාදයො චිත්තරහිතතාය න ජීවා, චිත්තරහිතතා ච පරිඵන්දාභාවතො, ඡින්නෙපි විරුහනතො, විසදිසජාතිකභාවතො, චතුයොනියං අපරියාපන්නතො ච වෙදිතබ්බා, වුඩ්ඪි පන පවාළසිලාලවණානම්පි විජ්ජතීති න තෙසං ජීවභාවෙ කාරණං, විසයග්ගහණඤ්ච නෙසං පරිකප්පනාමත්තං ¶ සුපනං විය චිඤ්චාදීනං, තථා දොහළාදයො, අථ කස්මා භූතගාමස්ස පාතබ්යතාය පාචිත්තියං ඉච්ඡිතන්ති? සමණඅසාරුප්පතො, තන්නිස්සිතසත්තානුරක්ඛණතො ච. තෙනෙවාහ ‘‘ජීවසඤ්ඤිනො හි මොඝපුරිසා මනුස්සා රුක්ඛස්මි’’න්තිආදි (පාචි. 89). සාසපබීජකසෙවාලම්පීති සාසපබීජකසඞ්ඛාතං සෙවාලම්පි, සාසපසෙවාලං, බීජකසෙවාලම්පීති අත්ථො. තත්ථ සාසපසෙවාලො නාම සාසපමත්තො ඛුද්දකසෙවාලො. බීජකසෙවාලො නාම උපරි ඛුද්දකපත්තො හෙට්ඨා ඛුද්දකමූලො සෙවාලො.

මූලබීජඛන්ධබීජඵළුබීජඅග්ගබීජබීජබීජානන්ති එත්ථ මූලමෙව බීජං මූලබීජං. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ මූලබීජං හලිද්දිආදිකං. ඛන්ධබීජං අස්සත්ථාදිකං. ඵළුබීජං උච්ඡුආදිකං. අග්ගබීජං හිරිවෙරාදිකං. බීජංබීජං පුබ්බණ්ණාදිකං. භාජනගතන්ති සරාවාදිභාජනගතං. නික්ඛන්තං මූලමත්තං එතස්මාති නික්ඛන්තමූලමත්තං. මත්ත සද්දෙන චෙත්ථ පණ්ණස්ස නික්ඛමනං පටික්ඛිපති. එස නයො නික්ඛන්තඅඞ්කුරමත්තන්ති එත්ථාපි. සචෙ පන මූලඤ්ච පණ්ණඤ්ච නිග්ගතං, භූතගාමසඞ්ඛං ගච්ඡති. විදත්ථිමත්තා පත්තවට්ටි නිග්ගච්ඡතීති විදත්ථිමත්තා අනීලවණ්ණා පත්තවට්ටි නික්ඛමති. තෙනාහ ‘‘නික්ඛන්තෙ’’තිආදි. හරිතො න හොතීති නීලවණ්ණො න හොති. මුග්ගාදීනං පන පණ්ණෙසු උට්ඨිතෙසු, වීහිආදීනං වා අඞ්කුරෙ හරිතෙ භූතගාමසඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. එස නයො අම්බට්ඨිආදීසු.

භූතගාමබීජගාමෙති එත්ථ භූතගාමතො වියොජිතං විරුහනසමත්ථමෙව මූලබීජාදිකං බීජගාමො නාමාති වෙදිතබ්බං. උභයත්ථාති භූතගාමබීජගාමෙසු. අතථාසඤ්ඤිස්සාති අභූතගාමාබීජගාමසඤ්ඤිස්ස. කො පන වාදො අභූතගාමාබීජගාමෙසු අභූතගාමාබීජගාමසඤ්ඤිස්ස. අසඤ්චිච්චාති පාසාණරුක්ඛාදීනි වා පවට්ටෙන්තස්ස, සාඛං වා කඩ්ඪන්තස්ස, කත්තරදණ්ඩෙන වා භූමිං පහරිත්වා ගච්ඡන්තස්ස තිණානි කුප්පන්ති. තානි තෙන ‘‘විකොපෙස්සාමී’’ති එවං සඤ්චිච්ච අවිකොපිතත්තා අසඤ්චිච්ච විකොපිතානි නාම හොන්ති. ඉති අසඤ්චිච්ච විකොපෙන්තස්ස අනාපත්ති.

අසතියාති ¶ අඤ්ඤවිහිතො කෙනචි සද්ධිං කිඤ්චි කථෙන්තො පාදඞ්ගුට්ඨකෙන වා හත්ථෙන වා තිණං වා ලතං වා විකොපෙන්තො තිට්ඨති, එවං අසතියා විකොපෙන්තස්ස අනාපත්ති.

අජානිත්වාති එත්ථ අබ්භන්තරෙ ‘‘බීජගාමො’’ති වා ‘‘භූතගාමො’’ති වා න ජානාති, ‘‘විකොපෙමී’’ති පන ජානාති. එවං තිණෙ වා පලාලපුඤ්ජෙ වා ඛණිත්තිං වා කුදාලං වා සඞ්ගොපනත්ථාය ¶ ඨපෙති, ඩය්හමානහත්ථො වා අග්ගිං පාතෙති. තත්ර චෙ තිණානි ඡිජ්ජන්ති වා ඩය්හන්ති වා, එවං අජානිත්වා විකොපෙන්තස්ස අනාපත්ති.

යෙන කෙනචි අග්ගිනාති කට්ඨග්ගිගොමයග්ගිආදීසු යෙන කෙනචි අග්ගිනා, අන්තමසො ලොහඛණ්ඩෙනපි ආදිත්තෙන. ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වාවාති යාය කායචි භාසාය ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වාව. එව-සද්දෙන පඨමං අග්ගිනා ඵුසිත්වා පච්ඡා ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්තුං න වට්ටතී’’ති දස්සෙති. ‘‘පඨමං අග්ගිං නික්ඛිපිත්වා තං අනුද්ධරිත්වාව ‘කප්පිය’න්ති වුත්තෙ පන වට්ටතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.93) වදන්ති. එස නයො සෙසෙසුපි. තථෙවාති ‘කප්පිය’න්ති වත්වාව. අස්සමහිංසසූකරමිගගොරූපානං පන ඛුරා අතිඛිණා, තස්මා තෙහි න කාතබ්බං, කතම්පි අකතං හොතීති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා ගොමහිංසාදීනං ඛුරෙ’’ති. හත්ථිනඛා පන ඛුරා න හොන්ති, තස්මා තෙහි වට්ටති. තිරච්ඡානානන්ති සීහබ්යග්ඝදීපිමක්කටානං, සකුන්තානඤ්ච. තෙසඤ්හි නඛා තිඛිණා හොන්ති, තස්මා තෙහි කාතබ්බං. ‘‘අන්තමසො ඡින්දිත්වා ආහටෙනපී’’ති ඉමිනා යෙහි කාතුං වට්ටති, තෙහි තත්ථජාතකෙහි කාතබ්බන්ති එත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. ‘‘සත්ථෙ වුත්තනයෙනෙවා’’ති ඉමිනා ඡෙදං වා වෙධං වා දස්සෙන්තෙන ‘‘කප්පියන්ති වත්වාවා’’ති වුත්තමතිදිසති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ‘‘කප්පියන්ති වත්වාව කාතබ්බ’’න්තිආදිනා කප්පියං කරොන්තෙන කත්තබ්බාකාරමෙව දස්සිතං, තථාපි භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති වුත්තෙයෙව අනුපසම්පන්නෙන ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා අග්ගිපරිජිතාදි කාතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. අවචනං පන ‘‘පුනපි කප්පියං කරොහීති කාරෙත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති පඨමමෙව වුත්තත්තා.

එකස්මිං…පෙ… කප්පියෙ කතෙ සබ්බං කතං හොතීති එකංයෙව ‘‘කප්පියං කරොමී’’ති අධිප්පායෙනපි කප්පියෙ කතෙ එකාබද්ධත්තා සබ්බං කතං ¶ හොති. දාරුකං විජ්ඣතීති ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා විජ්ඣති වා විජ්ඣාපෙති වා, වට්ටතියෙව. භත්තසිත්ථෙ විජ්ඣතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තං විජ්ඣති, න වට්ටතීති වල්ලිආදීනං භාජනගතිකත්තාති අධිප්පායො. භින්දාපෙත්වා කප්පියං කාරෙතබ්බන්ති බීජතො මුත්තස්ස කටාහස්ස භාජනගතිකත්තා වුත්තං. අබීජන්ති අඞ්කුරජනනසමත්ථබීජරහිතතරුණම්බඵලාදි. තෙනාහ ‘‘යං පන ඵලං තරුණං හොති, අබීජ’’න්ති. නිබ්බත්තබීජං නාම බීජං නිබ්බත්තෙත්වා විසුං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං සක්කුණෙය්යං අම්බපනසාදිඵලං. තෙනාහ ‘‘බීජං අපනෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති. තත්ථ කප්පියකරණකිච්චං නත්ථි, සයමෙව කප්පියානීති අධිප්පායො.

භූතගාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යමත්ථන්ති ¶ ‘‘ත්වං කිර දුක්කටාපත්තිං ආපන්නො’’තිආදිකං යං කිඤ්චි අත්ථං. තතො අඤ්ඤන්ති පුච්ඡිතත්ථතො අඤ්ඤමත්ථං. අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණස්සාති විනයධරෙන යං වචනං දොසපුච්ඡනත්ථං වුත්තං, තතො අඤ්ඤෙන වචනෙන පටිච්ඡාදනස්ස. පටිච්ඡාදනත්ථොපි හි චරසද්දො හොති අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං. වුත්තන්ති පාළියං වුත්තං.

සාවසෙසං ආපත්තිං ආපන්නොති එත්ථ ඨපෙත්වා පාරාජිකං සෙසා සාවසෙසාපත්ති නාම, තං ආපන්නො. අනුයුඤ්ජියමානොති ‘‘කිං, ආවුසො, ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුච්ඡියමානො. අඤ්ඤෙන වචනෙනාති ‘‘කො ආපන්නො? කිං ආපන්නො? කිස්මිං ආපන්නො? කථං ආපන්නො? කං භණථ? කිං භණථා’’ති අඤ්ඤෙන වචනෙන. අඤ්ඤන්ති ‘‘කිං ත්වං ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’තිආදිකං අනුයුඤ්ජකවචනං. තථා තථා වික්ඛිපතීති තෙන තෙන පකාරෙන වික්ඛිපති. කිං වුත්තං හොති? සො (පාචි. අට්ඨ. 94) කිඤ්චි වීතික්කමං දිස්වා ‘‘ආවුසො, ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආපත්තියා අනුයුඤ්ජියමානො ‘‘කො ආපන්නො’’ති වදති. තතො ‘‘ත්ව’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං කිං ආපන්නො’’ති වදති. අථ ‘‘පාචිත්තියං වා දුක්කටං වා’’ති වුත්තෙ ‘‘අහං කිස්මිං ආපන්නො’’ති ¶ වදති. තතො ‘‘අමුකස්මිං නාම වත්ථුස්මි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං කථං ආපන්නො, කිං කරොන්තො ආපන්නොම්හී’’ති පුච්ඡති. අථ ‘‘ඉදං නාම කරොන්තො ආපන්නො’’ති වුත්තෙ ‘‘කං භණථා’’ති වදති. තතො ‘‘තං භණාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං භණථා’’ති එවමනෙකෙහි පකාරෙහි වික්ඛිපතීති වුත්තං හොති.

යො පන භික්ඛු සාවසෙසං ආපත්තිං ආපන්නො, තං න කථෙතුකාමො තුණ්හීභාවෙන විහෙසෙතීති සම්බන්ධො. විහෙසෙතීති චිරනිසජ්ජාචිරභාසනෙහි පිට්ඨිආගිලායනතාලුසොසාදිවසෙන සඞ්ඝං විහෙසෙති, පරිස්සමං තෙසං කරොතීති අත්ථො. පරිස්සමො හි විහෙසා නාම. අඤ්ඤවාදකකම්මන්ති අඤ්ඤවාදකස්ස භික්ඛුනො අඤ්ඤවාදකාරොපනත්ථං කාතබ්බං ඤත්තිදුතියකම්මං. විහෙසකකම්මන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්මිං සඞ්ඝෙන කතෙති තස්මිං අඤ්ඤවාදකකම්මෙ ච විහෙසකකම්මෙ ච සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය කතෙ. තථා කරොන්තානන්ති තං පකාරං කරොන්තානං, අඤ්ඤවාදකඤ්ච විහෙසකඤ්ච කරොන්තානන්ති අත්ථො.

‘‘විහෙසකෙති අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්තී’’ති අවචනඤ්චෙත්ථ ‘‘ආපත්තිකරා ච හොති අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදාදීසු වියා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තත්තායෙව පඤ්ඤායතීති ¶ කත්වා. එස නයො උපරි සික්ඛාපදෙසු. ධම්මකම්මෙ තිකපාචිත්තියන්ති ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. අධම්මකම්මෙ තිකදුක්කටන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අනාරොපිතෙති කම්මවාචාය අනාරොපිතෙ, අප්පතිට්ඨාපිතෙති අත්ථො. ගෙලඤ්ඤෙනාති යෙන කථෙතුං න සක්කොති, මුඛෙ තාදිසෙන බ්යාධිනා. සඞ්ඝස්ස භණ්ඩනාදීනි භවිස්සන්තීති සඞ්ඝමජ්ඣෙ කථිතෙ තප්පච්චයා සඞ්ඝස්ස භණ්ඩනං වා කලහො වා විග්ගහො වා විවාදො වා සඞ්ඝභෙදො වා සඞ්ඝරාජි වා භවිස්සන්තීති ඉමිනා වා අධිප්පායෙන න කථෙන්තස්ස. එත්ථ ච අධම්මෙනාති අභූතෙන වත්ථුනා.

‘‘සමුට්ඨානාදීනි අදින්නාදානසදිසානී’’ති අවිසෙසං අතිදිසිත්වා විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං පනා’’තිආදි වුත්තං. සියා කිරියං අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරන්තස්ස. සියා අකිරියං තුණ්හීභාවෙන විහෙසෙන්තස්ස.

අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යෙන ¶ වචනෙනාති ‘‘ඡන්දාය ඉත්ථන්නාමො ඉදං නාම කරොතී’’තිආදිකෙන යෙන වචනෙන. තෙනාහ ‘‘ඡන්දායා’’තිආදි. තත්ථ ඡන්දායාති ඡන්දෙන පක්ඛපාතෙන. ‘‘අක්ඛරාය වාචෙතී’’තිආදීසු (පාචි. 46) විය ලිඞ්ගවිපල්ලාසො එස. ඉදං නාම කරොතීති අත්තනො සන්දිට්ඨසම්භත්තානං පණීතං සෙනාසනං වා පඤ්ඤපෙති, භත්තාදිකං වාති අධිප්පායො. සෙනාසනපඤ්ඤාපකාදිභෙදන්ති එත්ථ ආදිසද්දෙන භත්තුද්දෙසකයාගුභාජකඵලභාජකාදීනං ගහණං. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං ඣෙ-සද්දො ඔලොකනත්ථොපි හොතීති ආහ ‘‘අවඤ්ඤාය ඔලොකාපෙන්තී’’ති. චින්තනත්ථොයෙව වා ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘ලාමකතො වා චින්තාපෙන්තී’’ති. තථෙව වදන්තාති ‘‘ඡන්දාය ඉත්ථන්නාමො ඉදං නාම කරොතී’’තිආදීනි වදන්තා. වුත්තන්ති පාළියං වුත්තං. ‘‘ඛිය්යනකෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 105) අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්ති.

අසම්මතස්සාති සඞ්ඝෙන කම්මවාචාය අසම්මතස්ස. කෙවලං ‘‘තවෙසො භාරො’’ති සඞ්ඝෙන ආරොපිතභාරස්ස, භික්ඛූනං වා ඵාසුවිහාරත්ථාය සයමෙව භාරං වහන්තස්ස, යත්ර වා ද්වෙ තයො භික්ඛූ විහරන්ති, තත්ර තාදිසං කම්මං කරොන්තස්සාති අධිප්පායො. යස්ස කස්සචීති උපසම්පන්නස්ස වා අනුපසම්පන්නස්ස වා යස්ස කස්සචි. අනුපසම්පන්නස්ස පන සම්මතස්ස වා අසම්මතස්ස ¶ වාති එත්ථ පන (පාචි. අට්ඨ. 106) කිඤ්චාපි අනුපසම්පන්නස්ස තෙරස සම්මතියො දාතුං න වට්ටන්ති, තථාපි යො උපසම්පන්නකාලෙ ලද්ධසම්මුතිකො පච්ඡා අනුපසම්පන්නභාවෙ ඨිතො, තං සන්ධාය ‘‘සම්මතස්ස වා’’ති වුත්තං. යස්ස පන බ්යත්තස්ස සාමණෙරස්ස කෙවලං සඞ්ඝෙන වා සම්මතෙන වා භික්ඛුනා ‘‘ත්වං ඉදං කම්මං කරොහී’’ති භාරො කතො, තං සන්ධාය ‘‘අසම්මතස්ස වා’’ති වුත්තං. යස්මා උජ්ඣාපනඤ්ච ඛිය්යනඤ්ච මුසාවාදවසෙන පවත්තං, තස්මා ආදිකම්මිකස්ස ඉමිනාව අනාපත්ති, මුසාවාදෙන පන ආපත්තියෙවාති ගහෙතබ්බං.

උජ්ඣාපනකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මඤ්චං ¶ වාති මසාරකො, බුන්දිකාබද්ධො, කුළීරපාදකො, ආහච්චපාදකොති ඉමෙසු චතූසු යං කඤ්චි මඤ්චං වා. පීඨං වාති එත්ථාපි එසෙව නයො. භිසිං වාති උණ්ණභිසි, චොළභිසි, වාකභිසි, තිණභිසි, පණ්ණභිසීති ඉමාසු පඤ්චසු භිසීසු යං කඤ්චි භිසිං වා. තෙනාහ ‘‘මඤ්චාදීසූ’’තිආදි. තත්ථ ‘‘මඤ්චසඞ්ඛෙපෙනා’’ති ඉමිනා පීඨසඞ්ඛෙපං පටික්ඛිපති. කප්පියචම්මෙනාති මිගාජෙළකචම්මෙන. එත්ථ පන මිගචම්මෙ එණිමිගො, වාතමිගො, පසදමිගො, කුරුඞ්ගමිගො, මිගමාතුකො, රොහිතමිගොති එතෙසංයෙව චම්මානි වට්ටන්ති, අඤ්ඤෙසං පන –

මක්කටො කාළසීහො ච, සරභො කදලීමිගො;

යෙ ච වාළමිගා කෙචි, තෙසං චම්මං න වට්ටතීති. (මහාව. අට්ඨ. 259);

තත්ථ වාළමිගාති සීහබ්යග්ඝඅච්ඡතරච්ඡා. න කෙවලඤ්ච එතෙයෙව, යෙසං පන චම්මං වට්ටතීති වුත්තං, තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා අන්තමසො ගොමහිංසසසබිළාරාදයොපි සබ්බෙ ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘වාළමිගා’’ත්වෙව වෙදිතබ්බා. එතෙසඤ්හි සබ්බෙසං චම්මං න වට්ටති. තාලීසපත්තන්ති සුද්ධං තමාලපත්තං, අඤ්ඤෙන මිස්සං පන වට්ටති. තිණවාකචොළෙසු අකප්පියං නාම නත්ථි. කිං පනෙත්ථ බිබ්බොහනෙ විය නිසීදිතුඤ්ච නිපජ්ජිතුඤ්ච න වට්ටතීති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. න කෙවලඤ්චෙදමෙවාති ආහ ‘‘පමාණපරිච්ඡෙදොපි චෙත්ථ නත්ථී’’ති, ‘‘එත්තකමෙව කාතබ්බ’’න්ති භිසියා ¶ පමාණනියමොපි නත්ථීති අත්ථො. මඤ්චභිසිපීඨභිසිභූමත්ථරණභිසිචඞ්කමනභිසිපාදපුඤ්ඡනභිසීති එතාසං පන අනුරූපතො සල්ලක්ඛෙත්වා අත්තනො රුචිවසෙන පමාණං කාතබ්බං. අන්තො සංවෙල්ලිත්වා බද්ධන්ති යථා වෙමජ්ඣං සංඛිත්තං හොති, එවං මජ්ඣෙ සුට්ඨු වෙඨෙත්වා බද්ධං.

යෙ අට්ඨ මාසාති සම්බන්ධො. ‘‘අවස්සිකසඞ්කෙතා’’ති එතස්සෙව විවරණං ‘‘වස්සානමාසාති එවං අපඤ්ඤාතා’’ති, අප්පතිතා අප්පසිද්ධාති අත්ථො. ‘‘අසඤ්ඤිතා’’තිපි පාඨො, තත්ථ අවිඤ්ඤාතාති අත්ථො. අට්ඨ මාසාති චත්තාරො හෙමන්තිකා, චත්තාරො ගිම්හිකා මාසාති අට්ඨ මාසා. ඔවස්සකමණ්ඩපෙති සාඛාමණ්ඩපපදරමණ්ඩපානං යත්ථ කත්ථචි ඔවස්සකෙ මණ්ඩපෙ. යත්ථාති යෙසු ජනපදෙසු. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ජනපදෙසු ¶ . කාකාදීනං නිබද්ධවාසරුක්ඛමූලෙති යත්ථ ධුවනිවාසෙන කාකා වා කුලාලා වා අඤ්ඤෙ වා සකුන්තා කුලාවකෙ කත්වා වසන්ති, තාදිසස්ස කාකාදීනං නිබද්ධවාසස්ස යස්ස කස්සචි රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා. යත්ථ පන ගොචරප්පසුතා සකුන්තා විස්සමිත්වා ගච්ඡන්ති, තස්ස රුක්ඛස්ස මූලෙ නික්ඛිපිතුං වට්ටති. ‘‘කදාචිපී’’ති ඉමිනා න කෙවලං වස්සිකසඞ්කෙතෙයෙවාති දස්සෙති. යත්ථාති යස්මිං පදෙසෙ. යදාති යස්මිං කාලෙ.

සොති යස්සත්ථාය සන්ථතො, සො. පකතිසන්ථතෙති පකතියාව සන්ථතෙ, යං නෙවත්තනා සන්ථතං, න පරෙන සන්ථරාපිතං, තස්මින්ති වුත්තං හොති. ලජ්ජී හොතීති ලජ්ජනසීලො හොති, පරික්ඛාරවිනාසනෙ භීතොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අත්තනො පලිබොධං විය මඤ්ඤතී’’ති, ඉමිනා අලජ්ජිං ආපුච්ඡිත්වා ගන්තුං න වට්ටතීති දස්සෙති. නිරපෙක්ඛොති ‘‘ආගන්ත්වා උද්ධරිස්සාමී’’ති අපෙක්ඛාරහිතො, ඉමිනා සාපෙක්ඛො චෙ ගච්ඡති, අනාපත්තීති දස්සෙති. තෙනෙව හි අනාපත්තිවාරෙ ‘‘ඔතාපෙන්තො ගච්ඡතී’’ති (පාචි. 113) වුත්තං. අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තොති තං මග්ගං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තො. ලෙඩ්ඩුපාතූපචාරතො බහි ඨිතත්තා ‘‘පාදුද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස පඨමපාදුද්ධාරෙ දුක්කටං, දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියන්ති අත්ථො.

තිකපාචිත්තියං සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන. ඉමිනාව නයෙන තිකදුක්කටම්පි වෙදිතබ්බං. චිමිලිකාදීනං අත්ථො දුතියසික්ඛාපදෙ දස්සිතොව. පාදපුඤ්ඡනී (පාචි. අට්ඨ. 112) නාම රජ්ජුකෙහි වා පිලොතිකාහි වා පාදපුඤ්ඡනත්ථං කතා. ඵලකපීඨං නාම ඵලකමයං පීඨං. න කෙවලං චිමිලිකාදීනියෙව අජ්ඣොකාසෙ ඨපෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස දුක්කටන්ති ආහ ‘‘යං වා පනා’’තිආදි. යං කිඤ්චි දාරුභණ්ඩං, යං කිඤ්චි මත්තිකාභණ්ඩන්ති ¶ සම්බන්ධො. ‘‘අන්තමසො පත්තාධාරකම්පී’’ති ඉමිනා තාලවණ්ටබීජනිපත්තපානීයඋළඋඞ්කපානීයසඞ්ඛාදීසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති.

අරඤ්ඤෙ (පාචි. අට්ඨ. 110) පණ්ණකුටීසු වසන්තානං සීලසම්පදාය පසන්නචිත්තා මනුස්සා මඤ්චපීඨාදීනි දෙන්ති ‘‘සඞ්ඝිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජථා’’ති, තත්ථ කිං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘ආරඤ්ඤකෙන පනා’’තිආදි. තත්ථ අසති අනොවස්සකෙති පබ්භාරාදිඅනොවස්සකට්ඨානෙ අසති. ඉදඤ්ච ලක්ඛණවචනං ‘‘සභාගානං ¶ අභාවෙ’’ති ච ඉච්ඡිතබ්බත්තා. ආරඤ්ඤකෙන හි භික්ඛුනා තත්ථ වසිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තෙන සාමන්තවිහාරෙ භික්ඛූනං පෙසෙත්වා ගන්තබ්බං. සභාගානං අභාවෙ අනොවස්සකෙ නික්ඛිපිත්වා ගන්තබ්බං. අනොවස්සකෙ අසති රුක්ඛෙ ලග්ගෙත්වා ගන්තබ්බං.

න කෙවලං ඉදංයෙව කත්වා ගන්තුං වට්ටතීති ආහ ‘‘යථා වා’’තිආදි. යථා වා උපචිකාහි න ඛජ්ජතීති යථා ඨපිතෙ උපචිකාහි සෙනාසනං න ඛජ්ජති, එවං තථා පාසාණානං උපරි ඨපනං කත්වාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – චතූසු (පාචි. අට්ඨ. 116) පාසාණෙසු මඤ්චං ඨපෙත්වා මඤ්චෙ අවසෙසමඤ්චපීඨානි ආරොපෙත්වා උපරි භිසිආදිකං රාසිං කත්වා දාරුභණ්ඩං මත්තිකාභණ්ඩං පටිසාමෙත්වා ගමිකවත්තං පූරෙත්වා ගන්තබ්බන්ති.

අබ්භොකාසිකෙනාපි ‘‘අහං උක්කට්ඨඅබ්භොකාසිකො’’ති චීවරකුටිම්පි අකත්වා අසමයෙ අජ්ඣොකාසෙ පඤ්ඤපෙත්වා නිසීදිතුං වා නිපජ්ජිතුං වා න වට්ටතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අබ්භොකාසිකෙනා’’තිආදි. සචෙ පන චතුග්ගුණෙනපි චීවරෙන කතකුටි අතෙමෙන්තං රක්ඛිතුං නෙව සක්කොති, සත්තාහවද්දලිකාදීනි භවන්ති, භික්ඛුනො කායානුගතිකත්තා වට්ටති. රුක්ඛමූලිකස්සාපි එසෙව නයො.

යස්මිං විස්සාසග්ගාහො රුහති, තස්ස සන්තකං අත්තනො පුග්ගලිකමිව හොතීති ආහ ‘‘විස්සාසිකපුග්ගලිකෙ’’ති. යස්මිං පන විස්සාසො න රුහති, තස්ස සන්තකෙ දුක්කටමෙව. අමනුස්සොති යක්ඛො වා පෙතො වා. පලිබුද්ධං හොතීති උපද්දුතං හොති.

පඨමසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යං ¶ කිඤ්චි චම්මන්ති කප්පියාකප්පියං යං කිඤ්චි චම්මං. නනු ‘‘න, භික්ඛවෙ, මහාචම්මානි ධාරෙතබ්බානි සීහචම්මං බ්යග්ඝචම්මං දීපිචම්මං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 255) ඛන්ධකෙ සීහචම්මාදීනං පටික්ඛෙපො කතොති ආහ ‘‘සීහචම්මාදීනඤ්හී’’තිආදි. පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපොති අත්තනො සන්තකං ¶ කත්වා තං තං විහාරං හරිත්වා මඤ්චපීඨාදීසු අත්ථරිත්වා පරිභොගෙයෙව පටික්ඛෙපො, සෙනාසනසන්තකං කත්වා භූමත්ථරණවසෙන පන පරිභොගෙ නෙවත්ථි දොසො. තෙනාහ ‘‘සෙනාසනපරිභොගෙ පන අකප්පියචම්මං නාම නත්ථී’’ති. පාවාරෙන්ති සඤ්ඡාදෙන්ති සරීරං එතෙනාති පාවාරො. කොජවොති උද්දලොමිඑකන්තලොමිආදිකොජවත්ථරණං. සෙසන්ති භිසි නිසීදනං තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරොති අවසිට්ඨං සෙනාසනං. තත්ථ භිසීති මඤ්චකභිසි වා පීඨකභිසි වා. නිසීදනන්ති සදසං වෙදිතබ්බං. තිණසන්ථාරොති යෙසං කෙසඤ්චි තිණානං සන්ථාරො. එස නයො පණ්ණසන්ථාරෙ. එත්ථ ච භිසි හෙට්ඨා වුත්තත්තා පාකටා. නිසීදනං නිසීදනසික්ඛාපදෙනෙව (පාචි. 531 ආදයො) පාකටං. තිණසන්ථාරපණ්ණසන්ථාරානි පන ලොකපසිද්ධානියෙව. තෙනෙවාහ ‘‘පාකටමෙවා’’ති.

නෙව උද්ධරෙය්ය, න උද්ධරාපෙය්යාති අත්තනා වා උද්ධරිත්වා පතිරූපෙ ඨානෙ න ඨපෙය්ය, පරෙන වා තථා න කාරෙය්ය. තෙනාහ ‘‘යථා ඨපිත’’න්තිආදි. තං ඨපෙන්තෙන ච ‘‘චතූසු පාසාණෙසූ’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 116) පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අන්තොගෙහෙ අනොවස්සකෙ නික්ඛිපිතබ්බං. සචෙ පන සෙනාසනං ඔවස්සති, ඡදනත්ථඤ්ච තිණං වා ඉට්ඨකා වා ආනීතා හොන්ති. සචෙ උස්සහති, ඡාදෙතබ්බං. නො චෙ සක්කොති, යො ඔකාසො අනොවස්සකො, තත්ථ නික්ඛිපිතබ්බං. සචෙ සබ්බම්පි ඔවස්සති, උස්සහන්තෙන අන්තොගාමෙ උපාසකානං ඝරෙ ඨපෙතබ්බං. සචෙ තෙපි ‘‘සඞ්ඝිකං නාම, භන්තෙ, භාරියං, අග්ගිදාහාදීනං භායාමා’’ති න සම්පටිච්ඡන්ති, අජ්ඣොකාසෙ පාසාණානං උපරි මඤ්චං ඨපෙත්වා සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව නික්ඛිපිත්වා තිණෙහි ච පණ්ණෙහි ච පටිච්ඡාදෙතබ්බං. යඤ්හි තත්ථ අඞ්ගමත්තම්පි අවසිස්සති, තං අඤ්ඤෙසං තත්ථ ආගතානං භික්ඛූනං උපකාරං භවිස්සතීති. උපචාරන්ති සබ්බපච්ඡිමසෙනාසනතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා.

අයමෙත්ථ ආපුච්ඡිතබ්බානාපුච්ඡිතබ්බවිනිච්ඡයො – (පාචි. අට්ඨ. 118) යා තාව භූමියං දීඝසාලා වා පණ්ණසාලා වා හොති, යං වා රුක්ඛත්ථම්භෙසු කතගෙහං උපචිකානං උට්ඨානට්ඨානං හොති, තතො පක්කමන්තෙන ආපුච්ඡිත්වාව පක්කමිතබ්බං. තස්මිඤ්හි කතිපයානි දිවසානි අජග්ගියමානෙ වම්මිකාව සන්තිට්ඨන්ති. යං පන පාසාණපිට්ඨියං වා පාසාණත්ථම්භෙසු වා ¶ කතසෙනාසනං සිලුච්චයලෙණං වා සුධාලිත්තසෙනාසනං වා, යත්ථ උපචිකාසඞ්කා නත්ථි, තතො ¶ පක්කමන්තස්ස ආපුච්ඡිත්වාපි අනාපුච්ඡිත්වාපි ගන්තුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘යත්ථ පනා’’තිආදි. සචෙ තාදිසෙපි සෙනාසනෙ එකෙන පස්සෙන උපචිකා ආරොහන්ති, ආපුච්ඡිත්වාව ගන්තබ්බං. ආපුච්ඡනං පන වත්තන්ති ආපුච්ඡනං ගමිකවත්තං. ඉදඤ්ච ඉතිකත්තබ්බතාදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන වත්තභෙදදුක්කටන්ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.118) දස්සනත්ථං. කෙචි පන ‘‘දුක්කටන්ති දස්සනත්ථ’’න්ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති වත්තක්ඛන්ධකට්ඨකථාය ‘‘යං පාසාණපිට්ඨියං වා පාසාණත්ථම්භෙසු වා කතසෙනාසනං, යත්ථ උපචිකානාරොහන්ති, තං අනාපුච්ඡන්තස්සාපි අනාපත්තී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 360) වුත්තත්තා. ආපුච්ඡන්තෙන පන භික්ඛුම්හි (පාචි. අට්ඨ. 116) සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො, තස්මිං අසති සාමණෙරො, තස්මිං අසති ආරාමිකො, තස්මිම්පි අසති යෙන විහාරො කාරාපිතො, සො විහාරසාමිකො, තස්ස වා කුලෙ යො කොචි ආපුච්ඡිතබ්බො.

‘‘උපචාරෙ’’ති එතස්සෙව විවරණං ‘‘බහි ආසන්නෙ’’ති, විහාරස්ස බහි ආසන්නට්ඨානෙති අත්ථො. උපට්ඨානසාලාය වාති භොජනසාලායං වා. දුක්කටමෙවාති වුත්තප්පකාරඤ්හි දසවිධං සෙය්යං අන්තොගබ්භාදිම්හි ගුත්තට්ඨානෙ පඤ්ඤපෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස යස්මා සෙය්යාපි සෙනාසනම්පි උපචිකාහි පලුජ්ජති, වම්මිකරාසියෙව හොති, තස්මා පාචිත්තියං වුත්තං. බහි පන උපට්ඨානසාලාදීසු පඤ්ඤපෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස සෙය්යාමත්තමෙව නස්සෙය්ය ඨානස්ස අගුත්තතාය, න සෙනාසනං, තස්මා එත්ථ දුක්කටං වුත්තං. මඤ්චපීඨං පන යස්මා න සක්කා සහසා උපචිකාහි ඛායිතුං, තස්මා තං විහාරෙපි සන්ථරිත්වා ගච්ඡන්තස්ස දුක්කටං වුත්තං. විහාරූපචාරෙ පන තං විහාරචාරිකං ආහිණ්ඩන්තා දිස්වාව පටිසාමෙන්ති.

උද්ධරණානි කත්වාති එත්ථ උද්ධරිත්වා ගච්ඡන්තෙන මඤ්චපීඨකවානං සබ්බං අපනෙත්වා (පාචි. අට්ඨ. 118) සංහරිත්වා චීවරවංසෙ ලග්ගෙත්වා ගන්තබ්බං. පච්ඡා ආගන්ත්වා වසනකභික්ඛුනාපි පුන මඤ්චපීඨං වා පඤ්ඤපෙත්වා සයිත්වා ගච්ඡන්තෙන තථෙව කාතබ්බං. අන්තොකුට්ටතො සෙය්යං බහිකුට්ටෙ පඤ්ඤපෙත්වා වසන්තෙන ගමනකාලෙ පුන ගහිතට්ඨානෙයෙව පටිසාමෙතබ්බං. උපරිපාසාදතො ඔරොපෙත්වා හෙට්ඨාපාසාදෙ වසන්තස්සාපි එසෙව නයො. රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු මඤ්චපීඨං පඤ්ඤපෙත්වාපි ගමනකාලෙ පුන ගහිතට්ඨානෙයෙව ඨපෙතබ්බං. උද්ධරාපෙත්වා ගමනෙපි එසෙව නයො. ආපුච්ඡිත්වා ගච්ඡන්තෙන පන ¶ ‘‘භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 116) හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව ආපුච්ඡිත්වා ගන්තබ්බං.

දුතියසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘ජාන’’න්ති ¶ වුත්තෙ ‘‘අනුට්ඨාපනීයො ‘අය’න්ති ජානන්තො’’ති අයං විසෙසො කුතො ලබ්භතීති ආහ ‘‘තෙනෙවස්සා’’තිආදි. නනු පදභාජනෙපි වුඩ්ඪභාවාදිජානනමෙව වුත්තං, න තු අනුට්ඨාපනීයභාවන්ති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘වුඩ්ඪො හී’’තිආදි. බහූපකාරතන්ති ‘‘භණ්ඩාගාරිකත්තාදිබහුඋපකාරභාවං’’. න කෙවලං ඉදමෙවාති ආහ ‘‘ගුණවිසිට්ඨතඤ්චා’’තිආදි, තෙන බහූපකාරත්තෙපි ගුණවිසිට්ඨත්තාභාවෙ, ගුණවිසිට්ඨත්තෙපි බහූපකාරත්තාභාවෙ දාතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. ‘‘භණ්ඩාගාරිකස්ස බහූපකාරතං, ධම්මකථිකාදීනං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.119-121) කෙචි. ධුවවාසත්ථායාති නිච්චවාසත්ථාය. සම්මන්නිත්වාති අපලොකනෙන කම්මෙන සම්මන්නිත්වා. කාමඤ්චෙත්ථ ගිලානස්සාපි සඞ්ඝොයෙව අනුච්ඡවිකං සෙනාසනං දෙති, ගිලානො පන අපලොකෙත්වා සඞ්ඝෙන අදින්නසෙනාසනොපි න පීළෙතබ්බො අනුකම්පිතබ්බොති දස්සෙතුං විසුං වුත්තො.

සමන්තා දියඩ්ඪො හත්ථොති මජ්ඣෙ පඤ්ඤත්තං මඤ්චපීඨං සන්ධාය වුත්තං. එකපස්සෙන චෙ පහොනකදිසා දිස්සති, තතො ගහෙතබ්බං. පාදධොවනපාසාණතොති ද්වාරෙ නික්ඛිත්තපාදධොවනපාසාණතො. නිසීදන්තස්ස වා නිපජ්ජන්තස්ස වා පාචිත්තියන්ති එත්ථ නිසීදනමත්තෙන, නිපජ්ජනමත්තෙනෙව වා පාචිත්තියං. පුනප්පුනං කරොන්තස්සාති උට්ඨායුට්ඨාය නිසීදතො වා නිපජ්ජතො වා.

සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං වෙදිතබ්බං. තිකදුක්කටං පන පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකඅඤ්ඤපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන. විහාරස්ස උපචාරෙති තස්ස බහි ආසන්නප්පදෙසෙ.

අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනෙකකොට්ඨකානීති ¶ අනෙකද්වාරකොට්ඨකානි. ‘‘නික්ඛමාති වචනං සුත්වා අත්තනො රුචියා චෙ නික්ඛමති, අනාපත්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 126) වදන්ති.

තස්ස ¶ පරික්ඛාරනික්කඩ්ඪනෙති තස්ස සන්තකං යං කිඤ්චි පත්තචීවරපරිස්සාවනධම්මකරණමඤ්චපීඨභිසිබිබ්බොහනාදිභෙදං අන්තමසො රජනඡල්ලිපි අත්ථි, තස්ස පරික්ඛාරස්ස නික්කඩ්ඪනෙ. තඤ්චාති දුක්කටං පරාමසති. නික්කඩ්ඪාපනෙපි එසෙව නයො. ගාළ්හං බන්ධිත්වා ඨපිතෙසු පන එකාව ආපත්ති.

භණ්ඩනකාරකකලහකාරකමෙව සකලසඞ්ඝාරාමතො නික්කඩ්ඪිතුං ලභති. සො හි පක්ඛං ලභිත්වා සඞ්ඝම්පි භින්දෙය්ය. අලජ්ජිආදයො පන අත්තනො වසනට්ඨානතොයෙව නික්කඩ්ඪිතබ්බා. සකලසඞ්ඝාරාමතො නික්කඩ්ඪිතුං න වට්ටති. තෙනාහ ‘‘සකලසඞ්ඝාරාමතොපී’’තිආදි.

නික්කඩ්ඪනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපරිවෙහාසකුටියාති උපරිමතලෙ අසන්ථතපදරාය කුටියා. තෙනාහ ‘‘උපරි අච්ඡන්නතලායා’’තිආදි. යා හි කාචි උපරි අච්ඡන්නතලා ද්විභූමිකකුටිකා වා තිභූමිකාදිකුටිකා වා, සා ‘‘වෙහාසකුටී’’ති වුච්චති. ඉදඤ්හි වෙහාසකුටිලක්ඛණං. යදි එවං කස්මා පදභාජනෙ ‘‘මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස අසීසඝට්ටා’’ති (පාචි. 131) වුත්තන්ති ආහ ‘‘පදභාජනෙ පනා’’තිආදි. ඉධ අධිප්පෙතං කුටිං දස්සෙතුන්ති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ අධිප්පෙතං වෙහාසකුටිං දස්සෙතුං. මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්සාති පමාණමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස. සබ්බහෙට්ඨිමාහි තුලාහි සීසං න ඝට්ටෙතීති අසීසඝට්ටා. අඞ්ගෙ විජ්ඣිත්වාති අටනියො විජ්ඣිත්වා. පවෙසිතපාදකන්ති පවෙසිතපාදසිඛං. තස්මාති ‘‘භූමත්ථෙ වා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. යස්මා ආහච්චපාදකාදීසු යථාවුත්තො අත්ථො හොති, තස්මාති වුත්තං හොති.

සහසාති අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා. අවෙහාසකුටිකායාති භූමියං කතපණ්ණසාලාදීසු, තත්ථ අනාපත්ති. න හි සක්කා තත්ථ පරස්ස පීළා ¶ කාතුං. සීසඝට්ටායාති යා සීසං ඝට්ටා හොති, තත්ථාපි අනාපත්ති. න හි සක්කා තත්ථ හෙට්ඨාපාසාදෙ අනොණතෙන විචරිතුං, තස්මා අසඤ්චරණට්ඨානත්තා පරපීළා න භවිස්සති. උපරිතලං වා පදරසඤ්චිතන්ති උපරිමතලං දාරුඵලකෙහි ඝනසන්ථතං. කිඤ්චි ගණ්හාති වාති උපරි නාගදන්තකාදීසු ලග්ගිතං චීවරාදිං යං කිඤ්චි ගණ්හාති වා. ලග්ගති වාති එත්ථාපි එසෙව ¶ නයො. පටිපක්ඛභූතා ආණි පටාණි. යස්සා දින්නාය නිසීදන්තෙපි පාදා න නිපතන්ති, එවංභූතා ආණි මඤ්චපීඨානං පාදසිඛාසු දින්නා හොතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පාදසීසාන’’න්තිආදි.

වෙහාසකුටිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පිට්ඨසඞ්ඝාටස්සාති ද්වාරබන්ධස්ස. සාමන්තා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො පදෙසොති යස්ස (පාචි. අට්ඨ. 135) වෙමජ්ඣෙ ද්වාරං හොති, උපරිභාගෙ ච උච්චා භිත්ති, තස්ස තීසු දිසාසු සාමන්තා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො පදෙසො. ඛුද්දකස්ස පන විහාරස්ස ද්වීසු දිසාසු. තත්රාපි යං භිත්තිං විවරියමානං කවාටං ආහනති, සා අපරිපුණ්ණූපචාරාපි හොති. සචෙ පන ද්වාරස්ස අධොභාගෙපි ලෙපොකාසො අත්ථි, තම්පි ලිම්පිතුං වට්ටති. අග්ගළට්ඨපනායාති එත්ථ අග්ගළසද්දෙන තංසම්බන්ධතො ද්වාරඵලකසහිතං ද්වාරබන්ධනං අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘සකවාටකස්සා’’තිආදි. ‘‘නිච්චලභාවත්ථායා’’ති ඉමිනා තඤ්ච ඛො ඨපනං ඉධ නිච්චලභාවෙනාති දස්සෙති. කො පනෙත්ථ අධිප්පායොති ආහ ‘‘කවාටඤ්හී’’තිආදි. කම්පතීති චලති. යාව ද්වාරකොසා අග්ගළට්ඨපනාය පුනප්පුනං ලිම්පිතබ්බො වා ලෙපාපෙතබ්බො වාති අග්ගළට්ඨපනත්ථාය යාව ද්වාරකොසා පුනප්පුනං අත්තනා ලිම්පිතබ්බො වා, පරෙහි ලෙපාපෙතබ්බො වාති අත්ථො.

නනු චායමත්ථො නෙව මාතිකායං, න පදභාජනෙ වුත්තො, අථ කුතො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. කිඤ්චාපීති යදිපි. අට්ඨුප්පත්තියන්ති සික්ඛාපදස්ස නිදානෙ. අධිකාරතොති අනුවත්තනතො. ආලොකං සන්ධෙති පිධෙතීති ආලොකසන්ධි. තෙනාහ ‘‘ආලොකසන්ධීති වාතපානකවාටකා වුච්චන්තී’’ති. තත්ථ වාතපානකවාටකාති වාතපානඵලකා. අනුඤ්ඤාතප්පදෙසතො ¶ පන අඤ්ඤත්ථ පුනප්පුනං විලිම්පිතුං වා විලිම්පාපෙතුං වා න වට්ටති. ‘‘මත්තිකාය කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පුන චතුත්ථලෙපෙ දින්නෙ පාචිත්තිය’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.135) කෙචි. ‘‘පුනප්පුනං ලෙපදානස්ස වුත්තප්පමාණතො අඤ්ඤත්ථ පටික්ඛිත්තමත්තං ඨපෙත්වා පාචිත්තියස්ස අවුත්තත්තා දුක්කට’’න්ති අපරෙ.

අධිට්ඨාතබ්බන්ති සංවිධාතබ්බං. අප්පහරිතෙති එත්ථ අප්පසද්දො ‘‘අප්පිච්ඡො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.252, 336; සං. නි. 2.148) විය අභාවත්ථොති ආහ ‘‘අහරිතෙ’’ති. සාලිවීහිආදි ¶ (සාරත්ථ. ටී. 2.30) පුබ්බණ්ණං ‘‘පුරක්ඛතං සස්සඵල’’න්ති කත්වා, තබ්බිපරියායතො මුග්ගමාසාදි අපරණ්ණං. වුත්තන්ති වපිතං. ‘‘තස්මිං ඨත්වා අධිට්ඨහන්තො දුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති ඉමිනා යස්මිං පදෙසෙ සමන්තා වුත්තප්පමාණෙ පරිච්ඡෙදෙ පුබ්බණ්ණාදීනි න සන්ති, තත්ථ විහාරො කාරෙතබ්බො. යත්ථ පන සන්ති, තත්ථ කාරාපෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. තථෙවාති මුඛවට්ටිඅන්තෙන. තස්මිං ඨාතබ්බං පතන්තස්ස විහාරස්ස අපතනොකාසත්තා, තස්ස භික්ඛුනො උපරි න පතෙය්යාති අධිප්පායො. යථාපරිච්ඡින්නස්ස පන ඔකාසස්ස අබ්භන්තරං විහාරස්ස පතන්තස්ස ඔකාසො හොතීති අප්පහරිතෙපි තස්මිං ඨත්වා අධිට්ඨාතුං න ලභති. තෙනාහ ‘‘තස්ස අන්තො අහරිතෙපි ඨාතුං න ලභතී’’ති.

තතො චෙ උත්තරීති තිණ්ණං මග්ගානං වා පරියායානං වා උපරි චතුත්ථෙ මග්ගෙ වා පරියායෙ වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘මග්ගෙන ඡාදියමානෙ’’තිආදි. තත්ථ මග්ගෙන ඡාදියමානෙති අපරික්ඛිපිත්වා උජුකමෙව ඡාදියමානෙ. පරියායෙනාති පරික්ඛෙපෙන. තත්ථ මග්ගෙන ඡාදනං ඉට්ඨකසිලාසුධාහි ලබ්භති, පරියායෙන ඡාදනං තිණපණ්ණෙහීති ආහ ‘‘ඉට්ඨකසිලාසුධාහී’’තිආදි. තස්මා යථා ඉච්ඡති, තථා ද්වෙ මග්ගෙ වා ද්වෙ පරියායෙ වා අධිට්ඨහිත්වා තතියං මග්ගං වා පරියායං වා ‘‘එවං ඡාදෙහී’’ති ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බං. සචෙ න පක්කමති, තුණ්හීභාවෙන ඨාතබ්බං. සබ්බම්පි චෙතං ඡදනං ඡදනූපරි වෙදිතබ්බං. උපරූපරිඡන්නො හි විහාරො චිරං අනොවස්සකො හොතීති මඤ්ඤමානා එවං ඡාදෙන්ති. තිණමුට්ඨිගණනායාති තිණකරළගණනාය.

තිකපාචිත්තියන්ති අතිරෙකද්වත්තිපරියායෙ අතිරෙකසඤ්ඤිවෙමතිකඌනකසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. සෙතවණ්ණාදිකරණෙති සෙතවණ්ණකාළවණ්ණගෙරුකපරිකම්මමාලාකම්මලතාකම්මමකරදන්තකපඤ්චපටිකානං ¶ කරණෙ. ලෙණගුහාතිණකුටිකාදීසූති එත්ථ ලෙණන්ති ද්වාරබද්ධං. ගුහාති කෙවලා පබ්බතගුහා. තිණකුටිකා පාකටා එව.

මහල්ලකවිහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකස්මිං ඝටෙ එකාව ආපත්තීති එකස්මිං උදකඝටෙ එකාව ආපත්ති. එස නයො සබ්බභාජනෙසු ¶ . විච්ඡින්දන්තස්සාති ධාරං විච්ඡින්දන්තස්ස. එකෙකං පක්ඛිපන්තස්සාති එකෙකං තිණං වා පණ්ණං වා මත්තිකං වා අඤ්ඤං වා කට්ඨගොමයාදිං පක්ඛිපන්තස්ස. පරියාදානන්ති ඛයං.

‘‘පදීපෙ (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.140) පතිත්වා පටඞ්ගාදිපාණකා මරිස්සන්තී’’ති ජානන්තස්සාපි කුසලචිත්තෙන පදීපුජ්ජලනං විය ‘‘සිඤ්චනෙන පාණකා මරිස්සන්තී’’ති පුබ්බභාගෙ ජානන්තස්සාපි ‘‘ඉදං ජලං සිඤ්චාමී’’ති සිඤ්චන්තස්ස වධකචිත්තං න හොතීති ආහ ‘‘විනා වධකචෙතනායා’’තිආදි. එවඤ්ච කත්වා ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජ’’න්ති ඉදම්පි සමත්ථිතං හොති. තිචිත්තන්ති කුසලාකුසලාබ්යාකතවසෙන තිචිත්තං. තථා හි පණ්ණත්තිං මද්දිත්වා සිඤ්චන්තස්ස වා සිඤ්චාපෙන්තස්ස වා අකුසලචිත්තෙන හොති, ‘‘ආසනං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තෙන ධොවනත්ථං සිඤ්චන්තස්ස වා සිඤ්චාපෙන්තස්ස වා කුසලචිත්තෙන හොති, පණ්ණත්තිං අජානතා අරහතා සිඤ්චනාදිකරණෙ අබ්යාකතචිත්තෙන හොතීති කුසලාකුසලාබ්යාකතචිත්තවසෙන තිචිත්තං හොති.

සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතස්සාති ‘‘සීලවා හොතී’’තිආදීහි (පාචි. 147) අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස. අනුඤ්ඤාතාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස නිදානෙ අනුඤ්ඤාතා ¶ . ‘‘වස්සසතූපසම්පන්නායා’’තිආදි වක්ඛමානඅට්ඨගරුධම්මදස්සනං. තත්ථ සාමීචිකම්මන්ති මග්ගසම්පදානබීජනපානීයාපුච්ඡනාදිකං අනුච්ඡවිකං වත්තං. ආදිසද්දෙන –

‘‘න භික්ඛුනියා අභික්ඛුකෙ ආවාසෙ වස්සං වසිතබ්බං, අන්වද්ධමාසං භික්ඛුනියා භික්ඛුසඞ්ඝතො ද්වෙ ධම්මා පච්චාසීසිතබ්බා උපොසථපුච්ඡකඤ්ච ඔවාදූපසඞ්කමනඤ්ච, වස්සංවුට්ඨාය භික්ඛුනියා උභතොසඞ්ඝෙ තීහි ඨානෙහි පවාරෙතබ්බං දිට්ඨෙන ¶ වා සුතෙන වා පරිසඞ්කාය වා, ගරුධම්මං අජ්ඣාපන්නාය භික්ඛුනියා උභතොසඞ්ඝෙ පක්ඛමානත්තං චරිතබ්බං, ද්වෙ වස්සානි ඡසු ධම්මෙසු සික්ඛිතසික්ඛාය සික්ඛමානාය උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පදා පරියෙසිතබ්බා, න භික්ඛුනියා කෙනචි පරියායෙන භික්ඛු අක්කොසිතබ්බො පරිභාසිතබ්බො, අජ්ජතග්ගෙ ඔවටො භික්ඛුනීනං භික්ඛූසු වචනපථො, අනොවටො භික්ඛූනං භික්ඛුනීසු වචනපථො’’ති (චූළව. 403; අ. නි. 8.51) –

ඉමෙ සත්ත ධම්මෙ සඞ්ගණ්හාති. ගරුධම්මෙති ගරුකෙ ධම්මෙ. තෙ හි ගාරවං කත්වා භික්ඛුනීහි සම්පටිච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ගරුධම්මා’’ති වුච්චන්ති.

අඤ්ඤෙන වා ධම්මෙනාති ඨපෙත්වා අට්ඨ ගරුධම්මෙ අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි ධම්මෙන. භික්ඛුනීසු උපසම්පන්නමත්තං වා ඔවදතොති භික්ඛුනීසු උපසම්පන්නමත්තං ගරුධම්මෙන ඔවදතො වා. භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නාය යථාවත්ථුකමෙව. ‘‘අධම්මකම්මෙ’’තිආදීසු භික්ඛුනොවාදසම්මුතිකම්මං ‘‘කම්ම’’න්ති වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සම්මතස්සාපී’’තිආදි. වග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ ඔවදතො තිකපාචිත්තියන්ති වග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ ඔවදතො වග්ගසඤ්ඤිවෙමතිකසමග්ගසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. තථා වෙමතිකස්ස චාති අධම්මකම්මෙ වෙමතිකස්ස ච වග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ ඔවදතො තිකපාචිත්තියන්ති අත්ථො. එස නයො ධම්මකම්මසඤ්ඤිනො චාති එත්ථාපි. යථා ච වග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ ඔවදතො නව පාචිත්තියානි, එවං අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤිනො සමග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ ඔවදතො තස්මිං සඞ්ඝෙ වග්ගසඤ්ඤිවෙමතිකසමග්ගසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං, තථා වෙමතිකස්ස ච ධම්මකම්මසඤ්ඤිනො චාති නව පාචිත්තියානි. තෙනාහ ‘‘සමග්ගෙපි භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ නවා’’තිආදි. ධම්මකම්මෙ පන අධම්මකම්මසඤ්ඤිනො වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං ඔවදතො ¶ තිකදුක්කටං, තථා වෙමතිකස්ස, ධම්මකම්මසඤ්ඤිනො චාති නව දුක්කටානි. සමග්ගං පන භික්ඛුනිසඞ්ඝං ඔවදතො අට්ඨාති සත්තරස දුක්කටානි. තෙනාහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. අඤ්ඤං ධම්මන්ති අඤ්ඤං සුත්තන්තං වා අභිධම්මං වා. ‘‘සමග්ගාම්හාය්යා’’ති වචනෙන හි ඔවාදං පච්චාසීසන්ති. තස්මා ඨපෙත්වා ඔවාදං අඤ්ඤං ධම්මං භණන්තස්ස දුක්කටං. ඔවාදඤ්ච අනිය්යාතෙත්වාති ‘‘එසො භගිනි ඔවාදො’’ති අවත්වා. පරිපුච්ඡං දෙතීති තස්සායෙව පගුණාය ගරුධම්මපාළියා අත්ථං භණති. ඔසාරෙහීති උච්චාරෙහි, කථෙහීති අත්ථො. ඔසාරෙතීති අට්ඨගරුධම්මපාළිං වදති. පඤ්හං පුට්ඨොති ගරුධම්මනිස්සිතං වා ඛන්ධාදිනිස්සිතං වා පඤ්හං භික්ඛුනියා පුට්ඨො.

ඔවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකතොඋපසම්පන්නන්ති ¶ භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නමත්තං. ඉතො පරම්පි ච යත්ථ යත්ථ ‘‘එකතොඋපසම්පන්න’’න්ති වුච්චති, සබ්බත්ථ අයමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අත්ථඞ්ගතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. භික්ඛුනුපස්සයසික්ඛාපදවණ්ණනා

සංවාසායාති උපොසථාදිඅත්ථං. ඉතරන්ති උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නං.

භික්ඛුනුපස්සයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තණ්හාදිට්ඨීහි ආමසිතබ්බතො ආමිසං, චීවරාදි, ආමිසමෙව හෙතු ආමිසහෙතු. තෙනාහ ‘‘චීවරාදීනං අඤ්ඤතරහෙතූ’’ති. ආදිසද්දෙන පිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනානං ගහණං. අවණ්ණකාමතායාති අයසකාමතායෙව.

ධම්මකම්මෙතිආදීසු ¶ භික්ඛුනොවාදසම්මුතිකම්මං ‘‘කම්ම’’න්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ තිකපාචිත්තියන්ති ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. තථෙව අධම්මකම්මෙ තිකදුක්කටං වෙදිතබ්බං. අසම්මතන්ති සම්මතෙන වා සඞ්ඝෙන වා භාරං කත්වා ඨපිතං උපසම්පන්නං. නනු ඔවාදසම්මුති උපසම්පන්නස්සෙව දීයති, න සාමණෙරස්සාති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. සම්මතෙන වා සඞ්ඝෙන වා ඨපිතො පන බහුස්සුතො සාමණෙරො ‘‘අසම්මතො’’ති වෙදිතබ්බො. පකතියා චීවරාදිහෙතු ඔවදන්තං පන එවං භණන්තස්සාති පකතියා චීවරාදිහෙතු ඔවදන්තං ‘‘එස චීවරාදිහෙතු ඔවදතී’’ති සඤ්ඤාය එවං භණන්තස්ස. ‘‘න චීවරාදිහෙතු ඔවදතී’’ති සඤ්ඤාය පන එවං භණන්තස්ස දුක්කටං. අනාමිසන්තරතාති ආමිසචිත්තාභාවො, ‘‘ආමිසහෙතු ඔවදිස්සාමී’’ති එවං පවත්තඅජ්ඣාසයාභාවොති අත්ථො. චිත්තපරියායො හෙත්ථ අන්තරසද්දො ‘‘යස්සන්තරතො න සන්ති කොපා’’තිආදීසු (උදා. 20) විය.

ආමිසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චමසික්ඛාපදං ¶ උත්තානත්ථමෙව.

චීවරදානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සූචිං පවෙසෙත්වා පවෙසෙත්වා නීහරණෙති ආරාපථෙ ආරාපථෙ පාචිත්තියං. ‘‘සිබ්බිස්සාමී’’ති පන විචාරෙන්තස්ස, ඡින්දන්තස්සාපි දුක්කටං. සතක්ඛත්තුම්පි විජ්ඣිත්වා සකිං නීහරන්තස්සාති සකලසූචිං අනීහරන්තො දීඝසුත්තප්පවෙසනත්ථං සතක්ඛත්තුම්පි විජ්ඣිත්වා සකිං නීහරන්තස්ස. ‘‘සිබ්බා’’ති වුත්තොති සකිං ‘‘චීවරං සිබ්බා’’ති වුත්තො. නිට්ඨාපෙතීති සබ්බං සූචිකම්මං පරියොසාපෙති. තස්ස ආරාපථෙ ආරාපථෙ පාචිත්තියන්ති ආණත්තස්ස සූචිං පවෙසෙත්වා පවෙසෙත්වා නීහරණෙ එකමෙකං පාචිත්තියං.

උදායිත්ථෙරන්ති ¶ ලාළුදායිත්ථෙරං. වුත්තලක්ඛණං සිබ්බනං වා සිබ්බාපනං වාති ‘‘සූචිං පවෙසෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තලක්ඛණං සිබ්බනං වා සිබ්බාපනං වා.

චීවරසිබ්බනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සංවිදහිත්වාති ‘‘එහි, අසුකගාමං ගච්ඡාමා’’ති වා ‘‘ස්වෙ අහං ගච්ඡාමි, ත්වම්පි ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වා වත්වා. තඤ්ච ඛො සංවිදහනං අත්ථතො සඞ්කෙතකම්මන්ති ආහ ‘‘ගමනකාලෙ සඞ්කෙතං කත්වාති අත්ථො’’ති. අකප්පියභූමියං සංවිදහන්තස්සාති අන්තොගාමෙ, භික්ඛුනිඋපස්සයද්වාරෙ, රථිකාය, අඤ්ඤෙසු වා චතුක්කසිඞ්ඝාටකහත්ථිසාලාදීසු ඨත්වා සංවිදහන්තස්ස. තෙනාහ ‘‘තත්ථ ඨපෙත්වා’’තිආදි. ආසන්නස්සාපීති අච්චාසන්නස්සාපි, රතනමත්තන්තරස්සාපීති අධිප්පායො. අඤ්ඤස්ස ගාමස්සාති යතො නික්ඛමති, තතො අඤ්ඤස්ස ගාමස්ස. තං ඔක්කමන්තස්සාති තං අන්තරගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්ස. සචෙ දූරං ගන්තුකාමො හොති, ගාමූපචාරගණනාය ඔක්කමන්තෙ ඔක්කමන්තෙ පුරිමනයෙනෙව ආපත්ති. තෙනාහ ‘‘ඉති ගාමූපචාරොක්කමනගණනාය පාචිත්තියානී’’ති. තස්ස තස්ස පන ගාමස්ස අතික්කමනෙ අනාපත්ති. ගාමෙ අසතීති අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ ගාමෙ අසති. තස්මිං පන ගාමෙ සති ගාමන්තරගණනායෙව ¶ පාචිත්තියානි. අද්ධයොජනගණනාය පාචිත්තියන්ති අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ පාචිත්තියං, එකමෙකං අද්ධයොජනං අතික්කමන්තස්ස ‘‘ඉදානි අතික්කමිස්සාමී’’ති පඨමපාදෙ දුක්කටං, දුතියපාදෙ පාචිත්තියන්ති අත්ථො. ඉමස්මිඤ්හි නයෙ අතික්කමනෙ ආපත්ති, ඔක්කමනෙ අනාපත්ති.

විසඞ්කෙතෙනාති (පාචි. අට්ඨ. 185) එත්ථ ‘‘පුරෙභත්තං ගමිස්සාමා’’ති වත්වා පච්ඡාභත්තං ගච්ඡන්ති, ‘‘අජ්ජ වා ගමිස්සාමා’’ති ස්වෙ ගච්ඡන්ති, එවං කාලවිසඞ්කෙතෙයෙව අනාපත්ති. ද්වාරවිසඞ්කෙතෙ, පන මග්ගවිසඞ්කෙතෙ, වා සතිපි ආපත්තියෙව. ආපදාසූති රට්ඨභෙදෙ චක්කසමාරුළ්හා ජානපදා පරියායන්ති, එවරූපාසු ආපදාසු අනාපත්ති. චක්කසමාරුළ්හාති ච ඉරියාපථචක්කං වා සකටචක්කං වා ¶ සමාරුළ්හාති අත්ථො. මාතුගාමසික්ඛාපදෙනාති (පාචි. 413 ආදයො) සප්පාණකවග්ගෙ සත්තමසික්ඛාපදෙන.

සංවිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කීළාපුරෙක්ඛාරොති ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන කීළාපුරෙක්ඛාරො. තථෙවාති කීළාවසෙනෙව. අගාමකතීරපස්සෙනාති අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ ගාමානං අභාවතො අගාමකතීරපස්සෙන. පාළියං ‘‘උද්ධංගාමිනිං වා අධොගාමිනිං වා’’ති (පාචි. 186) වචනතො පන වාපිසමුද්දාදීසු කීළාපුරෙක්ඛාරතායපි ගච්ඡන්තස්ස අනාපත්ති. තෙනාහ ‘‘සමුද්දෙ පන යථාසුඛං ගන්තුං වට්ටතී’’ති. විසඞ්කෙතෙනාති ඉධාපි කාලවිසඞ්කෙතෙනෙව අනාපත්ති, තිත්ථවිසඞ්කෙතෙන, පන නාවාවිසඞ්කෙතෙන වා ගච්ඡන්තස්ස ආපත්තියෙව.

සෙසන්ති සද්ධිං සමුට්ඨානාදීහි අවසෙසං, කෙචි පන ‘‘කීළාපුරෙක්ඛාරො ‘සංවිදහිත්වා’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.188) වචනතො ඉමං සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං ලොකවජ්ජං, තස්මා සෙසං නාම ඨපෙත්වා ‘පණ්ණත්තිවජ්ජං තිචිත්ත’න්ති ඉදං ද්වයං අවසෙස’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. කීළාපුරෙක්ඛාරතාය හි අභිරුහිත්වාපි ගාමන්තරොක්කමනෙ, අද්ධයොජනාතික්කමෙ වා සංවෙගං පටිලභිත්වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරෙය්ය, නිද්දං වා ඔක්කමෙය්ය, කම්මට්ඨානං වා මනසි කරොන්තො ගච්ඡෙය්ය, කුතො චස්ස අකුසලචිත්තසමඞ්ගිතා, යෙනිදං සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං, ලොකවජ්ජඤ්ච සියාති.

නාවාභිරුහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරිපාචිතන්ති ¶ පරිපාකමාපාදිතං, යථා ලභති, තථා කත්වා ඨපිතන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘නෙව තස්සා’’තිආදි තස්සාති යො පරිභුඤ්ජෙය්ය, තස්ස භික්ඛුනො. භික්ඛුස්ස ගුණං පකාසෙත්වාති ‘‘අය්යො භාණකො, අය්යො බහුස්සුතො’’තිආදිනා (පාචි. 195) ගුණං පකාසෙත්වා ¶ . පිණ්ඩපාතන්ති පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං. කම්මසාධනොයං සමාරම්භසද්දොති ආහ ‘‘සමාරද්ධ’’න්ති. පටියාදිතස්සාති සම්පාදිතස්ස. යස්මා ඤාතකප්පවාරිතෙහි භික්ඛුස්ස අත්ථාය අසමාරද්ධොපි පිණ්ඩපාතො අත්ථතො සමාරද්ධොව හොති යථාසුඛං හරාපෙතබ්බතො, තස්මා ‘‘ඤාතකප්පවාරිතානං වා සන්තක’’න්ති වුත්තං.

උභයත්ථාති පරිපාචිතාපරිපාචිතෙසු. අවසෙසෙති භික්ඛුනිපරිපාචිතෙපි යාගුඛජ්ජකඵලාඵලාදිකෙ සබ්බත්ථ. නිමිත්තොභාසපරිකථාවිඤ්ඤත්තිවසෙන පන අවසෙසෙපි දුක්කටතො න මුච්චති.

පරිපාචිතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපරීති අචෙලකවග්ගෙ. උපනන්දස්ස චතුත්ථසික්ඛාපදෙනාති අප්පටිච්ඡන්නෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදෙන (පාචි. 284 ආදයො). තඤ්හි උපනන්දත්ථෙරං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තෙසු චතුත්ථභාවතො ‘‘උපනන්දස්ස චතුත්ථසික්ඛාපද’’න්ති වුත්තං. යදි එකපරිච්ඡෙදං, අථ කස්මා විසුං පඤ්ඤත්තන්ති ආහ ‘‘අට්ඨුප්පත්තිවසෙන පන විසුං පඤ්ඤත්ත’’න්ති. තත්ථ අට්ඨුප්පත්තිවසෙනාති අත්ථස්ස උප්පත්තිවසෙන, භික්ඛුනියා එව රහොනිසජ්ජාය උප්පත්තිවසෙනාති අත්ථො. අයං හෙත්ථාධිප්පායො – චතුත්ථසික්ඛාපදවත්ථුතො ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථුනො පඨමං උප්පන්නත්තා එකපරිච්ඡෙදෙපි ඉදං පඨමං විසුං පඤ්ඤත්තන්ති.

රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘අගිලානො’’ති ¶ එත්ථ අන්තමසො ද්විගාවුතං ගන්තුං සමත්ථො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අද්ධයොජනම්පි ගන්තුං සමත්ථෙනා’’ති. ආවසථපිණ්ඩොති ¶ ආවසථෙ පිණ්ඩො, සාලාදීසු අනොදිස්ස යාවදත්ථං පඤ්ඤත්තං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉමෙසං වා’’තිආදි. තත්ථ ඉමෙසං වාති ඉමෙසං පාසණ්ඩානං වා. එත්තකානං වාති ඉමස්මිං පාසණ්ඩෙ එත්තකානං පාසණ්ඩානං වා. පාසණ්ඩන්ති ඡන්නවුතිවිධං සමණපරිබ්බාජකාදිං. තෙ හි තණ්හාපාසඤ්චෙව දිට්ඨිපාසඤ්ච ඩෙන්ති ඔඩ්ඩෙන්තීති පාසණ්ඩාති වුච්චන්ති. අනොදිස්සාති අනුද්දිසිත්වා, අපරිච්ඡින්දිත්වාති අත්ථො. සාලාදීසු යත්ථ කත්ථචීති සාලාරුක්ඛමූලඅබ්භොකාසාදීසු යත්ථ කත්ථචි ඨානෙසු. එකදිවසමෙව භුඤ්ජිතබ්බොති එකදිවසං සකිංයෙව භුඤ්ජිතබ්බො, එකස්මිං දිවසෙ පුනප්පුනං භුඤ්ජිතුං න වට්ටති. දුතියදිවසතො පට්ඨායාති භුත්තදිවසස්ස දුතියදිවසතො පට්ඨාය. අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ පාචිත්තියන්ති ආලොපෙ ආලොපෙ කබළෙ කබළෙ පාචිත්තියං. නානාකුලෙහි (පාචි. අට්ඨ. 206) පන නානාට්ඨානෙසු පඤ්ඤත්තං, එකස්මිං ඨානෙ එකදිවසං භුඤ්ජිත්වා දුතියදිවසෙ අඤ්ඤත්ථ භුඤ්ජිතුං වට්ටති, පටිපාටිං පන ඛෙපෙත්වා පුන ආදිතො පට්ඨාය භුඤ්ජිතුං න වට්ටති. එකපූගනානාපූගඑකගාමනානාගාමෙසුපි එසෙව නයො. යොපි එකකුලස්ස වා නානාකුලානං වා එකතො පඤ්ඤත්තො තණ්ඩුලාදීනං අභාවෙන අන්තරන්තරා ඡිජ්ජති, සොපි න භුඤ්ජිතබ්බො. සචෙ පන ‘‘න සක්කොම දාතු’’න්ති උපච්ඡින්දිත්වා පුන කල්යාණචිත්තෙ උප්පන්නෙ දාතුං ආරභන්ති, එතං පුන එකදිවසං භුඤ්ජිතුං වට්ටති.

තිකපාචිත්තියන්ති අගිලානෙ අගිලානසඤ්ඤිවෙමතිකගිලානසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. ගිලානස්ස ගිලානසඤ්ඤිනොති ගිලානස්ස පන ‘‘ගිලානො අහ’’න්ති සඤ්ඤිනො අනුවසිත්වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති. සකිං භුඤ්ජතීති එකදිවසං භුඤ්ජති. ‘‘ගච්ඡන්තො වා’’ති ඉදං අද්ධයොජනවසෙන ගහෙතබ්බං, තථා ‘‘පච්චාගච්ඡන්තො’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.208) ඉදම්පීති වදන්ති. කෙනචි උපද්දවෙනාති නදිපූරචොරභයාදිනා කෙනචි උපද්දවෙන. අඤ්ඤන්ති යාගුඛජ්ජකඵලාඵලාදිභෙදං යං කිඤ්චි අඤ්ඤං. අනුවසිත්වාති පුන වසිත්වා.

ආවසථසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ගණභොජනෙති ¶ ¶ ගණෙන ලද්ධත්තා ගණස්ස සන්තකෙ භොජනෙ. තෙනාහ ‘‘ගණස්ස භොජනෙ’’ති. නනු චෙත්ථ ‘‘ගණස්ස භොජනෙ’’ති වුච්චති, සො ච ඛො ගණො ‘‘කත්ථචි ද්වීහි, කත්ථචි තීහී’’තිආදිනා අනෙකධා අධිප්පෙතො, ඉධ කතිහීති ආහ ‘‘ඉධ චා’’තිආදි. තං පනෙතං ගණභොජනං ද්වීහි පකාරෙහි පසවති නිමන්තනතො වා විඤ්ඤත්තිතො වාති ආහ ‘‘තෙසං නිමන්තනතො වා’’තිආදි. තත්ථ නිමන්තනතො වාති අකප්පියනිමන්තනතො වා. ඔදනාදීනං පඤ්චන්නන්ති ඔදනසත්තුකුම්මාසමච්ඡමංසානං පඤ්චන්නං.

‘‘ඔදනෙන නිමන්තෙමි, ඔදනං මෙ ගණ්හථා’’තිආදිනා නයෙන යෙන කෙනචි වෙවචනෙන වා භාසන්තරෙන වා පඤ්චන්නං භොජනානං නාමං ගහෙත්වා නිමන්තෙතීති සම්බන්ධො. චත්තාරොති එකට්ඨානෙ වා නානාට්ඨානෙසු වා ඨිතෙ චත්තාරො භික්ඛූ. ලක්ඛණවචනඤ්චෙතං, තස්මා චත්තාරො වා තතො වා අධිකෙ භික්ඛූති අත්ථො. වෙවචනෙන වාති භත්තඅන්නාදිපරියායසද්දෙන වා. භාසන්තරෙන වාති අන්ධදමිළාදිභාසන්තරෙන වා. පඤ්චන්නං භොජනානං නාමං ගහෙත්වාති පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා. ඔදනෙන නිමන්තෙමීති තුම්හෙ භන්තෙ ඔදනෙන නිමන්තෙමි. ආදිසද්දෙන ‘‘ආකඞ්ඛථ ඔලොකෙථ අධිවාසෙථ පටිමානෙථ, සත්තුනා නිමන්තෙමි, සත්තුං මෙ ගණ්හථ ආකඞ්ඛථ ඔලොකෙථ අධිවාසෙථ පටිමානෙථා’’තිආදීනං (පාචි. අට්ඨ. 217-218) ගහණං. එකතො වාති එකත්ථ ඨිතෙ වා නිසින්නෙ වා භික්ඛූ දිස්වා ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, ඔදනෙන නිමන්තෙමී’’තිආදිනා එවං එකතො නිමන්තිතා. නානාතො වා නිමන්තිතාති චත්තාරි පරිවෙණානි වා විහාරෙ වා ගන්ත්වා නානාතො වා නිමන්තිතා. එකට්ඨානෙ ඨිතෙසුයෙව වා එකො පුත්තෙන, එකො පිතරාති එවම්පි නිමන්තිතා නානාතොයෙව නිමන්තිතා නාම හොන්ති. එකතො ගණ්හන්තිති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ද්වාදසහත්ථූපචාරෙ ඨිතා ගණ්හන්ති.

කස්මා පන නානාතො භුත්තෙපි ගණභොජනං හොතීති ආහ ‘‘පටිග්ගහණමෙව හෙත්ථ පමාණ’’න්ති. යදි එවං අථ කස්මා පාළියං ‘‘ගණභොජනං නාම යත්ථ චත්තාරො භික්ඛූ පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන භොජනෙන නිමන්තිතා භුඤ්ජන්ති, එතං ගණභොජනං නාමා’’ති (පාචි. 218) වුත්තං? තං පටිග්ගහණනියමනත්ථමෙව ¶ . න හි අප්පටිග්ගහිතකං භික්ඛූ භුඤ්ජන්තීති ‘‘භුඤ්ජන්තී’’ති පදං පටිග්ගහණනියමවචනං හොති. එකතො වා නානාතො වා විඤ්ඤාපෙත්වාති චත්තාරො භික්ඛූ එකතො ඨිතා වා නිසින්නා වා උපාසකං දිස්වා ‘‘අම්හාකං චතුන්නම්පි භත්තං දෙහී’’ති වා පාටෙක්කං පවිසිත්වා ‘‘මය්හං භත්තං දෙහි, මය්හං භත්තං දෙහී’’ති වා එකතො වා නානාතො ¶ වා විඤ්ඤාපෙත්වා. තස්ස දුවිධස්සාපීති යඤ්ච නිමන්තනතො ලද්ධං ගණභොජනං, යඤ්ච විඤ්ඤත්තිතො ලද්ධං, තස්ස දුවිධස්සාපි ගණභොජනස්ස. එවං පටිග්ගහණෙති එකතො පටිග්ගහණෙ.

පාදානම්පි ඵලිතත්තාති (පාචි. අට්ඨ. 217-218) අන්තමසො පාදානම්පි යථා මහාචම්මස්ස පරතො මංසං දිස්සති, එවං ඵලිතත්තා. න සක්කා පිණ්ඩාය චරිතුන්ති වාලිකාය වා සක්ඛරාය වා ඵුට්ඨමත්තෙ දුක්ඛුප්පත්තිතො අන්තොගාමෙ පිණ්ඩාය චරිතුං න සක්කොති. චීවරෙ කරියමානෙති සාටකඤ්ච සුත්තඤ්ච ලභිත්වා චීවරෙ කරියමානෙ. යං කිඤ්චි චීවරෙ කත්තබ්බකම්මන්ති චීවරවිචාරණඡින්දනමොඝසුත්තාරොපනාදි යං කිඤ්චි චීවරෙ කත්තබ්බං කම්මං, අන්තමසො සූචිවෙධනම්පීති අධිප්පායො. ‘‘අද්ධයොජනම්පී’’තිආදි අවකංසතො වුත්තං. යො පන දූරං ගන්තුකාමො, තත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, ගච්ඡන්තො අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ ගාවුතෙපි භුඤ්ජිතුං ලභති, ගතො පන එකදිවසං. යදා නාවං අභිරුහිතුකාමො වා හොති ආරුළ්හො වා ඔරුළ්හො වා, අයං නාවාභිරුහනසමයො නාමාති ආහ ‘‘නාවාභිරුහනසමයෙපි එසෙව නයො’’ති. අයං පන විසෙසො – අභිරුළ්හෙන ඉච්ඡිතට්ඨානං ගන්ත්වාපි යාව න ඔරොහති, තාව භුඤ්ජිතබ්බං. චත්තාරො භික්ඛූති අන්තිමපරිච්ඡෙදො. යත්ථ පන සතං වා සහස්සං වා සන්නිපතිතං, තත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මා තාදිසෙ කාලෙ ‘‘මහාසමයො’’ති අධිට්ඨහිත්වා භුඤ්ජිතබ්බං. යො කොචි පබ්බජිතොති සහධම්මිකෙසු වා තිත්ථියෙසු වා අඤ්ඤතරො.

යෙ ච ද්වෙ තයො එකතො ගණ්හන්තීති යෙපි අකප්පියනිමන්තනං සාදියිත්වා ද්වෙ වා තයො වා එකතො ගණ්හන්ති, තෙසම්පි අනාපත්ති. පණීතභොජනසූපොදනවිඤ්ඤත්තීහි පන ආපත්තියෙවාති වදන්ති, උපපරික්ඛිතබ්බං. නිච්චභත්තාදීසූති නිච්චභත්තෙ සලාකභත්තෙ පක්ඛිකෙ උපොසථිකෙ පාටිපදිකෙ. තත්ථ නිච්චභත්තන්ති ධුවභත්තං වුච්චති. ‘‘නිච්චභත්තං ගණ්හථා’’ති වදන්ති ¶ , බහූනම්පි එකතො ගණ්හිතුං වට්ටති. සලාකභත්තාදීසුපි එසෙව නයො.

ගණභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ගණභොජනෙ වුත්තනයෙනෙවාති භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, ඔදනෙන නිමන්තෙමි, ඔදනං මෙ ගණ්හථා’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 217-218) නයෙන යෙන කෙනචි වෙවචනෙන වා භාසන්තරෙන වා පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා නිමන්තෙතීති වුත්තෙනෙව නයෙන ¶ . නිමන්තිතස්සාති අකප්පියනිමන්තනෙන නිමන්තිතස්ස. අවිකප්පෙත්වාති සම්මුඛාසම්මුඛවසෙන අවිකප්පෙත්වා, අපරිච්චජිත්වාති අත්ථො. අයඤ්හි භත්තවිකප්පනා නාම සම්මුඛාපරම්මුඛාපි වට්ටති. තෙනාහ ‘‘යො භික්ඛු පඤ්චසු සහධම්මිකෙසූ’’තිආදි.

අඤ්ඤත්ර නිමන්තනභොජනවත්ථුස්මින්ති අඤ්ඤත්ර පඨමං නිමන්තිතා හුත්වා අඤ්ඤස්මිං නිමන්තනෙ භුඤ්ජනවත්ථුස්මිං. යදි තිවිධා අනුපඤ්ඤත්ති, අථ කස්මා පරිවාරෙ ‘‘චතස්සො අනුපඤ්ඤත්තියො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පරිවාරෙ පනා’’තිආදි. විකප්පනම්පි ගහෙත්වාති විකප්පනානුජානනම්පි අනුපඤ්ඤත්තිසමානන්ති අනුපඤ්ඤත්තිභාවෙන ගහෙත්වා. එකසංසට්ඨානීති එකස්මිං මිස්සිතානි. ඉදං වුත්තං හොති (පාචි. අට්ඨ. 229) – ද්වෙ තීණි කුලානි නිමන්තෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ නිසීදාපෙත්වා ඉතො චිතො ච ආහරිත්වා භත්තං ආකිරන්ති, සූපබ්යඤ්ජනං ආකිරන්ති, එකමිස්සකං හොති, එත්ථ අනාපත්තීති. සචෙ පන මූලනිමන්තනං හෙට්ඨා හොති, පච්ඡිමං පච්ඡිමං උපරි, තං උපරිතො පට්ඨාය භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති. හත්ථං පන අන්තො පවෙසෙත්වා පඨමනිමන්තනතො එකම්පි කබළං උද්ධරිත්වා භුත්තකාලතො පට්ඨාය යථා තථා වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති. ද්වෙ තීණි නිමන්තනානි එකතො වා කත්වා භුඤ්ජතීති ද්වෙ තීණි නිමන්තනානි එකතො පක්ඛිපිත්වා මිස්සෙත්වා එකං කත්වා භුඤ්ජතීති අත්ථො. ‘‘සකලෙන ගාමෙන වා’’තිආදීසු සකලෙන ගාමෙන එකතො හුත්වා නිමන්තිතස්සෙව යත්ථ කත්ථචි භුඤ්ජතො අනාපත්ති. පූගෙපි එසෙව නයො. නිමන්තියමානො වා ‘‘භික්ඛං ගහෙස්සාමී’’ති වදතීති ‘‘භත්තං ගණ්හා’’ති නිමන්තියමානො ¶ ‘‘න මය්හං තව භත්තෙන අත්ථො, භික්ඛං ගහෙස්සාමී’’ති භණති. කිරියාකිරියන්ති එත්ථ භොජනං කිරියං, අවිකප්පනං අකිරියං.

පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පහෙණකත්ථායාති පණ්ණාකාරත්ථාය. පාථෙය්යත්ථායාති මග්ගං ගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගත්ථාය. සත්තූති බද්ධසත්තු, අබද්ධසත්තු ච. ද්වත්තිපත්තපූරෙ පටිග්ගහෙත්වාති මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමලෙඛාය සමං පූරෙ ද්වත්තිපත්තපූරෙ ගහෙත්වාති අත්ථො. ඉමස්ස චත්ථස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පාකටත්තා තත්ථ කත්තබ්බප්පකාරමෙව දස්සෙතුං ‘‘එත්ථා’’තිආදිමාහ. සෙසන්ති තතො එකපත්තතො අඤ්ඤං පත්තං. සචෙ තයො පත්තපූරා ගහිතා ද්වෙ, සචෙ ද්වෙ ගහිතා, එකන්ති වුත්තං හොති.

ගමනෙ ¶ වා පටිප්පස්සද්ධෙති අන්තරාමග්ගෙ උපද්දවං දිස්වා, අනත්ථිකතාය වා ‘‘මයං ඉදානි න පෙසිස්සාම න ගමිස්සාමා’’ති එවං ගමනෙ උපච්ඡින්නෙ දෙන්තානන්ති අත්ථො.

කාණමාතාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භුත්තවාති කතභත්තකිච්චො. සාසපමත්තම්පි අජ්ඣොහරිතන්ති එවං පරිත්තම්පි භොජනං සඞ්ඛාදිත්වා වා අසඞ්ඛාදිත්වා වා ගිලිතං. පවාරිතොති පටික්ඛෙපිතො. යො හි භුඤ්ජන්තො පරිවෙසකෙන උපනීතං භොජනං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති, සො තෙන පවාරිතො පටික්ඛිපිතො නාම හොති. බ්යඤ්ජනං පන අනාදියිත්වා අත්ථමත්තමෙව දස්සෙතුං ‘‘කතප්පවාරණො කතප්පටික්ඛෙපොති අත්ථො’’ති වුත්තං. සොපි ච පටික්ඛෙපො යස්මා න පටික්ඛෙපමත්තෙන, අථ ඛො පඤ්චඞ්ගවසෙන. තෙනස්ස පදභාජනෙ ‘‘අසනං පඤ්ඤායතී’’තිආදි (පාචි. 239) වුත්තං.

භොජනං ¶ පඤ්ඤායතීති පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං පත්තාදීසු දිස්සති. තෙනාහ ‘‘පවාරණප්පහොනකං චෙ භොජන’’න්තිආදි. සාලීති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) අන්තමසො නීවාරං උපාදාය සබ්බාපි සාලිජාති. වීහීති සබ්බාපි වීහිජාති. යවගොධුමෙසු භෙදො නත්ථි. කඞ්ගූති සෙතරත්තකාළභෙදා සබ්බාපි කඞ්ගුජාති. වරකොති අන්තමසො වරකචොරකං උපාදාය සබ්බාපි සෙතවණ්ණා වරකජාති. කුද්රූසකොති කාළකොද්රවො චෙව සාමාකාදිභෙදා ච සබ්බාපි තිණධඤ්ඤජාති.

නීවාරවරකචොරකා චෙත්ථ ‘‘ධඤ්ඤානුලොමා’’ති වදන්ති. යාගුන්ති අම්බිලයාගුඛීරයාගුආදිභෙදං යං කිඤ්චි යාගුං. ඉමිනාව පායාසස්සාපි ගහිතත්තා ‘‘අම්බිලපායාසාදීසු අඤ්ඤතරං පචාමාති වා’’ති න වුත්තං. පවාරණං ජනෙතීති අනතිරිත්තභොජනාපත්තිනිබන්ධනං පටික්ඛෙපං සාධෙති. සචෙ පන ඔධි න පඤ්ඤායති, යාගුසඞ්ගහං ගච්ඡති, පවාරණං න ජනෙති. පුන පවාරණං ජනෙති ඝනභාවගමනතො පට්ඨාය භොජනසඞ්ගහිතත්තාති අධිප්පායො.

උදකකඤ්ජිකඛීරාදීනි ආකිරිත්වාති උදකඤ්චෙව කඤ්ජිකඤ්ච ඛීරාදීනි ච ආකිරිත්වා තෙහි සද්ධිං අමද්දිත්වා භත්තමිස්සකෙ කත්වා. තෙනාහ ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’තිආදි. සචෙ පන භත්තෙ උදකකඤ්ජිකඛීරාදීනි ආකිරිත්වා මද්දිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති දෙන්ති, පවාරණා ¶ න හොති. යාගුයාපීති එවං යාගුසඞ්ගහං ගතාය වා අඤ්ඤාය වා යාගුයාපි. සුද්ධරසකො, පන රසකයාගු වා න ජනෙති.

පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරවසෙන විප්පකතභොජනභාවස්ස උපච්ඡින්නත්තා ‘‘ද්වෙපි ඛාදිතානි හොන්ති…පෙ… න පවාරෙතී’’ති වුත්තං. අකප්පියමංසං (පාචි. අට්ඨ. 238-239), අකප්පියභොජනඤ්ච බුද්ධපටිකුට්ඨං පටික්ඛිපතො පවාරණාය අවත්ථුතාය න පවාරණා හොතීති ආහ ‘‘යො පනා’’තිආදි. යඤ්හි භික්ඛුනො ඛාදිතුං වට්ටති, තං එව පටික්ඛිපතො පවාරණා හොති. ඉදං පන ජානන්තො අකප්පියත්තා පටික්ඛිපති. අජානන්තොපි පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ඨිතමෙව පටික්ඛිපති නාම, තස්මා න පවාරෙති. සචෙ පන අකප්පියමංසං ඛාදන්තො කප්පියමංසං වා භොජනං වා පටික්ඛිපති, පවාරෙති. කස්මා? වත්ථුතාය. යඤ්හි තෙන පටික්ඛිත්තං, තං පවාරණාය වත්ථු. යං පන ඛාදති, තං ¶ කිඤ්චාපි පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ඨිතං, ඛාදියමානං පන මංසභාවං න ජහති, තස්මා පවාරෙති. කො පන වාදො කප්පියමංසං ඛාදතො කප්පියමංසභොජනප්පටික්ඛෙපෙ. එස නයො අකප්පියභොජනං ඛාදතො කප්පියභොජනප්පටික්ඛෙපෙ.

භොජනෙ සතීති පඤ්චසු භොජනෙසු එකස්මිම්පි භොජනෙ සති. අඤ්ඤං වුත්තලක්ඛණං භොජනන්ති පත්තාදිගතතො අඤ්ඤං වුත්තලක්ඛණං පඤ්චසු භොජනෙසු එකම්පි භොජනං. ‘‘නිරපෙක්ඛො හොතී’’ති එතස්සෙව විවරණං ‘‘යං පත්තාදීසූ’’තිආදි. න කෙවලං නිරපෙක්ඛො වාති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර වා’’තිආදි. සො පටික්ඛිපන්තොපි න පවාරෙතීති තස්මිං චෙ අන්තරෙ අඤ්ඤං භොජනං අභිහටං, තං සො පටික්ඛිපන්තොපි න පවාරෙති. කස්මා? විප්පකතභොජනභාවස්ස උපච්ඡින්නත්තා.

‘‘උපනාමෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) ඉමිනා කායාභිහාරං දස්සෙති. හත්ථෙ වා ආධාරකෙ වාති එත්ථ වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො, තෙන ‘‘ඌරූසු වා’’ති විකප්පෙති. දූරෙ නිසින්නස්ස දහරභික්ඛුස්ස පත්තං පෙසෙත්වා ‘‘ඉතො ඔදනං ගණ්හාහී’’ති වදති, ගණ්හිත්වා පන ගතො තුණ්හී තිට්ඨති, තම්පි පටික්ඛිපතො එසෙව නයො. කස්මා? භික්ඛුස්ස දූරභාවතො, දූතස්ස ච අනභිහරණතො. සචෙ පන ගහෙත්වා ආගතො භික්ඛු ‘‘ඉමං භත්තං ගණ්හා’’ති වදති, තං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොති. එවං වුත්තෙපීති ‘‘භත්තං ගණ්හා’’ති වුත්තෙපි.

භත්තපච්ඡිං ගහෙත්වා පරිවිසන්තස්සාති එකෙන හත්ථෙන භත්තපච්ඡිං ගහෙත්වා එකෙන හත්ථෙන කටච්ඡුං ¶ ගහෙත්වා පරිවිසන්තස්ස. අඤ්ඤො ‘‘අහං ධාරෙස්සාමී’’ති ගහිතමත්තකමෙව කරොතීති අඤ්ඤො ආගන්ත්වා ‘‘අහං පච්ඡිං ධාරෙස්සාමි, ත්වං ඔදනං දෙහී’’ති වත්වා ගහිතමත්තකමෙව කරොති. අභිහටාව හොතීති පරිවෙසකෙනෙව අභිහටාව හොති. ඉදානි අසති තස්ස දාතුකාමාභිහාරෙ ගහණසමයෙපි පටික්ඛිපතො න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. උද්ධටෙති උද්ධටෙ භත්තෙ. කටච්ඡුඅභිහාරොයෙව හි තස්ස අභිහාරොති අධිප්පායො. අනන්තරස්ස දිය්යමානෙති අනන්තරස්ස භික්ඛුනො භත්තෙ දිය්යමානෙ. කායවිකාරෙනාති ‘‘අඞ්ගුලිං වා හත්ථං වා මච්ඡිකබීජනිං වා චීවරකණ්ණං වා ¶ චාලෙති, භමුකාය වා ආකාරං කරොති, කුද්ධො වා ඔලොකෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) එවං වුත්තෙන අඞ්ගුලිචලනාදිනා කායවිකාරෙන. ‘‘අලං මා දෙහී’’තිආදිනා වචීවිකාරෙනාති ‘‘අල’’න්ති වා ‘‘න ගණ්හාමී’’ති වා ‘‘මා ආකිරා’’ති වා ‘‘අපගච්ඡා’’ති වා එවං යෙන කෙනචි වචීවිකාරෙන.

අභිහටෙ පන භත්තෙ පවාරණාය භීතො හත්ථෙ අපනෙත්වා පුනප්පුනං පත්තෙ ඔදනං ආකිරන්තං ‘‘ආකිර ආකිර, කොට්ටෙත්වා පූරෙහී’’ති වදතො පවාරණා න හොති. එස නයො භත්තං අභිහරන්තං භික්ඛුං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘කිං, ආවුසො, ඉතොපි කිඤ්චි ගණ්හිස්සසි, දම්මි තෙ කිඤ්චී’’ති වදතොපි.

‘‘රසං පටිග්ගණ්හථා’’ති අප්පවාරණාජනකස්ස නාමං ගහෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘තං සුත්වා පටික්ඛිපතො පවාරණා නත්ථී’’ති වුත්තං. මංසරසන්ති එත්ථ පන න කෙවලං මංසස්ස රසං ‘‘මංසරස’’මිච්චෙව විඤ්ඤායති, අථ ඛො මංසඤ්ච රසඤ්ච මංසරසන්ති එවං පවාරණාජනකනාමවසෙනාපි. තස්මා තං පටික්ඛිපතො පවාරණාව හොතීති ආහ ‘‘මංසරසන්ති වුත්තෙ පන පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතී’’ති. පරතො මච්ඡමංසං බ්යඤ්ජනන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. යස්මිං ඉරියාපථෙ පවාරෙති, තං අවිකොපෙන්තෙනෙව භුඤ්ජිතබ්බන්ති යො ගච්ඡන්තො (පාචි. අට්ඨ. 238-239) පවාරෙති, තෙන ගච්ඡන්තෙනෙව භුඤ්ජිතබ්බං. කද්දමං වා උදකං වා පත්වා ඨිතෙන අතිරිත්තං කාරෙතබ්බං. සචෙ අන්තරා නදී පූරා හොති, නදිතීරෙ ගුම්බං අනුපරියායන්තෙන භුඤ්ජිතබ්බං. අථ නාවා වා සෙතු වා අත්ථි, තං අභිරුහිත්වාපි චඞ්කමන්තෙනෙව භුඤ්ජිතබ්බං, ගමනං න උපච්ඡින්දිතබ්බං. එස නයො ඉතරඉරියාපථෙසුපි. තං තං ඉරියාපථං කොපෙන්තෙන අතිරිත්තං කාරෙතබ්බං. යො උක්කුටිකොව නිසීදිත්වා පවාරෙති, තෙන උක්කුටිකෙනෙව භුඤ්ජිතබ්බං. තස්ස පන හෙට්ඨා පලාලපීඨං වා කිඤ්චි වා නිසීදනං දාතබ්බං. පීඨකෙ නිසීදිත්වා පවාරිතෙන පන ආසනං අචාලෙත්වාව චතස්සො දිසා පරිවත්තන්තෙන භුඤ්ජිතුං ලබ්භති. මඤ්චෙ නිසීදිත්වා පවාරිතෙන ඉතො වා එත්තො වා සංසරිතුං න ලබ්භති. සචෙ පන සහ ¶ මඤ්චෙන උක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤත්ර නෙන්ති, වට්ටති. නිපජ්ජිත්වා පවාරිතෙනාපි නිපන්නෙනෙව භුඤ්ජිතබ්බං. පරිවත්තන්තෙන යෙන පස්සෙන නිපන්නො, තස්ස ඨානං නාතික්කමෙතබ්බං.

අලමෙතං සබ්බන්ති එතං සබ්බං අලං පරියත්තං, ඉදම්පි තෙ අධිකං, ඉතො අඤ්ඤං න ලච්ඡසීති අධිප්පායො. යො අතිරිත්තං කරොතීති යො ‘‘අලමෙතං ¶ සබ්බ’’න්ති අතිරිත්තං කරොති. පටිපක්ඛනයෙනාති ‘‘කප්පියකතං, පටිග්ගහිතකතං, උච්චාරිතකතං, හත්ථපාසෙ කතං, භුත්තාවිනා කතං, භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා අවුට්ඨිතෙන කතං ‘අලමෙතං සබ්බ’න්ති වුත්ත’’න්ති (පාචි. 239) ඉමෙහි සත්තහි විනයකම්මාකාරෙහි යං අතිරිත්තං කප්පියං කතං, යඤ්ච ගිලානාතිරිත්තං, තදුභයම්පි අතිරිත්තන්ති එවං තස්සෙව පටිපක්ඛනයෙන. එත්ථ ච ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බං, අයං කිර ආචිණ්ණො. විනයධරා පන ‘‘සකිං එව වත්තබ්බ’’න්ති වදන්ති.

කස්මා තං සො පුන කාතුං න ලභතීති ආහ ‘‘යඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ යඤ්හි අකතන්ති යෙන පඨමං කප්පියං කතං, තෙන යං අකතං, තං කාතබ්බං. පඨමභාජනෙ පන කාතුං න ලබ්භති. යෙන ච අකතන්ති අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා යෙන පඨමං න කතං, තෙන ච කාතබ්බන්ති අත්ථො. වුත්තන්ති සීහළට්ඨකථාසු වුත්තං. අඤ්ඤස්මිං පන භාජනෙති යස්මිං පන භාජනෙ පඨමං කතං, තතො අඤ්ඤස්මිං පත්තෙ වා කුණ්ඩෙ වා පච්ඡියං වා යත්ථ කත්ථචි පුරතො ඨපෙත්වා ඔනාමිතභාජනෙ.

අඤ්ඤත්ර භුඤ්ජනවත්ථුස්මින්ති භුත්තාවිනා පවාරිතෙන හුත්වා අඤ්ඤත්ර භුඤ්ජනවත්ථුස්මිං. තිකපාචිත්තියන්ති අනතිරිත්තෙ අනතිරිත්තසඤ්ඤිවෙමතිකඅතිරිත්තසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. අජ්ඣොහරතො ච දුක්කටන්ති අජ්ඣොහරතො අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ දුක්කටං. සචෙ පන ආමිසසංසට්ඨානි හොන්ති, ආහාරත්ථායපි අනාහාරත්ථායපි පටිග්ගහෙත්වා අජ්ඣොහරන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. තෙසං අනුඤ්ඤාතපරිභොගවසෙනාති යාමකාලිකාදීනං අනුඤ්ඤාතපරිභොගවසෙන, යාමකාලිකං පිපාසාය සති පිපාසච්ඡෙදනත්ථං, සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකඤ්ච තෙන තෙන උපසමෙතබ්බකෙ ආබාධෙ සති තස්ස උපසමනත්ථන්ති වුත්තං හොති. ඉදම්පි අජ්ඣොහරණතො කායකම්මං, වාචාය ‘‘අතිරිත්තං කරොථ භන්තෙ’’ති අකාරාපනෙන වචීකම්මන්ති ආහ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානෙවා’’ති. කිරියාකිරියන්ති එත්ථ පටික්ඛිපිත්වා භුඤ්ජනං කිරියං. අතිරිත්තස්ස අකරණං අකිරියන්ති වෙදිතබ්බං.

පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්වා ¶ ¶ වාති අඤ්ඤෙන වා තෙනෙව වා ආරොචිතං සුත්වා. ‘‘භුත්තස්මිං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 243) වුත්තත්තා භොජනපරියොසානෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං.

දුතියපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විකාලෙති එත්ථ අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකො, අයං බුද්ධාදීනං අරියානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො භොජනස්ස කාලො නාම. තදඤ්ඤො විකාලො ‘‘විගතො කාලො’’ති කත්වා. තෙනාහ ‘‘විගතෙ කාලෙ’’තිආදි. ඨිතමජ්ඣන්හිකොපි (පාචි. අට්ඨ. 248-249) කාලසඞ්ගහං ගච්ඡති. තතො පට්ඨාය පන ඛාදිතුං වා භුඤ්ජිතුං වා න සක්කා. සහසා පිවිතුං සක්කා භවෙය්ය, කුක්කුච්චකෙන පන න කාතබ්බං. කාලපරිච්ඡෙදජානනත්ථඤ්ච කාලත්ථම්භො යොජෙතබ්බො. කාලබ්භන්තරෙව භත්තකිච්චං කාතබ්බං. ‘‘යං කිඤ්චි…පෙ… ඛාදනීයං වා’’ති ඉමිනා යං තාව සක්ඛලිමොදකාදි පුබ්බණ්ණාපරණ්ණමයං, තත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. භොජනීයං නාම පඤ්ච භොජනානි.

සති පච්චයෙති පිපාසාදිකාරණෙ විජ්ජමානෙ. රොමට්ඨකස්සාති රොමට්ඨකස්ස භික්ඛුනො අජ්ඣොහරිත්වා උග්ගිරිත්වා මුඛෙව ඨපිතො බහි මුඛද්වාරා විනිග්ගතො භොජනස්ස මග්ගා බහි නිග්ගතො ‘‘රොමට්ඨො’’ති පවුච්චති. ඉධ පන අජ්ඣොහරිත්වා උග්ගිරිත්වා මුඛෙව ඨපිතොති අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘න ච, භික්ඛවෙ’’තිආදි. ඨපෙත්වා රොමට්ඨකං සෙසානං ආගතං උග්ගාරං මුඛෙ සන්ධාරෙත්වා ගිලන්තානං ආපත්ති. සචෙ පන අසන්ධාරෙන්තමෙව පරගලං ගච්ඡති, වට්ටති.

විකාලභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘කාරො කරණං කිරියාති අත්ථතො එක’’න්ති එතෙන කාරසද්දස්ස භාවත්ථතං දස්සෙති. සම්මා නිධානං ඨපනං සන්නිධි. ‘‘පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තං වීතිනාමිතස්සෙතං ¶ නාම’’න්ති ඉමිනා පටිග්ගහෙත්වා ¶ එකරත්තං වීතිනාමිතෙ ඉමස්ස දුද්ධොතභාවං දස්සෙති. කිඤ්චාපි යාමකාලිකං ඛාදනීයං, භොජනීයං වා න හොති, ‘‘අනාපත්ති යාමකාලිකං යාමෙ නිදහිත්වා භුඤ්ජතී’’තිආදි වචනතො පන තත්ථාපි යාමාතික්කමෙ සන්නිධිපච්චයා පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති ‘‘යං කිඤ්චි යාවකාලිකං වා යාමකාලිකං වා’’ති වුත්තං. ඉදානි දුද්ධොතභාවමෙව විභාවෙතුං ‘‘යං අඞ්ගුලියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යං අඞ්ගුලියා ඝංසන්තස්ස ලෙඛා පඤ්ඤායතීති යං පත්තං ධොතං අඞ්ගුලියා ඝංසන්තස්ස පත්තෙ අඞ්ගුලිලෙඛා පඤ්ඤායති, සො පත්තො දුද්ධොතො හොතීති අත්ථො. තෙලවණ්ණපත්තෙ පන අඞ්ගුලිලෙඛා පඤ්ඤායති, සා අබ්බොහාරිකා. ස්නෙහොති තෙලං. සන්දිස්සතීති යාගුයා උපරි සන්දිස්සති. තාදිසෙ පත්තෙපීති පටිග්ගහණං අවිස්සජ්ජිත්වා සයං වා අඤ්ඤෙන වා භොජනං නීහරිත්වා න සම්මා ධොතෙ පත්තෙපි. පුනදිවසෙ භුඤ්ජන්තස්ස පාචිත්තියන්ති පත්තෙ ලග්ගං අවිජහිතප්පටිග්ගහණං හොතීති දුතියදිවසෙ භුඤ්ජන්තස්ස පාචිත්තියං. පරිච්චත්තෙ පන පත්තෙ පුනදිවසෙ භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති.

යං පනාති යං භොජනං පන. අපරිච්චත්තමෙව හීති අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන වා අනුපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදානෙන වා අපරිච්චත්තමෙව. කප්පිය භොජනන්ති අන්තමසො එකසිත්ථමත්තම්පි කප්පියභොජනං. අකප්පියෙසූති අකප්පියමංසෙසු. සෙසෙසූති මනුස්සමංසතො අවසෙසෙසු හත්ථිඅස්සසුනඛඅහිසීහබ්යග්ඝදීපිඅච්ඡතරච්ඡමංසෙසු චෙව අප්පටිවෙක්ඛිතෙ උද්දිස්සකතමංසෙ ච. පාළියං ‘‘සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ආහාරත්ථාය පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා (පාචි. 255) සන්නිහිතෙසු සත්තාහකාලිකයාවජීවිකෙසු පුරෙභත්තම්පි ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරණෙපි දුක්කටස්ස වුත්තත්තා යාමකාලිකෙපි ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරණෙපි විසුං දුක්කටෙනාපි භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරතො දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තිය’’න්ති. සබ්බවිකප්පෙසූති ‘‘කප්පියභොජනං භුඤ්ජන්තස්සා’’තිආදිනා වුත්තෙසු සබ්බෙසු විකප්පෙසු අපරම්පි පාචිත්තියං වඩ්ඪති. ඉදං වුත්තං හොති (පාචි. අට්ඨ. 253) – කප්පියභොජනෙ ද්වෙ පාචිත්තියානි, මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයෙන සද්ධිං ද්වෙ පාචිත්තියානි, අවසෙසෙසු පන අකප්පියමංසෙසු දුක්කටෙන සද්ධිං ද්වෙ පාචිත්තියානි. යාමකාලිකං සති පච්චයෙ සාමිසෙන මුඛෙන ¶ අජ්ඣොහරතො ද්වෙ පාචිත්තියානි, නිරාමිසෙන එකමෙව. ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරතො විකප්පද්වයෙපි දුක්කටෙන සද්ධින්ති.

අවසෙසෙසූති යාමකාලිකාදිතො අවසෙසෙසු. පාචිත්තියං වඩ්ඪතියෙවාති අපරම්පි පාචිත්තියං වඩ්ඪතියෙව. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ විකාලෙ අජ්ඣොහරති, පකතිභොජනෙ සන්නිධිපච්චයා ¶ ච විකාලභොජනපච්චයා ච ද්වෙ පාචිත්තියානි, අකප්පියමංසෙසු මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයෙන සද්ධිං ද්වෙ පාචිත්තියානි, අවසෙසෙසු දුක්කටෙන සද්ධිං ද්වෙති.

බෙලට්ඨසීසො නාම ජටිලසහස්සස්ස අබ්භන්තරෙ එකො මහාථෙරො. තිකපාචිත්තියන්ති සන්නිධිකාරකෙ සන්නිධිකාරකසඤ්ඤිවෙමතිකඅසන්නිධිකාරකසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි පාචිත්තියානි. සංසට්ඨානීති සංසට්ඨරසානි. සම්භින්නරසං සන්ධායෙව හි ‘‘තදහුපටිග්ගහිතං කාලෙ කප්පතී’’තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. එත්ථ ච අසම්භින්නරසන්ති අමිස්සිතරසං. ඉදඤ්ච සීතලපායාසාදිනා සහ ලද්ධං සප්පිපිණ්ඩාදිකං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සුධොතං වා’’ති ඉදං පන පිණ්ඩපාතෙන සද්ධිං ලද්ධං තක්කොලජාතිඵලාදිං, යාගුආදීසු පක්ඛිපිත්වා දින්නසිඞ්ගීවෙරාදිකඤ්ච සන්ධාය වුත්තං.

තෙනාති සත්තාහකාලිකෙන. තදහු පටිග්ගහිතං අස්සාති තදහුපටිග්ගහිතං, තෙන තදහුපටිග්ගහිතෙන. එස නයො ‘‘ද්වීහපටිග්ගහිතෙනා’’තිආදීසුපි. තස්මාති යස්මා පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතම්පි වට්ටති, තස්මා. පටිග්ගහිතං සත්තාහං කප්පතීති වුත්තන්ති ‘‘සත්තාහකාලිකෙන, භික්ඛවෙ, යාවජීවිකං පටිග්ගහිතං සත්තාහං කප්පති, සත්තාහාතික්කන්තෙ න කප්පතී’’ති (මහාව. 305) භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ වුත්තං. කිඤ්චාපි මුඛෙ එකරත්තං න වුත්තං, තථාපි මුඛෙ පක්ඛිත්තමෙව යස්මා සන්නිධි නාම හොති, තස්මා ‘‘මුඛසන්නිධී’’ති වුත්තං.

චතස්සො කප්පියභූමියොති උස්සාවනන්තිකා, ගොනිසාදිකා, ගහපති, සම්මුතීති චතස්සො කප්පියකුටියො. තත්ථ උස්සාවනන්තිකා (මහාව. අට්ඨ. 295) නාම ගෙහෙ කරියමානෙ සම්පරිවාරෙත්වා ඨිතෙහි ‘‘කප්පියකුටිං කරොම, කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වා ‘‘කප්පියකුටි කප්පියකුටී’’ති වා වදන්තෙහි ඨපිතපඨමිට්ඨකථම්භාදිකා සඞ්ඝස්ස වා එකස්ස භික්ඛුනො වා කුටි. යො පන ආරාමො යෙභුය්යෙන වා අපරික්ඛිත්තො හොති, සකලොපි වා ¶ , සො ‘‘ගොනිසාදී’’ති වුච්චති. ගහපතීති යා ඨපෙත්වා භික්ඛුං සෙසෙහි ‘‘කප්පියකුටිං දෙමා’’ති දින්නා, තෙසං වා සන්තකා. සම්මුති නාම කම්මවාචාය සාවෙත්වා කතා. කථං පනෙතාසං විනිච්ඡයො ජානිතබ්බොති ආහ ‘‘තාසං විනිච්ඡයො සමන්තපාසාදිකායං වුත්තො’’ති.

සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘පණීතභොජනානී’’ති ¶ ඉදං මජ්ඣෙ පදලොපං කත්වා නිද්දිට්ඨන්ති ආහ ‘‘පණීතසංසට්ඨානී’’තිආදි. සබ්බොපි ‘‘ඔදකො’’ති වුත්තලක්ඛණො මච්ඡොති ‘‘මච්ඡො නාම ඔදකො වුච්චතී’’ති (පාචි. 260) එවං විභඞ්ගෙ වුත්තලක්ඛණො, සබ්බොපි මච්ඡො එව. යො කොචි උදකෙ ජාතො මච්ඡො නාමාති වුත්තං හොති. මහානාමසික්ඛාපදෙනාති –

‘‘අගිලානෙන භික්ඛුනා චතුමාසපච්චයපවාරණා සාදිතබ්බා අඤ්ඤත්ර පුනපවාරණාය අඤ්ඤත්ර නිච්චපවාරණාය. තතො චෙ උත්තරි සාදියෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති –

ඉමිනා සික්ඛාපදෙන (පාචි. 306). එත්ථ හි සඞ්ඝවසෙන ගිලානපච්චයපවාරණාය පවාරිතට්ඨානෙ සචෙ තත්ථ රත්තීහි වා භෙසජ්ජෙහි වා පරිච්ඡෙදො කතො හොති ‘‘එත්තිකායෙව රත්තියො, එත්තකානි වා භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙතබ්බානී’’ති, තතො රත්තිපරියන්තතො වා භෙසජ්ජපරියන්තතො වා උත්තරි නභෙසජ්ජකරණීයෙන වා භෙසජ්ජං, අඤ්ඤභෙසජ්ජකරණීයෙන වා අඤ්ඤං භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස පාචිත්තියං වුත්තං. තස්මා අගිලානො ගිලානසඤ්ඤීපි හුත්වා පඤ්ච භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙන්තො නභෙසජ්ජකරණීයෙන භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙන්තො නාම හොතීති ‘‘මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං.

යො පන නභෙසජ්ජත්ථාය විඤ්ඤාපෙති, අථ ඛො කෙවලං අත්තනො භුඤ්ජනත්ථාය, සො සූපොදනවිඤ්ඤත්තියායෙව කාරෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං ‘‘සුද්ධානි සප්පිආදීනි විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තො පාචිත්තියං නාපජ්ජති ¶ , සෙඛියෙසු සූපොදනවිඤ්ඤත්තිදුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 259). සූපොදනවිඤ්ඤත්තියා කාරෙතබ්බොති ‘‘න සූපං වා ඔදනං වා අගිලානො’’තිආදිනා (පාචි. 613) සික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො, දුක්කටෙන කාරෙතබ්බොති වුත්තං හොති. ඉමිනාති ඉමිනා පණීතභොජනසික්ඛාපදෙන.

‘‘සප්පිභත්තං දෙහී’’ති වුත්තෙ කිං හොතීති ආහ ‘‘සප්පිභත්තං ‘දෙහී’ති වුත්තෙ පනා’’තිආදි. සූපොදනවිඤ්ඤත්තියා දුක්කටමෙව හොතීති සම්බන්ධො. කස්මාති ආහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. අථ යථා ‘‘පණීතභොජනානී’’ති, එවං ‘‘සප්පිභත්ත’’න්ති ඉදම්පි කස්මා න විඤ්ඤායතීති චෙ? අනෙකන්තිකත්තා. තථා හි ‘‘පණීතභොජනානී’’ති වුත්තෙ ‘‘පණීතසංසට්ඨානි භොජනානි ¶ පණීතභොජනානී’’ති අයමත්ථො එකන්තතො පඤ්ඤායති, ‘‘සප්පිභත්ත’’න්ති වුත්තෙ පන ‘‘සප්පිමයං භත්තං සප්පිභත්ත’’න්තිපි විඤ්ඤායමානත්තා ‘සප්පිසංසට්ඨං භත්තං සප්පිභත්ත’’න්ති අයමත්ථො න එකන්තතො පඤ්ඤායති. එස නයො ‘‘නවනීතභත්තං දෙහී’’තිආදීසුපි.

පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘භත්තං දත්වා සප්පිං කත්වා භුඤ්ජා’’ති පුරිමෙනෙව නයෙන. සචෙ පන ‘‘සප්පිනා’’ති වුත්තෙ කෙවලං සෙසෙසු නවනීතාදීසු අඤ්ඤතරෙන දෙති, විසඞ්කෙතමෙව හොති. අනාපත්තීති විසඞ්කෙතත්තා සබ්බාහියෙව ආපත්තීහි අනාපත්ති. ‘‘කිඤ්චාපි අනාපත්ති, අත්තනො පන පයොගෙන නිබ්බත්තත්තා න භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති වදන්ති. කප්පියසප්පිනාති කප්පියමංසසප්පිනා. එස නයො අකප්පියසප්පිනාති එත්ථාපි. කප්පියාකප්පියතා හි මංසානංයෙව, න සප්පිආදීනං. ඨපෙත්වා එකං මනුස්සවසාතෙලං සබ්බෙසං ඛීරදධිසප්පිනවනීතවසාතෙලෙසු අකප්පියං නාම නත්ථි.

පරිභොගෙපි දුක්කටමෙව ඉධ අනධිප්පෙතත්තාති අධිප්පායො. සචෙ අසති අකප්පියසප්පිම්හි පුරිමනයෙනෙව අකප්පියනවනීතාදීනි දෙති ‘‘සප්පිං කත්වා භුඤ්ජා’’ති, අකප්පියසප්පිනාව දින්නං හොති. යථා ච ‘‘කප්පියසප්පිනා දෙහී’’ති වුත්තෙ අකප්පියසප්පිනා දෙති, විසඞ්කෙතං, එවං ‘‘‘අකප්පියසප්පිනා’ති වුත්තෙ කප්පියසප්පිනා දෙතී’’ති එත්ථාපි පටිපාටියා එකමෙකං විත්ථාරෙත්වා වුච්චමානෙපි අයමෙවත්ථො වත්තබ්බො සියා, සො ච සඞ්ඛෙපෙනපි සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති විත්ථාරනයං හිත්වා ඉමිනාව ¶ නයෙන සබ්බපදෙසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යෙන යෙන විඤ්ඤත්ති හොති, තස්මිං වා තස්ස මූලෙ වා ලද්ධෙ තං තං ලද්ධමෙව හොති. සචෙ පන අඤ්ඤං පාළියා ආගතං වා අනාගතං වා දෙති, විසඞ්කෙතන්ති. නානාට්ඨානෙ වාති තස්මිංයෙව ඝරෙ සප්පිං, ඉතරස්මිං නවනීතන්තිආදිනා නානාට්ඨානෙ වා.

පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කායෙනාති හත්ථාදීසු යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන, අන්තමසො පාදඞ්ගුලියාපි ගණ්හන්තො කායෙන ගණ්හාති නාමාති වෙදිතබ්බො. දානෙපි එසෙව නයො. කායප්පටිබද්ධෙනාති පත්තාදීසු යෙන කෙනචි සරීරසම්බද්ධෙන උපකරණෙන. දානෙපි එසෙව නයො. කටච්ඡුආදීසු යෙන කෙනචි උපකරණෙන දින්නං කායප්පටිබද්ධෙන දින්නංයෙව හොති. අඤ්ඤතරෙනාති කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන වා නිස්සග්ගියෙන වාති අත්ථො. තත්ථ නිස්සග්ගියෙනාති (පාචි. අට්ඨ. 265) කායතො ච කායප්පටිබද්ධතො ¶ ච මොචෙත්වා හත්ථපාසෙ ඨිතස්ස කායෙ වා කායප්පටිබද්ධෙ වා පාතියමානඤ්හි නිස්සග්ගියෙන පයොගෙන දින්නං නාම හොති. තස්සාති පටිග්ගහිතකස්ස. වුත්තවිපල්ලාසවසෙනාති වුත්තස්ස පටිපක්ඛවසෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යං කායකායප්පටිබද්ධනිස්සග්ගියානං අඤ්ඤතරෙන දිය්යමානෙ කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන වා ගණ්හාති, එතං පටිග්ගහිතං නාමාති.

සංහාරිමෙනාති ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන සංහාරිමෙන, ඉමිනා අසංහාරිමෙ ඵලකෙ වා පාසාණෙ වා පටිග්ගහණං න රුහතීති දස්සෙති. ධාරෙතුං සමත්ථෙනාති සන්ධාරෙතුං යොග්ගෙන, ඉමිනා සුඛුමෙසු තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසු පටිග්ගහණං න රුහතීති දස්සෙති. අතත්ථජාතකරුක්ඛපණ්ණෙනාති ජාතට්ඨානතො චුතෙන පදුමිනිපණ්ණාදිනා, ඉමිනා පන මහන්තෙපි තත්ථජාතකෙ පදුමිනිපණ්ණෙ වා කිංසුකපණ්ණාදිම්හි වා පටිග්ගහෙතුං න වට්ටති. න හි තං කායප්පටිබද්ධසඞ්ඛං ගච්ඡතීති දස්සෙති. යථා ච ¶ තත්ථජාතකෙ, එවං ඛාණුකෙ බන්ධිත්වා ඨපිතමඤ්චාදිම්හිපි. නනු පටිබද්ධප්පටිබද්ධෙනාපි පත්තාධාරාදිනා පටිග්ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණං රුහති, අථ කස්මා කායකායප්පටිබද්ධෙහියෙව පටිග්ගහණං ඉධ වුත්තං, න පටිබද්ධප්පටිබද්ධෙනාපීති ආහ ‘‘පටිබද්ධප්පටිබද්ධං නාම ඉධ නත්ථී’’ති. කෙචි පන ‘‘ආධාරකෙන පටිග්ගහණං කායප්පටිබද්ධප්පටිබද්ධෙන පටිග්ගහණං නාම හොති, තස්මා න වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං වචනමත්තමෙව. අත්ථතො පන සබ්බම්පි තං කායප්පටිබද්ධමෙව හොතීති දස්සෙති.

අකල්ලකොති ගිලානො. මුඛෙන පටිග්ගණ්හාතීති සහත්ථෙන ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං අසක්කොන්තො මුඛෙන පටිග්ගණ්හාති. අභිහටභාජනතො පතිතරජම්පි වට්ටති අභිහටත්තාති අධිප්පාහො.

තස්මිං ඨත්වාති තාදිසෙ හත්ථපාසෙ ඨත්වා. යන්ති යං භාරං. මජ්ඣිමො පුරිසොති ථාමමජ්ඣිමපුරිසො. විනයෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං විනයදුක්කටං. තං අනුපසම්පන්නස්ස දත්වාති පිණ්ඩාය චරිත්වා විහාරං වා ආසනසාලං වා ගන්ත්වා තං භික්ඛං අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා, ඉදඤ්ච පුබ්බාභොගස්ස අනුරූපවසෙන වුත්තං. යස්මා පන තං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදමත්තෙන තංසන්තකං නාම න හොති, තස්මා විනාපි තස්ස දානාදිං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

අස්සුඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීසූති එත්ථ අස්සු නාම අක්ඛිජලං. ඛෙළො නාම ලාලා. සිඞ්ඝාණිකාති අන්තොසීසතො පූතිසෙම්හභාවං ආපන්නං මත්ථලුඞ්ගං ගලිත්වා තාලුමත්ථකවිවරෙන ඔතරිත්වා ¶ නාසාපුටෙ පූරෙත්වා ඨිතං වුච්චති, ආදිසද්දෙන මුත්තකරීසසෙම්හදන්තමලඅක්ඛිගූථකණ්ණගූථකානං, සරීරෙ උට්ඨිතලොණස්ස ච ගහණං. ඨානතොති අක්ඛිකූපාදිතො. අන්තරා චෙ ගණ්හාති, කිං හොතීති ආහ ‘‘උග්ගහිතකං නාම හොතී’’ති, දුට්ඨු ගහිතකං නාම හොතීති අත්ථො. ඵලිනින්ති ඵලවන්තං. තත්ථජාතකඵලිනිසාඛාය වාති තස්මිං රුක්ඛෙ ජාතාය ඵලිනිසාඛාය වා. දුරුපචිණ්ණදුක්කටන්ති ‘‘න කත්තබ්බ’’න්ති වාරිතස්ස කතත්තා දුට්ඨු ආචිණ්ණං චරිතන්ති දුරුපචිණ්ණං, තස්මිං දුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටඤ්ච ආපජ්ජතීති අත්ථො.

ආහරීයතීති ආහාරො, අජ්ඣොහරිතබ්බං යං කිඤ්චි, ඉධ පන චත්තාරි කාලිකානි අධිප්පෙතානීති ආහ ‘‘යං කිඤ්චී’’තිආදි. තත්ථ අරුණුග්ගමනතො ¶ යාව ඨිතමජ්ඣන්හිකා භුඤ්ජිතබ්බතො යාව කාලො අස්සාති යාවකාලිකං. අරුණුග්ගමනතො යාව යාමාවසානා පිපාසාය සති පිපාසච්ඡෙදනත්ථං පාතබ්බතො යාමො කාලො අස්සාති යාමකාලිකං. යාව සත්තාහං නිදහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බතො සත්තාහං කාලො අස්සාති සත්තාහකාලිකං. යාවජීවම්පි පරිහරිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බතො යාව ජීවං එතස්සාති යාවජීවිකං. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි.

වනමූලපත්තපුප්ඵඵලාදීති එත්ථ තාව මූලං නාම මූලකඛාරකචච්චුතම්බකාදීනං තෙසු තෙසු ජනපදෙසු පකතිආහාරවසෙන මනුස්සානං ඛාදනීයත්ථඤ්චෙව භොජනීයත්ථඤ්ච ඵරණකං සූපෙය්යපණ්ණමූලං. පත්තං නාම මූලකඛාරකචච්චුතම්බකාදීනං තාදිසංයෙව පත්තං. පුප්ඵං නාම මූලකඛාරකාදීනං තාදිසංයෙව පුප්ඵං. ඵලං නාම පනසලබුජාදීනං තෙසු තෙසු ජනපදෙසු පකතිආහාරවසෙන මනුස්සානං ඛාදනීයත්ථඤ්චෙව භොජනීයත්ථඤ්ච ඵරණකං ඵලං. ආදිසද්දෙන කන්දමූලාදීනං ගහණං.

අම්බපානන්ති (මහාව. අට්ඨ. 300) ආමෙහි වා පක්කෙහි වා අම්බෙහි කතපානං. තත්ථ ආමෙහි කරොන්තෙන අම්බතරුණාදීනි භින්දිත්වා උදකෙ පක්ඛිපිත්වා ආතපෙ ආදිච්චපාකෙන පචිත්වා පරිස්සාවෙත්වා තදහුපටිග්ගහිතෙහි මධුසක්කරකප්පූරාදීහි යොජෙත්වා කාතබ්බං. එවං කතං පුරෙභත්තමෙව කප්පති. අනුපසම්පන්නෙන කතං ලභිත්වා පන පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං පුරෙභත්තං සාමිසපරිභොගෙනාපි වට්ටති, පච්ඡාභත්තං නිරාමිසපරිභොගෙන යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටති. එස නයො සබ්බපානෙසු.

තෙසු පන ජම්බුපානන්ති ජම්බුඵලෙහි කතපානං. චොචපානන්ති අට්ඨිකෙහි කදලිඵලෙහි කතපානං. මොචපානන්ති අනට්ඨිකෙහි කදලිඵලෙහි කතපානං. මධුකපානන්ති මධුකානං ජාතිරසෙන කතපානං. තං පන උදකසම්භින්නං වට්ටති, සුද්ධං න වට්ටති. මුද්දිකාපානන්ති මුද්දිකා උදකෙ මද්දිත්වා අම්බපානං විය කතපානං ¶ . සාලූකපානන්ති රත්තුප්පලනීලුප්පලාදීනං සාලූකෙ මද්දිත්වා කතපානං. ඵාරුසකපානන්ති ඵාරුසකෙහි අම්බපානං විය කතපානං. ඉමිනාව නයෙන වෙත්තපානාදීනි වෙදිතබ්බානි. එතානි ච පන සබ්බානි පානානි අග්ගිපාකානි න වට්ටන්ති. තෙනාහ ‘‘සීතොදකෙනා’’තිආදි. අවසෙසෙසුපි ¶ අනුඤ්ඤාතඵලපත්තපුප්ඵරසෙසූති ධඤ්ඤඵලපක්කසාකමධුකපුප්ඵරසතො අවසෙසෙසු ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං ඵලරසං ඨපෙත්වා ධඤ්ඤඵලරස’’න්තිආදිනා (මහාව. 300) අනුඤ්ඤාතකෙසු ඵලපත්තපුප්ඵරසෙසුපි.

ඛාදනීයත්ථන්ති ඛාදනීයෙන කත්තබ්බකිච්චං. නෙව ඵරතීති න නිප්ඵාදෙති. අනාහාරෙපි උදකෙ ආහාරසඤ්ඤායාති ‘‘ආහාරං ආහරෙය්යා’’ති පදස්ස පදභාජනෙ (පාචි. 265) වුත්තමත්ථං සම්මා අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ආහරීයතීති ආහාරො’’ති අනාහාරෙපි උදකෙ ආහාරසඤ්ඤාය කුක්කුච්චායන්තානං. දන්තපොනෙ ච ‘‘මුඛද්වාරං ආහටං ඉද’’න්ති සඤ්ඤායාති මුඛද්වාරං අනාහටම්පි දන්තපොනං ‘‘මුඛද්වාරං ආහටං ඉදං දන්තපොන’’න්ති විපල්ලත්ථසඤ්ඤාය කුක්කුච්චායන්තානං. යථාසුඛං පාතුන්ති පටිග්ගහෙත්වා වා අප්පටිග්ගහෙත්වා වා යථාකාමං පාතුං. දන්තපොනපරිභොගෙනාති දන්තකට්ඨපරිභොගෙන, දන්තධොවනාදිනාති අත්ථො, ඉමිනා තස්ස පන රසං ගිලිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති.

චත්තාරි මහාවිකටානීති ගූථං, මුත්තං, ඡාරිකා, මත්තිකා (මහාව. 268) ච ‘‘ආසයාදිවසෙන විරූපානි ජාතානී’’ති කත්වා විකටානීති වා අපකතිභොජනත්තා විකටානි ‘‘විරූපානි ජාතානී’’ති වා අත්ථො. සති පච්චයෙති කාරණෙ සති, සප්පදට්ඨෙති අත්ථො. ධූමාදිඅබ්බොහාරිකාභාවොති ධූමපුප්ඵගන්ධදන්තඛයාදිඅබ්බොහාරිකාභාවො.

දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අචෙලකස්සාති ¶ යස්ස කස්සචි පබ්බජ්ජාසමාපන්නස්ස නග්ගස්ස. පරිබ්බාජකස්සාති ඨපෙත්වා භික්ඛුඤ්ච සාමණෙරඤ්ච අවසෙසස්ස යස්ස කස්සචි පබ්බජ්ජාසමාපන්නස්ස. පරිබ්බාජිකායාති ඨපෙත්වා භික්ඛුනිං, සික්ඛමානං, සාමණෙරිඤ්ච අවසෙසාය යාය කායචි පබ්බජ්ජාසමාපන්නාය. එතෙ ච සබ්බෙ අඤ්ඤතිත්ථියා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘එතෙසං අචෙලකාදීනං අඤ්ඤතිත්ථියාන’’න්ති.

තෙසන්ති ¶ අඤ්ඤතිත්ථියානං. භාජනං නික්ඛිපිත්වාති ආමිසභරිතං භාජනං නික්ඛිපිත්වා. බාහිරාලෙපන්ති තෙලාදිං.

අචෙලකාදයො යස්මා, තිත්ථියාව මතා ඉධ;

තස්මා තිත්ථියනාමෙන, තිකච්ඡෙදො කතො තයො.

අතිත්ථියස්ස නග්ගස්ස, තථා තිත්ථියලිඞ්ගිනො;

ගහට්ඨස්සාපි භික්ඛුස්ස, කප්පතීති විනිච්ඡයො.

අතිත්ථියස්ස චිත්තෙන, තිත්ථියස්ස ච ලිඞ්ගිනො;

සොතාපන්නාදිනො දාතුං, කප්පතීතීධ නො මති.

අචෙලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ගාමං වා නිගමං වාති එත්ථ නගරම්පි ගාමග්ගහණෙනෙව ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. පවිසිස්සාමාති එත්ථ ගහෙත්වා ‘‘ගන්ත්වා’’ති පාඨසෙසො, අසමන්නාහාරො වා තස්සා ඉත්ථියා තස්මිං ගාමෙ සන්නිහිතභාවං අජානන්තො වා ‘‘එහාවුසො, ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය පවිසිස්සාමා’’ති භික්ඛුං ¶ ගහෙත්වා ගන්ත්වාති අත්ථො. යං කිඤ්චි ආමිසන්ති යාගුආදිකං යං කිඤ්චි ආමිසං. උය්යොජෙය්යාති අත්තනො කීළානුරූපං ඉත්ථිං දිස්වා උය්යොජෙය්ය පහිණෙය්ය. තෙනාහ ‘‘මාතුගාමෙන සද්ධි’’න්තිආදි. ආදිසද්දෙන වුත්තාවසෙසං කායවචීද්වාරවීතික්කමං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘ගච්ඡා’’තිආදීනි වත්වාති ‘‘ගච්ඡාවුසො, න මෙ තයා සද්ධිං කථා වා නිසජ්ජා වා ඵාසු හොති, එකකස්ස මෙ කථා වා නිසජ්ජා වා ඵාසු හොතී’’ති (පාචි. 275) වත්වා. එතං අනාචාරමෙවාති එතං යථාවුත්තං හසනාදිඅනාචාරමෙව. න අඤ්ඤං පතිරූපං කාරණන්ති ඨපෙත්වා වුත්තප්පකාරං අනාචාරං උභින්නං එකතො න යාපනාදිං අඤ්ඤං පතිරූපකාරණං පච්චයං කරිත්වා න හොතීති අත්ථො. අස්සාති උය්යොජකස්ස. සොති යො උය්යොජිතො, සො.

අනුපසම්පන්නෙති සාමණෙරෙ. සොව ඉධ අනුපසම්පන්නොති අධිප්පෙතොති වදන්ති. උභින්නම්පීති උපසම්පන්නස්ස වා අනුපසම්පන්නස්ස වාති ද්වින්නම්පි. කලිසාසනාරොපනෙති (පාචි. අට්ඨ. 277) කලීති කොධො, තස්ස සාසනං ආණං කලිසාසනං ¶ , තස්සාරොපනෙති අත්ථො, ‘‘අප්පෙව නාම ඉමිනාපි උබ්බාළ්හො පක්කමෙය්යා’’ති කොධවසෙන ඨානනිසජ්ජාදීසු දොසං දස්සෙත්වා ‘‘පස්සථ භො ඉමස්ස ඨානං නිසජ්ජං ආලොකිතං විලොකිතං, ඛාණු විය තිට්ඨති, සුනඛො විය නිසීදති, මක්කටො විය ඉතො චිතො ච විලොකෙතී’’ති එවං අමනාපවචනස්ස භණනෙති වුත්තං හොති. සුද්ධචිත්තෙන පනෙවං භණනෙ දොසො නත්ථි. එවමාදීහීති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘මහග්ඝං භණ්ඩං පස්සිත්වා ලොභධම්මං උප්පාදෙස්සතී’’ති උය්යොජෙති, ‘‘මාතුගාමං පස්සිත්වා අනභිරතිං උප්පාදෙස්සතී’’ති උය්යොජෙති, ‘‘ගිලානස්ස වා ඔහිය්යකස්ස වා විහාරපාලස්ස වා යාගුං වා භත්තං වා ඛාදනීයං වා නීහරා’’ති උය්යොජෙති, ‘‘න අනාචාරං ආචරිතුකාමො සති කරණීයෙ උය්යොජෙතී’’ති (පාචි. 278) එතෙසං ගහණං.

උය්යොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘සභොජනෙ’’ති බාහිරත්ථසමාසොයං, උභසද්දෙ උකාරස්ස ච ලොපොති ආහ ‘‘සහ උභොහි ජනෙහී’’තිආදි. තත්ථ උභොහි ජනෙහීති ජායා ච පති චාති උභොහි ජනෙහි. භුඤ්ජිතබ්බන්ති වා භොජනං, ඉත්ථී ච පුරිසො ච, තෙන සහ වත්තතීති සභොජනන්ති ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. රාගපරියුට්ඨිතස්සාති මෙථුනාධිප්පායස්ස. සයනිඝරන්ති සයනීයඝරං, වාසගෙහන්ති අත්ථො. මහල්ලකස්සාති මහල්ලකස්ස සයනිඝරස්ස. පිට්ඨසඞ්ඝාටතොති ද්වාරබාහතො ඛුද්දකස්ස ¶ වාති යථා තථා වා කතස්ස ඛුද්දකස්ස සයනිඝරස්ස. වෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා නිසීදෙය්යාති පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා නිසීදෙය්ය. ඛුද්දකං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.280) නාම සයනිඝරං විත්ථාරතො පඤ්චහත්ථප්පමාණං හොති, තස්ස ච මජ්ඣිමට්ඨානං පිට්ඨසඞ්ඝාටතො අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණමෙව හොති, තස්මා තාදිසෙ සයනිඝරෙ පිට්ඨසඞ්ඝාටතො හත්ථපාසං විජහිත්වා නිසින්නො පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා නිසින්නො නාම හොති. එවං නිසින්නො ච වෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා නිසින්නො නාම හොති. තෙන වුත්තං පාළියං ‘‘පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා නිසීදතී’’ති (පාචි. 281). සචිත්තකඤ්චෙත්ථ අනුපවිසිත්වා නිසීදනචිත්තෙන දට්ඨබ්බං.

සභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4-5. රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා

චතුත්ථපඤ්චමසික්ඛාපදෙ ¶ යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං අනියතද්වයෙ වුත්තමෙවාති ආහ ‘‘සෙසො කථානයො අනියතද්වයෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති.

රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අන්තොඋපචාරසීමාය දස්සනූපචාරෙ භික්ඛුං දිස්වාති යත්ථ ඨිතස්ස කුලානි පයිරුපාසනචිත්තං උප්පන්නං, තතො පට්ඨාය ගච්ඡන්තො අන්තොඋපචාරසීමාය දස්සනූපචාරෙ භික්ඛුං පස්සෙ වා අභිමුඛෙ වා දිස්වා. පකතිවචනෙනාති යං ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතෙන සොතුං සක්කා, තාදිසෙන වචනෙන, ඉතො චිතො ච පරියෙසිත්වා ආරොචනකිච්චං පන නත්ථි. යො හි එවං පරියෙසිතබ්බො, සො අසන්තොයෙව. තෙනාහ ‘‘තාදිස’’න්තිආදි. අනාපුච්ඡිත්වාති අනාරොචෙත්වා.

අන්තරාරාමභික්ඛුනුපස්සයතිත්ථියසෙය්යපටික්කමනභත්තියඝරානීති එත්ථ අන්තරාරාමන්ති අන්තොගාමෙ විහාරො. පටික්කමනන්ති ආසනසාලා. භත්තියඝරන්ති නිමන්තිතඝරං වා සලාකභත්තාදිදායකානං වා ඝරං. ආපදාසූති ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායෙසු. කිරියාකිරියන්ති එත්ථ කුලෙසු චාරිත්තාපජ්ජනං කිරියං, අනාපුච්ඡනං අකිරියන්ති වෙදිතබ්බං.

චාරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සබ්බඤ්චෙතං ¶ වත්ථුවසෙන වුත්තන්ති ‘‘අගිලානෙන භික්ඛුනා චතුමාසපච්චයපවාරණා සාදිතබ්බා අඤ්ඤත්ර පුනපවාරණාය අඤ්ඤත්ර නිච්චපවාරණායා’’ති (පාචි. 306) එතං සබ්බං සික්ඛාපදනිදානසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො වසෙන වුත්තං. තත්ථ හි මහානාමෙන සක්කෙන ‘‘ඉච්ඡාමහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං චතුමාසං භෙසජ්ජෙන පවාරෙතු’’න්තිආදිනා (පාචි. 303) උස්සන්නුස්සන්නෙන ච භෙසජ්ජෙන චතුමාසං ¶ පුන නිච්චං පවාරණා කතා, තස්මා භගවතා තස්ස වසෙන එවං වුත්තන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤත්ර පුනපවාරණායාති යදි පුනපවාරණා අත්ථි, තං ඨපෙත්වා. අඤ්ඤත්ර නිච්චපවාරණායාති එත්ථාපි එසෙව නයො. යදි පන තාපි අත්ථි, සාදිතබ්බාවාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අයං පනෙත්ථ අත්ථො’’තිආදි. තත්ථාති තිස්සං පවාරණායං. භෙසජ්ජෙහි වා පරිච්ඡෙදො කතො හොතීති ‘‘සප්පි තෙල’’න්ති එවමාදිනා නාමවසෙන වා ‘‘පත්ථෙන නාළියා ආළ්හකෙනා’’තිආදිනා පරිමාණවසෙන වා ‘‘එත්තකානි වා භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙතබ්බානී’’ති භෙසජ්ජෙහි පරිච්ඡෙදො කතො හොති. නභෙසජ්ජකරණීයෙති මිස්සකභත්තෙනාපි චෙ යාපෙතුං සක්කොති, නභෙසජ්ජකරණීයං නාම හොති. අඤ්ඤං භෙසජ්ජන්ති සප්පිනා පවාරිතො තෙලං, ආළ්හකෙන පවාරිතො දොණං.

යථාභූතං ආචික්ඛිත්වාති ‘‘ඉමෙහි තයා භෙසජ්ජෙහි පවාරිතම්හා, අම්හාකඤ්ච ඉමිනා ච ඉමිනා ච භෙසජ්ජෙන අත්ථො, යාසු තයා රත්තීසු පවාරිතම්හා, තා රත්තියො වීතිවත්තා, අම්හාකඤ්ච භෙසජ්ජෙන අත්ථො’’ති යථාභූතං ආරොචෙත්වා. එවඤ්ච විඤ්ඤාපෙතුං ගිලානොව ලභති, න ඉතරො.

මහානාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා

චතුරඞ්ගිනින්ති හත්ථිඅස්සරථපත්තීති චත්තාරි අඞ්ගානි එතිස්සාති චතුරඞ්ගිනී, තං චතුරඞ්ගිනිං. ‘‘ද්වාදසපුරිසො හත්ථී, තිපුරිසො අස්සො, චතුපුරිසො රථො, චත්තාරො පුරිසා සරහත්ථා පත්තී’’ති (පාචි. 314) අයං පච්ඡිමකොටියා චතුරඞ්ගසමන්නාගතා සෙනා නාම, ඊදිසං සෙනන්ති අත්ථො. තං පන විජහිත්වාති කෙනචි අන්තරිතා වා නින්නං ඔරුළ්හා වා න දිස්සති, ඉධ ඨත්වාන සක්කා දට්ඨුන්ති තං දස්සනූපචාරං විජහිත්වා අඤ්ඤං ඨානං ගන්ත්වා.

සෙනාදස්සනවත්ථුස්මින්ති ¶ සෙනං දස්සනාය ගමනවත්ථුස්මිං. අයමෙව වා පාඨො. හත්ථිආදීසු එකමෙකන්ති හත්ථිආදීසු චතූසු අඞ්ගෙසු එකමෙකං, අන්තමසො ¶ එකපුරිසාරුළ්හහත්ථිම්පි එකම්පි සරහත්ථං පුරිසන්ති අත්ථො. අනුය්යුත්තා නාම රාජා උය්යානං වා නදිං වා ගච්ඡති, එවං අනුය්යුත්තා හොති. තථාරූපප්පච්චයෙති ‘‘මාතුලො සෙනාය ගිලානො හොතී’’තිආදිකෙ (පාචි. 312) අනුරූපකාරණෙ සති. ආපදාසූති ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායෙසු ‘‘එත්ථ ගතො මුච්චිස්සාමී’’ති ගච්ඡතො අනාපත්ති.

උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිසෙනාරුද්ධායාති යථා සඤ්චාරො ඡිජ්ජති, එවං පටිසෙනාය රුද්ධාය සෙනාය. කෙනචි පලිබුද්ධස්සාති වෙරිකෙන වා ඉස්සරෙන වා කෙනචි රුද්ධස්ස.

සෙනාවාසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සම්පහාරට්ඨානස්සාති යුද්ධභූමියා. බලස්ස අග්ගං ජානන්තීති ‘‘එත්තකා හත්ථී, එත්තකා අස්සා, එත්තකා රථා, එත්තකා පත්තී’’ති (පාචි. 324) බලස්ස කොට්ඨාසං ජානන්ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙනා’’තිආදීසු (චූළව. 318) විය කොට්ඨාසත්ථො හෙත්ථ අග්ගසද්දො. තෙනාහ ‘‘බලගණනට්ඨානන්ති අත්ථො’’ති. සෙනාය වියූහන්ති ‘‘ඉතො හත්ථී හොන්තු, ඉතො අස්සා හොන්තු, ඉතො රථා හොන්තු, ඉතො පත්තී හොන්තූ’’ති (පාචි. 324) සෙනාය ඨපනං, රාසිං කත්වා ඨපනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සෙනාසන්නිවෙසස්සෙතං නාම’’න්ති. ද්වාදසපුරිසො හත්ථීති චත්තාරො ආරොහකා, එකෙකපාදරක්ඛකා ද්වෙ ද්වෙති එවං ද්වාදසපුරිසො හත්ථී. තිපුරිසො අස්සොති එකො ආරොහකො, ද්වෙ පාදරක්ඛකාති එවං තිපුරිසො අස්සො. චතුපුරිසො රථොති එකො සාරථි, එකො යොධො, ද්වෙ ආණිරක්ඛකාති එවං චතුපුරිසො රථොති.

උය්යොධිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පිට්ඨාදීහි ¶ ¶ කතං මජ්ජං සුරාති පිට්ඨපූවඔදනකිණ්ණසම්භාරෙහි කතං මජ්ජං සුරාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – පිට්ඨසුරා, පූවසුරා, ඔදනසුරා, කිණ්ණපක්ඛිත්තා, සම්භාරසංයුත්තාති (පාචි. 328) ඉමානි පඤ්ච සුරා නාමාති. තත්ථ පිට්ඨං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා මද්දිත්වා කතා පිට්ඨසුරා (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.326-328). එවං සෙසාසුපි. කිණ්ණාති පන තස්සා සුරාය බීජං වුච්චති. යෙ ‘‘සුරාමොදකා’’තිපි වුච්චන්ති, තෙ පක්ඛිපිත්වා කතා කිණ්ණපක්ඛිත්තා. හරීතකිසාසපාදිනානාසම්භාරෙහි සංයොජිතා සම්භාරසංයුත්තා.

පුප්ඵාදීහි කතො ආසවො මෙරයන්ති පුප්ඵඵලමධුගුළසම්භාරෙහි කතො චිරපරිවාසිතො මෙරයන්ති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – පුප්ඵාසවො, ඵලාසවො, මධ්වාසවො, ගුළාසවො, සම්භාරසංයුත්තොති පඤ්චමෙරයං නාමාති. තත්ථ මධුකතාලනාළිකෙරාදි පුප්ඵරසො චිරපරිවාසිතො පුප්ඵාසවො. පනසාදිඵලරසො ඵලාසවො. මුද්දිකාරසො මධ්වාසවො. සමන්තපාසාදිකායං පන ‘‘ඵලාසවො නාම මුද්දිකාඵලාදීනි මද්දිත්වා තෙසං රසෙන කතො. මධ්වාසවො නාම මුද්දිකානං ජාතිරසෙන කතො, මක්ඛිකාමධුනාපි කරීයතීති වදන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 328) වුත්තං. උච්ඡුරසො ගුළාසවො. හරීතකාමලකකටුකභණ්ඩාදිනානාසම්භාරානං රසො චිරපරිවාසිතො සම්භාරසංයුත්තො. එත්ථ ච සුරාය, මෙරයස්ස ච සමානෙපි සම්භාරසංයොගෙ මද්දිත්වා කතා සුරා, චිරපරිවාසිතමත්තෙන මෙරයන්ති එවමිමෙසං නානාකරණං දට්ඨබ්බං. බීජතො පට්ඨායාති සම්භාරෙ පටියාදෙත්වා චාටියං පක්ඛිත්තකාලතො චෙව තාලනාළිකෙරාදීනං පුප්ඵරසස්ස අභිනවකාලතො ච පට්ඨාය.

ලොණසොවීරකං වා සුත්තං වාති ඉමෙ ද්වෙ අනෙකෙහි භෙසජ්ජෙහි අභිසඞ්ඛතා ආසවවිසෙසා. වාසග්ගාහාපනත්ථන්ති සුගන්ධභාවගාහාපනත්ථං. වත්ථුං අජානනතාය චෙත්ථ අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා. අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං පඨමපාරාජිකවණ්ණනාය වුත්තනයමෙව.

සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා

හසාධිප්පායස්සාති ¶ ¶ ඛිඩ්ඩාධිප්පායස්ස, ඉමිනා කායසංසග්ගාධිප්පායං පටික්ඛිපති.

එත්ථ ච භික්ඛුනිම්පි හසාධිප්පායෙන ඵුසතො භික්ඛුස්ස දුක්කටං. තථා භික්ඛුම්පි ඵුසන්තියා භික්ඛුනියාති ආහ ‘‘ඉධ පන භික්ඛුනීපි භික්ඛුස්ස, භික්ඛු ච භික්ඛුනියා අනුපසම්පන්නො එවා’’ති. කායප්පටිබද්ධාදීසු සබ්බත්ථාති ‘‘කායෙන කායප්පටිබද්ධෙ, කායප්පටිබද්ධෙන කායෙ, කායප්පටිබද්ධෙන කායප්පටිබද්ධෙ, නිස්සග්ගියෙන කායෙ, නිස්සග්ගියෙන කායප්පටිබද්ධෙ, නිස්සග්ගියෙන නිස්සග්ගියෙ’’ති (පාචි. 332) සබ්බත්ථ. සති කරණීයෙ ආමසතොති සති කරණීයෙ පුරිසං ආමසතො අනාපත්ති. ඉත්ථී පන සති කරණීයෙපි ආමසිතුං න වට්ටති.

අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපරිගොප්ඵකෙති ගොප්ඵකානං උපරිභාගප්පමාණෙ. හසාධිප්පායොති කීළාධිප්පායො. යෙන යෙන අඞ්ගෙනාති හත්ථපාදාදීසු යෙන යෙන අඞ්ගෙන. තථා නාවාය කීළතොති ඵියාරිත්තාදීහි නාවං පාජෙන්තස්ස වා තීරෙ උස්සාරෙන්තස්ස වා දුක්කටන්ති අත්ථො.

හසධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුවිධඤ්හෙත්ථ අනාදරියං පුග්ගලානාදරියඤ්ච ධම්මානාදරියඤ්චාති ආහ ‘‘පුග්ගලස්ස වා’’තිආදි. තත්ථ යො භික්ඛු උපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො ‘‘අයං උක්ඛිත්තකො වා වම්භිතො වා ගරහිතො වා, ඉමස්ස වචනං අකතං භවිස්සතී’’ති (පාචි. 342) අනාදරියං කරොති, අයං පුග්ගලෙ අනාදරියං කරොති නාම. යො පන පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො ‘‘කථායං නස්සෙය්ය වා විනස්සෙය්ය ¶ වා අන්තරධායෙය්ය වා’’ති, තං වා නසික්ඛිතුකාමො අනාදරියං කරොති, අයං ධම්මෙ අනාදරියං කරොති නාම. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

ඉදං ¶ න සල්ලෙඛාය සංවත්තතීති සම්මා කිලෙසෙ ලිඛතීති සල්ලෙඛො, අප්පිච්ඡතා, තදත්ථං නයිදං සංවත්තති. ආදිසද්දෙන ‘‘ඉදං න ධුතත්ථාය සංවත්තති, න පාසාදිකතාය, න අපචයාය, න වීරියාරම්භාය සංවත්තතී’’ති (පාචි. 343) ඉදං සඞ්ගණ්හාති. අපඤ්ඤත්තෙනාති සුත්තෙ වා අභිධම්මෙ වා ආගතෙන. පවෙණිආගතන්ති සඞ්ගීතිකාලතො පට්ඨාය මහාකස්සපාදිආචරියපරම්පරාය ආගතං. සචෙ පන යස්මා උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකො, තස්ස කසටො යාවජීවිකො, ද්වින්නංයෙව සමවායො උච්ඡුයට්ඨි, තස්මා විකාලෙ උච්ඡුයට්ඨිං ඛාදිතුං වට්ටති ගුළහරීතකං වියාති එවමාදිකං ගාරය්හාචරියුග්ගහං ගහෙත්වා ‘‘එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො පරිපුච්ඡා’’ති භණති, ආපත්තියෙව.

අනාදරියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපාදීනීති භයානකානි රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බානි. භයානකකථන්ති චොරකන්තාරවාළකන්තාරපිසාචකන්තාරප්පටිසංයුත්තකථං.

භිංසාපනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අගිලානොති යස්ස විනා අග්ගිනා ඵාසු හොති, සො ඉධ අගිලානො නාම. ජොතින්ති අග්ගිං.

භග්ගෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. භග්ගානාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හිසද්දෙන ‘‘භග්ගා’’ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘භග්ගෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ’’ති. තථා පතිලාතං උක්ඛිපන්තස්සාති ඩය්හමානං අලාතං පතිතං උක්ඛිපන්තස්ස තථා දුක්කටන්ති අත්ථො. තඤ්චාති ¶ දුක්කටං පරාමසති. අවිජ්ඣාතන්ති අනිබ්බුතාලාතං. පදීපජොතිකජන්තාඝරෙති පදීපුජ්ජලනපත්තපචනසෙදකම්මාදීසු ජොතිකරණෙ අග්ගිසාලායඤ්ච සමාදහන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. තථාරූපප්පච්චයෙති ඨපෙත්වා පදීපාදීනි අඤ්ඤස්මිම්පි තථාරූපපච්චයෙ. ආපදාසූති දුට්ඨවාළමිගඅමනුස්සෙහි උපද්දවෙසු.

ජොතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘දියඩ්ඪො ¶ මාසො සෙසො ගිම්හාන’’න්ති ‘‘වස්සානස්ස පඨමො මාසො’’ඉච්චෙතෙ අඩ්ඪතෙය්යමාසා උණ්හසමයො, පරිළාහසමයොති ගිම්හානං සෙසො දියඩ්ඪො මාසො උණ්හසමයො, වස්සානස්ස පඨමො මාසො පරිළාහසමයොති එවං එතෙ අඩ්ඪතෙය්යමාසා කමෙන උණ්හසමයො, පරිළාහසමයො නාම හොතීති අත්ථො තෙනෙව පදභාජනියං ‘‘උණ්හසමයො නාම දියඩ්ඪො මාසො සෙසො ගිම්හාන’’න්ති, ‘‘පරිළාහසමයො නාම වස්සානස්ස පඨමො මාසො’’ති වුත්තං. යදා විනා නහානෙන න ඵාසු හොති, අයං ගිලානසමයො. පදභාජනියං (පාචි. 364) පන ගිලානෙ නිච්ඡිතෙ ගිලානකාලො නිච්ඡිතොව හොතීති ‘‘යස්ස විනා නහානෙන න ඵාසු හොති, ‘ගිලානසමයො’ති නහායිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. පරිවෙණසම්මජ්ජනමත්තම්පීති අන්තමසො පරිවෙණසම්මජ්ජනමත්තම්පි.

වාලුකං උක්කිරිත්වාති සුක්ඛාය නදියා වාලිකං උත්තිරිත්වා. ආවාටෙසුපීති පි-සද්දෙන නදියං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. ආපදාසූති භමරාදීහි අනුබන්ධෙසු.

නහානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ලාභසද්දොයං කම්මසාධනො ‘‘කො භවතා ලාභො ලද්ධො’’තිආදීසු විය, සො චෙත්ථ අතීතකාලිකොති ආහ ‘‘අලබ්භීති ලභො’’ති ¶ , ලද්ධන්ති අත්ථො. ‘‘ලභො එව ලාභො’’ති ඉමිනා සකත්ථෙ ණපච්චයොති දස්සෙති. කිං අලබ්භීති කිං ලද්ධං. නවන්ති අභිනවං. එත්තාවතා ච නවඤ්ච තං චීවරඤ්චාති නවචීවරං, නවචීවරං ලාභො එතෙනාති නවචීවරලාභොති එවමෙත්ථ සමාසො දට්ඨබ්බොති. යදි එවං කථං ‘‘නවං චීවරලාභෙනා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉති නවචීවරලාභෙනා’’තිආදි. එත්ථ ච ‘‘විකප්පනුපගං පච්ඡිම’’න්ති න වුත්තත්තා චීවරන්ති යං නිවාසෙතුං වා පාරුපිතුං වා සක්කා හොති, තදෙව වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘නිවාසනපාරුපනුපගං චීවර’’න්ති. ‘‘දුබ්බණ්ණකරණං ආදාතබ්බ’’න්ති එතං කප්පබින්දුං සන්ධාය වුත්තං, න නීලාදීහි සකලචීවරං දුබ්බණ්ණකරණං, තඤ්ච පන කප්පං ආදියන්තෙන චීවරං රජිත්වා චතූසු වා කොණෙසු, තීසු වා ද්වීසු වා එකස්මිං වා කොණෙ මොරස්ස අක්ඛිමණ්ඩලමත්තං වා මඞ්ගුලපිට්ඨිමත්තං වා ආදාතබ්බන්ති ආහ ‘‘තස්සා’’තිආදි. කංසනීලෙනාති චම්මකාරනීලෙන. මහාපච්චරියං පන ‘‘අයොමලං ලොහමලං, එතං කංසනීලං නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) වුත්තං ¶ . පත්තනීලෙනාති යෙන කෙනචි නීලවණ්ණෙන පණ්ණරසෙන. කප්පබින්දුං ආදියිත්වාති වට්ටං එකං කප්පබින්දුං ආදියිත්වා.

පාළිකප්පකණ්ණිකකප්පාදයො පන සබ්බට්ඨකථාසු පටිසිද්ධා. අග්ගළාදීනි කප්පකතචීවරෙ පන පච්ඡා ආරොපෙත්වා කප්පකරණකිච්චං නත්ථීති ආහ ‘‘පච්ඡා ආරොපිතෙසූ’’තිආදි. අග්ගළඅනුවාතපරිභණ්ඩෙසූති උද්ධරිත්වා අල්ලියාපනකඛණ්ඩපිට්ඨිඅනුවාතකුච්ඡිඅනුවාතෙසු. කිරියාකිරියන්ති නිවාසනපාරුපනතො, කප්පස්ස අනාදානතො කිරියාකිරියං.

දුබ්බණ්ණකරණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සම්මුඛෙන විකප්පනා සම්මුඛවිකප්පනා. පරම්මුඛෙන විකප්පනා පරම්මුඛවිකප්පනා. සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවන්ති ආසන්නදූරභාවං. ආසන්නදූරභාවො ච අධිට්ඨානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

මිත්තොති දළ්හමිත්තො. සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තො නාතිදළ්හමිත්තො. අකතපච්චුද්ධාරන්ති ‘‘මය්හං සන්තකං පරිභුඤ්ජ වා විස්සජ්ජෙහි වා’’තිආදිනා අකතපච්චුද්ධාරං. යෙන විනයකම්මං කතන්ති යෙන සද්ධිං විනයකම්මං කතං.

පරිභොගෙන ¶ කායකම්මං, අපච්චුද්ධාරාපනෙන වචීකම්මන්ති ආහ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානෙවා’’ති. කිරියාකිරියන්ති එත්ථ පරිභුඤ්ජනං කිරියං. අපච්චුද්ධාරාපනං අකිරියං.

විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධිට්ඨානුපගන්ති අධිට්ඨානයොග්ගං අයොපත්තඤ්චෙව මත්තිකාපත්තඤ්ච. සූකරන්තකං නාම කුඤ්චිකාකොසො විය අන්තො සුසිරං කත්වා කොට්ටිතං.

අඤ්ඤං ¶ පරික්ඛාරන්ති පාළියා අනාගතපත්තත්ථවිකාදිං. ධම්මකථං කත්වාති ‘‘සමණෙන නාම අනිහිතපරික්ඛාරෙන භවිතුං න වට්ටතී’’ති එවං ‘‘ධම්මකථං කථෙත්වා දස්සාමී’’ති නික්ඛිපතො අනාපත්ති.

අපනිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාචිත්තියන්ති ¶ අන්තමසො මඤ්චපීඨං සොධෙන්තො මඞ්ගුලබීජකෙපි පාණසඤ්ඤී නික්කාරුණිකතාය තං භින්දන්තො අපනෙති (පාචි. අට්ඨ. 382), පාචිත්තියං. තෙනාහ ‘‘තං ඛුද්දකම්පී’’තිආදි. උපක්කමමහන්තතාය අකුසලං මහන්තං හොතීති බහුක්ඛත්තුං පවත්තජවනෙහි ලද්ධාසෙවනාය සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය වසෙන පයොගස්ස මහන්තත්තා අකුසලං මහන්තං හොති, මහාසාවජ්ජං හොතීති අධිප්පායො.

සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එත්ථ ¶ ච පටඞ්ගපාණකානං පතනං ඤත්වාපි සුද්ධචිත්තතාය පදීපුජ්ජලනෙ විය සප්පාණකභාවං ඤත්වාපි උදකසඤ්ඤාය පරිභුඤ්ජිතබ්බතො පණ්ණත්තිවජ්ජතා වෙදිතබ්බා.

සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තස්ස තස්ස භික්ඛුනොති යෙන යෙන වූපසමිතං, තස්ස තස්ස භික්ඛුනො. ‘‘අකතං කම්ම’’න්තිආදීනි වදන්තොති ‘‘අකතං කම්මං, දුක්කටං කම්මං, පුන කාතබ්බං කම්මං, අනිහතං දුන්නිහතං පුන නිහනිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 394) වදන්තො. යථාඨිතභාවෙන පතිට්ඨාතුං න දදෙය්යාති තෙසං පවත්ති ආකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යං පන ධම්මෙන අධිකරණං නිහතං, තං සුනිහතමෙවා’’ති.

උක්කොටනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චත්තාරි ¶ පාරාජිකානි අත්ථුද්ධාරවසෙන පදභාජනියං දස්සිතානීති ආහ ‘‘දුට්ඨුල්ලන්ති සඞ්ඝාදිසෙසං අධිප්පෙත’’න්ති. යෙන කෙනචි උපායෙනාති ‘‘සාමං වා ජානාති, අඤ්ඤෙ වා තස්ස ආරොචෙන්ති, සො වා ආරොචෙතී’’ති (පාචි. 399) වුත්තෙසු යෙන කෙනචි උපායෙන. පාචිත්තියං ධුරං නික්ඛිත්තමත්තෙයෙවාති අධිප්පායො. සචෙ පච්ඡාපි ආරොචෙති, ධුරනික්ඛෙපනෙ ආපත්තිතො න මුච්චති. තෙනාහ ‘‘සචෙපී’’තිආදි. සමණසතම්පි ආපජ්ජතියෙවාති සමණසතම්පි සුත්වා යදි ඡාදෙති, පාචිත්තියං ආපජ්ජතියෙවාති අත්ථො. යෙනස්ස ආරොචිතන්ති යෙන දුතියෙන අස්ස තතියස්ස ආරොචිතං. තස්සෙවාති තස්ස දුතියස්සෙව. ආරොචෙතීති පටිච්ඡාදනත්ථමෙව ‘‘මා කස්සචි ආරොචෙසී’’ති වදති. කොටිඡින්නා හොතීති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.399) යස්මා පටිච්ඡාදනපච්චයා ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාව දුතියෙන ¶ තතියස්ස ආරොචිතං, තස්මා තප්පච්චයා පුන තෙන ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියා අභාවතො ආපත්තියා කොටි ඡින්නා නාම හොති.

ආදිපදෙති දුට්ඨුල්ලාපත්තිසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අදුට්ඨුල්ලාපත්තිසඤ්ඤීති ඉමෙසු තීසු ‘‘දුට්ඨුල්ලාපත්තිසඤ්ඤී පටිච්ඡාදෙතී’’ති (පාචි. 400) ඉමස්මිං පඨමපදෙ. ඉතරෙසු ද්වීසූති ‘‘වෙමතිකො පටිච්ඡාදෙති, අදුට්ඨුල්ලාපත්තිසඤ්ඤී පටිච්ඡාදෙතී’’ති ඉමෙසු පදෙසු. අදුට්ඨුල්ලායාති අවසෙසපඤ්චාපත්තික්ඛන්ධෙ. අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලෙ වා අදුට්ඨුල්ලෙ වා අජ්ඣාචාරෙති අනුපසම්පන්නස්ස පුරිමපඤ්චසික්ඛාපදවීතික්කමසඞ්ඛාතෙ දුට්ඨුල්ලෙ වා ඉතරස්මිං අදුට්ඨුල්ලෙ වා අජ්ඣාචාරෙ. යං පන සමන්තපාසාදිකායං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිසට්ඨි ච කායසංසග්ගො චාති අයං දුට්ඨුල්ලඅජ්ඣාචාරො නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 400) වුත්තං, තං දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදට්ඨකථාය (පාචි. අට්ඨ. 78 ආදයො) න සමෙති, න චාපි එවං වත්තුං යුජ්ජති ‘‘ආරොචනෙ අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලං අඤ්ඤථා අධිප්පෙතං, පටිච්ඡාදනෙ අඤ්ඤථා’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 400) විසෙසකාරණස්සානුපලබ්භනතො, තස්මා තං උපපරික්ඛිතබ්බං.

දුට්ඨුල්ලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ගබ්භවීසොපි ¶ හි ‘‘පරිපුණ්ණවීසො’’ ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතීති ආහ ‘‘පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨායා’’තිආදි. තත්ථ පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨායාති යං මාතුකුච්ඡිස්මිං පඨමං චිත්තං උප්පන්නං පඨමං විඤ්ඤාණං පාතුභූතං, තං ආදිං කත්වා. සොති යො පුග්ගලො ඌනවීසතිවස්සො උපසම්පාදිතො, සො පුග්ගලො. අඤ්ඤං උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො වා කම්මවාචාචරියො වා හුත්වා අඤ්ඤං පුග්ගලං උපසම්පාදෙති. තන්ති ඌනවීසතිවස්සං පුග්ගලං. සීමං වා සම්මන්නතීති නවං සීමං බන්ධති.

ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රාජානං වා වඤ්චෙත්වාති රාජානං ථෙනෙත්වා රඤ්ඤො සන්තකං කිඤ්චි ගහෙත්වා, ‘‘ඉදානි තස්ස න දස්සාමා’’ති මග්ගප්පටිපන්නා අකතකම්මා චෙව කතකම්මා ¶ ච චොරාති වුත්තං හොති. එස නයො සුඞ්කං පරිහරිතුකාමාති එත්ථාපි.

කාලවිසඞ්කෙතෙනාති කාලස්ස විසඞ්කෙතෙන, දිවසවිසඞ්කෙතෙනාති වුත්තං හොති. මග්ගවිසඞ්කෙතෙන, පන අටවිවිසඞ්කෙතෙන වා ගච්ඡතො ආපත්තියෙව.

ථෙය්යසත්ථසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මාතුගාමෙනාති ඉත්ථියා. එකතොඋපසම්පන්නා, පන සික්ඛමානා, සාමණෙරී චාති ඉමා තිස්සොපි ඉධ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ඉමාසං පන තිස්සන්නං සමයො රක්ඛති. අයමෙතාසං, මාතුගාමස්ස ච විසෙසොති වෙදිතබ්බං.

සංවිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තංතංසම්පත්තියා ¶ (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.417) විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො, අනතික්කමනත්ථෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තා, අන්තරායං වා ඵලං අරහන්ති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලාති අන්තරායිකා. තෙනාහ ‘‘සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.234). තෙ කම්මකිලෙසවිපාකඋපවාදපඤ්ඤත්තිවීතික්කමවසෙන පඤ්චවිධාති එත්ථ ච පඤ්චානන්තරියකම්මං කම්මන්තරායිකං නාම, තථා භික්ඛුනිදූසකකම්මං. තං පන මොක්ඛස්සෙව අන්තරායං කරොති, න සග්ගස්ස. නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා කිලෙසන්තරායිකා නාම. පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකානං පටිසන්ධිධම්මා විපාකන්තරායිකා නාම. අරියූපවාදා උපවාදන්තරායිකා නාම. තෙ පන යාව අරියෙ න ඛමාපෙන්ති, තාවදෙව, න තතො පරං. සඤ්චිච්ච ආපන්නා ආපත්තියො පඤ්ඤත්තිවීතික්කමන්තරායිකා නාම. තාපි යාව භික්ඛුභාවං වා පටිජානාති, න වුට්ඨාති වා න දෙසෙති වා, තාවදෙව, න තතො පරං.

තත්රායං ¶ (ම. නි. අට්ඨ. 1.234; පාචි. අට්ඨ. 417) අරිට්ඨො භික්ඛු බහුස්සුතො ධම්මකථිකො සෙසන්තරායිකෙ ජානාති, විනයෙ පන අකොවිදත්තා පණ්ණත්තිවීතික්කමන්තරායිකෙ න ජානාති, තස්මා රහොගතො එවං චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ ආගාරිකා පඤ්ච කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තා සොතාපන්නාපි සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි හොන්ති, භික්ඛූපි මනාපිකානි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානි රූපානි පස්සන්ති…පෙ… කායවිඤ්ඤෙය්යෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ඵුසන්ති, මුදුකානි අත්ථරණපාවුරණාදීනි පරිභුඤ්ජන්ති, එතං සබ්බං වට්ටති. කස්මා? ඉත්ථිරූපා…පෙ… ඉත්ථිඵොට්ඨබ්බා එව න වට්ටන්ති, එතෙපි වට්ටන්තී’’ති එවං රසෙන රසං සංසන්දිත්වා සච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච නිච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච එකං කත්වා ථූලවාකෙහි සද්ධිං අතිසුඛුමසුත්තං ඝටෙන්තො විය, සාසපෙන සද්ධිං සිනෙරුං උපසංහරන්තො විය ච පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පාදෙත්වා ‘‘කිං භගවතා මහාසමුද්දං බන්ධන්තෙන විය මහතා උස්සාහෙන පඨමපාරාජිකං පඤ්ඤත්තං, නත්ථි එත්ථ දොසො’’ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣන්තො භබ්බපුග්ගලානං ආසං ඡින්දන්තො ජිනස්ස ආණාචක්කෙ පහාරමදාසි. තෙනාහ ‘‘තෙසූ’’තිආදි.

තත්ථ තෙසූති යථාවුත්තෙසු අන්තරායෙසු. අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමාති එත්ථ අට්ඨිකඞ්කලං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.417) නාම උරට්ඨි වා පිට්ඨිකණ්ටකං වා සීසට්ඨි වා. තඤ්හි නිම්මංසත්තා ‘‘කඞ්කල’’න්ති වුච්චති. විගතමංසාය හි අට්ඨිසඞ්ඛලිකාය එකට්ඨිම්හි වා කඞ්කලසද්දො නිරුළ්හො ¶ , තංසදිසා කාමා අප්පස්සාදට්ඨෙනාති අත්ථො. ආදිසද්දෙන ‘‘මංසපෙසූපමා කාමා, තිණුක්කූපමා කාමා, අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා, සුපිනකූපමා කාමා, යාචිතකූපමා කාමා, රුක්ඛඵලූපමා කාමා, අසිසූනූපමා කාමා, සත්තිසූලූපමා කාමා, සප්පසිරූපමා කාමා’’ති (ම. නි. 1.234, 236; 2.43-48; පාචි. 417; චූළව. 65) එතෙසං ගහණං.

තත්ථ මංසපෙසූපමා කාමා (පාචි. අට්ඨ. 417) බහුසාධාරණට්ඨෙන. තිණුක්කූපමා කාමා අනුදහනට්ඨෙන. අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා මහාභිතාපනට්ඨෙන. සුපිනකූපමා කාමා ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන. යාචිතකූපමා කාමා තාවකාලිකට්ඨෙන. රුක්ඛඵලූපමා කාමා සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගපලිභඤ්ජනට්ඨෙන. අසිසූනූපමා අධිකුට්ටනට්ඨෙන. සත්තිසූලූපමා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන. සප්පසිරූපමා සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන.

තථෙවාති ¶ ‘‘මා ආයස්මා’’තිආදීහි. ඉතරෙසන්ති සො සඞ්ඝමජ්ඣං ආකඩ්ඪිත්වා යෙහි ‘‘මා ආයස්මා’’තිආදිනා වුත්තො, තත්ථ තෙහි අඤ්ඤෙසං සුතානං භික්ඛූනං. ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙනාති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්න’’න්තිආදිනා (පාචි. 420) පදභාජනියං වුත්තෙන ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන.

අරිට්ඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා

අකතානුධම්මෙනාති උක්ඛිපිත්වා අනොසාරිතෙන. තෙනාහ ‘‘අනුධම්මො වුච්චතී’’තිආදි. එත්ථ අනුධම්මොති ඔසාරණා වුච්චතීති සම්බන්ධො. උක්ඛෙපනීයකම්මස්සානුරූපො, පච්ඡා කත්තබ්බො වා ධම්මොති අනුධම්මො. අනුලොමවත්තං දිස්වාති ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං, න නිස්සයො දාතබ්බො’’තිආදිකං (චූළව. 70) අට්ඨාරසවිධං වත්තං දිස්වා, එතෙසු අට්ඨාරසසු අනුලොමවත්තෙසු වත්තන්තං දිස්වාති අධිප්පායො. ආමිසසම්භොගං වා ධම්මසම්භොගං වාති එත්ථ යං කිඤ්චි ආමිසස්ස දානං, පටිග්ගහණඤ්ච ආමිසසම්භොගො. ධම්මස්ස උද්දිසනං, උද්දිසාපනඤ්ච ධම්මසම්භොගො. සංවසෙය්යාති ‘‘උපොසථං වා පවාරණං වා සඞ්ඝකම්මං වා’’ති (පාචි. 425) එවං පදභාජනියං වුත්තං තිවිධං සංවාසං කරෙය්ය. යස්මා පනෙත්ථ උපොසථපවාරණාපි සඞ්ඝෙහියෙව කාතබ්බත්තා සඞ්ඝකම්මානියෙව හොන්ති, තස්මා ‘‘උපොසථාදිකං සඞ්ඝකම්මං කරෙය්යා’’ති වුත්තං. පයොගෙ පයොගෙති දානෙ දානෙ, ගහණෙ ගහණෙ චාති අත්ථො.

පණ්ණත්තිං ¶ අජානන්තෙන අරහතාපි කිරියාබ්යාකතචිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා ‘‘තිචිත්ත’’න්ති වුත්තං.

උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පිරෙති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.428) නිපාතපදං සම්බොධනෙ වත්තමානං පරසද්දෙන සමානත්ථං වදන්තීති ආහ ‘‘පර අමාමකා’’ති, අම්හාකං අනජ්ඣත්තිකභූතාති අත්ථො. පිරෙති ¶ වා ‘‘පරතො’’ති ඉමිනා සමානත්ථං නිපාතපදං, තස්මා චර පිරෙති පරතො ගච්ඡ, මා ඉධ තිට්ඨාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

කණ්ටකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සහධම්මිකං වුච්චමානොති සහධම්මිකෙන වුච්චමානො. කරණත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. ‘‘පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සික්ඛිතබ්බත්තා, තෙසං වා සන්තකත්තා ‘සහධම්මික’න්ති ලද්ධනාමෙන බුද්ධපඤ්ඤත්තෙන සික්ඛාපදෙන වුච්චමානොති අත්ථො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා; පාරා. අට්ඨ. 2.425-426) දුබ්බචසික්ඛාපදෙ වුත්තත්තා ‘‘සහධම්මිකං වුච්චමානොති ඉමස්සත්ථො දුබ්බචසික්ඛාපදෙ වුත්තො’’ති වුත්තං. අනාදරියභයාති අනාදරකරණෙ භයා, තත්ථ පාචිත්තියභයාති අත්ථො. ලෙසෙන එවං වදන්තස්සාති උජුකං ‘‘න සික්ඛිස්සාමී’’ති අවත්වා ‘‘යාව න අඤ්ඤං භික්ඛු’’න්තිආදිනා ලෙසෙන වදන්තස්ස.

සහධම්මිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛුද්දකෙහි ¶ ච අනුඛුද්දකෙහි චාති සඞ්ඝාදිසෙසාදීහි ඛුද්දකෙහි චෙව ථුල්ලච්චයාදීහි අනුඛුද්දකෙහි ච. ඨපෙත්වා හි චත්තාරි පාරාජිකානි අවසෙසානි සබ්බානි සික්ඛාපදානි පරියායෙන ඛුද්දකානි චෙව හොන්ති අනුඛුද්දකානි ච. වුත්තඤ්හෙතං පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 441) –

‘‘කතමානි පන, භන්තෙ, ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානීති? එකච්චෙ ථෙරා එවමාහංසු – ‘චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානී’ති. එකච්චෙ ථෙරා එවමාහංසු – ‘චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසෙ ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානී’ති. එකච්චෙ ¶ ථෙරා එවමාහංසු – ‘චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසෙ ඨපෙත්වා ද්වෙ අනියතෙ ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානී’ති. එකච්චෙ ථෙරා එවමාහංසු – ‘‘චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසෙ ඨපෙත්වා ද්වෙ අනියතෙ ඨපෙත්වා තිංස නිස්සග්ගියෙ පාචිත්තියෙ ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානී’ති. එකච්චෙ ථෙරා එවමාහංසු – ‘චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසෙ ඨපෙත්වා ද්වෙ අනියතෙ ඨපෙත්වා තිංස නිස්සග්ගියෙ පාචිත්තියෙ ඨපෙත්වා ද්වෙනවුතිපාචිත්තියෙ ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානී’ති. එකච්චෙ ථෙරා එවමාහංසු ‘චත්තාරි පාරාජිකානි ඨපෙත්වා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසෙ ඨපෙත්වා ද්වෙ අනියතෙ ඨපෙත්වා තිංස නිස්සග්ගියෙ පාචිත්තියෙ ඨපෙත්වා ද්වෙනවුතිපාචිත්තියෙ ඨපෙත්වා චත්තාරො පාටිදෙසනීයෙ ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානී’’’ති.

යං පන නාගසෙනත්ථෙරෙන මිලින්දරඤ්ඤා පුට්ඨෙන වුත්තං ‘‘දුක්කටං, මහාරාජ, ඛුද්දකං සික්ඛාපදං, දුබ්භාසිතං අනුඛුද්දක’’න්ති (මි. ප. 4.2.1), තත්ථ අන්තිමකොට්ඨාසමෙව ගහෙත්වා වුත්තං. තං වාදපථොපච්ඡෙදනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං.

සංවත්තනමරියාදපරිච්ඡෙදවචනන්ති සංවත්තනස්ස මරියාදා අවධි සංවත්තනමරියාදා, තාය නියමවසෙන යො පරිච්ඡෙදො, තස්ස වචනං සංවත්තනමරියාදපරිච්ඡෙදවචනං. ඉදානි තං මරියාදං විවරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘ඉදං වුත්තං හොතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උද්දිසන්තීති ආචරියා අත්තනො රුචියා උද්දිසන්ති. උද්දිසාපෙන්තීති ආචරියං යාචිත්වා අන්තෙවාසිකා උද්දිසාපෙන්ති. සජ්ඣායන්තීති ¶ ධාරෙන්ති. කුක්කුච්චවිප්පටිසාරොති කුක්කුච්චසඞ්ඛාතො විප්පටිසාරො. විහෙසාවිචිකිච්ඡාමනොවිලෙඛාති විහෙසාවිචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතා මනොවිලෙඛා. ගරහණෙති නින්දනෙ.

අනුපසම්පන්නස්ස විවණ්ණනෙති අනුපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ නින්දතො තස්ස තස්මිං විමතිං උප්පාදෙතුං විනයවිවණ්ණනෙ.

විලෙඛනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තස්මිං ¶ අනාචාරෙති තස්මිං අනාචාරෙ ආචිණ්ණෙ. මොක්ඛො නත්ථීති තස්සා ආපත්තියා මොක්ඛො නත්ථි. තස්ස තෙති තස්ස තව. අලාභාති යෙ අඤ්ඤෙසං පාතිමොක්ඛෙ උද්දිස්සමානෙ සාධුකං අට්ඨිං කත්වා මනසිකරණස්ස ආනිසංසසඤ්ඤිතා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකා ච ලාභා ඉච්ඡිතබ්බා, තෙ සබ්බෙ තුය්හං අලාභා එව හොන්ති. දුල්ලද්ධන්ති පුඤ්ඤවිසෙසෙන ලද්ධම්පි මනුස්සත්තං දුල්ලද්ධං. සාධුකන්ති සුට්ඨු. අට්ඨිං කත්වාති අත්ථිකභාවං කත්වා, අත්ථිකො හුත්වාති වුත්තං හොති. ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙනාති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිආදිනා (පාචි. 446) පදභාජනියං වුත්තෙන මොහාරොපනකෙන ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන.

අධම්මකම්මෙති එත්ථ මොහාරොපනකම්මං අධිප්පෙතං.

මොහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පහාරං දදෙය්යාති අන්තමසො උප්පලපත්තං උපාදාය කායකායප්පටිබද්ධනිස්සග්ගියානං අඤ්ඤතරෙන පහාරං දදෙය්ය. එවං පන පහාරෙ දින්නෙ හත්ථො වා භිජ්ජතු, පාදො වා සීසං වා, මරතු වා, පාචිත්තියමෙව. තෙනාහ ‘‘පහරිතුකාමතායා’’තිආදි.

අනුපසම්පන්නෙති ගහට්ඨෙ වා පබ්බජිතෙ වා ඉත්ථියා වා පුරිසෙ වා අන්තමසො තිරච්ඡානගතෙපි. සචෙ පන රත්තචිත්තො ඉත්ථිං පහරති, සඞ්ඝාදිසෙසො. කෙනචි විහෙඨියමානස්සාති මනුස්සෙන ¶ වා තිරච්ඡානගතෙන වා විහෙඨියමානස්ස. මොක්ඛාධිප්පායස්සාති තතො අත්තනො මොක්ඛං පත්ථයමානස්ස. සචෙපි අන්තරාමග්ගෙ (පාචි. අට්ඨ. 453) චොරං වා පච්චත්ථිකං වා විහෙඨෙතුකාමං දිස්වා ‘‘උපාසක, එත්ථෙව තිට්ඨ, මා ආගමිත්ථා’’ති වත්වා වචනං අනාදියිත්වා ආගච්ඡන්තං ‘‘ගච්ඡ රෙ’’ති මුග්ගරෙන වා සත්ථකෙන වා පහරිත්වා යාති, සො චෙ තෙන පහාරෙන මරති, අනාපත්තියෙව. වාළමිගෙසුපි එසෙව නයො.

පහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තලසත්තිකන්ති ¶ තලමෙව තලසත්තිකං. ‘‘පොථනසමත්ථට්ඨෙන සත්තික’’න්ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 456) එකෙ. උච්චාරෙය්යාති උක්ඛිපෙය්ය. නපහරිතුකාමතාය දින්නත්තා දුක්කටන්ති එත්ථ පහරිතුකාමතාය පහරිතෙ පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං. උච්චාරෙතුකාමතාය කෙවලං උග්ගිරණමත්තෙ කතෙ ඉමිනා පාචිත්තියං. ඉමිනා පන විරජ්ඣිත්වා පහාරො දින්නො, තස්මා දුක්කටං. එත්ථ පන ‘‘තිරච්ඡානගතාදීනං අසුචිකරණාදීනි දිස්වා කුජ්ඣිත්වාපි උග්ගිරන්තස්ස මොක්ඛාධිප්පායොයෙවා’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.471) වදන්ති.

තලසත්තිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අමූලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කුක්කුච්චං උප්පාදෙන්තස්සාති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 468) සංසයං ජනෙන්තස්ස. පරො කුක්කුච්චං උප්පාදෙතු වා, මා වා, තං අප්පමාණං. මඤ්ඤෙති තක්කයාමි. ආදිසද්දෙන ‘‘විකාලෙ මඤ්ඤෙ ¶ තයා භුත්තං, මජ්ජං මඤ්ඤෙ තයා පීතං, මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො මඤ්ඤෙ තයා නිසින්න’’න්තිආදීනං (පාචි. 466) ගහණං. අනුපසම්පන්නෙති සාමණෙරෙ.

සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුය්යතීති සුති, සද්දො, සුතියා සමීපං උපස්සුතීති ආහ ‘‘සුතිසමීප’’න්ති, සද්දසමීපන්ති අත්ථො. යත්ථ පන ඨිතෙන සක්කා හොති සද්දං සොතුං ¶ , තත්ථ තිට්ඨන්තො සද්දසමීපෙ තිට්ඨති නාමාති ආහ ‘‘යත්ථ ඨත්වා’’තිආදි. අථ වා උපෙච්ච සුය්යති එත්ථාති උපස්සුති, ඨානං, යං ඨානං උපගතෙන සක්කා හොති කථෙන්තානං සද්දං සොතුං, තත්ථාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තුරිතගමනෙපීති පච්ඡතො ගච්ඡන්තස්ස පුරතො ගච්ඡන්තානං සද්දසවනත්ථං සීඝගමනෙපි. ඔහීයමානෙපීති පුරතො ගච්ඡන්තස්ස පච්ඡතො ගච්ඡන්තානං වචනසවනත්ථං ඔහීයමානෙපි.

වූපසමිස්සාමීති උපසමං ගමිස්සාමි, කලහං න කරිස්සාමි. අත්තානං පරිමොචෙස්සාමීති මම අකාරකභාවං කථෙත්වා අත්තානං පරිමොචෙස්සාමි. සියා කිරියන්ති කදාචි සොතුකාමතාය ගමනවසෙන සමුට්ඨානතො සියා කිරියං. සියා අකිරියන්ති කදාචි ඨිතට්ඨානං ආගන්ත්වා මන්තයමානානං අජානාපනවසෙන සමුට්ඨානතො සියා අකිරියං.

උපස්සුතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. කම්මප්පටිබාහනසික්ඛාපදවණ්ණනා

ධම්මිකානන්ති ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන කතත්තා ධම්මො එතෙසු අත්ථීති ධම්මිකානි, තෙසං ධම්මිකානං. කම්මානන්ති චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං. තෙනාහ ‘‘ධම්මෙනා’’තිආදි. තත්ථ ධම්මෙනාති භූතෙන වත්ථුනා. විනයෙනාති චොදනාය චෙව සාරණාය ච. සත්ථුසාසනෙනාති ඤත්තිසම්පදාය චෙව අනුස්සවනාසම්පදාය ච. සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්සාති සීමට්ඨකසඞ්ඝං සොධෙත්වා ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වා කත්තබ්බත්තා කායෙන චෙව චිත්තෙන ච එකීභූතස්ස සඞ්ඝස්ස. තං තං වත්ථුන්ති අවණ්ණභණනාදිං තං තං වත්ථු.

ඔසාරෙන්ති ¶ සඞ්ඝමජ්ඣං එතෙනාති ඔසාරණං. නිස්සාරෙන්ති සඞ්ඝම්හා එතෙනාති නිස්සාරණං. භණ්ඩුකම්මන්ති මුණ්ඩකරණං, කෙසච්ඡෙදනාපුච්ඡනන්ති අත්ථො. කම්මමෙව ලක්ඛණං කම්මලක්ඛණං. ඔසාරණාදයො විය කම්මඤ්ච හුත්වා අඤ්ඤඤ්ච නාමං න ලභති, කම්මමෙව හුත්වා ලක්ඛීයතීති කම්මලක්ඛණන්ති අත්ථො. ‘‘ඔසාරණං නිස්සාරණ’’න්ති (පරි. අට්ඨ. 495-496) චෙත්ථ පදසිලිට්ඨතායෙතං වුත්තං. පඨමං පන නිස්සාරණා හොති, පච්ඡා ඔසාරණාති ආහ ¶ ‘‘තත්ථ කණ්ටකසාමණෙරස්සා’’තිආදි. කණ්ටකසාමණෙරස්ස නාසනා විය නිස්සාරණාති යථා කණ්ටකසාමණෙරස්ස දණ්ඩකම්මනාසනා නිස්සාරණා, තථා බුද්ධස්ස වා ධම්මස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා අවණ්ණං භණතො, අකප්පියං ‘‘කප්පිය’’න්ති දීපයතො, මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතස්ස අඤ්ඤස්සාපි සාමණෙරස්ස –

‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, පුච්ඡාමි ‘අයං ඉත්ථන්නාමො සාමණෙරො බුද්ධස්ස වා ධම්මස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා අවණ්ණවාදී මිච්ඡාදිට්ඨිකො, යං අඤ්ඤෙ සාමණෙරා ලභන්ති දිරත්තතිරත්තං භික්ඛූහි සද්ධිං සහසෙය්යං, තස්ස අලාභාය නිස්සාරණා රුච්චති සඞ්ඝස්සා’ති. දුතියම්පි…පෙ… තතියම්පි, භන්තෙ, සඞ්ඝං පුච්ඡාමි ‘අයං ඉත්ථන්නාමො සාමණෙරො…පෙ… රුච්චති සඞ්ඝස්සා’ති, චර පිරෙ විනස්සා’’ති (පරි. අට්ඨ. 495-496) –

කත්තබ්බනාසනා නිස්සාරණාති අත්ථො. තාදිසංයෙව සම්මාවත්තන්තං දිස්වා පවෙසනා ඔසාරණාති තාදිසංයෙව අපරෙන සමයෙන ‘‘අහං, භන්තෙ, බාලතාය අඤ්ඤාණතාය අලක්ඛිකතාය එවං අකාසිං, ස්වාහං සඞ්ඝං ඛමාපෙමී’’ති ඛමාපෙන්තං දිස්වා යාවතතියං යාචාපෙත්වා –

‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, පුච්ඡාමි ‘අයං ඉත්ථන්නාමො සාමණෙරො බුද්ධස්ස වා ධම්මස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා අවණ්ණවාදී මිච්ඡාදිට්ඨිකො, යං අඤ්ඤෙ සාමණෙරා ලභන්ති භික්ඛූහි සද්ධිං දිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යං, තස්ස අලාභාය නිස්සාරිතො, ස්වායං ඉදානි සොරතො නිවාතවුත්ති ලජ්ජිධම්මං ඔක්කන්තො හිරොත්තප්පෙ පතිට්ඨිතො කතදණ්ඩකම්මො අච්චයං දෙසෙති, ඉමස්ස සාමණෙරස්ස යථා පුරෙ කායසම්භොගසාමග්ගිදානං රුච්චති සඞ්ඝස්සා’ති. දුතියම්පි…පෙ… තතියම්පි, භන්තෙ, සඞ්ඝං පුච්ඡාමි…පෙ… රුච්චති සඞ්ඝස්සා’’ති (පරි. අට්ඨ. 495-496) –

කෙසච්ඡෙදනාපුච්ඡනන්ති ¶ සීමාපරියාපන්නෙ භික්ඛූ සන්නිපාතාපෙත්වා පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං තත්ථ නෙත්වා ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, ඉමස්ස දාරකස්ස භණ්ඩුකම්මං ආපුච්ඡාමී’’ති ¶ තික්ඛත්තුං වා ද්වික්ඛත්තුං වා සකිං වා වචනං. ඉධ ච ‘‘ඉමස්ස දාරකස්ස භණ්ඩුකම්මං ආපුච්ඡාමා’’තිපි ‘‘ඉමස්ස සමණකරණං ආපුච්ඡාමා’’තිපි ‘‘ඉමස්ස පබ්බාජනං ආපුච්ඡාමා’’තිපි ‘‘අයං සමණො හොතුකාමො’’තිපි ‘‘අයං පබ්බජිතුකාමො’’තිපි වත්තුං වට්ටතියෙව.

මුඛරස්සාති මුඛෙන ඛරස්ස. යං අවන්දියකම්මං අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. ඌරුං විවරිත්වා දස්සනාදිවත්ථූසූති –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ භික්ඛුනියො කද්දමොදකෙන ඔසිඤ්චන්ති ‘අප්පෙව නාම අම්හෙසු සාරජ්ජෙය්යු’න්ති, කායං විවරිත්වා භික්ඛුනීනං දස්සෙන්ති, ඌරුං විවරිත්වා භික්ඛුනීනං දස්සෙන්ති, අඞ්ගජාතං විවරිත්වා භික්ඛුනීනං දස්සෙන්ති, භික්ඛුනියො ඔභාසෙන්ති, භික්ඛුනීහි සද්ධිං සම්පයොජෙන්ති ‘අප්පෙව නාම අම්හෙසු සාරජ්ජෙය්යු’’’න්ති (චූළව. 411) –

අච්ඡින්නචීවරකාදීනන්ති අච්ඡින්නචීවරජිණ්ණචීවරනට්ඨචීවරගිලානබහුස්සුතසඞ්ඝභාරනිත්ථරකාදීනං. චීවරාදීනීති චීවරභෙසජ්ජසෙනාසනාදීනි. පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති පරිභුඤ්ජිතබ්බානි මූලතචපත්තඅඞ්කුරපුප්ඵඵලාදීනි. අපනෙතබ්බානිපි වත්ථූනීති ආවාසකරණාදිඅත්ථං හරිතබ්බානිපි ඡායූපගඵලූපගරුක්ඛාදීනි. තථාරූපං වා ධම්මිකං කතිකං කරොන්තෙහීති චීවරපිණ්ඩපාතත්ථාය දින්නතො ආවාසජග්ගනාදිකං තාදිසං වා අඤ්ඤම්පි ධම්මිකං කතිකං කරොන්තෙහි.

නෙව සුත්තං ආගච්ඡතීති න මාතිකා ආගච්ඡති. නො සුත්තවිභඞ්ගොති විනයොපි න පගුණො. බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අත්ථං පටිබාහතීති (චූළව. අට්ඨ. 233) බ්යඤ්ජනමත්තමෙව ගහෙත්වා අත්ථං පටිසෙධෙති. ජාතරූපරජතඛෙත්තවත්ථුප්පටිග්ගහණාදීසු විනයධරෙහි භික්ඛූහි ආපත්තියා කාරියමානෙ දිස්වා ‘‘කිං ඉමෙ ආපත්තියා කාරෙථ, නනු ‘ජාතරූපරජතප්පටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’ති (දී. නි. 1.10, 194) එවං සුත්තෙ පටිවිරතිමත්තමෙව වුත්තං, නත්ථි එත්ථ ආපත්තී’’ති වදති. අපරො ධම්මකථිකො සුත්තස්ස ආගතත්තා ඔලම්බෙත්වා නිවාසෙන්තානං ආපත්තියා ¶ ආරොපියමානාය ‘‘කිං ඉමෙසං ආපත්තිං ආරොපෙථ, නනු ‘පරිමණ්ඩලං නිවාසෙස්සාමීති සික්ඛා කරණීයා’ති (පාචි. 576) එවං ¶ සික්ඛාකරණමත්තමෙව වුත්තං, නත්ථි එත්ථ ආපත්තී’’ති වදති. උබ්බාහික විනිච්ඡයෙති සමථක්ඛන්ධකෙ වුත්තඋබ්බාහිකවිනිච්ඡයෙ ‘‘සීලවා හොතී’’තිආදිකාය හි දසඞ්ගසම්පත්තියා සමන්නාගතෙ ද්වෙ තයො භික්ඛූ උච්චිනිත්වා විනිච්ඡයො උබ්බාහිකවිනිච්ඡයොති දට්ඨබ්බො.

පවාරණප්පච්චුක්කඩ්ඪනාති පවාරණාය උක්කස්සනා, උද්ධං කඩ්ඪනාති අත්ථො. තිණවත්ථාරකසමථෙ සබ්බසඞ්ගාහිකඤත්ති චාති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අම්හාකං භණ්ඩනජාතානං…පෙ… ඨපෙත්වා ගිහිප්පටිසංයුත්ත’’න්ති (චූළව. 212-213) එවං තිණවත්ථාරකසමථෙ කතා සබ්බපඨමා සබ්බසඞ්ගාහිකඤත්ති ච.

අලාභාය පරිසක්කනාදිකෙහීති චතුන්නං පච්චයානං අලාභත්ථාය පයොගකරණාදිකෙහි. ආදිසද්දෙන ‘‘අනත්ථාය පරිසක්කනං, අනාවාසාය පරිසක්කනං, අක්කොසනපරිභාසනං, භික්ඛූ භික්ඛූහි භෙදනං, බුද්ධස්ස අවණ්ණභණනං, ධම්මස්ස අවණ්ණභණනං, සඞ්ඝස්ස අවණ්ණභණන’’න්ති (චූළව. 265) අවසෙසං සත්තඞ්ගං සඞ්ගණ්හාති. අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්සාති අට්ඨහි චෙව අඞ්ගෙහි එකෙකෙනපි අඞ්ගෙන ච සමන්නාගතස්ස. අසම්භොගකරණත්ථන්ති තෙන දින්නස්ස දෙය්යධම්මස්ස අප්පටිග්ගහණත්ථං. පත්තනික්කුජ්ජනවසෙනාති කම්මවාචාය පත්තනික්කුජ්ජනවසෙන, න අධොමුඛට්ඨපනවසෙන. පත්තුක්කුජ්ජනවසෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්සෙවාති යො පත්තනික්කුජ්ජනවසෙන කතනිස්සාරණො, තස්සෙව උපාසකස්ස. සම්මාවත්තන්තස්සාති යෙන සමන්නාගතස්ස පත්තුක්කුජ්ජනං, තෙන සමන්නාගතස්ස. සාති යථාවුත්තා නිස්සාරණා, ඔසාරණා ච.

සූචියාදිඅප්පමත්තකං තංතදත්ථිකානං විස්සජ්ජෙති දෙතීති අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකො. සාටියග්ගාහාපකොති වස්සිකසාටියග්ගාහාපකො. කම්මං කරොන්තෙ ආරාමිකෙ පෙසනත්ථාය දාතබ්බා සම්මුති ආරාමිකපෙසකසම්මුති. එස නයො සාමණෙරපෙසකසම්මුතීති එත්ථාපි.

තජ්ජනීයකම්මාදීනං සත්තන්නන්ති තජ්ජනීයං, නියසං, පබ්බාජනීයං, පටිසාරණීයං, තිවිධඤ්ච උක්ඛෙපනීයන්ති තජ්ජනීයාදීනං සත්තන්නං. අට්ඨයාවතතියකාති භික්ඛූනං වසෙන චත්තාරො, භික්ඛුනීනං වසෙන චත්තාරොති අට්ඨ සඞ්ඝාදිසෙසා.

ඤත්තිකම්මාදිවසෙනාති ¶ ඤත්තිකම්මඤත්තිදුතියකම්මඤත්තිචතුත්ථකම්මවසෙන. ‘‘කරියමානං දළ්හතරං ¶ හොති, තස්මා කාතබ්බ’’න්ති එකච්චෙ වදන්ති. එවං පන සති කම්මසඞ්කරො හොති, තස්මා න කාතබ්බන්ති පටික්ඛිත්තමෙව. සචෙ පන අක්ඛරපරිහීනං වා පදපරිහීනං වා දුරුත්තපදං වා හොති, තස්ස සොධනත්ථං පුනප්පුනං වත්තුං වට්ටති. ඉදං අකුප්පකම්මස්ස දළ්හීකම්මං හොති, කුප්පකම්මෙ කම්මං හුත්වා තිට්ඨති. සකලක්ඛණෙනෙවාති ඤත්තිඤ්ච චතස්සො ච කම්මවාචායො සාවෙත්වාව. න සෙසකම්මවසෙනාති අපලොකනකම්මාදිනා අවසෙසකම්මවසෙන න කාතබ්බං.

කම්මප්පටිබාහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ඡන්දංඅදත්වාගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා

ආරොචිතං වත්ථු අවිනිච්ඡිතන්ති ආරොචිතවත්ථු ආපත්තිකභාවෙන න විනිච්ඡිතං. එත්ථ ච චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච අත්තනො කථා කථිතා, අනුවිජ්ජකො සම්මතො, එත්තාවතා වත්ථුමෙව ආරොචිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. ඡන්දං අදත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමෙය්යාති ‘‘කථං ඉදං කම්මං කුප්පං අස්ස, වග්ගං අස්ස, න කරෙය්යා’’ති (පාචි. 481) ඉමිනා අධිප්පායෙන ඡන්දං අදත්වා නිසින්නාසනතො උට්ඨාය ගච්ඡෙය්ය. තෙනාහ ‘‘යො භික්ඛූ’’තිආදි. කිරියාකිරියන්ති එත්ථ ගමනං කිරියං, ඡන්දස්ස අදානං අකිරියං.

ඡන්දංඅදත්වාගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථාසන්ථුතන්ති යථාමිත්තං. තෙනාහ ‘‘යො යො’’ති ආදි. තත්ථ මිත්තසන්දිට්ඨසම්භත්තවසෙනාති මිත්තසන්දිට්ඨසම්භත්තානං වසෙන. තත්ථ මිත්තා මිත්තාව. සන්දිට්ඨා තත්ථ තත්ථ සඞ්ගම්ම දිට්ඨමත්තා නාතිදළ්හමිත්තා. සම්භත්තා සුට්ඨු භත්තා සිනෙහවන්තො දළ්හමිත්තාති දට්ඨබ්බා.

පඤ්ච ගරුභණ්ඩානීති රාසිවසෙන පඤ්ච ගරුභණ්ඩානි, සරූපවසෙන පනෙතානි බහූනි හොන්ති. තෙනාහ ‘‘රාසිවසෙන පඤ්ච ගරුභණ්ඩානි වුත්තානී’’ති. ආරාමො ¶ (චූළව. අට්ඨ. 321; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 227) නාම පුප්ඵාරාමො වා ඵලාරාමො වා. ආරාමවත්ථු නාම තෙසංයෙව ආරාමානං අත්ථාය පරිච්ඡින්දිත්වා ඨපිතොකාසො, තෙසු වා ආරාමෙසු විනට්ඨෙසු තෙසං පොරාණකභූමිභාගො ¶ . විහාරො නාම යං කිඤ්චි පාසාදාදිසෙනාසනං. විහාරවත්ථු නාම තස්ස පතිට්ඨානොකාසො. මඤ්චො නාම මසාරකො බුන්දිකාබද්ධො, කුළීරපාදකො, ආහච්චපාදකොති ඉමෙසං පුබ්බෙ වුත්තානං චතුන්නං මඤ්චානං අඤ්ඤතරො. පීඨං නාම මසාරකාදීනංයෙව චතුන්නං පීඨානං අඤ්ඤතරං. භිසි නාම උණ්ණභිසිආදීනං පඤ්චන්නං භිසීනං අඤ්ඤතරා. බිබ්බොහනං නාම රුක්ඛතූලලතාතූලපොටකිතූලානං අඤ්ඤතරෙන පුණ්ණං. ලොහකුම්භී නාම කාළලොහෙන වා තම්බලොහෙන වා යෙන කෙනචි ලොහෙන කතා කුම්භී. ලොහභාණකාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන භාණකන්ති අරඤ්ජරො වුච්චති. වාරකොති ඝටො. කටාහං කටාහමෙව. වාසිආදීසු, වල්ලිආදීසු ච දුවිඤ්ඤෙය්යං නාම නත්ථි. එවං –

ද්විසඞ්ගහානි ද්වෙ හොන්ති, තතියං චතුසඞ්ගහං;

චතුත්ථං නවකොට්ඨාසං, පඤ්චමං අට්ඨභෙදනං.

ඉති පඤ්චහි රාසීහි, පඤ්චනිම්මලලොචනො;

පඤ්චවීසවිධං නාථො, ගරුභණ්ඩං පකාසයි. (චූළව. අට්ඨ. 321; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 227);

විස්සජ්ජෙතුං වා විභජිතුං වා න වට්ටතීති මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන විස්සජ්ජෙතුං වා විභජිතුං වා න වට්ටන්ති. පරිවත්තනවසෙන පන විස්සජ්ජන්තස්ස, විභජන්තස්ස ච අනාපත්ති. තෙනාහ ‘‘ථාවරෙනා’’තිආදි. තත්ථ ථාවරෙන ථාවරන්ති ආරාමආරාමවත්ථුවිහාරවිහාරවත්ථුනා ආරාමං ආරාමවත්ථුං විහාරං විහාරවත්ථුං. ඉතරෙනාති අථාවරෙන, පච්ඡිමරාසිත්තයෙනාති වුත්තං හොති. අකප්පියෙනාති සුවණ්ණමයමඤ්චාදිනා චෙව අකප්පියභිසිබිබ්බොහනෙහි ච. මහග්ඝකප්පියෙනාති දන්තමයමඤ්චාදිනා චෙව පාවාරාදිනා ච. ඉතරන්ති අථාවරං. කප්පියපරිවත්තනෙන පරිවත්තෙතුන්ති යථා අකප්පියං න හොති, එවං පරිවත්තෙතුං.

තත්රායං පරිවත්තනනයො (චූළව. අට්ඨ. 321; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 228) – සඞ්ඝස්ස නාළිකෙරාරාමො දූරෙ හොති, කප්පියකාරකාව බහුතරං ඛාදන්ති, යම්පි න ඛාදන්ති, තතො ¶ සකටවෙතනං දත්වා අප්පමෙව ආහරන්ති. අඤ්ඤෙසං පන තස්සාරාමස්ස අවිදූරෙ ගාමවාසීනං මනුස්සානං විහාරස්ස සමීපෙ ආරාමො හොති, තෙ සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා සකෙන ආරාමෙන තං ආරාමං යාචන්ති, සඞ්ඝෙන ‘‘රුච්චති සඞ්ඝස්සා’’ති අපලොකෙත්වා සම්පටිච්ඡිතබ්බො. සචෙපි භික්ඛූනං රුක්ඛසහස්සං හොති, මනුස්සානං පඤ්චසතානි, ‘‘තුම්හාකං ආරාමො ඛුද්දකො’’ති න වත්තබ්බං. කිඤ්චාපි අයං ඛුද්දකො, අථ ඛො ඉතරතො බහුතරං ආයං දෙති. සචෙපි සමකමෙව දෙති ¶ , එවම්පි ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ පරිභුඤ්ජිතුං සක්කාති ගහෙතබ්බමෙව. සචෙ පන මනුස්සානං බහුතරා රුක්ඛා හොන්ති, ‘‘නනු තුම්හාකං බහුතරා රුක්ඛා’’ති වත්තබ්බං. සචෙ ‘‘අතිරෙකං අම්හාකං පුඤ්ඤං හොතු, සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වදන්ති, ජානාපෙත්වා සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. භික්ඛූනං රුක්ඛා ඵලධාරිනො, මනුස්සානං රුක්ඛා න තාව ඵලං ගණ්හන්ති. කිඤ්චාපි න ගණ්හන්ති, න චිරෙන ගණ්හිස්සන්තීති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙව. මනුස්සානං රුක්ඛා ඵලධාරිනො, භික්ඛූනං රුක්ඛා න තාව ඵලං ගණ්හන්ති, ‘‘නනු තුම්හාකං රුක්ඛා ඵලධාරිනො’’ති වත්තබ්බං. සචෙ ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ, අම්හාකං පුඤ්ඤං භවිස්සතී’’ති දෙන්ති, ජානාපෙත්වා සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. එවං ආරාමෙන ආරාමො පරිවත්තෙතබ්බො, එතෙනෙව නයෙන ආරාමවත්ථුපි විහාරොපි විහාරවත්ථුපි ආරාමෙන පරිවත්තෙතබ්බං. ආරාමවත්ථුනා ච මහන්තෙන වා ඛුද්දකෙන වා ආරාමං ආරාමවත්ථුං විහාරං විහාරවත්ථුන්ති.

කථං විහාරෙන (චූළව. අට්ඨ. 321; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 228) විහාරො පරිවත්තෙතබ්බො? සඞ්ඝස්ස අන්තොගාමෙ ගෙහං හොති, මනුස්සානං විහාරමජ්ඣෙ පාසාදො, උභොපි අග්ඝෙන සමකා. සචෙ මනුස්සා තෙන පාසාදෙන තං ගෙහං යාචන්ති, සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. භික්ඛූනං චෙ මහග්ඝතරං ගෙහං හොති, ‘‘මහග්ඝතරං අම්හාකං ගෙහ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කිඤ්චාපි මහග්ඝතරං පබ්බජිතානං අසාරුප්පං, න සක්කා තත්ථ පබ්බජිතෙහි වසිතුං, ඉදං පන සාරුප්පං, ගණ්හථා’’ති වදන්ති, එවම්පි සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. සචෙ පන මනුස්සානං මහග්ඝං හොති ‘‘නනු තුම්හාකං ගෙහං මහග්ඝ’’න්ති වත්තබ්බං. ‘‘හොතු, භන්තෙ, අම්හාකං පුඤ්ඤං භවිස්සති, ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පන සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. එවං විහාරෙන විහාරො පරිවත්තෙතබ්බො. එතෙනෙව නයෙන විහාරවත්ථුපි ආරාමොපි ආරාමවත්ථුපි විහාරෙන පරිවත්තෙතබ්බං. විහාරවත්ථුනා ච මහග්ඝෙන වා අප්පග්ඝෙන වා ¶ විහාරං විහාරවත්ථුං ආරාමං ආරාමවත්ථුං. එවං තාව ථාවරෙන ථාවරපරිවත්තනං වෙදිතබ්බං.

ඉතරෙන ඉතරපරිවත්තනෙ පන මඤ්චපීඨං මහන්තං වා හොතු, ඛුද්දකං වා (චූළව. අට්ඨ. 321; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 228), අන්තමසො චතුරඞ්ගුලපාදකං ගාමදාරකෙහි පංස්වාගාරකෙසු කීළන්තෙහි කතම්පි සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය ගරුභණ්ඩං හොති. සචෙපි රාජා වා රාජමහාමත්තාදයො වා එකප්පහාරෙනෙව මඤ්චසතං වා මඤ්චසහස්සං වා දෙන්ති, සබ්බෙ කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බා, සම්පටිච්ඡිත්වා වුඩ්ඪප්පටිපාටියා ‘‘සඞ්ඝිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජථා’’ති දාතබ්බා, න පුග්ගලිකපරිභොගෙන දාතබ්බා. අතිරෙකමඤ්චෙ භණ්ඩාගාරාදීසු පඤ්ඤපෙත්වා පත්තචීවරං නික්ඛිපිත්වා පරිභුඤ්ජිතුම්පි වට්ටති. බහිසීමාය ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති දින්නමඤ්චො ¶ සඞ්ඝත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානෙ දාතබ්බො. තත්ථ චෙ බහූ මඤ්චා හොන්ති, මඤ්චෙන කම්මං නත්ථි. යස්ස වසනට්ඨානෙ කම්මං අත්ථි, තත්ථ ‘‘සඞ්ඝිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජථා’’ති දාතබ්බො, න පුග්ගලිකභොගෙන. මහග්ඝෙන සතග්ඝනකෙන වා සහස්සග්ඝනකෙන වා මඤ්චෙන අඤ්ඤං මඤ්චසතං ලභති, පරිවත්තෙත්වා ගහෙතබ්බං. න කෙවලං මඤ්චෙන මඤ්චොයෙව, ආරාමආරාමවත්ථුවිහාරවිහාරවත්ථුපීඨභිසිබිබ්බොහනානිපි පරිවත්තෙතුං වට්ටති. එසෙව නයො පීඨභිසිබිබ්බොහනෙසුපි. වරසෙනාසනාදීනං සංරක්ඛණත්ථන්ති සචෙ දුබ්භික්ඛං හොති, භික්ඛූ පිණ්ඩපාතෙන න යාපෙන්ති, එත්ථ රාජරොගචොරභයානි, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තානං විහාරා පලුජ්ජන්ති, තාලනාළිකෙරාදිකෙ විනාසෙන්ති, සෙනාසනපච්චයං සන්ධාය යාපෙතුං සක්කා හොති, එවරූපෙ කාලෙ වරසෙනාසනාදීනං සංරක්ඛණත්ථං. ලාමකානි විස්සජ්ජෙතුන්ති ලාමකං ලාමකං විස්සජ්ජෙතුං, ලාමකකොටියා විස්සජ්ජෙතුන්ති අධිප්පායො. විස්සජ්ජෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති විස්සජ්ජෙත්වා තතො ලද්ධයාගුභත්තචීවරාදීනි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. කාළලොහතම්බලොහකංසලොහවට්ටලොහානන්ති එත්ථ කංසලොහං, වට්ටලොහඤ්ච කිත්තිමලොහං. තීණි හි කිත්තිමලොහානි කංසලොහං, වට්ටලොහං, ආරකූටන්ති. තත්ථ තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං, සීතතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං, රසකතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං ආරකූටං. තෙන වුත්තං ‘‘කංසලොහං, වට්ටලොහඤ්ච කිත්තිමලොහ’’න්ති. තතො අතිරෙකන්ති තතො අතිරෙකග්ගණ්හනකො.

සරකොති ¶ මජ්ඣෙ මකුළං දස්සෙත්වා මුඛවට්ටිවිත්ථතං කත්වා පිට්ඨිතො නාමෙත්වා කාතබ්බං එකං භාජනං. ‘‘සරාව’’න්තිපි වදන්ති. ආදිසද්දෙන කඤ්චනකාදීනං ගිහිඋපකරණානං ගහණං. තානි හි ඛුද්දකානිපි ගරුභණ්ඩානෙව ගිහිඋපකරණත්තාති. පි-සද්දෙන පගෙව මහන්තානීති දස්සෙති. ඉමානි පන භාජනීයානි භික්ඛූපකරණත්තාති අධිප්පායො. යථා ච එතානි, එවං කුණ්ඩිකාපි භාජනීයා. වක්ඛති හි ‘‘යථා ච මත්තිකාභණ්ඩෙ, එවං ලොහභණ්ඩෙපි කුණ්ඩිකා භාජනීයකොට්ඨාසමෙව භජතී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා). සඞ්ඝිකපරිභොගෙනාති ආගන්තුකානං වුඩ්ඪතරානං දත්වා පරිභොගෙන. ගිහිවිකටාති ගිහීහි විකතා පඤ්ඤත්තා, අත්තනො වා සන්තකකරණෙන විරූපං කතා. පුග්ගලිකපරිභොගෙන න වට්ටතීති ආගන්තුකානං අදත්වා අත්තනො සන්තකං විය ගහෙත්වා පරිහරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති. පිප්ඵලිකොති කත්තරි. ආරකණ්ටකං සූචිවෙධකං. තාළං යන්තං. කත්තරයට්ඨිවෙධකො කත්තරයට්ඨිවලයං. යථා තථා ඝනකතං ලොහන්ති ලොහවට්ටි ලොහගුළො ලොහපිණ්ඩි ලොහචක්කලිකන්ති එවං ඝනකතං ලොහං. ඛීරපාසාණමයානීති මුදුකඛීරවණ්ණපාසාණමයානි.

ගිහිවිකටානිපි න වට්ටන්ති අනාමාසත්තා. පි-සද්දෙන පගෙව සඞ්ඝිකපරිභොගෙන වා පුග්ගලිකපරිභොගෙන ¶ වාති දස්සෙති. සෙනාසනපරිභොගො පන සබ්බකප්පියො. තස්මා ජාතරූපාදිමයා සබ්බෙපි සෙනාසනපරික්ඛාරා ආමාසා. තෙනාහ ‘‘සෙනාසනපරිභොගෙ පනා’’තිආදි.

සෙසාති තතො මහත්තරී වාසි. යා පනාති යා කුදාරී පන. කුදාලො අන්තමසො චතුරඞ්ගුලමත්තොපි ගරුභණ්ඩමෙව. නිඛාදනං චතුරස්සමුඛං වා හොතු, දොණිමුඛං වා වඞ්කං වා උජුකං වා, අන්තමසො සම්මුඤ්ජනිදණ්ඩකවෙධනම්පි දණ්ඩබන්ධං චෙ, ගරුභණ්ඩමෙව. තෙනාහ ‘‘කුදාලො දණ්ඩබන්ධනිඛාදනං වා අගරුභණ්ඩං නාම නත්ථී’’ති. සිපාටිකා නාම ඛුරකොසො. සිඛරං පන දණ්ඩබන්ධනිඛාදනං අනුලොමෙතීති ආහ ‘‘සිඛරම්පි නිඛාදනෙනෙව සඞ්ගහිත’’න්ති. සචෙ තම්පි පන අදණ්ඩකං ඵලමත්තං, භාජනීයං. උපක්ඛරෙති වාසිආදිභණ්ඩානි.

පත්තබන්ධකො නාම පත්තස්ස ගණ්ඨිකාදිකාරකො. ‘‘පටිමාසුවණ්ණාදිපත්තකාරකො’’තිපි වදන්ති. තිපුච්ඡෙදනකසත්ථං, සුවණ්ණච්ඡෙදනකසත්ථං, කතපරිකම්මචම්මච්ඡින්දනකඛුද්දකසත්ථන්ති ¶ ඉමානි චෙත්ථ තීණි පිප්ඵලිකං අනුලොමෙන්තීති ආහ ‘‘අයං පන විසෙසො’’තිආදි. ඉතරානීති මහාකත්තරිආදීනි.

අඩ්ඪබාහුප්පමාණාති (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.321) කප්පරතො පට්ඨාය යාව අංසකූටප්පමාණා, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලප්පමාණාති වුත්තං හොති. තත්ථජාතකාති සඞ්ඝිකභූමියං ජාතා. ආරක්ඛසංවිධානෙන රක්ඛිතත්තා රක්ඛිතා ච සා මඤ්ජූසාදීසු පක්ඛිත්තං විය යථා තං න නස්සති, එවං ගොපනතො ගොපිතා චාති රක්ඛිතගොපිතා. තත්ථජාතකාපි පන අරක්ඛිතා ගරුභණ්ඩමෙව න හොති. ‘‘සඞ්ඝකම්මෙ ච චෙතියකම්මෙ ච කතෙ’’ති ඉමිනා සඞ්ඝසන්තකෙන චෙතියසන්තකං රක්ඛිතුං, පරිවත්තිතුඤ්ච වට්ටතීති දීපෙති. සුත්තං පනාති වට්ටිතඤ්චෙව අවට්ටිතඤ්ච සුත්තං.

අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩමත්තොති අන්තමසො දීඝසො අට්ඨඞ්ගුලමත්තො, පරිණාහතො සීහළපණ්ණසූචිදණ්ඩමත්තො. එත්ථාති වෙළුභණ්ඩෙ. දඩ්ඪං ගෙහං යෙසං තෙති දඩ්ඪගෙහා. න වාරෙතබ්බාති ‘‘මා ගණ්හිත්වා ගච්ඡථා’’ති න නිසෙධෙතබ්බා. දෙසන්තරගතෙන සම්පත්තවිහාරෙ සඞ්ඝිකාවාසෙ ඨපෙතබ්බා.

අවසෙසඤ්ච ඡදනතිණන්ති මුඤ්ජපබ්බජෙහි අවසෙසං යං කිඤ්චි ඡදනතිණං. යත්ථ පන තිණං ¶ නත්ථි, තත්ථ පණ්ණෙහි ඡාදෙන්ති (චූළව. අට්ඨ. 321). තස්මා පණ්ණම්පි තිණෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති ආහ ‘‘ඡදනතිණසඞ්ඛෙපගතෙසූ’’තිආදි. අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණොපීති විත්ථාරතො අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණො. ලිඛිතපොත්ථකො පන ගරුභණ්ඩං න හොති.

වෙළුම්හි වුත්තප්පමාණොති ‘‘අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩකමත්තොපී’’ති වෙළුභණ්ඩෙ වුත්තප්පමාණො. සඞ්ඝස්ස දින්නො වාති දාරුදුල්ලභට්ඨානෙ සඞ්ඝස්ස දින්නො වා. කුරුන්දියං වුත්තක්කමෙන දාරුභණ්ඩවිනිච්ඡයං වත්වා ඉදානි මහාඅට්ඨකථායං වුත්තක්කමෙන වත්තුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. ආසන්දිකාදීනීති එත්ථ ආසන්දිකොති චතුරස්සපීඨං වුච්චති. ‘‘උච්චකම්පි ආසන්දික’’න්ති වචනතො එකතොභාගෙන දීඝපීඨමෙව හි අට්ඨඞ්ගුලපාදකං වට්ටති. චතුරස්සාසන්දිකො පන පමාණාතික්කන්තොපි වට්ඨතීති වෙදිතබ්බො. ආදිසද්දෙන ‘‘සත්තඞ්ගො, භද්දපීඨකං, එළකපාදකපීඨං, ආමලකවට්ටකපීඨං, ඵලකං, කොච්ඡං, පලාලපීඨක’’න්ති ¶ (චූළව. අට්ඨ. 321) ඉමෙ සඞ්ගණ්හන්තීති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අන්තමසො’’තිආදි. පණ්ණෙහි වාති කදලිපණ්ණාදීහි වා. බ්යග්ඝචම්මොනද්ධම්පි වාළරූපපරික්ඛිත්තං රතනපරිසිබ්බිතං කොච්ඡකං ගරුභණ්ඩමෙව.

ඝට්ටනඵලකං නාම යත්ථ ඨපෙත්වා රජිතචීවරං හත්ථෙන ඝට්ටෙන්ති. ඝට්ටනමුග්ගරො නාම අනුවාතාදිඝට්ටනකොති වදන්ති. දණ්ඩමුග්ගරො නාම යෙන රජිතචීවරං පොථෙන්ති. අම්බණන්ති ඵලකෙහි පොක්ඛරණී විය කතං පානීයභාජනං. රජනදොණීති පක්කරජනං ආකිරිත්වා ඨපනභාජනං.

අකප්පියචම්මන්ති සීහාදීනං චම්මං. ‘‘භූමත්ථරණං කාතුං වට්ටතී’’ති ඉදං අකප්පියචම්මං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘පච්චත්ථරණගතික’’න්ති ඉමිනා මඤ්චපීඨෙපි අත්ථරිතුං වට්ටතීති දීපෙති. පාවාරාදිපච්චත්ථරණම්පි ගරුභණ්ඩන්ති එකෙ. නොති අපරෙ. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. කප්පියචම්මානීති මිගාදීනං චම්මානි.

සබ්බං චක්කයුත්තයානන්ති රථසකටාදිකං සබ්බචක්කයුත්තයානං. විසඞ්ඛරිතචක්කං පන යානං භාජනීයං. අනුඤ්ඤාතවාසි නාම යා සිපාටිකාය පක්ඛිපිත්වා පරිහරිතුං සක්කාති වුත්තා. මුට්ඨිපණ්ණන්ති තාලපත්තං. තඤ්හි මුට්ඨිනා ගහෙත්වා පරිහරන්තීති ‘‘මුට්ඨිපණ්ණ’’න්ති වුච්චති. මුට්ඨිපණ්ණන්ති ඡත්තච්ඡදනපණ්ණමෙවාති කෙචි. අරණිසහිතන්ති අරණියුගළං, උත්තරාරණී, අධරාරණීති අරණිද්වයන්ති අත්ථො.

ඵාතිකම්මං ¶ කත්වාති අන්තමසො තංඅග්ඝනකවාලිකායපි ථාවරං වඩ්ඪිකම්මං කත්වා. ඵාතිකම්මං අකත්වා ගණ්හන්තෙන තත්ථෙව වලඤ්ජෙතබ්බො. ගමනකාලෙ සඞ්ඝිකෙ ආවාසෙ ඨපෙත්වා ගන්තබ්බං. අසතියා ගහෙත්වා ගතෙන පහිණිත්වා දාතබ්බො. දෙසන්තරගතෙන සම්පත්තවිහාරෙ සඞ්ඝිකාවාසෙ ඨපෙතබ්බො. එත්ථාති මත්තිකාභණ්ඩෙ. කුණ්ඩිකාති අයොකුණ්ඩිකා චෙව තම්බලොහකුණ්ඩිකා ච. භාජනීයකොට්ඨාසමෙව භජතීති භාජනීයපක්ඛමෙව සෙවති, න තු ගරුභණ්ඩන්ති අත්ථො. කඤ්චනකො පන ගරුභණ්ඩමෙවාති අධිප්පායො. ඉතරන්ති ගරුභණ්ඩං.

දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ද්වාදසමෙ ¶ න කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථි.

පරිණාමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනික්ඛන්තරාජකෙ අනිග්ගතරතනකෙති එත්ථ ‘‘සයනිඝරෙ’’ති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘අනික්ඛන්තො රාජා ඉතො’’තිආදි. තත්ථ ඉතොති සයනිඝරතො. සයනිඝරෙති සයනීයඝරෙ. යත්ථ රඤ්ඤො සයනං පඤ්ඤත්තං හොති, අන්තමසො සාණිපාකාරපරික්ඛිත්තම්පි, තස්මින්ති වුත්තං හොති. රතිජනනට්ඨෙන රතනං, හත්ථිආදි. ඉධ පන ඉත්ථිරතනං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘රතනං වුච්චති මහෙසී’’ති.

උභොසූති ¶ රාජමහෙසීසු. කිරියාකිරියන්ති එත්ථ ඉන්දඛීලාතික්කමො කිරියං, අප්පටිසංවිදිතං අකිරියන්ති දට්ඨබ්බං.

අන්තෙපුරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මුත්තාදිදසවිධන්ති ‘‘මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ල’’න්ති (පාචි. 506) දසවිධං රතනං. අජ්ඣාවසථෙති ගෙහෙ. තෙනාහ ‘‘පරික්ඛිත්තස්සා’’තිආදි, පරික්ඛිත්තස්ස ආවසථස්සාති අත්ථො. ආවසථොති චෙත්ථ අන්තොගාමෙ නිවිට්ඨගෙහං අධිප්පෙතං. ආරාමෙ නිවිට්ඨගෙහං පන අජ්ඣාරාමග්ගහණෙනෙව ගහිතං. ‘‘ආවසථොති චෙත්ථ අන්තොආරාමෙ වා හොතු, අඤ්ඤත්ථ වා, අත්තනො වසනට්ඨානං වුච්චතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.506) කෙචි. සබ්බෙසම්පි අත්ථාය දුක්කටමෙවාති අත්තනො වා තෙසං සඞ්ඝාදීනං වා අත්ථාය උග්ගණ්හන්තස්ස වා උග්ගණ්හාපෙන්තස්ස වා දුක්කටමෙව. සචෙ පන මාතාපිතූනං සන්තකං අවස්සං පටිසාමෙතබ්බං ¶ කප්පියභණ්ඩං හොති, අත්තනො අත්ථාය ගහෙත්වා පටිසාමෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘තාදිසං පනා’’තිආදි. තාදිසන්ති යං මාතාපිතූනං සන්තකං අවස්සං පටිසාමෙතබ්බං කප්පියභණ්ඩං, තාදිසං. ඡන්දෙනපි භයෙනපීති වඩ්ඪකිආදීසු ඡන්දෙනපි, රාජවල්ලභෙසු භයෙනපි.

තාදිසෙ ඨානෙති මහාවිහාරසදිසස්ස මහාරාමස්ස පාකාරපරික්ඛිත්තෙ පරිවෙණෙ. සඤ්ඤාණං කත්වාති ‘‘එත්තකා කහාපණා’’තිආදිනා රූපෙන වා ලඤ්ඡනාදිනිමිත්තෙන වා සඤ්ඤාණං කත්වා, සල්ලක්ඛෙත්වාති අත්ථො. පතිරූපානං භික්ඛූනං හත්ථෙති ලජ්ජීනං කුක්කුච්චකානං භික්ඛූනං හත්ථෙ. ලොලජාතිකානඤ්හි හත්ථෙ ඨපෙතුං න ලබ්භති. නෙව පක්කමතීති නෙව තම්හා ආවාසා පක්කමති. ‘‘ථාවරං සෙනාසනං වා’’තිආදිනා අත්තනො චීවරාදිමූලං න කාතබ්බන්ති (පාචි. අට්ඨ. 506) දස්සෙති. තං දස්සෙත්වාති යං ථාවරසෙනාසනාදි කතං, තං උපාසක තව සන්තකෙන ඉදං නාම කතන්ති එවං දස්සෙත්වා. සමාදපෙත්වාති අඤ්ඤං සමාදපෙත්වා, ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා’’ති වුත්තනයෙන යාචිත්වාති අත්ථො.

අනුඤ්ඤාතට්ඨානෙති අජ්ඣාරාමඅජ්ඣාවසථෙ. ආමාසන්ති ආමසිතබ්බඤ්චෙව පටිසාමෙතබ්බඤ්ච වත්ථාදි.

3. විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා

චාරිත්තෙති ¶ චාරිත්තසික්ඛාපදෙ. උපචාරන්ති දුතියලෙඩ්ඩුපාතං. අඤ්ඤං ගාමං ගච්ඡන්තානං පුන ආපුච්ඡනකිච්චං නත්ථීති උස්සාහං අප්පටිප්පස්සම්භෙත්වා අඤ්ඤං ගාමං ගච්ඡන්තානං ගාමසතම්පි හොතු, පුන ආපුච්ඡනකිච්චං නත්ථීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. උස්සාහන්ති ගාමප්පවිසනුස්සාහං. අන්තරාරාමාදීසු (පාචි. අට්ඨ. 515) න කෙවලං අනාපුච්ඡා ගච්ඡන්තස්සෙව, කායබන්ධනං අබන්ධිත්වා සඞ්ඝාටිං අපාරුපිත්වා ගච්ඡන්තස්සාපි අනාපත්ති. ආපදාසූති සීහො වා බ්යග්ඝො වා ආගච්ඡති, මෙඝො වා උට්ඨෙති, අඤ්ඤො වා කොචි උපද්දවො උප්පජ්ජති ¶ , අනාපත්ති. එවරූපාසු ආපදාසු බහිගාමතො අන්තොගාමං පවිසිතුං වට්ටති.

විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තං අස්ස අත්ථීති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.517) පඨමං භින්දිත්වා පච්ඡා දෙසෙතබ්බත්තා තං භෙදනකං අස්ස පාචිත්තියස්ස අත්ථීති.

අරණිකෙති අරණිධනුකෙ. විධෙති වෙධකෙ. වාසිජටෙති වාසිදණ්ඩකෙ ච.

සූචිඝරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨඞ්ගුලපාදකන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො. ‘‘ඡෙදනකං භෙදනකසදිසමෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘ඡෙදනමෙව ඡෙදනකං, තං අස්ස අත්ථීති ඡෙදනක’’න්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති.

යථා පමාණමෙව උපරි දිස්සති, එවං නිඛණිත්වා වාති සචෙ පන න ඡින්දිතුකාමො හොති, යථා පමාණමෙව උපරි දිස්සති, එවං භූමියං නිඛණිත්වා වා. අට්ටකං වා බන්ධිත්වාති උක්ඛිපිත්වා තුලාසඞ්ඝාතෙ ඨපෙත්වා අට්ටං කත්වා.

මඤ්චපීඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චිමිලිකං ¶ පත්ථරිත්වා තූලං පක්ඛිපිත්වාති මඤ්චපීඨානං උපරි චිමිලිකං පත්ථරිත්වා තස්ස උපරි තූලං පක්ඛිපිත්වාති අත්ථො. උපරි චිමිලිකායාති උපරිමභාගෙ චිමිලිකාය.

සීසප්පමාණන්ති ¶ (චූළව. අට්ඨ. 297; සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.297) යත්ථ ගලවාටකතො පට්ඨාය සබ්බසීසං උපදහන්ති, තං සීසප්පමාණං. තඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො තිරියං මුට්ඨිරතනං හොති, දීඝතො ද්විරතනන්ති දස්සෙතුං ‘‘යස්ස විත්ථාරතො තීසු කොණෙසූ’’තිආදිමාහ. ද්වින්නං අන්තරං විදත්ථි චතුරඞ්ගුලං හොතීති ද්වින්නං කොණානං අන්තරං මිනියමානං විදත්ථි චෙව චතුරඞ්ගුලඤ්ච හොති. මජ්ඣෙ මුට්ඨිරතනන්ති බිබ්බොහනස්ස මජ්ඣං තිරියතො මුට්ඨිරතනප්පමාණං හොති. අයඤ්හි සීසප්පමාණස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො. තතො උද්ධං න වට්ටති, හෙට්ඨා වට්ටති. අගිලානස්ස සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්චාති ද්වයමෙව වට්ටති. ගිලානස්ස බිබ්බොහනානි සන්ථරිත්වා උපරි පච්චත්ථරණං දත්වා නිපජ්ජිතුම්පි වට්ටති.

තූලොනද්ධසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදිසික්ඛාපදවණ්ණනා

අධොනාභිඋබ්භජාණුමණ්ඩලන්ති නාභියා හෙට්ඨා ජාණුමණ්ඩලානං උපරි. කණ්ඩුපීළකඅස්සාවථුල්ලකච්ඡාබාධානන්ති එත්ථ කණ්ඩූති කච්ඡු. පීළකාති ලොහිතතුණ්ඩිකා සුඛුමපීළකා. අස්සාවොති අරිසභගන්දලමධුමෙහානං වසෙන අසුචිපග්ඝරණං. ථුල්ලකච්ඡාබාධොති මහාපීළකාබාධො වුච්චති.

කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9-10. වස්සිකසාටිකනන්දසික්ඛාපදවණ්ණනා

වස්සිකසාටිකනන්දසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය

විනයත්ථමඤ්ජූසායං ලීනත්ථප්පකාසනියං