තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > කඞ්ඛාවිතරණීපුරාණ-ටීකා

‘‘අන්තරඝරෙ’’ති ¶ ¶ විසෙසෙත්වා න වුත්තත්තා ‘‘ආරාමෙපි අන්තරඝරෙපි සබ්බත්ථා’’ති වුත්තං. ආරාමෙපීති බුද්ධූපට්ඨානාදිකාලං සන්ධාය වුත්තං. යථා ‘‘තත්රිමෙ චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා උද්දෙසං ආගච්ඡන්තී’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ පරිච්ඡෙදො කතො, එවමෙත්ථාපි ‘‘තත්රිමෙ පඤ්චසත්තති සෙඛියා ධම්මා උද්දෙසං ආගච්ඡන්තී’’ති කස්මා පරිච්ඡෙදො න කතොති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. වත්තක්ඛන්ධකෙ වුත්තවත්තානිපීති ආගන්තුකාවාසිකගමිකානුමොදනභත්තග්ගපිණ්ඩචාරිකාරඤ්ඤසෙනාසනජන්තාඝරවච්චකුටිඋපජ්ඣාචරියසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකවත්තානි. ඉදඤ්ච නිදස්සනමත්තං අඤ්ඤෙසම්පි ඛන්ධකවත්තානං එත්ථෙව සඞ්ගහස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – සෙඛියග්ගහණෙන චෙත්ථ වත්තක්ඛන්ධකාදීසු (චූළව. 356 ආදයො) ආගතවත්තාදීනම්පි ගහණං. තෙපි හි සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන ‘‘සෙඛියා’’ති ඉච්ඡිතා. තස්මා මාතිකායං පාරාජිකාදීනං විය සෙඛියානං පරිච්ඡෙදො න කතොති. න කෙවලං වත්තක්ඛන්ධකාදීසු (චූළව. 356 ආදයො) ආගතවත්තාදීනං ගහණත්ථමෙවාති ආහ ‘‘චාරිත්තවිනයදස්සනත්ථඤ්චා’’ති. එත්ථාපි පරිච්ඡෙදො න කතොති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. මාතිකාය ‘‘දුක්කට’’න්ති අවුත්තෙ කථං පනෙත්ථ දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘යො පනා’’තිආදි.

අට්ඨඞ්ගුලමත්තන්ති පකතඞ්ගුලෙන අට්ඨඞ්ගුලමත්තං. යො පන සුක්ඛජඞ්ඝො වා මහාපිණ්ඩිකමංසො වා හොති, තස්ස සාරුප්පත්ථාය අට්ඨඞ්ගුලාධිකම්පි ඔතාරෙත්වා නිවාසෙතුං වට්ටති.

පාසන්තන්ති පාසස්ස අන්තං, දසාමූලන්ති අත්ථො.

අපරිමණ්ඩලං නිවාසෙස්සාමීති ‘‘පුරතො වා පච්ඡතො වා ඔලම්බෙත්වා නිවාසෙස්සාමී’’ති එවං ¶ අසඤ්චිච්ච. කිඤ්චාපි පරිමණ්ඩලං නිවාසෙතුං අජානන්තස්ස අනාපත්ති, තථාපි නිවාසනවත්තං සාධුකං උග්ගහෙතබ්බමෙව. සඤ්චිච්ච අනුග්ගහණඤ්හි අනාදරියං සියාති ආහ ‘‘අපිච නිවාසනවත්තං උග්ගහෙතබ්බ’’න්ති.

පරිමණ්ඩලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියපරිමණ්ඩලසික්ඛාපදවණ්ණනා

පටික්ඛිත්තං ¶ ගිහිපාරුතන්ති ඛුද්දකවත්ථුඛන්ධකෙ පටික්ඛිත්තං ගිහිපාරුතං. ඉදානි ‘‘න, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා (චූළව. 280-281) සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථමෙව විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. යං කිඤ්චි අඤ්ඤථා පාරුතන්ති සම්බන්ධො. තස්මාති යස්මා සෙතපටපාරුතාදි ගිහිපාරුතං නාම, තස්මා. සෙතපටාති එතස්සෙව විවරණං. අඩ්ඪපාලකනිගණ්ඨාති අඩ්ඪං පාලෙන්තීති අඩ්ඪපාලකා, අඩ්ඪපාලකා ච තෙ නිගණ්ඨා චාති අඩ්ඪපාලකනිගණ්ඨා. තෙ හි උපරි එකමෙව සෙතවත්ථං උපකච්ඡකෙ පවෙසෙත්වා පරිදහන්ති, හෙට්ඨා නග්ගාපි අඩ්ඪමෙව පාලෙන්ති. පරිබ්බාජකාති ගිහිබන්ධනං පහාය පබ්බජ්ජූපගතා. උරං විවරිත්වාති හදයමජ්ඣං විවරිත්වා. අක්ඛිතාරකාමත්තන්ති අක්ඛිමත්තං. ආරාමෙ වාති බුද්ධූපට්ඨානාදිකාලං සන්ධාය වුත්තං. අන්තරඝරෙ වාති අන්තරෙ ඝරානි එත්ථ, එතස්සාති වා ‘‘අන්තරඝර’’න්ති ලද්ධනාමෙ ගාමෙ.

දුතියපරිමණ්ඩලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3-4. සුප්පටිච්ඡන්නසික්ඛාපදවණ්ණනා

සුට්ඨු පටිච්ඡන්නොති ජත්තුම්පි උරම්පි අවිවරිත්වා පටිච්ඡාදෙතබ්බට්ඨානෙ පටිච්ඡාදනෙන පටිච්ඡන්නො, න සීසපාරුතො. තෙනාහ ‘‘ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වා’’තිආදි. තත්ථ ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වාති ගණ්ඨිකං පාසකෙ පටිමුඤ්චිත්වා. අන්තරඝරෙ වාති ගොචරගාමෙ. එකදිවසම්පි වාසූපගතස්ස සන්තිකං යථාසුඛං ගන්තුං වට්ටති, කො පන වාදො චතුප්පඤ්චාහං වාසමධිට්ඨාය වසිතභික්ඛූනං සන්තිකන්ති ගණ්ඨිපදෙ ලිඛිතං.

වාසූපගතස්සාති ¶ රත්තිවාසත්ථාය උපගතස්ස රත්තිභාගෙ වා දිවසභාගෙ වා කායං විවරිත්වා නිසීදතො අනාපත්ති.

සුප්පටිච්ඡන්නසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුසංවුතොති ¶ සුසංයතො. යථා පනෙත්ථ සුසංවුතො නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘හත්ථං වා’’තිආදි වුත්තං.

සුසංවුතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7-8. ඔක්ඛිත්තචක්ඛුසික්ඛාපදවණ්ණනා

කිත්තකෙන පන ඔක්ඛිත්තචක්ඛු හොතීති ආහ ‘‘යුගමත්තං භූමිභාගං පෙක්ඛමානො’’ති. යුගයුත්තකො හි දන්තො ආජානෙය්යො යුගමත්තං පෙක්ඛති, පුරතො චතුහත්ථප්පමාණං භූමිභාගං, ඉමිනාපි එත්තකං පෙක්ඛන්තෙන ගන්තබ්බං. යො අනාදරියං පටිච්ච තං තං දිසාභාගං පාසාදං කූටාගාරං වීථිං ඔලොකෙන්තො ගච්ඡති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. හත්ථිඅස්සාදිපරිස්සයාභාවන්ති පරිස්සයනට්ඨෙන, අභිභවනට්ඨෙන, විහෙඨනට්ඨෙන වා පරිස්සයො, හත්ථිඅස්සාදියෙව පරිස්සයො හත්ථිඅස්සාදිපරිස්සයො, තස්සාභාවං, හත්ථිඅස්සාදි උපද්දවාභාවන්ති අත්ථො. ‘‘යථා ච එකස්මිං ඨානෙ ඨත්වා, එවං ගච්ඡන්තොපි පරිස්සයාභාවං ඔලොකෙතුං ලභතියෙව, තථා ගාමෙ පූජ’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.582) වදන්ති.

ඔක්ඛිත්තචක්ඛුසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9-10. උක්ඛිත්තකායසික්ඛාපදවණ්ණනා

අන්තොඉන්දඛීලතො පට්ඨායාති පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස අන්තොඋම්මාරතො පට්ඨාය, අපරික්ඛිත්තස්ස පන දුතියලෙඩ්ඩුපාතතො පට්ඨාය න එවං ගන්තබ්බං.

උක්ඛිත්තකායසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

හසනීයස්මිං ¶ වත්ථුස්මින්ති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, හසිතබ්බවත්ථුකාරණාති අත්ථො.

උජ්ජග්ඝිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කිත්තාවතා ¶ අප්පසද්දො හොතීති ආහ ‘‘අයං පනෙත්ථා’’තිආදි. සද්දමෙව සුණාතීති අපරිබ්යත්තක්ඛරං සද්දමත්තමෙව සුණාති. තෙනාහ ‘‘කථං න වවත්ථපෙතී’’ති.

උච්චසද්දසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

15-20. කායප්පචාලකාදිසික්ඛාපදවණ්ණනා

‘‘කායාදීනි පග්ගහෙත්වා’’ති එතස්සෙව විවරණං ‘‘නිච්චලානි උජුකානි ඨපෙත්වා’’ති ගන්තබ්බඤ්චෙව නිසීදිතබ්බඤ්චාති සමෙන ඉරියාපථෙන ගන්තබ්බඤ්චෙව නිසීදිතබ්බඤ්ච. කායප්පචාලකාදියුත්තං ඡක්කං.

කායප්පචාලකාදිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුස්සපල්ලත්ථිකායාති එත්ථ ආයොගපල්ලත්ථිකාපි දුස්සපල්ලත්ථිකායෙව.

පල්ලත්ථිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡබ්බීසතිසාරුප්පසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

27. සක්කච්චපටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා

සතිං ¶ උපට්ඨාපෙත්වාති ඡඩ්ඩෙතුකාමො විය අහුත්වා පිණ්ඩපාතෙ සතිං උපට්ඨාපෙත්වා, ‘‘පිණ්ඩපාතං ගණ්හිස්සාමී’’ති සතිං උපට්ඨාපෙත්වා.

සක්කච්චපටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

28. පත්තසඤ්ඤීපටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා

උපනිබද්ධසඤ්ඤී ¶ හුත්වාති පිණ්ඩපාතං දෙන්තෙ අනාදරියං පටිච්ච තහං තහං අනොලොකෙත්වා පත්තෙ ආභොගසඤ්ඤී හුත්වා.

පත්තසඤ්ඤීපටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

29. සමසූපකපටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා

සමසූපකන්ති පමාණයුත්තං සූපවන්තං කත්වා, භාවනපුංසකනිද්දෙසො චායං. බ්යඤ්ජනං පන අනාදියිත්වා අත්ථමත්තමෙව දස්සෙතුං ‘‘සමසූපකො නාමා’’තිආදි වුත්තං. සබ්බාපි සූපෙය්යබ්යඤ්ජනවිකතීති ඔලොණිසාකසූපෙය්යමච්ඡමංසරසාදිකා සබ්බාපි සූපෙය්යබ්යඤ්ජනවිකති.

සමසූපකපටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

30-32. සමතිත්තිකාදිසික්ඛාපදවණ්ණනා

සමතිත්තිකන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, සමතිත්තිකං කත්වාති අත්ථො. එවමඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු අත්ථො දට්ඨබ්බො. සමපුණ්ණන්ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.605) පත්තස්ස අන්තොමුඛවට්ටිලෙඛාසමපුණ්ණං. සමභරිතන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තඤ්ච ඛො අධිට්ඨානුපගපත්තස්සෙව, නෙතරස්ස. තෙනාහ ‘‘අධිට්ඨානුපගපත්තස්සා’’තිආදි. රචිතන්ති කතං, පක්ඛිත්තං පූරිතන්ති අත්ථො. යං කිඤ්චි යාවකාලිකන්ති යාගුභත්තඵලාඵලාදිං යං කිඤ්චි ආමිසජාතිකං. යත්ථ කත්ථචීති අධිට්ඨානුපගො වා හොතු, අනධිට්ඨානුපගො වා යත්ථ කත්ථචි පත්තෙ ¶ . ථූපීකතානීති ථූපං විය කතානි, අධිට්ඨානුපගස්ස පත්තස්ස අන්තොමුඛවට්ටිලෙඛං අතික්කමිත්වා කතානීති අත්ථො. ඉදඤ්ච ‘‘යාමකාලිකාදීනී’’ති ඉමස්ස වසෙන වුත්තං, ‘‘යාවකාලික’’න්ති ඉමස්ස පන වසෙන වචනබ්යත්තයං කත්වා ‘‘ථූපීකතම්පි වට්ටතී’’ති යොජෙතබ්බං. පි-සද්දෙන අථූපීකතානි වට්ටන්තීති එත්ථ කථාව නත්ථීති දස්සෙති. හෙට්ඨා ඔරොහතීති සමන්තා ඔකාසසබ්භාවතො චාලියමානං හෙට්ඨා භස්සති ¶ . තක්කොලවටංසකාදයොති එත්ථ මත්ථකෙ ඨපිතතක්කොලමෙව වටංසකසදිසත්තා තක්කොලවටංසකං. ආදිසද්දෙන පුප්ඵවටංසකකටුකඵලාදිවටංසකානං (පාචි. අට්ඨ. 605) ගහණං, න තං ථූපීකතං නාම හොති පාටෙක්කං භාජනත්තා පණ්ණාදීනං.

සමතිත්තිකාදිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සපදානන්ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.608) එත්ථ දානං වුච්චති අවඛණ්ඩනං, අපෙතං දානතො අපදානං, අනවඛණ්ඩන්ති අත්ථො, සහ අපදානෙන සපදානං, අවඛණ්ඩනවිරහිතං, අනුපටිපාටියාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තත්ථ තත්ථ ඔධිං අකත්වා අනුපටිපාටියා’’ති.

සපදානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

36. ඔදනප්පටිච්ඡාදනසික්ඛාපදවණ්ණනා

මාඝාතසමයාදීසූති එත්ථ යස්මිං සමයෙ ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’ති රාජානො භෙරිං චරාපෙන්ති, අයං මාඝාතසමයො නාම. බ්යඤ්ජනං පටිච්ඡාදෙත්වා දෙන්තීති බ්යඤ්ජනං ඡන්නං කත්වා දෙන්ති.

ඔදනප්පටිච්ඡාදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

37. සූපොදනවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදවණ්ණනා

එකාදසමෙති සූපොදනවිඤ්ඤත්තියං. එත්ථ පන යස්ස මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ ¶ පුන උග්ගිරිතුකාමස්සාපි සචෙ සහසා පවිසති, අයං අසඤ්චිච්ච පරිභුඤ්ජති නාම. යො පන විඤ්ඤත්තම්පි අවිඤ්ඤත්තම්පි එකස්මිං ඨානෙ ඨිතං සහසා අනුපධාරෙත්වා ගහෙත්වා භුඤ්ජති, අයං අසතියා භුඤ්ජති නාම.

සූපොදනවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උජ්ඣායති ¶ එතෙනාති උජ්ඣානං, චිත්තං, තස්මිං සඤ්ඤා උජ්ඣානසඤ්ඤාති ආහ ‘‘උජ්ඣානසඤ්ඤී’’තිආදි. ඔලොකෙන්තස්සාති පරෙසං පත්තං ඔලොකෙන්තස්ස.

උජ්ඣානසඤ්ඤීසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘මයූරණ්ඩං අතිමහන්ත’’න්ති වචනතො මයූරණ්ඩප්පමාණොපි කබළො න වට්ටති. කෙචි පන ‘‘මයූරණ්ඩතො මහන්තොව න වට්ටති, න මයූරණ්ඩප්පමාණො’’තිපි වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. කුක්කුටණ්ඩං අතිඛුද්දකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො, ගිලානස්ස පන අතිඛුද්දකං කබළං කරොතොපි අනාපත්ති.

සකලං හත්ථන්ති සකලා අඞ්ගුලියො. හත්ථසද්දො චෙත්ථ තදෙකදෙසෙසු අඞ්ගුලීසු දට්ඨබ්බො ‘‘හත්ථමුද්දා’’තිආදීසු විය. එවඤ්ච කත්වා සබ්බග්ගහණං සමත්ථිතං හොති. අඤ්ඤථා සකලං හත්ථං මුඛෙ පවෙසෙතුමසක්කුණෙය්යත්තා සබ්බග්ගහණමසමත්ථිතමෙව සියා. සමුදායෙ පවත්තස්ස ච වොහාරස්ස අවයවෙපි පවත්තනතො එකඞ්ගුලිම්පි තතො එකදෙසම්පි මුඛෙ පක්ඛිපිතුං න වට්ටති.

අනාහටසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තත්තකෙ ¶ සති වට්ටතීති තත්තකෙ මුඛම්හි සති කථෙතුං වට්ටති.

සකබළසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘චපු ¶ චපූ’’ති එවං සද්දං කත්වාති ‘‘චපු චපූ’’ති එවං අනුකරණසද්දං කත්වා. ‘‘පඤ්චවීසතිමෙපි එසෙව නයො’’ති ඉමිනා ‘‘සුරුසුරුකාරකන්ති ‘සුරූ සුරූ’ති එවං සද්දං කත්වා’’ති ඉමමත්ථමතිදිසති.

චපුචපුකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිංසභොජනප්පටිසංයුත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යං කිඤ්චි ඡත්තන්ති සෙතච්ඡත්තකිලඤ්ජච්ඡත්තපණ්ණච්ඡත්තෙසු යං කිඤ්චි ඡත්තං. යම්පි තත්ථජාතකදණ්ඩකෙන කතං එකපණ්ණච්ඡත්තං හොති, තම්පි ඡත්තමෙව. යත්ථ කත්ථචි සරීරාවයවෙති අංසඌරුආදිකෙ යත්ථ කත්ථචි සරීරාවයවෙති.

ඡත්තපාණිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සබ්බාපි ධනුවිකතීති චාපකොදණ්ඩාදිභෙදා සබ්බාපි ධනුවිකති. චාපොති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.637) මජ්ඣෙ වඞ්කා කාජදණ්ඩසදිසා ධනුවිකති. කොදණ්ඩොති වට්ටලදණ්ඩා ධනුවිකති. පටිමුක්කන්ති පවෙසිතං ලග්ගිතං. යාව න ගණ්හාතීති යාව හත්ථෙන න ගණ්හාති, අයමෙව වා පාඨො. තාව වට්ටතීති තාව ධම්මං දෙසෙතුං වට්ටති.

ආවුධපාණිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කෙවලං ¶ අක්කන්තස්සාති කෙවලං පාදුකං අක්කමිත්වා ඨිතස්ස. පටිමුක්කස්සාති පටිමුඤ්චිත්වා ඨිතස්ස. තෙනාහ ‘‘පවෙසෙත්වා ඨානවසෙනා’’ති.

පාදුකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යානගතස්සාති ¶ ‘‘යානං නාම වය්හං, රථො, සකටං, සන්ධමානිකා, සිවිකා, පාටඞ්කී’’ති (පාචි. 640, 1187) වුත්තං යානං උපාදාය අන්තමසො හත්ථසඞ්ඝාටම්හි ගතස්ස. තෙනාහ ‘‘සචෙපි ද්වීහි ජනෙහී’’තිආදි. වය්හාදිකෙති එත්ථ වය්හන්ති උපරි මණ්ඩපසදිසං පදරච්ඡදනං, සබ්බපාලිගුණ්ඨිමං වා ඡාදෙත්වා කතං සකටවිසෙසං ‘‘වය්හ’’න්ති වදන්ති. ආදිසද්දෙන රථාදීනං ගහණං.

පකිණ්ණකන්ති වොමිස්සකනයං. සචිත්තකන්ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.576) වත්ථුවිජානනචිත්තෙන, පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙන ච සචිත්තකං. ‘‘අනාදරියං පටිච්චා’’ති (පාචි. 654) වුත්තත්තා යස්මා අනාදරියවසෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බතො ඉදං සබ්බං කෙවලං අකුසලමෙව, තඤ්ච පකතියා වජ්ජං, සඤ්චිච්ච වීතික්කමනඤ්ච දොමනස්සිකස්සෙව හොති, තස්මා ‘‘ලොකවජ්ජං අකුසලචිත්තං දුක්ඛවෙදන’’න්ති වුත්තං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

එකූනවීසතිධම්මදෙසනාපටිසංයුත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය

විනයත්ථමඤ්ජූසායං ලීනත්ථප්පකාසනියං

ගණනපරිච්ඡෙදොති ¶ සඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදො. අධිකරීයන්ති එත්ථාති අධිකරණානි. කෙ අධිකරීයන්ති? සමථා. කථං අධිකරීයන්ති? සමනවසෙන. තස්මා තෙ තෙසං සමනවසෙන පවත්තන්තීති ආහ ‘‘අධිකරණානි සමෙන්තී’’තිආදි. උප්පන්නානං උප්පන්නානන්ති උට්ඨිතානං උට්ඨිතානං. කිඤ්චාපි ¶ අධිකරණට්ඨෙන එකවිධං, තථාපි වත්ථුවසෙන නානා හොතීති ‘‘අධිකරණාන’’න්ති බහුවචනං කතං. ඉදානි තස්ස නානාත්තං දස්සෙත්වා විවරිතුං ‘‘විවාදාධිකරණ’’න්තිආදිමාහ. විවාදොයෙව අධිකරණං විවාදාධිකරණං. එස නයො සෙසෙසුපි. සමථත්ථන්ති සමනත්ථං.

අධිකරණස්ස සම්මුඛා විනයනතො සම්මුඛාවිනයො. දබ්බමල්ලපුත්තත්ථෙරසදිසස්ස සතිවෙපුල්ලප්පත්තස්ස ඛීණාසවස්සෙව දාතබ්බො විනයො සතිවිනයො. සම්මූළ්හස්ස ගග්ගභික්ඛුසදිසස්ස උම්මත්තකස්ස දාතබ්බො විනයො අමූළ්හවිනයො. පටිඤ්ඤාතෙන කරණභූතෙන කරණං පටිඤ්ඤාතකරණං. අථ වා පටිඤ්ඤාතෙ ආපන්නභාවාදිකෙ කරණං කිරියා, ‘‘ආයතිං සංවරෙය්යාසී’’ති පරිවාසදානාදිවසෙන ච පවත්තං වචීකම්මං පටිඤ්ඤාතකරණං. යස්සා කිරියාය ධම්මවාදිනො බහුතරා, එසා යෙභුය්යසිකා නාම. යො පාපුස්සන්නතාය පාපියො, පුග්ගලො, තස්ස උපවාළභික්ඛුසදිසස්ස කත්තබ්බතො තස්සපාපියසිකා, අලුත්තසමාසොයං. තිණවත්ථාරකසදිසත්තා තිණවත්ථාරකො. යථා (චූළව. අට්ඨ. 212) හි ගූථං වා මුත්තං වා ඝට්ටියමානං දුග්ගන්ධතාය බාධති, තිණෙහි අවත්ථරිත්වා සුප්පටිච්ඡාදිතස්ස පනස්ස ගන්ධො න බාධති, එවමෙව යං අධිකරණං මූලානුමූලං ගන්ත්වා වූපසමියමානං කක්ඛළත්තාය වාළත්තාය භෙදාය සංවත්තති, තං ඉමිනා කම්මෙන වූපසන්තං ගූථං විය තිණවත්ථාරකෙන පටිච්ඡන්නං සුවූපසන්තං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘තිණවත්ථාරකසදිසත්තා තිණවත්ථාරකො’’ති.

තත්රාති තෙසු සත්තසු අධිකරණසමථෙසු. ‘‘අට්ඨාරසහි වත්ථූහී’’ති ලක්ඛණවචනමෙතං ‘‘යදි මෙ බ්යාධිකා භවෙය්යුං, දාතබ්බමිදමොසධ’’න්තිආදිනා (සං. නි. ටී. 2.3.39-42) විය. තස්මා තෙසු අඤ්ඤතරෙන විවදන්තා අට්ඨාරසහි වත්ථූහි විවදන්තීති වුච්චති. විවාදොති විපච්චනීකවාදො. උපවදනාති අක්කොසො. චොදනාති අනුයොගො. ද්වෙති ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතාපත්තියො ¶ ද්වෙ. චතුන්නං කම්මානං කරණන්ති චතුන්නං කම්මානං අන්තරෙ යස්ස කස්සචි කම්මස්ස කරණං.

එවං අධිකරණානි දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු ඉදං අධිකරණං එත්තකෙහි සමථෙහි සම්මතීති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. යස්මිං විහාරෙ උප්පන්නං ¶ , තස්මිංයෙව වා සම්මතීති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ යස්මිං විහාරෙ උප්පන්නන්ති ‘‘යස්මිං විහාරෙ මය්හං ඉමිනා පත්තො ගහිතො, චීවරං ගහිත’’න්තිආදිනා (පරි. අට්ඨ. 341) නයෙන පත්තචීවරාදීනං අත්ථාය විවාදාධිකරණං උප්පන්නං හොති. තස්මිංයෙව වා සම්මතීති තස්මිං විහාරෙයෙව ආවාසිකෙහි සන්නිපතිත්වා ‘‘අලං, ආවුසො’’ති අත්ථපච්චත්ථිකෙ සඤ්ඤාපෙත්වා පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයෙනෙව වූපසමෙන්තෙහි සම්මති. සචෙ පන තං අධිකරණං නෙවාසිකා වූපසමෙතුං න සක්කොන්ති, අථඤ්ඤො විනයධරො ආගන්ත්වා ‘‘කිං, ආවුසො, ඉමස්මිං විහාරෙ උපොසථො වා පවාරණා වා ඨිතා’’ති පුච්ඡති, තෙහි ච තස්මිං කාරණෙ කථිතෙ තං අධිකරණං ඛන්ධකතො ච පරිවාරතො ච සුත්තෙන විනිච්ඡිනිත්වා වූපසමෙති. එවම්පි එතස්මිංයෙව සම්මතීති දට්ඨබ්බං.

අඤ්ඤත්ථ වූපසමෙතුං ගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගෙ වා සම්මතීති ‘‘න මයං එතස්ස විනිච්ඡයෙ තිට්ඨාම, නායං විනයෙ කුසලො, අමුකස්මිං නාම ගාමෙ විනයධරා ථෙරා වසන්ති, තත්ථ ගන්ත්වා විනිච්ඡිනිස්සාමා’’ති ගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගෙ වා කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ඤාපෙන්තෙහි, අඤ්ඤෙහි වා තෙ භික්ඛූ නිජ්ඣාපෙන්තෙහි සම්මති. න හෙව ඛො පන අඤ්ඤමඤ්ඤසඤ්ඤත්තියා වා සභාගභික්ඛුනිජ්ඣාපනෙන වා වූපසන්තං හොති, අපිච ඛො පටිපථං ආගච්ඡන්තො එකො විනයධරො දිස්වා ‘‘කත්ථාවුසො, ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අමුකං නාම ගාමං ඉමිනා නාම කරණෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘අලං, ආවුසො, කිං තත්ථ ගතෙනා’’ති තත්ථෙව ධම්මෙන විනයෙන තං අධිකරණං වූපසමෙති. එවම්පි අන්තරාමග්ගෙ වූපසම්මති නාම.

යත්ථ ගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතං, තත්ථ සඞ්ඝෙන වාති සචෙ පන ‘‘අලං, ආවුසො, කිං තත්ථ ගතෙනා’’ති වුච්චමානාපි ‘‘මයං තත්ථෙව ගන්ත්වා විනිච්ඡයං පාපෙස්සාමා’’ති (පරි. අට්ඨ. 341) විනයධරස්ස වචනං අනාදියිත්වා යත්ථ ගන්ත්වා සභාගභික්ඛුසඞ්ඝස්ස අධිකරණං නිය්යාතිතං, තත්ථ සඞ්ඝෙන ‘‘අලං, ආවුසො, සඞ්ඝසන්නිපාතං නාම ගරුක’’න්ති තත්ථෙව නිසීදිත්වා විනිච්ඡිතං සම්මති. න හෙව ඛො පන සභාගභික්ඛූනං සඤ්ඤත්තියා වූපසන්තං හොති, අපිච ඛො සඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා ආරොචිතං සඞ්ඝමජ්ඣෙ විනයධරා වූපසමෙන්ති. එවම්පි තත්ථ සඞ්ඝෙන විනිච්ඡිතං සම්මති නාම.

උබ්බාහිකාය ¶ ¶ සම්මතපුග්ගලෙහි වා විනිච්ඡිතන්ති අපලොකෙත්වා වා ඛන්ධකෙ වුත්තාය වා ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මතෙහි පුග්ගලෙහි විසුං වා නිසීදිත්වා, තස්සායෙව වා පරිසාය ‘‘අඤ්ඤෙන න කිඤ්චි කථෙතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 231) සාවෙත්වා විනිච්ඡිතං. අයන්ති අයං යථාවුත්තා චතුබ්බිධා සම්මුඛතා.

කාරකසඞ්ඝස්සාති වූපසමෙතුං සන්නිපතිතස්ස කාරකසඞ්ඝස්ස. සඞ්ඝසාමග්ගිවසෙන සම්මුඛීභාවොති ‘‘යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙ ආගතා හොන්ති, ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහටො හොති, සම්මුඛීභූතා න පටික්කොසන්තී’’ති (චූළව. 228) එවං වුත්තසඞ්ඝසාමග්ගිවසෙන සම්මුඛීභාවො, එතෙන යථා තථා පධානකාරකපුග්ගලානං සම්මුඛතාමත්තං සඞ්ඝසම්මුඛතා නාම න හොතීති දස්සෙති. භූතතාති තච්ඡතා. සච්චපරියායො හි ඉධ ධම්මසද්දො ‘‘ධම්මවාදී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.9, 194) විය. විනෙති එතෙනාති විනයො, තස්ස තස්ස අධිකරණස්ස වූපසමනාය භගවතා වුත්තවිධි, තස්ස විනයස්ස සම්මුඛතා විනයසම්මුඛතා. තෙනාහ ‘‘යථා තං…පෙ… විනයසම්මුඛතා’’ති. යෙනාති යෙන පුග්ගලෙන. අත්ථපච්චත්ථිකානන්ති (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.228) විවාදවත්ථුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ පච්චත්ථිකානං. සඞ්ඝසම්මුඛතා පරිහායති සම්මතපුග්ගලෙහෙව වූපසමනතො.

නන්ති විවාදාධිකරණං. පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතන්ති (චූළව. 234) ‘‘න ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, න දොසාගතිං ගච්ඡති, න මොහාගතිං ගච්ඡති, න භයාගතිං ගච්ඡති, ගහිතාගහිතං ජානාතී’’ති වුත්තෙහි පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. ගූළ්හකවිවටකසකණ්ණජප්පකෙසු තීසු සලාකග්ගාහෙසූති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං සඤ්ඤත්තියා තයො සලාකග්ගාහකෙ ගූළ්හකං, විවටකං, සකණ්ණජප්පක’’න්ති (චූළව. 235) සමථක්ඛන්ධකෙ වුත්තෙසු තීසු සලාකග්ගාහෙසු. සලාකං ගාහෙත්වාති ධම්මවාදීනඤ්ච අධම්මවාදීනඤ්ච සලාකායො නිමිත්තසඤ්ඤං ආරොපෙත්වා චීවරභොගෙ කත්වා සමථක්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙන ගාහාපෙත්වා. එවඤ්හි තත්ථ වුත්තං –

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ගූළ්හකො සලාකග්ගාහො හොති? තෙන සලාකග්ගාහාපකෙන භික්ඛුනා සලාකායො වණ්ණාවණ්ණායො කත්වා එකමෙකො භික්ඛු උපසඞ්කමිත්වා එවමස්ස වචනීයො ¶ ‘අයං එවංවාදිස්ස සලාකා, අයං එවංවාදිස්ස සලාකා, යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හාහී’ති. ගහිතෙ වත්තබ්බො ‘මා ච කස්සචි දස්සෙහී’ති. සචෙ ජානාති ‘අධම්මවාදී බහුතරා’ති, ‘දුග්ගහො’ති පච්චුක්කඩ්ඪිතබ්බං. සචෙ ජානාති ‘ධම්මවාදී බහුතරා’ති ¶ , ‘සුග්ගහො’ති සාවෙතබ්බං. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ගූළ්හකො සලාකග්ගාහො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, විවටකො සලාකග්ගාහො හොති? සචෙ ජානාති ‘ධම්මවාදී බහුතරා’ති, විස්සට්ඨෙනෙව විවටෙන ගාහෙතබ්බො. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, විවටකො සලාකග්ගාහො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සකණ්ණජප්පකො සලාකග්ගාහො හොති? තෙන සලාකග්ගාහාපකෙන භික්ඛුනා එකමෙකස්ස භික්ඛුනො උපකණ්ණකෙ ආරොචෙතබ්බං ‘අයං එවංවාදිස්ස සලාකා, අයං එවවාදිස්ස සලාකා, යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හාහී’ති. ගහිතෙ වත්තබ්බො ‘මා ච කස්සචි ආරොචෙහී’ති. සචෙ ජානාති ‘අධම්මවාදී බහුතරා’ති, ‘දුග්ගහො’ති පච්චුක්කඩ්ඪිතබ්බං. සචෙ ජානාති ‘ධම්මවාදී බහුතරා’ති, ‘සුග්ගහො’ති සාවෙතබ්බං. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, සකණ්ණජප්පකො සලාකග්ගාහො හොතී’’ති.

එත්ථ ච අලජ්ජුස්සන්නාය (චූළව. අට්ඨ. 235) පරිසාය ගූළ්හකො සලාකග්ගාහො කාතබ්බො, ලජ්ජුස්සන්නාය විවටකො, බාලුස්සන්නාය සකණ්ණජප්පකොති වෙදිතබ්බො. ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතායාති ධම්මවාදීනං එකෙනපි අධිකතාය, කො පන වාදො ද්වීහි තීහි.

‘‘චතූහි සමථෙහි සම්මතී’’ති ඉදං සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තං, තත්ථ පන ද්වීහි එව වූපසමනං දට්ඨබ්බං. එවං විනිච්ඡිතන්ති සචෙ ආපත්ති නත්ථි, උභො ඛමාපෙත්වා, අථ අත්ථි, ආපත්තිං දස්සෙත්වා රොපනවසෙන විනිච්ඡිතං. පටිකම්මං පන ආපත්තාධිකරණසමථෙ පරතො ආගමිස්සතීති. න සමණසාරුප්පං අස්සාමණකං, සමණෙහි අකත්තබ්බං, තස්මිං. අජ්ඣාචාරෙ වීතික්කමෙ සති.

පාරාජිකසාමන්තෙන ¶ වාති දුක්කටෙන වා ථුල්ලච්චයෙන වා. මෙථුනධම්මෙ හි පාරාජිකසාමන්තා නාම දුක්කටං හොති, අදින්නාදානාදීසු ථුල්ලච්චයං. පටිචරතොති පටිච්ඡාදෙන්තස්ස. අච්ඡින්නමූලො භවිස්සතීති පාරාජිකං අනාපන්නො භවිස්සති, සීලවා භවිස්සතීති වුත්තං හොති. සම්මා වත්තිත්වාති වත්තං පූරෙත්වා. ඔසාරණං ලභිස්සතීති කම්මප්පටිප්පස්සද්ධිං ලභිස්සති.

තස්සාති ¶ ආපත්තාධිකරණස්ස. සම්මුඛාවිනයෙනෙව වූපසමො නත්ථි පටිඤ්ඤාය, තථාරූපාය ඛන්තියා වා විනා අවූපසමනතො. යා පන පටිඤ්ඤාති සම්බන්ධො.

එත්ථාති ආපත්තිදෙසනායං. සියාති අවස්සං. කක්ඛළත්තාය වාළත්තායාති කක්ඛළභාවාය චෙව වාළභාවාය ච. ථුල්ලවජ්ජන්ති පාරාජිකඤ්චෙව සඞ්ඝාදිසෙසඤ්ච. ගිහිප්පටිසංයුත්තන්ති ගිහීනං හීනෙන ඛුංසනවම්භනධම්මිකප්පටිස්සවෙසු ආපන්නං ආපත්තිං.

යථානුරූපන්ති ‘‘ද්වීහි සමථෙහි, තීහි, චතූහි, එකෙනා’’ති එවං වුත්තනයෙනෙව යථානුරූපං. එත්ථාති ඉමස්මිං සමථාධිකාරෙ. විනිච්ඡයනයොති විනිච්ඡයනයමත්තං. තෙනාහ ‘‘විත්ථාරො පනා’’තිආදි. අස්සාති විත්ථාරස්ස. සමන්තපාසාදිකායං වුත්තොති සමන්තපාසාදිකාය නාම විනයට්ඨකථායං වුත්තො. තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති අධිප්පායො.

එත්තකන්ති එතංපරමං, න ඉතො භිය්යො.

ඉති කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය

විනයත්ථමඤ්ජූසායං ලීනත්ථප්පකාසනියං

භික්ඛුපාතිමොක්ඛවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස