📜

සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩං

1. සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා

අඤ්ඤත්රසුපිනන්තාති ස්වායං දුබ්බලවත්ථුකත්තා චෙතනාය පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං අසමත්ථා, සුපිනෙ උපට්ඨිතං නිමිත්තඤ්හි දුබ්බලං. පවත්තෙ පන අඤ්ඤෙහි කුසලාකුසලෙහි උපත්ථම්භිතා විපාකං දෙති. කිඤ්චාපි විපාකං දෙති, අථ ඛො අවිසයෙ උප්පන්නත්තා අබ්බොහාරිකාව සුපිනන්තචෙතනාති ලිඛිතං. යං පනෙත්ථ ‘‘සුපිනෙ උපට්ඨිතං නිමිත්තඤ්හි දුබ්බල’’න්ති වුත්තං, තං අනෙකන්තං, න ච ආරම්මණදුබ්බලතාය චිත්තප්පවත්ති දුබ්බලා අතීතානාගතාරම්මණාය, පඤ්ඤත්තාරම්මණාය වා අදුබ්බලත්තා. තස්මා දුබ්බලවත්ථුකත්තාති දුබ්බලහදයවත්ථුකත්තාති නො තක්කොති (වජිර. ටී. පාරාජික 236-237) ආචරියො. අවත්ථුකතාය දුබ්බලභාවො යුජ්ජතීති චෙ? න, අවත්ථුකාය භාවනාපභවාය අතිරෙකබලවසම්භවතො. භාවනාබලසමප්පිතඤ්හි චිත්තං අරූපම්පි සමානං අතිභාරම්පි කරජකායං ගහෙත්වා එකචිත්තක්ඛණෙනෙව බ්රහ්මලොකම්පි පාපෙත්වා ඨපෙති, තප්පටිභාගං අනප්පිතම්පි කාමාවචරචිත්තං කරජකායං ආකාසෙ ලඞ්ඝනසමත්ථං කරොති. කිං පනෙත්ථ තං අනුමානකරණං? යෙන චිත්තස්සෙව ආනුභාවොති පඤ්ඤායෙය්ය චිත්තානුභාවෙන ඨපනලඞ්ඝනාදිකිරියාවිසෙසනිබ්බත්තිදස්සනතො. පකතිචිත්තසමුට්ඨානරූපං විය අසංසට්ඨත්තා, නික්ඛමනත්තා ච වත්ථිසීසං, කටි, කායොති තිධා සුක්කස්ස ඨානං පකප්පෙන්ති ආචරියා. සප්පවිසං විය තං දට්ඨබ්බං, න ච විසෙ ඨානනියමො, කොධවසෙන පස්සන්තස්ස හොති. එවමස්ස න ඨානනියමො, රාගවසෙන උපක්කමන්තස්ස හොතීති නො තක්කොති ආචරියො.

‘‘දකසොතං අනොතිණ්ණෙපී’’ති ඉදං ‘‘ඔතිණ්ණමත්තෙ’’ති ඉමිනා විරුජ්ඣතීති චෙ, තං දස්සෙතුං ‘‘ඨානතො පන චුත’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – නිමිත්තෙ උපක්කමං කත්වා සුක්කං ඨානා චාවෙත්වා පුන විප්පටිසාරවසෙන දකසොතොරොහණං නිවාරෙතුං න සක්කා, තථාපි අධිවාසාධිප්පායෙන අධිවාසෙත්වා අන්තරා දකසොතතො උද්ධං නිවාරෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය ‘‘බහි නික්ඛන්තෙ වා’’ති වුත්තං, තස්මා ඨානා චුතඤ්හි අවස්සං දකසොතං ඔතරතීති අට්ඨකථාය අධිප්පායො. තස්මා උභයං සමෙතීති ගහෙතබ්බො.

එත්ථාහ – කස්මා ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ‘‘යො පන භික්ඛූ’’තිආදිනා කාරකො න නිද්දිට්ඨොති? වුච්චතෙ – අධිප්පායාපෙක්ඛාය භාවතො කාරකො න නිද්දිට්ඨො තස්ස සාපෙක්ඛභාවදස්සනත්ථං. කථං? කණ්ඩුවනාදිඅධිප්පායචෙතනාවසෙන චෙතෙන්තස්ස කණ්ඩුවනාදිඋපක්කමෙන උපක්කමන්තස්ස මෙථුනරාගවසෙන ඌරුආදීසු දුක්කටවත්ථූසු, වණාදීසු ථුල්ලච්චයවත්ථූසු ච උපක්කමන්තස්ස සුක්කවිසට්ඨියා සතිපි න සඞ්ඝාදිසෙසො ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු න මොචනාධිප්පායස්සා’’ති (පාරා. 263) වචනතො. තස්මා තදත්ථදස්සනත්ථං ඉධ කාරකො න නිද්දිට්ඨො. අඤ්ඤථා ‘‘යො පන භික්ඛු සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිසට්ඨිං ආපජ්ජෙය්ය, සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති නිද්දිට්ඨෙ කාරකෙ ‘‘චෙතෙති න උපක්කමති මුච්චති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 262) වුත්තවචනවිරොධො. තථා ‘‘සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිසට්ඨියා අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති භුම්මෙ නිද්දිට්ඨෙපි සො එව විරොධො හෙත්වත්ථනියමසිද්ධිතො. තස්මා තදුභයම්පි වචනක්කමං අවත්වා ‘‘සඤ්චෙතනිකා සුක්කවිසට්ඨි අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වුත්තං. තත්ථ නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනාභාවතො හෙත්වත්ථනියමො න කතො හොති. තස්මිං අකතෙ සඤ්චෙතනිකා සුක්කවිසට්ඨි අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා සඞ්ඝාදිසෙසොති, උපක්කමෙ අසති අනාපත්තීති අයමත්ථො දීපිතො හොතීති වෙදිතබ්බං.

ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ද්වෙ ආපත්තිසහස්සානි හොන්ති. කථං? අත්තනො හත්ථාදිභෙදෙ අජ්ඣත්තරූපෙ රාගූපත්ථම්භනවසෙන අඞ්ගජාතෙ කම්මනියප්පත්තෙ ආරොග්යත්ථාය නීලං මොචෙන්තස්ස එකා ආපත්ති, අජ්ඣත්තරූපෙ එව රාගූපත්ථම්භෙ පීතකාදීනං මොචනවසෙන නවාති දස. එවං ‘‘සුඛත්ථායා’’තිආදීනං නවන්නං වසෙනාති රාගූපත්ථම්භෙ අජ්ඣත්තරූපවසෙන සතං. එවමෙවං වච්චප්පස්සාවවාතඋච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨූපත්ථම්භෙසු ච සතං සතං කත්වා සබ්බං පඤ්චසතං. යථා අජ්ඣත්තරූපෙ පඤ්චසතං, එවං බහිද්ධාරූපෙ වා අජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපෙ වා ආකාසෙ වා කටිං කම්පෙන්තොති ද්වෙ සහස්සානි ආපත්තියො හොන්තීති.

සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා

‘‘ඔතිණ්ණො’’ති ඉමිනාස්ස සෙවනාධිප්පායතා දස්සිතා. තෙනෙව ‘‘කායසංසග්ගරාගසමඞ්ගිස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. ‘‘විපරිණතෙන…පෙ… සද්ධි’’න්ති ඉමිනාස්ස වායාමො දස්සිතො. ‘‘සද්ධි’’න්ති හි පදං සංයොගං දීපෙති, සො ච සංයොගො සමාගමො. කෙන චිත්තෙන? විපරිණතෙන චිත්තෙන, න පත්තප්පටිග්ගහණාධිප්පායාදිනාති අධිප්පායො. ‘‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති ඉමිනාස්ස වායමතො ඵස්සප්පටිවිජානනා දස්සිතා හොති. වායමිත්වා ඵස්සං පටිවිජානන්තො හි සමාපජ්ජති නාම. එවමස්ස තිවඞ්ගසම්පත්ති දස්සිතා හොති. අථ වා ඔතිණ්ණො විපරිණතෙන චිත්තෙන යක්ඛාදිනා සත්තො විය. උපයොගත්ථෙ වා එතං කරණවචනං, ඔතිණ්ණො විපරිණතං චිත්තං කූපාදිං විය සත්තො. අථ වා ‘‘රාගතො උත්තිණ්ණො භවිස්සාමී’’ති භික්ඛුභාවං උපගතොපි යො පන භික්ඛු තතො උත්තිණ්ණාධිප්පායතො විපරිණතෙන චිත්තෙන හෙතුභූතෙන තමෙව රාගං ඔතිණ්ණො. මාතුගාමෙන අත්තනො සමීපං වා ආගතෙන, අත්තනා උපගතෙන වා. එතෙන මාතුගාමස්ස සාරත්තතා වා හොතු, විරත්තතා වා, සා ඉධ අප්පමාණං.

හත්ථග්ගාහං වාති එත්ථ හත්ථෙන සබ්බොපි උපාදින්නකො කායො සඞ්ගහිතො, න භින්නසන්තානො තප්පටිබද්ධො වත්ථාලඞ්කාරාදි. වෙණිග්ගහණෙන අනුපාදින්නකො අභින්නසන්තානො කෙසලොමනඛග්ගදන්තග්ගාදිකො කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානො ගහිතොති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘අන්තමසො ලොමෙන ලොමං ඵුසන්තස්සාපී’’ති. තෙන අඤ්ඤතරස්ස වා…පෙ… පරාමසනන්ති එත්ථ අනුපාදින්නකානම්පි සෙසලොමාදීනං අඞ්ගභාවො වෙදිතබ්බො. එවං සන්තෙ ‘‘ඵස්සං පටිජානන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති ඉමිනා විරුජ්ඣතීති චෙ? න, තදත්ථජානනතො. ඵුට්ඨභාවං පටිවිජානන්තොපි ඵස්සං පටිජානාති නාම, න කායවිඤ්ඤාණුප්පත්තියා එව. අනෙකන්තිකඤ්හෙත්ථ කායවිඤ්ඤාණං. තස්මා එව ඉධ ඵස්සප්පටිවිජානනං අඞ්ගන්ත්වෙව න වුත්තං. තස්මිඤ්හි වුත්තෙ ඨානමෙතං විජ්ජති ‘‘න ච මෙ ලොමඝට්ටනෙන කායවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං, තස්මිං ‘න ඵස්සං පටිජානාමී’ති අනාපන්නසඤ්ඤී සියා’’ති. ‘‘වෙණී නාම කහාපණමාලාදිසම්පයුත්තං, තත්ථ ‘වෙණිං ගණ්හිස්සාමී’ති කහාපණමාලාදිං එව ගණ්හාති, න ලොමං, නත්ථි සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වදන්ති. වීමංසිතබ්බං.

කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා

‘‘කදා තෙ මාතා පසීදිස්සතී’’ති ආයාචනං දුට්ඨුල්ලවාචාය සිඛාපත්තලක්ඛණදස්සනත්ථං වුත්තං, න මෙථුනුපසංහිතෙයෙව දුට්ඨුල්ලවාචාති දස්සනත්ථං. ‘‘උභතොබ්යඤ්ජනකාසී’’ති වචනං පන පුරිසනිමිත්තෙන අසඞ්ඝාදිසෙසවත්ථුනා මිස්සවචනං, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ච ඉත්ථිනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං, ඉතරං පාකටං. යදි තම්පි ජනෙති, කථං ‘අනිමිත්තාසී’තිආදීනි පදානි න සඞ්ඝාදිසෙසං ජනෙන්තී’’ති එකෙ, තං න යුත්තං පුරිසස්සාපි නිමිත්තාධිවචනත්තා. ‘‘මෙථුනුපසංහිතාහි සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. 248) මාතිකායං ලක්ඛණස්ස වුත්තත්තා ච මෙථුනුපසංහිතාහි ඔභාසනෙ පටිවිජානන්තියා සඞ්ඝාදිසෙසො, අප්පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයං, ඉතරෙහි ඔභාසනෙ පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයං, අප්පටිවිජානන්තියා දුක්කටන්ති එකෙ, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. එත්ථාහ – ‘‘සිඛරණී’’තිආදීහි අක්කොසන්තස්ස පටිඝචිත්තං උප්පජ්ජති, කස්මා ‘‘තිවෙදන’’න්ති අවත්වා ‘‘ද්විවෙදන’’න්ති වුත්තන්ති? රාගවසෙන අයං ආපත්ති, න පටිඝවසෙන. තස්මා රාගවසෙනෙව පවත්තො අක්කොසො ඉධ අධිප්පෙතො. තස්මා ‘‘ද්විවෙදන’’න්ති වචනං සුවුත්තමෙව.

දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අත්තකාමසික්ඛාපදවණ්ණනා

දුට්ඨුල්ලොභාසනෙ වුත්තප්පකාරායාති දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලජානනසමත්ථාය. පරස්ස භික්ඛුනො අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණභණනෙ දුක්කටං, ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, තස්ස අග්ගදානං මෙථුනං ධම්මං දෙහී’’ති පරියායවචනෙපි දුක්කටං, ‘‘අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භාසෙය්ය, යා මාදිසං සීලවන්ත’’න්ති ච වුත්තත්තාති එකෙ. පඤ්චසු අඞ්ගෙසු සබ්භාවා සඞ්ඝාදිසෙසොවාති එකෙ, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. ‘‘ඉමස්මිං සික්ඛාපදද්වයෙ කායසංසග්ගෙ විය යක්ඛිපෙතීසුපි දුට්ඨුල්ලත්තකආමවචනෙ ථුල්ලච්චයන්ති වදන්ති. අට්ඨකථාසු පන නාගත’’න්ති (වජිර. ටී. පාරාජික 295) ලිඛිතං. උභතොබ්යඤ්ජනකො පන පණ්ඩකගතිකොව.

අත්තකාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා

අලංවචනීයාති න වචනීයා, නිවාරණෙ අලං-සද්දො, න අලංවචනීයා නාලංවචනීයා. ‘‘පටිග්ගණ්හාති වීමංසති පච්චාහරති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 305) වුත්තත්තා යස්ස එකන්තෙන සඞ්ඝාදිසෙසො හොති, තස්ස පටිග්ගණ්හනවීමංසනපයොගා එතෙ දුක්කටථුල්ලච්චයා නත්ථීති වදන්තීති ලිඛිතං. කිඤ්චාපි එත්ථ ‘‘ඉත්ථී නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී න පෙතී න තිරච්ඡානගතා. පුරිසො නාම මනුස්සපුරිසො, න යක්ඛො න පෙතො න තිරච්ඡානගතො’’ති පාළි නත්ථි, තථාපි කායසංසග්ගාදීසු ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී’’ති (පාරා. 285) ඉත්ථිවවත්ථානස්ස කතත්තා ඉධාපි මනුස්සිත්ථී එවාති පඤ්ඤායති. මෙථුනපුබ්බභාගසාමඤ්ඤතො ඉත්ථිවවත්ථානෙන පුරිසවවත්ථානං කතමෙව හොති. තෙනෙවාහ ‘‘යෙසු සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජති, තෙසං මනුස්සජාතිකතා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා). කායසංසග්ගාදීසු ච පණ්ඩකයක්ඛිපෙතියො ථුල්ලච්චයවත්ථුකාව වුත්තා, තථා ඉධාපි, පණ්ඩකසභාවත්තා මනුස්සඋභතොබ්යඤ්ජනකො ච ථුල්ලච්චයවත්ථුකොව හොති. සෙසා මනුස්සපුරිසඅමනුස්සපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනකතිරච්ඡානගතපුරිසාදයො දුක්කටවත්ථුකාව මිච්ඡාචාරදස්සනසභාවතොති වෙදිතබ්බං.

සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

කිං භන්තෙති එත්තකෙපි වුත්තෙ. පුච්ඡිතො යදත්ථාය පවිට්ඨො, තං කථෙතුං ලභති පුච්ඡිතපඤ්ඤත්තා භික්ඛාචාරවත්තෙති ලිඛිතං. හත්ථකම්මං යාචිතො ‘‘උපකරණං, මූලං වා දස්සතී’’ති යාචති, වට්ටති, න වට්ටතීති? වට්ටති සෙනාසනෙ ඔභාසපරිකථාදීනං ලද්ධත්තාති එකෙ. තිහත්ථා වාති එත්ථ වඩ්ඪකිහත්ථෙන තිහත්ථා. ‘‘පමාණයුත්තො මඤ්චොති පකතිවිදත්ථියා නවවිදත්ථිප්පමාණමඤ්චො, සො තත්ථ ඉතො ච න සඤ්චරති, තස්මා චතුහත්ථවිත්ථාරා න හොතී’’තිආදි ලිඛිතං. අකුටියා පන වත්ථුදෙසනාකිච්චං නත්ථි උල්ලිත්තාවලිත්තං කාතුං වුත්තත්තා. ‘‘උල්ලිත්තාදිභාවො…පෙ… ‘ඡදනමෙව සන්ධාය වුත්තො’ති යුත්තමිදං. කස්මාති චෙ? යස්මා මත්තිකාමයභිත්තිං උට්ඨාපෙත්වා උපරි උල්ලිත්තං වා අවලිත්තං වා උභයං වා භිත්තියා ඝටිතං කරොන්තස්ස ආපත්ති එව විනාපි භිත්තිලෙපෙනා’’ති ලිඛිතං. එවමෙත්ථ ථම්භතුලාපිට්ඨසඞ්ඝාටාදි නිරත්ථකං සියා. තස්මා විචාරෙත්වාව ගහෙතබ්බං. ‘‘උපොසථාගාරම්පි භවිස්සති, අහම්පි වසිස්සාමී’’ති වා ‘‘භික්ඛූහි වා සාමණෙරෙහි වා එකතො වසිස්සාමී’’ති වා කරොන්තස්ස වට්ටති එව. කස්මා? ‘‘අත්තුද්දෙස’’න්ති වුත්තත්තාති ලිඛිතං.

ඉදං පන සික්ඛාපදං චතුත්ථපාරාජිකං විය නිදානාපෙක්ඛං. න හි වග්ගුමුදාතීරියා භික්ඛූ සයමෙව අත්තනො අසන්තං උත්තරිමනුස්සධම්මං මුසාවාදලක්ඛණං පාපෙත්වා භාසිංසු. අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්හි තෙ උත්තරිමනුස්සධම්මවණ්ණං භාසිංසු. න ච තාවතා පාරාජිකවත්ථු හොති, තත්තකෙන පන ලෙසෙන භගවා තං වත්ථුං නිදානං කත්වා පාරාජිකං පඤ්ඤපෙසි, තථා ඉධාපි. න හි නිදානෙ ‘‘අදෙසිතවත්ථුකායො සාරම්භායො අපරික්කමනායො’’ති වුත්තං. ‘‘අප්පමාණිකායො’’ති පන වුත්තත්තා පමාණමතික්කමන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසොව නිදානාපෙක්ඛො. තත්ථ සාරම්භෙ අපරික්කමනෙ සඞ්ඝාදිසෙසප්පසඞ්ගං විය දිස්සමානං ‘‘විභඞ්ගො තංනියමකො’’ති වුත්තත්තා විභඞ්ගෙ න නිවාරෙති. තථා මහල්ලකෙ.

එත්ථාහ – කිමත්ථං මාතිකායං දුක්කටවත්ථු වුත්තං, නනු විභඞ්ගෙ එව වත්තබ්බං සියාති? එවමෙතං. කිං නු භික්ඛූ අභිනෙතබ්බා වත්ථුදෙසනාය, තෙහි භික්ඛූහි වත්ථු දෙසෙතබ්බං, කීදිසං? අනාරම්භං සපරික්කමනන්ති. ඉතරඤ්හි ‘‘සාරම්භෙ චෙ භික්ඛු වත්ථුස්මිං අපරික්කමනෙ’’ති එවං අනුප්පසඞ්ගවසෙන ආගතත්තා වුත්තං. යස්මා වත්ථු නාම අත්ථි සාරම්භං අපරික්කමනං, අත්ථි අනාරම්භං සපරික්කමනං, අත්ථි සාරම්භං සපරික්කමනං, අත්ථි අනාරම්භං අපරික්කමනන්ති බහුවිධං, තස්මා බහුවිධත්තා වත්ථු දෙසෙතබ්බං අනාරම්භං සපරික්කමනං, නෙතරන්ති වුත්තං හොති. කිමත්ථිකා පනෙත්ථ වත්ථුදෙසනාති චෙ? ගරුකාපත්තිපඤ්ඤාපනහෙතුපරිවජ්ජනුපායත්තා. වත්ථුඅදෙසනා හි ගරුකාපත්තිපඤ්ඤාපනහෙතුභූතා. ගරුකාපත්තිපඤ්ඤාපනං අකතවිඤ්ඤත්තිගිහිපීළාජනනං, අත්තදුක්ඛපරදුක්ඛහෙතුභූතො ච සාරම්භභාවොති එතෙ වත්ථුදෙසනාපදෙසෙන උපායෙන පරිවජ්ජිතා හොන්ති. න හි භික්ඛූ අකප්පියකුටිකරණත්ථං ගිහීනං වා පීළානිමිත්තං, සාරම්භවත්ථුකුටිකරණත්ථං වා වත්ථුං දෙසෙන්තීති. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘දුක්කටස්ස හි වත්ථූනං, මාතිකාය පකාසනා;

ගරුකාපත්තිහෙතූනං, තෙසං එවං පකාසිතා.

‘‘වත්ථුස්ස දෙසනුපායෙන, ගරුකාපත්තිහෙතුයො;

වජ්ජිතා හොන්ති යං තස්මා, සාරම්භාදි ජහාපිත’’න්ති.

කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

කිරියාමත්තතො සමුට්ඨානභාවතො අකිරියමෙවෙතං. තං දෙසනාඅකරණවසෙන. භික්ඛූ වා අනභිනෙය්යාති එත්ථ වා-සද්දො අවධාරණත්ථොති වෙදිතබ්බො. ‘‘ආයස්මා ඡන්නො චෙතියරුක්ඛං ඡෙදාපෙසී’’ති (පාරා. 365) ආගතත්තා ඉදම්පි නිදානාපෙක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං.

විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා

‘‘කස්මා මම වන්දනාදීනි…පෙ… ‘ඝටිතෙයෙව සීසං එතී’ති වුත්තත්තා අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකං වන්දිතුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පරිවාරාවසානෙ උපාලිපඤ්චකෙ ‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ, අවන්දියා’’තිආදිනා (පරි. 467) වුත්තපාළියං අවුත්තත්තා, ‘‘පච්ඡා උපසම්පන්නෙන පුරෙ උපසම්පන්නො වන්දියො’’ති (පරි. 468) වුත්තත්තා ච, තස්මා එව ඉමිස්සං කඞ්ඛාවිතරණියං ‘‘උපසම්පන්නොති සඞ්ඛ්යුපගමන’’න්ති වුත්තං. සුත්තාධිප්පායො පන එවං ගහෙතබ්බො – අවන්දන්තො සාමීචිප්පටික්ඛෙපසඞ්ඛාතාය චොදනාය චොදෙති නාමාති දස්සනත්ථං වුත්තන්ති. තස්මා එව ‘‘එත්තාවතා ච චොදනා නාම හොතී’’ති වුත්තං. ඉධ අධිප්පෙතං ආපත්තිආපජ්ජනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘‘කස්මා මම වන්දනාදීනි න කරොසී’තිආදි වුත්ත’’න්ති ලිඛිතං.

කතූපසම්පදන්ති යස්ස උපසම්පදා රුහති, තං, පණ්ඩකාදයො. ඨපනක්ඛෙත්තන්ති එත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකං, පුග්ගලිකඤ්චාති දුවිධං පවාරණාඨපනං. තත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකෙ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… තෙවාචිකං පවාරෙ’’ති සු-කාරතො යාව රෙ-කාරො. පුග්ගලිකඨපනෙ පන ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, පවාරෙමි…පෙ… පස්සන්තො පටී’’ති සං-කාරතො යාව අයං සබ්බපච්ඡිමො ටි-කාරො, එත්ථන්තරෙ එකපදෙපි ඨපෙන්තෙන ඨපිතා හොති. උපොසථෙ පන ඉමිනානුසාරෙන විසෙසො වෙදිතබ්බො ‘‘කරෙය්යා’’ති රෙ-කාරෙ අනතික්කමන්තෙ.

දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදවණ්ණනා

අඤ්ඤභාගොවා අස්ස අත්ථීති යථා සුවණ්ණස්සෙදං සොවණ්ණමිත්යත්ර සුවණ්ණවා අනෙන සුවණ්ණො ඉත්යුච්චතෙ. තං පටිමාය සරීරං, සිලාපුත්තකස්ස සරීරන්ති ච නිදස්සනං. ඡගලකස්ස ‘‘දබ්බො’’ති දින්නං නාමං ‘‘දෙසො’’ති වුච්චති. කස්මා? ථෙරං අනුද්ධංසෙතුං ථෙරස්සාපි අපදිසිතබ්බත්තා. අඤ්ඤම්පි වත්ථුං න ථෙරංයෙව. ලිස්සති සිලිස්සති වොහාරමත්තෙනෙවන අත්ථතො. ඊසකං අල්ලීයතීති ලෙසොති අධිප්පායො. ලිසසෙලඡකොලඅල්ලීභාවෙ. තෙන වුත්තං ‘‘ඊසකං අල්ලීයතීති ලෙසො’’ති. යස්මා දෙසලෙසා අත්ථතො නින්නානාකරණං, තස්මා ‘‘කිඤ්චිදෙසං ලෙසමත්තං උපාදායා’’ති පදං උද්ධරිත්වා ‘‘දස ලෙසා ජාතිලෙසො’’තිආදි (පාරා. 394) පදභාජනෙ වුත්තං.

අට්ඨුප්පත්තිවසෙනෙව ආවිභූතන්ති එත්ථ කිඤ්ච භිය්යො අනියමත්තා. න හි මෙත්තියභූමජකානං විය අඤ්ඤෙසං සබ්බෙසම්පි ‘‘ඡගලකමෙවෙත්ථ අඤ්ඤභාගියං අධිකරණං හොති, අඤ්ඤං ගොමහිංසාදිකම්පි හොති, න ච මෙත්තියභූමජකා විය සබ්බෙපි නාමලෙසමත්තමෙව උපාදියන්ති, අඤ්ඤම්පි ජාතිලෙසාදිං උපාදියන්ති, තස්මා අනියමත්තා න විභත්තං. කිඤ්ච භිය්යො තථාවුත්තෙ ඡගලකස්සෙව අඤ්ඤභාගියතා සම්භවති, න අඤ්ඤස්ස, යෙන සොව දස්සිතො. ලෙසො ච නාම ලෙසොව, න ජාතිආදි, යෙන සොව දස්සිතොති එවං මිච්ඡාගාහප්පසඞ්ගතොති වෙදිතබ්බං. ඉධ ච…පෙ… සඤ්ඤිනොපීති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ච අමූලකසික්ඛාපදෙ චාති අත්ථො.

අඤ්ඤභාගියසික්ඛං යො, නෙව සික්ඛති යුත්තිතො;

ගච්ඡෙ විනයවිඤ්ඤූහි, අඤ්ඤභාගියතංව සො. (වජිර. ටී. පාරාජික 408);

අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදවණ්ණනා

තිණ්ණං උද්ධං කම්මාරහා…පෙ… කරොතීති එත්ථ ‘‘ඉමෙ චත්තාරො’’ති වා ‘‘ඉමඤ්ච ඉමඤ්චා’’ති වා වත්වා කාතුං න වට්ටතීති ලිඛිතං.

භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා

දුක්ඛෙන වත්තබ්බො දුබ්බචො. වුච්චමානො න සහති.

දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනවණ්ණනා

‘‘නාමමත්තවසෙනා’’ති පාඨො. ‘‘නාමගොත්තවසෙනා’’ති ලිඛිතං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අයං කිරියා භික්ඛූනං කාතුං න වට්ටතී’’ති ජානිත්වා සචෙ ඡාදෙති, ඡන්නාව හොතීති අත්ථො. සභාගමත්තමෙවාති අවෙරිසභාගමත්තමෙවාති අධිප්පායො.

වත්ථු චෙව ගොත්තඤ්චාති එත්ථ වත්ථූති වීතික්කමනං අසුචිමුච්චනං. ගොත්තන්ති ගං තායතීති ගොත්තං, සජාතිතො අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා ගං බුද්ධිං, වචනඤ්ච තායතීති අත්ථො. වත්ථු ච සජාතිමෙව ගච්ඡති. සජාති නාමෙත්ථ අඤ්ඤෙහි විසිට්ඨාවිසිට්ඨභූතා කිරියා, න කායසංසග්ගාදි. නාමඤ්චෙව ආපත්ති චාති එත්ථ ආපත්තීති වීතික්කමෙනාපන්නාපත්තියා නාමං.

පුනආගතාගතානං භික්ඛූනං ආරොචෙන්තෙනාති එත්ථ ද්වින්නං ආරොචෙන්තෙන ‘‘ආයස්මන්තා ධාරෙන්තු’’තිණ්ණං වා අතිරෙකානං වා ආරොචෙන්තෙන ‘‘ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති එවං ආරොචනවිධානං වෙදිතබ්බං. වත්තභෙදඤ්ච රත්තිච්ඡෙදඤ්ච අකත්වාති එත්ථ ඨපෙත්වා නවකතරං පාරිවාසිකං අවසෙසානං අන්තමසො මූලායපටිකස්සනාරහාදීනම්පි අභිවාදනාදිසාදියනෙ, පටිපාටියා නිසීදනෙ, ඔවදනෙ, කම්මිකානං ගරහණෙ චාතිආදීසු වත්තභෙදො හොති. දස්සනසවනවිසයෙසු අනාරොචනෙ ච භික්ඛූහි එකච්ඡන්නෙ වසනෙ ච අජානන්තස්සෙව විහාරෙ භික්ඛූනං ආගන්ත්වා ගමනෙ චාතිආදීසු රත්තිච්ඡෙදො හොති. නානාසංවාසකෙහි විනයකම්මාභාවතො තෙසං අනාරොචනෙ රත්තිච්ඡෙදො න හොති. ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා’’ති වචනතො අන්තො න වට්ටති. නික්ඛිත්තවත්තෙනෙව හුත්වා විචරන්තෙන යස්ස සන්තිකෙ පුබ්බෙ සමාදියිත්වා ආරොචිතං, තස්සාපි සන්තිකෙ පච්ඡා නික්ඛිපනකාලෙ ආරොචෙත්වාව නික්ඛිපිතබ්බං. තස්මා පුන සමාදානකාලෙපි සො චෙ තතො ගච්ඡති, තං දිවසං අගන්ත්වා දිවා ආරොචෙත්වාපි යදි එවං අතීතදිවසං හොති, ‘‘අරුණෙ උට්ඨිතෙ තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිත්වා විහාරං ගන්තබ්බන්ති තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. අපිච ‘‘විහාරං ගන්ත්වා යං සබ්බපඨමං භික්ඛුං පස්සති, තස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. සචෙ රත්තිච්ඡෙදො හොති, විහාරසීමාපරියාපන්නානං සබ්බෙසං ආරොචෙතබ්බං සියා. ‘‘තස්ස ආරොචෙත්වා’’ති ඉදං පන පුබ්බෙ අනාරොචිතං සන්ධාය වත්තභෙදරක්ඛණත්ථං වුත්තං. තස්මා එව සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 97) එවං වුත්තං ‘‘අඤ්ඤං විහාරතො නික්ඛන්තං වා ආගන්තුකං වා’’ති.

සුද්ධන්තපරිවාසෙ පන සචෙ ‘‘මාසමත්තං අසුද්ධොම්හී’’ති අග්ගහෙසි, පරිවසන්තො පුන ඌනං වා අධිකං වා සන්නිට්ඨානං කරොති, තත්තකම්පි පරිවසිතබ්බමෙව, පරිවාසදානකිච්චං නත්ථි. අයඤ්හි සුද්ධන්තපරිවාසො නාම උද්ධම්පි ආරොහති, හෙට්ඨාපි ඔරොහති. ඉදමස්ස ලක්ඛණං.

සමොදහිත්වාති මූලාපත්තිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා, පක්ඛිපිත්වාති අත්ථො. අප්පටිච්ඡන්නා චෙ අන්තරාපත්ති, මූලාය පටිකස්සනං අකත්වා පුබ්බෙ ගහිතපරිවාසෙනෙව පරිවසිතබ්බං. යො පන ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා විබ්භමිත්වා පුන උපසම්පන්නො හුත්වාපි පටිච්ඡාදෙති, යො ච පුබ්බෙ පටිච්ඡාදෙත්වා පච්ඡා න පටිච්ඡාදෙති, යො ච උභයත්ථ පටිච්ඡාදෙති, සබ්බෙසං පටිච්ඡන්නදිවසවසෙන පරිවාසො දාතබ්බො. ‘‘පුරිමස්මිං ආපත්තික්ඛන්ධෙ වා’’ති ච ‘‘පච්ඡිමස්මිං ආපත්තික්ඛන්ධෙ වා’’ති (චූළව. 166 ආදයො) ච පාළියං වුත්තත්තා ද්වෙ භික්ඛූ විසුද්ධිකං ආපන්නා හොන්ති, තෙ සුද්ධිකදිට්ඨිනො හොන්ති. එකො ඡාදෙති, එකො න ඡාදෙති. යො ඡාදෙති, සො දුක්කටං දෙසාපෙතබ්බො. ‘‘උභොපි යථාධම්මං කාරාපෙතබ්බා’’ති (චූළව. 181) වචනතො යං කඤ්චි ආපත්තිං ඡාදෙත්වා දුක්කටං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

තෙසු ගතෙසු වා අගතෙසු වා පුරිමනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති එත්ථ ඌනෙ ගණෙ චරණං, අනුට්ඨහනං එකරත්තම්පි ගණෙන විප්පවාසං, සචෙ රත්තියා එකක්ඛණෙන සඞ්ඝො වසති, සචෙ සො පුරෙ අරුණමෙව කෙනචි කරණීයෙන ගතොති එත්ථපි මානත්තෙපි එවං ජාතෙ. ‘‘අයඤ්ච යස්මා ගණස්ස ආරොචෙත්වා, භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාව වසි, තෙනස්ස ඌනෙ ගණෙ චරණදොසො වා විප්පවාසො වා න හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 97) සමන්තපාසාදිකායං වුත්තං. තස්මා තෙන ආරොචිතෙ මුහුත්තම්පි නිසීදිත්වා ගතෙපි විප්පවාසො නත්ථි. පාරිවාසිකස්ස, උක්ඛිත්තකස්ස ච පකතත්තෙන තස්මිං වසනං උදකපාතෙන වාරිතං, තස්මා නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ න වට්ටති.

ඉදානි පාඨවිචාරණා වෙදිතබ්බා – ‘‘නව පඨමාපත්තිකා චත්තාරො යාවතතියකා’’ති ඉදං සභාවනියමවචනං. තෙන වුට්ඨානං අනියමන්ති දස්සෙති. එකච්චාපත්තිවුට්ඨානඤ්හි කම්මතොපි හොති අකම්මතොපි, න එවං ආපජ්ජනන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤතරං වා අඤ්ඤතරං වාති තෙසං ද්විධා භින්නානම්පි වුට්ඨානක්කමභෙදාභාවදීපකවචනං. යාවතීහං, තාවතීහන්ති එත්ථ අහපරිච්ඡෙදො අරුණවසෙන. ‘‘ජාන’’න්ති ඉමිනා ජානනප්පටිච්ඡන්නස්ස අකාමා පරිවත්ථබ්බන්ති දස්සෙති. තෙන භික්ඛුනා අකාමා පරිවත්ථබ්බන්ති තෙන භික්ඛුනා වසතා අකාමා පරිවත්ථබ්බං, න පරිවත්තිතලිඞ්ගෙනාති දස්සනත්ථං වුත්තං. පරිවුත්ථපරිවාසෙනාති ආදිම්හි පරිවුත්ථපරිවාසෙනෙව පරිවාසතො උත්තරි ඉතිවාරෙන ආදිතො භික්ඛුනාව ඡාරත්තං, පරිවත්තිතලිඞ්ගෙන උද්ධම්පි භික්ඛුමානත්තාය පටිපජ්ජිතබ්බං, න පරිවාසෙ විය තප්පච්චයා අචිණ්ණමානත්තො. චිණ්ණමානත්තොව අබ්භෙතබ්බො, න ඉතරො, න පරිවාසෙ විය මානත්තාරහෙ, පක්ඛමානත්තඤ්ච චරන්තියා භික්ඛුනියා ලිඞ්ගං පරිවත්තාතික්කමෙ සති චිණ්ණමානත්තො භික්ඛු හොති, පුන භික්ඛුමානත්තං ගහෙත්වා චිණ්ණමානත්තොව භික්ඛු අබ්භෙතබ්බොති දස්සෙති.

යත්ථ සියාති යස්සං සමානසංවාසකසීමායම්පි වීසතිගණො භික්ඛුසඞ්ඝො අත්ථි. එකෙනපි චෙ ඌනො වීසතිගණොති න යුජ්ජති, ඌනො චෙ. න හි වීසතිගණො, සඞ්ඝො චෙ ඌනො. තස්මා ‘‘එකෙනපි චෙ ඌනො සඞ්ඝො’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බන්ති චෙ? න, චතුවග්ගපඤ්චවග්ගදසවග්ගප්පසඞ්ගනිවාරණප්පයොජනතො. තස්මා වීසතිවග්ගො භික්ඛුසඞ්ඝො චෙ භික්ඛුනා එකෙනපි ඌනො, නට්ඨො දට්ඨබ්බො. කෙචි පන විනයෙ අප්පකතඤ්ඤුනො ‘‘යථා අතිරෙකචතුවග්ගොපි සඞ්ඝො චතුවග්ගකරණීයෙ කම්මෙ ‘චතුවග්ගො’ති වුච්චති, තථා පඤ්චවග්ගදසවග්ගකරණීයෙ කම්මෙ අතිරෙකපඤ්චවග්ගදසවග්ගොපි ‘පඤ්චවග්ගදසවග්ගො’ති වුච්චති. තස්මා ඌනොපි චතුවග්ගපඤ්චවග්ගදසවග්ගවීසතිවග්ගොවා’’ති මඤ්ඤෙය්යුං, තෙසං මඤ්ඤනානිවාරණත්ථං ‘‘එකෙනපි චෙ ඌනො’’තිආදි වුත්තං. අථ වා වීසති භික්ඛුසඞ්ඝො චෙ, ඨපෙත්වා එකෙනපි චෙ ඌනො අප්පකතත්තො, තං ඨපෙත්වා එකෙනපි චෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයං තත්ථ සාමීචීති වචනං යං වුත්තං සබ්බත්ථ ‘‘තස්ස ආපත්තියා පරිවාසං දෙති, මූලාය පටිකස්සති, මානත්තං දෙති, අබ්භෙතී’’ති, තස්ස ආවිභාවකරණත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන තෙසු අයං යථාවුත්තා සාමීචි නියතා ඉච්ඡිතබ්බා, න රාජසික්ඛාපදාදීසු විය අනියතා. තත්ථ හි කෙනචි අන්තරායෙන තං සාමීචිමකරොන්තෙපි අනාපත්තීති දීපිතං හොති.

සඞ්ඝාදිසෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.