තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > කඞ්ඛාවිතරණීපුරාණ-ටීකා

දෙවදත්තො ¶ ¶ කාලෙ විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජති, තප්පච්චයා භගවතා ‘‘ගණභොජනෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 209) සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං. පදභාජනෙ පන ‘‘නිමන්තිතා භුඤ්ජන්තී’’ති (පාචි. 218) නිමන්තනමෙව ගහෙත්වා විභත්තං. අන්ධකට්ඨකථායං පන වත්ථුවසෙන විඤ්ඤත්තියා යාචනම්පි වුත්තන්ති ලිඛිතං. කස්මා? පරිවාරෙ එව ‘‘ගණභොජනං ද්වීහාකාරෙහි පසවති විඤ්ඤත්තිතො වා නිමන්තනතො වා’’ති (පරි. 322) වුත්තත්තා. තස්මා අට්ඨුප්පත්තියංයෙව පාකටත්තා පදභාජනෙ න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘‘එකතො ගණ්හන්තී’ති ච ගහිතභත්තාපි අඤ්ඤෙ යාව ගණ්හන්ති, තාව චෙ තිට්ඨන්ති, එකතො ගණ්හන්ති එව නාමා’’ති ච, ‘‘යො කොචි පබ්බජිතොති සහධම්මිකෙසු, තිත්ථියෙසු වාති අත්ථො’’ති ච, ‘‘සමයාභාවොති සත්තන්නං අනාපත්තිසමයානං අභාවො’’ති ච, ‘‘සමයලද්ධකෙන සහ චත්තාරො හොන්තී’’ති ච, ‘‘සමයලද්ධකො සයමෙව මුච්චති, සෙසානං ගණපූරකත්තා ආපත්තිකරො හොතී’’ති ච ලිඛිතං.

එත්ථාහ – ‘‘පටිග්ගහණමෙව හෙත්ථ පමාණ’’න්ති වුත්තං, අථ කස්මා පාළියං ‘‘ගණභොජනං නාම යත්ථ චත්තාරො…පෙ… භුඤ්ජන්තී’’ති (පාචි. 218) වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – තත්ථ ‘‘භුඤ්ජන්තී’’ති පටිග්ගහණනියමවචනං. න හි අප්පටිග්ගහිතකං භික්ඛූ භුඤ්ජන්තීති.

ගණභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අඤ්ඤත්ර ¶ සමයාති පන නිමන්තනතො පසවනතො භොජනාපෙක්ඛං පාචිත්තියන්ති එකෙ. එකො භික්ඛු පිණ්ඩාය චරන්තො භත්තං ලභති, තමඤ්ඤො චූපාසකො නිමන්තෙත්වා ඝරෙ නිසීදාපෙසි, න ච තාව භත්තං සම්පජ්ජති ¶ . සචෙ සො භික්ඛු පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධභත්තං භුඤ්ජති, ආපත්ති. කස්මාති චෙ? ‘‘පරම්පරභොජනං නාම පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන භොජනෙන නිමන්තිතො තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං භුඤ්ජති, එතං පරම්පරභොජනං නාමා’’ති (පාචි. 227) වුත්තත්තා. පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ද්වත්තිපත්තපූරා පටිග්ගහෙතබ්බාති තථානීතපූවෙහි අත්ථිකෙන උක්කට්ඨපත්තප්පමාණවසෙන ගහෙතබ්බා. ‘‘මා ඛො ත්වං එත්ථ පටිග්ගණ්හී’’ති අපාථෙය්යාදිඅත්ථාය සජ්ජිතසඤ්ඤාය අතිරෙකප්පටිග්ගහණෙන ආරොචනෙ, අසංවිභාගෙ ච න මුච්චති අචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. අථ උග්ගහිතකං ගණ්හාති, න මුච්චති එව. අසංවිභාගෙ පන අනාපත්ති අකප්පියත්තා. අචිත්තකතා පණ්ණත්තිජානනාභාවෙනෙව, න වත්ථුජානනාභාවෙනාති එකෙ. ‘‘න පාථෙය්යාදිඅත්ථාය සජ්ජිතභාවජානන’’න්ති අඞ්ගෙසු අවුත්තත්තා සචෙ සඤ්චිච්ච න වදති, පාචිත්තියන්ති පොරාණා වදන්ති. අතිරෙකප්පටිග්ගහණන්ති තත්ථ පඤ්චමංව අඞ්ගං වුත්තං, තස්මා අප්පටිග්ගහිතත්තා න පාචිත්තියං, කත්තබ්බාකරණතො පන දුක්කටං. අඤ්ඤථා කිරියාකිරියං ඉදං ආපජ්ජති. අනිවාරණං, අනාරොචනං වා ඡට්ඨමඞ්ගං වත්තබ්බං සියා.

කාණමාතාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භුත්තාවී පවාරණං නාම පඤ්චඞ්ගිකං. තෙසු ‘‘අසනං පඤ්ඤායත්තී’’ති එතෙනෙව ‘‘භුත්තාවී’’ති එතස්ස සිද්ධත්තා විසුං අත්ථසිද්ධි න දිස්සති. දිස්සති චෙ, අඞ්ගානං ඡක්කත්තදස්සනන්ති ¶ (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 238-239) ලිඛිතං. ‘‘භොජනං පඤ්ඤායතී’’ති අභිහටං සන්ධාය වුත්තං.

කොට්ටෙත්වා ¶ කතචුණ්ණම්පීති පි-කාරෙන කුණ්ඩකං සම්පිණ්ඩෙති. සමපාකභජ්ජිතානං පන ආතපසුක්ඛානං වා කුණ්ඩකං වා යෙ කෙචි තණ්ඩුලා වාති එත්තකමෙව වුත්තත්තා සමපාකභජ්ජිතානං වීහීනං, වීහිපලාසානං වා තණ්ඩුලචුණ්ණං පවාරෙති. තථා ඛරපාකභජ්ජිතානං කුණ්ඩකම්පි පවාරෙති. භජ්ජිතසත්තුයො පිණ්ඩෙත්වා කතො අපක්කසත්තුමොදකොපි පවාරෙතීති ලිඛිතං. සචෙ අවසිට්ඨං නත්ථි, න පවාරෙති. කස්මා? අසනසඞ්ඛාතස්ස විප්පකතභොජනස්ස අභාවතො.

අකප්පියමංසං පන කිඤ්චාපි පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ඨිතං, ඛාදියමානං පන මංසභාවං න ජහාති, තස්මා පවාරෙති. භොජනසාලාය භුඤ්ජන්තො චෙ අත්තනො අපාපුණනකොට්ඨාසං අභිහටං පටික්ඛිපති, න පවාරෙති. කාමං පටික්ඛිපති, පත්තෙ පන ආරාමිකා ආකිරන්ති, තං භුඤ්ජිතුං න වට්ටති. ඉදඤ්හි බුද්ධප්පටිකුට්ඨාය අනෙසනාය උප්පන්නෙයෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. යථා හි සඞ්ඝතො ලද්ධං පිණ්ඩං දුස්සීලො දෙති, තඤ්චෙ පටික්ඛිපති, න පවාරෙති, එවංසම්පදමිදන්ති ච, විභාගො ලජ්ජී චෙ දෙති, තං සො න අජ්ඣොහරිතුකාමතාය පටික්ඛිපති, පවාරෙතීති ච, ‘‘සමංසරසං සමච්ඡරස’’න්ති ආපජ්ජනතො ‘‘මංසරස’’න්ති වුත්තෙ පන පටික්ඛිපතො හොති, ‘‘මංසස්ස රසං මංසරස’’න්ති අයං විග්ගහො නාධිප්පෙතොති ච වුත්තං. භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වදති, න පවාරෙති. ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පවාරෙති. කස්මා? යෙනාපුච්ඡිතො, තස්ස අත්ථිතාය. එත්ථ පන ‘‘යාගුමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වදති, තත්ර චෙ යාගු බහුතරා වා හොති, සමසමා වා. භත්තං මන්දං, න පවාරෙති. යාගු චෙ මන්දා, භත්තං බහුතරං, පවාරෙති. ඉදඤ්ච සබ්බඅට්ඨකථාසු වුත්තත්තා න සක්කා පටික්ඛිපිතුං. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසං. ‘‘භත්තමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වදති. තත්ර භත්තං බහුතරං වා සමකං වා අප්පතරං වා හොති, පවාරෙති එව. භත්තං වා යාගුං වා අනාමසිත්වා ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වදති. තත්ර චෙ භත්තං බහුතරං, සමකං වා හොති, පවාරෙති. අප්පතරං න පවාරෙති. තං සබ්බං වීමංසිතබ්බන්ති.

ඵලං ¶ වා කන්දමූලාදි වා පඤ්චහි සමණකප්පෙහි කප්පියං අකතන්ති එත්ථ කප්පියං අකාරාපිතෙහි කදලිඵලාදීහි සද්ධිං අතිරිත්තං කාරාපෙත්වාපි තං කදලිඵලාදිං ඨපෙත්වා අවසෙසං භුඤ්ජිතුං වට්ටති. අමිස්සකරසත්තා පුන තානි කප්පියං කාරාපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ ඨපෙත්වා ¶ කාරෙත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටති. කස්මා? පුබ්බෙ තෙසු විනයකම්මස්ස අනාරුළ්හත්තාති වදන්ති.

පත්තෙ රජං පතිතං අප්පටිග්ගහිතමෙව හොති. තස්මා පටිග්ගහෙත්වාව භික්ඛා ගණ්හිතබ්බා. ‘‘අපටිග්ගහෙත්වා ගණ්හතො විනයදුක්කට’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තත්තා එතමඤ්ඤෙසම්පි න වට්ටතීති වදන්ති. ‘‘තං පන පුන පටිග්ගහෙත්වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තී’’ති එත්ථාපි එවමෙව. ඉමස්මිං පන ‘‘අතිරිත්තං කතං අනතිරිත්තකතං හොතී’’ති එත්ථාපි එවමෙව. ඉමස්මිං පන ‘‘අතිරිත්තං කතං, අනතිරිත්තං කතං හොතී’’තිආදීහි උපපරික්ඛිත්වා විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති දීපිතං. අලමෙතං සබ්බන්ති ඉදම්පි තෙ අධිකං, ඉතො අඤ්ඤං න ලච්ඡසීති අත්ථො.

ආහාරත්ථායාති විකාලෙ එවාති එකෙ. ‘‘පඨමකථිනසදිසානි. ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො. කායකම්මං අජ්ඣොහරණතො. වචීකම්මං වාචාය ‘‘අතිරිත්තං කරොථ, භන්තෙ’’ති අකාරාපනතොති වෙදිතබ්බං.

පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘භුත්තස්මිං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 243) මාතිකායං වුත්තත්තා ‘‘භොජනපරියොසානෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං, න අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ.

දුතියපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ජම්බුදීපස්ස ¶ කාලෙන පරිච්ඡෙදොති එවං කිර.

විකාලභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘දුද්ධොතො ¶ හොතී’’තිආදිනා නයෙන ඉධ වුත්තත්තා, ‘‘දුද්ධොතං පත්තං ධොවිත්වා පුන

තත්ථ අච්ඡොදකං වා ආසිඤ්චිත්වා, අඞ්ගුලියා වා ඝංසිත්වා නිස්නෙහභාවො ජානිතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) සමන්තපාසාදිකායං වුත්තත්තා ච මත්තිකාපත්තස්ස කපාලෙන පීතො ස්නෙහො සන්නිධිං කරොතීති සිද්ධන්ති ලිඛිතං. සයං පටිග්ගහෙත්වා අපරිච්චත්තමෙවාති එත්ථ අපරිච්චත්තං නාම අනුපසම්පන්නානං නිරපෙක්ඛඅපරිච්චත්තං අවිජහිතං. ‘‘පටිග්ගහණන්ති එත්ථ පටිග්ගහිතභාවමවිජහිතමෙව සන්නිධිං ජනෙතී’’ති ධම්මසිරිත්ථෙරො, තං ‘‘පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 255) පාළියා විරුජ්ඣති. තස්ස පන පුන පටිග්ගණ්හනකිච්චාභාවතො වීමංසිතබ්බං.

සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘තෙසං මංසඤ්ච ඛීරදධීනි ච ඉධ අධිප්පෙතානී’’ති ඉදං පාචිත්තියවත්ථුපරිච්ඡෙදො, න පන කප්පියඛීරාදිපරිච්ඡෙදො, තස්මා යස්ස කස්සචි ඛීරාදීනි වට්ටන්තීති ච, ‘‘මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො’’ති සඞ්ඝවසෙන පවාරිතෙ භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිආදිභෙසජ්ජපඤ්චකං විඤ්ඤාපෙති චෙ, තත්ථ ‘‘න භෙසජ්ජකරණීයෙන භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙතී’’ති එත්ථ සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා ‘‘තෙන පාචිත්තිය’’න්ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 261) ච ලිඛිතං.

පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘සරීරාවයවෙනා’’ති ¶ වුත්තත්තා මුඛෙන පටිග්ගහණං අනුඤ්ඤාතං. ‘‘චිඤ්චාදිපත්තෙසු භූමියං අත්ථතෙසු න වට්ටති, කල්ලඛෙත්තෙ තත්ථ වට්ටතී’’ති ච, ‘‘සාමං ගහෙත්වා’’ති ඉමිනා න කෙවලං සප්පදට්ඨංයෙව, අඤ්ඤම්පි දට්ඨං විසෙසෙති. සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ච ලිඛිතං.

දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අචෙලකාදයො ¶ යස්මා, තිත්ථියාව මතා ඉධ;

තස්මා තිත්ථියනාමෙන, තිකච්ඡෙදො කතො තතො.

අතිත්ථියස්ස නග්ගස්ස, තථා තිත්ථියලිඞ්ගිනො;

ගහට්ඨස්සාපි භික්ඛුස්ස, කප්පතීති විනිච්ඡයො.

අතිත්ථියස්ස චිත්තෙන, තිත්ථියස්ස ච ලිඞ්ගිනො;

සොතාපන්නාදිනො දාතුං, කප්පතීතීධ නො මති.

අචෙලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුපවිසිත්වා නිසීදනචිත්තෙන සචිත්තකතාති වෙදිතබ්බා.

සභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4-5. රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා

චතුත්ථං පඨමානියතෙ, පඤ්චමං දුතියානියතෙ වුත්තනයමෙව. ඉධ පඤ්චමං උපනන්දස්ස චතුත්ථං හොති.

රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සභත්තො ¶ ¶ සමානොති නිමන්තනභත්තොති පොරාණා. සන්තං භික්ඛුං, අනාපුච්ඡා, පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තං, අඤ්ඤත්ර සමයාති අයමෙත්ථ චතුබ්බිධා අනුපඤ්ඤත්ති. තත්ථ සමයා ද්වෙ සමයා. භත්තියඝරන්ති නිමන්තිතස්ස ඝරං වා සලාකාභත්තාදිදායකානං වා ඝරං. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො, ‘‘ඉධ නිමන්තනා අකප්පියනිමන්තනා’’ති එකෙ.

පුරෙභත්තඤ්ච පිණ්ඩාය, චරිත්වා යදි භුඤ්ජති;

සියා පරම්පරාපත්ති, පච්ඡාභත්තං න සා සියා.

පච්ඡාභත්තඤ්ච ගමිකො, පුබ්බගෙහං යදි ගච්ඡෙ;

එකෙ ආපත්තියෙවාති, අනාපත්තීති එකච්චෙ.

කුලන්තරස්සොක්කමනෙ, ආපත්තිමතයො හි තෙ;

සමානභත්තපච්චාසා, ඉති ආහු ඉධාපරෙ.

මතා ගණිකභත්තෙන, සමෙන්ති නං නිමන්තනෙ;

විස්සජ්ජනං සමානන්ති, එකෙ සම්මුඛතාපරෙ.

සන්නිට්ඨානත්ථිකෙහෙව, විචාරෙතබ්බභෙදතො;

විඤ්ඤූ චාරිත්තමිච්චෙව, සික්ඛාපදමිදං විදූ. (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 294);

චාරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පණීතභොජනසික්ඛාපදෙ ‘‘මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා) යං වුත්තං, තස්සත්ථො සඞ්ඝවසෙන පවාරිතෙ භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිආදිභෙසජ්ජපඤ්චකං ¶ විඤ්ඤාපෙති චෙ, ‘‘නභෙසජ්ජෙන කරණීයෙන භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙතී’’ති (පාචි. 309) වචනෙන පාචිත්තියන්ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 310) ලිඛිතං. ‘‘තයා ඉමිනාව පවාරිතම්හා, අම්හාකඤ්ච ඉමිනා ච ඉමිනා ච අත්ථො’’ති යථාභූතං ආචික්ඛිත්වා විඤ්ඤාපෙතුං ගිලානොව ලභති, න ඉතරොති ච, ‘‘අඤ්ඤස්ස අත්ථායා’’ති ¶ අස්ස ඤාතකප්පවාරිතෙ, අත්තනො වා ඤාතකප්පවාරිතෙති අත්ථොති ච, ‘‘අපරියන්තප්පවාරණාය පවාරිතෙ’’ති සඞ්ඝවසෙන, පුග්ගලවසෙන ච පවාරෙත්වා දායකා. තස්මා ‘‘සඞ්ඝප්පවාරණතා’’ති වත්වා ‘‘පුග්ගලප්පවාරණතා’’ති න වුත්තන්ති ච, ‘‘පරියන්තාතික්කමො’’ති වචනෙන ගිලානො ගහිතො, තස්මා ‘‘ගිලානාගිලානතා’’ති න වුත්තං. එවං සන්තෙපි ‘‘සඞ්ඝප්පවාරණාය පවාරණතා’’ති පාඨොති ච ලිඛිතං, වීමංසිතබ්බං.

මහානාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා

හත්ථිආදීසු එකමෙකන්ති අන්තමසො එකපුරිසාරුළ්හහත්ථිම්පි, එකං සරහත්ථං පුරිසම්පි. සමුට්ඨානාදීනි එළකලොමසදිසානි, ඉදං පන ලොකවජ්ජං, අකුසලචිත්තං තිවෙදන’’න්ති පාඨො.

උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කෙනචි පලිබුද්ධස්සාති වෙරිකෙන වා ඉස්සරෙන වා කෙනචි රුද්ධස්ස. සෙනාපරික්ඛෙපෙන වා පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන වා සඤ්චරණට්ඨානපරියන්තෙන වා පරිච්ඡින්දිතබ්බා.

සෙනාවාසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘සුරා’’ති ¶ වා ‘‘න වට්ටතී’’ති වා ජානිත්වා පිවනෙ අකුසලමෙවාති ලිඛිතං. අකුසලචිත්තන්ති යෙභුය්යෙන තං සන්ධාය කිර වුත්තං. අථ කස්මා ¶ විනයට්ඨකථායං ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 329) වුත්තන්ති චෙ? සචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායාති.

සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා

කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිභාවෙ සමානෙපි භික්ඛුනියාපි අනුපසම්පන්නෙපි දුක්කටං, උපසම්පන්නෙ එව පාචිත්තියන්ති එවං පුග්ගලාපෙක්ඛං දස්සෙතුං ‘‘අඞ්ගුලිපතොදකෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං. සති කරණීයෙති එත්ථ පුරිසං සති කරණීයෙ ආමසතොති අධිප්පායො, න ඉත්ථිං.

අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘චික්ඛල්ලං වා’’ති වචනතො සක්ඛරම්පි ඛිපනකීළාය කීළතො දුක්කටමෙව. උපරිගොප්ඵකෙ පාචිත්තියං, අඤ්ඤත්ථ දුක්කටන්ති පාචිත්තියවත්ථුඅත්ථවසෙන ‘‘උදකෙ හසධම්මෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං.

ඉදං සඤ්ඤාවිමොක්ඛං චෙ, තිකපාචිත්තියං කථං;

කීළිතංව අකීළාති, මිච්ඡාගාහෙන තං සියා.

එත්තාවතා ¶ කථං කීළා, ඉති කීළායං එවායං;

අකීළාසඤ්ඤී හොතෙත්ථ, විනයත්ථං සමාදයෙ.

එකන්තාකුසලො යස්මා, කීළායාභිරතමනො;

තස්මා අකුසලං චිත්තං, එකමෙවෙත්ථ ලබ්භතීති. (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 336);

හසධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තස්ස ¶ වචනන්ති ‘‘අයං උක්ඛිත්තකො වා වම්භිතො වා ගරහිතො වා ඉමස්ස වචනං අකතං භවිස්සතී’’ති අනාදරියං කරොති. ධම්මන්ති කථායං ධම්මො නස්සෙය්ය වා විනස්සෙය්ය වා අන්තරධායෙය්ය වා, තං වා අසික්ඛිතුකාමො අනාදරියං කරොති. ‘‘ලොකවජ්ජං අතික්කමිත්වා ‘ඉදං අම්හාකං ආචරියුග්ගහො’ති වදන්තස්ස න වට්ටතී’’ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 344) ලිඛිතං.

අනාදරියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘විසිබ්බනාපෙක්ඛො’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤස්ස වට්ටති, අඤ්ඤෙසඤ්ච.

ජොතිනෙකමනෙකෙ වා, ජාලෙන්ති මුනයො සහ;

එකො සොපෙති නානෙකො, අධිප්පායවිසෙසතො.

ජොතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මොරක්ඛිමණ්ඩලමඞ්ගුලපිට්ඨීනන්ති ¶ න එකන්තතො, අධිකං, ඔරඤ්චාති වදන්ති. එකකොණෙපි වට්ටති, එවං යත්ථ කත්ථචි එකබින්දුපි වට්ටතීති.

දුබ්බණ්ණකරණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො. එත්ථ පරිභොගෙන කායකම්මං. අපච්චුද්ධරණෙන වචීකම්මං.

විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සසූචිකෙ ¶ සූචිඝරෙ සූචිගණනාය ආපත්තියොති පොරාණා.

අපනිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

වත්ථුගණනාය කම්මබන්ධගණනාචෙතනාමාරණානං, න කම්මබන්ධගණනාය චෙතනාමාරණා. එත්ථ එකචෙතනාය බහුපාණකා මරන්තීති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො.

සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සප්පාණකන්ති ¶ පාණකානං මරණවසෙන පාචිත්තියං, න සප්පාණකඋදකපරිභොගවසෙන පාචිත්තියං, තස්මා එව ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජ’’න්ති වුත්තං. අසුද්ධචිත්තත්තා පාචිත්තියං, සුද්ධචිත්තෙ අනාපත්ති. පදීපුජ්ජලනෙ විය පණ්ණත්තිවජ්ජතා වුත්තාති ලිඛිතං.

ජලෙ පක්ඛිපනං පුබ්බං, ජලප්පවෙසනං ඉදං;

එවං උභින්නං නානාත්තං, ඤෙය්යං ඤාණවතා සදාති. (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 387)

සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපජ්ඣායො සචෙ සාමං, කම්මවාචඤ්ච සාවෙති;

කම්මං රුහති ඉච්චෙකෙ, නෙති විනයකොවිදො.

දුක්කටං ¶ විහිතං යස්මා, ආචරියස්ස ගණස්ස ච;

තස්මා භින්නාව ආචරිය-උපජ්ඣායා විසුං ඉධාති.

ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉධ එකතොඋපසම්පන්නා, සික්ඛමානා, සාමණෙරීති ඉමා තිස්සොපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, ඉමාසං පන තිස්සන්නං සමයො රක්ඛති, අයමිමාසං, මාතුගාමස්ස ච විසෙසොති වෙදිතබ්බං.

සංවිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා

‘‘තං ¶ දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සට්ඨෙනාති ලද්ධිනානාසංවාසකං සන්ධායා’’ති ලිඛිතං. තිචිත්තන්ති එත්ථ විපාකාබ්යාකතචිත්තෙන සහසෙය්යං කප්පෙය්යාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤථා සචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස කිරියාබ්යාකතං සන්ධාය න යුජ්ජති.

උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘අයං සමණුද්දෙසො පාරාජිකො හොති. සචෙ තං දිට්ඨිං පටිනිස්සජ්ජති, සඞ්ඝස්ස ආරොචෙත්වා සඞ්ඝානුමතියා පබ්බාජෙතබ්බො’’ති පොරාණගණ්ඨිපදෙ වුත්තං, තං න යුත්තං. දණ්ඩකම්මනාසනා හි ඉධාධිප්පෙතා. යදි සො පාරාජිකො හොති, ලිඞ්ගනාසනා නාම සියා. ‘‘තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති ච දිට්ඨි සත්ථරි අසත්ථාදිදිට්ඨි න හොති. සචෙ සා යස්ස උප්පජ්ජති, සො පාරාජිකො හොති, තස්මිම්පි එවමෙව ¶ පටිපජ්ජිතබ්බං, සංවරෙ අතිට්ඨන්තො ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බොති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 428) ආචරියස්ස තක්කො.

කණ්ටකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අඞ්ගෙසු න මොක්ඛාධිප්පායතා විය අමරණාධිප්පායතා වත්තබ්බාති චෙ? න වත්තබ්බා. කස්මා? යො භික්ඛු සයං පහාරං දාතුකාමො, සො අධිප්පායෙන තස්ස මරණෙ පයොගවිරහොවාති කත්වා ¶ අමරණාධිකාරත්තා කෙවලං අමරණාධිප්පායො එව සොති තා විය තා න වුත්තා. මොක්ඛාධිප්පායස්ස පන කොපො නත්ථි, තස්මා අනාපත්තීති වුත්තං.

පහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තලමෙව තලසත්තිකං. ‘‘පොථනසමත්ථට්ඨෙන සත්තික’’න්ති එකෙ. යස්මා පහරිතුකාමතාය පහරතො පුරිමෙන පාචිත්තියං, කෙවලං උච්චාරෙතුකාමතාය උග්ගිරණමත්තෙ කතෙ ඉමිනා පාචිත්තියං. ඉමිනා පන විරජ්ඣිත්වා පහාරො දින්නො, තස්මා නපහරිතුකාමතාය දින්නත්තා දුක්කටං. කිමිදං දුක්කටං පහාරපච්චයා, උදාහු උග්ගිරණපච්චයාති? පහාරපච්චයා එව දුක්කටං, පුරිමං උග්ගිරණපච්චයා පාචිත්තියන්ති සදුක්කටං පාචිත්තියං යුජ්ජති. පුරිමඤ්හි උග්ගිරණං, පච්ඡා පහාරො. න ච පච්ඡිමං පහාරං නිස්සාය පුරිමං උග්ගිරණං අනාපත්තිවත්ථුකං භවිතුමරහතීති නො තක්කොති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 456) ආචරියො.

තලසත්තිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරො ¶ කුක්කුච්චං උප්පාදෙතු වා, මා වා, තං අප්පමාණං. ‘‘කුක්කුච්චුපාදන’’න්ති තතියමඞ්ගං තස්ස අධිප්පායවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපස්සුතින්ති යථා උපකුජ්ඣං ‘‘සමීපකුජ්ඣ’’න්ති වුච්චති, තථා උපස්සුති ‘‘සමීපස්සුතී’’ති වෙදිතබ්බා. යත්ථ ඨිතො සුණාති, තං ඨානන්ති අත්ථො. සුතීති පනෙත්ථ පරෙසං වචනසද්දො ච. සො හි සුය්යතීති සුති නාම. උපසුය්යති වා එත්ථාති උපස්සුති. ඔකාසො හි සුති නාම. ඉමෙසං සුත්වාති එත්ථ ‘‘වචන’’න්ති පාඨසෙසො.

සමුට්ඨානාදීනි ¶ අතීතද්වයසදිසානීති න ගහෙතබ්බානි. ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං. සියා කිරියං ගන්ත්වා සවනෙ. සියා අකිරියං ඨිතට්ඨානං ආගන්ත්වා වදන්තානං අජානාපනවසෙන සමුට්ඨානතො. ‘‘සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, වචීකම්මං, අකුසලචිත්තං, දුක්ඛවෙදන’’න්ති ලිඛිතං.

උපස්සුතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. කම්මප්පටිබාහනසික්ඛාපදවණ්ණනා

අප්පමත්තකවිස්සජ්ජනකෙන පන චීවරං කරොන්තස්ස සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායං (චූළව. 328) වුත්තප්පභෙදානි සූචිආදීනි අනපලොකෙත්වාපි දාතබ්බානි. තතො අතිරෙකං දෙන්තෙන අපලොකනකම්මං කාතබ්බං. එවං කතං පන අපලොකනං කම්මලක්ඛණමෙවාති අධිප්පායො. එවං සබ්බත්ථ කම්මලක්ඛණං වෙදිතබ්බං. ගාමසීමාවිහාරෙසු ඔසාරණාදීනි සඞ්ඝකම්මානියෙව න වට්ටන්ති. විස්සජ්ජියවෙභඞ්ගියානි පන වට්ටන්ති. ‘‘සඞ්ඝස්ස සන්තක’’න්ති සාමඤ්ඤතො අවත්වා ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝස්ස සන්තක’’න්ති අපලොකෙතබ්බන්ති ච, ‘‘සමුට්ඨානාදීනි අදින්නාදානසදිසානි, ඉදං පන දුක්ඛවෙදන’’න්ති පාඨොති ච ලිඛිතං.

කම්මප්පටිබාහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ඡන්දංඅදත්වාගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා

සන්නිපාතං ¶ අනාගන්ත්වා චෙ ඡන්දං න දෙති, අනාපත්තීති එකෙ. දුක්කටන්ති එකෙ ධම්මකම්මන්තරායකරණාධිප්පායත්තා.

ඡන්දංඅදත්වාගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අකප්පියෙන වාති සුවණ්ණරජතමයමඤ්චාදිනා. කප්පියමඤ්චො සම්පටිච්ඡිතබ්බොති ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති දින්නං සන්ධාය වුත්තං, තෙහි පන ‘‘විහාරස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙ සුවණ්ණරජතමයාදිඅකප්පියමඤ්චාපි ¶ සම්පටිච්ඡිතබ්බාති ච, ‘‘අරඤ්ජරො බහුඋදකගණ්හනකො’’ති ච, ‘‘සඞ්ඝිකපඅභොගෙන වාති සචෙ ආරාමිකාදයො පටිසාමෙත්වා පටිදෙන්ති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ච, ‘‘කංසලොහාදිභාජනං සඞ්ඝස්ස දින්නම්පි පාරිහාරියං න වට්ටතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 321) සමන්තපාසාදිකායං වුත්තත්තා අත්තනො හත්ථෙන ගහෙත්වා පටිසාමිතුං න ලභතීති ච, ‘‘වෙධකො කායබන්ධනස්සාති වදන්තී’’ති ච, ‘‘හිඞ්ගු හිඞ්ගුලිහරිතාලමනොසිලා අඤ්ජනානී’’ති පාඨොති ච, ‘‘දාරුමයො වා…පෙ… අපාදකොපි සමුග්ගො’’ති පාඨොති ච, ‘‘දාරුමයො තුම්බොති දාරුමයො උදකතුම්බො’’ති ච, ‘‘ථම්භතුලාසොපානඵලකාදීසූ’’ති ච ලිඛිතං.

දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකො භික්ඛු උක්ඛිත්තකස්ස දාතුකාමො හොති, තස්ස දානං නිවාරෙත්වා අඤ්ඤස්ස දාපෙති, අනාපත්ති. තථා සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං කරොන්තස්ස දාපෙති, අත්තනො නිස්සිතකා ඉත්ථන්නාමස්ස පත්තං දාතුකාමා ආපුච්ඡන්ති, ‘‘විසභාගො එසො, සභාගස්ස දෙහී’’ති වදති. අනාපත්ති අත්තනො භාරභූතත්තා. තස්ස පන දාතුකාමං අඤ්ඤස්ස දාපෙති ¶ , ආපත්ති එව. සබ්බත්ථ ආපුච්ඡිත්වා දාතුකාමං යථාසුඛං විචාරෙතුං ලභති.

පරිණාමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අසයනිඝරෙති පරික්ඛිත්තස්ස බහිභූතෙසු රුක්ඛමූලාදීසු. ‘‘සචෙ ඛත්තියොව හොති, නාභිසිත්තො, අභිසිත්තොව හොති, න ඛත්තියො, රක්ඛතී’’ති ආචරියො ‘‘ඛත්තියතා, අභිසිත්තතා’’ති ¶ ආපත්තියා අඞ්ගභාවෙන වුත්තත්තා. සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

අන්තෙපුරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සබ්බොපි කථාමග්ගො භණ්ඩාගාරිකසීසෙන නික්ඛිපනං, ගොපනඤ්ච පටික්ඛිපිත්වා පවත්තො.

3. විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා

‘‘සන්තං භික්ඛු’’න්ති ච ‘‘අනාපුච්ඡා’’ති ච ‘‘තථාරූපා අච්චායිකාති ච ඉමාති එත්ථ තිස්සො’’ති පාඨො. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.

විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තං ¶ අස්සාති තං භෙදනකං අස්ස පාචිත්තියස්ස අත්ථි පඨමං භෙදනං කත්වා පච්ඡා දෙසෙතබ්බත්තා. එස නයො ඉතරෙසුපි. වාසිජටෙති වාසිදණ්ඩකෙ.

සූචිඝරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨඞ්ගුලපාදකන්ති භාවනපුංසකං. තුලාසඞ්ඝාතෙ ඨපනමෙව අට්ටකරණං.

මඤ්චපීඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කිඤ්චාපි ¶ පටිලාභෙයෙව පාචිත්තියං විය දිස්සති, පරිභොගෙ එව පන ආපත්ති දට්ඨබ්බා. ‘‘අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 529) වචනං එත්ථ සාධකං.

තූලොනද්ධසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කිඤ්චාපි නිසීදනස්ස ජාති න දිස්සති එත්ථ, තථාපි චීවරක්ඛන්ධකෙ අනුඤ්ඤාතත්තා, ‘‘නව චීවරානි අධිට්ඨාතබ්බානී’’ති එත්ථ ච පරියාපන්නත්තා චීවරජාති එවස්ස ජාතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘ලාභෙ සදසං, අලාභෙ අදසම්පි වට්ටතී’’ති එකෙ, තං න යුත්තං ‘‘නිසීදනං නාම සදසං වුච්චතී’’ති (පාචි. 531-532) තස්ස සණ්ඨානනියමනතො.

නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුද්ධපාචිත්තියවණ්ණනා නිට්ඨිතා.