📜

කම්මට්ඨානවිභාවනාවිධානකථාවණ්ණනා

3125. ‘‘ආදිම්හි සීලං දස්සෙය්ය.

මජ්ඣෙ මග්ගං විභාවයෙ;

පරියොසානෙ ච නිබ්බානං;

එසා කථිකසණ්ඨිතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.190; ම. නි. අට්ඨ. 1.291; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.64) –

වුත්තං ධම්මකථිකලක්ඛණං සමනුස්සරන්තොයමාචරියො පාතිමොක්ඛසංවරසීලපරිදීපකං විනිච්ඡයං නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරමුඛෙන දස්සෙත්වා තංමූලකානං ඉතරෙසඤ්ච තිණ්ණං සීලානං තංදස්සනෙනෙව දස්සිතභාවඤ්ච සීලවිසුද්ධිමූලිකා චිත්තවිසුද්ධිආදියො පඤ්චවිසුද්ධියො ච තංමූලිකඤ්ච අරියමග්ගසඞ්ඛාතං ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං තදධිගමනීයං නිබ්බානඤ්ච දස්සෙත්වා යථාරද්ධං විනයකථං පරියොසාපෙතුකාමො ආහ ‘‘පාමොක්ඛෙ’’තිආදි. තත්ථ පාමොක්ඛෙති සමාධිආදීනං අනවජ්ජධම්මානං පතිට්ඨාභාවෙන උත්තමෙ. මොක්ඛප්පවෙසනෙති අමතමහානිබ්බානනගරස්ස පවෙසනනිමිත්තෙ. මුඛෙ අසහායද්වාරභූතෙ. යථාහ –

‘‘සග්ගාරොහණසොපානං, අඤ්ඤං සීලසමං කුතො;

ද්වාරං වා පන නිබ්බාන-නගරස්ස පවෙසනෙ’’ති. (විසුද්ධි. 1.9; බු. බං. අට්ඨ. 3.දීපඞ්කරබුද්ධවංසවණ්ණනා);

සබ්බදුක්ඛක්ඛයෙති ජාතිදුක්ඛාදිසබ්බදුක්ඛානං ඛයස්ස අරියමග්ගස්ස අධිගමූපායත්තා ඵලූපචාරෙන සබ්බදුක්ඛක්ඛයසඞ්ඛාතෙ. ‘‘පාමොක්ඛෙ’’ති ච ‘‘මොක්ඛප්පවෙසනෙ මුඛෙ’’ති ච ‘‘සබ්බදුක්ඛක්ඛයෙ’’ති ච ‘‘පාතිමොක්ඛස්මි’’න්ති එතස්ස විසෙසනං. වුත්තෙති පාරාජිකතො පට්ඨාය නානප්පකාරතො නිද්දිට්ඨෙ සති. ඉතරත්තයං වුත්තමෙවාති සම්බන්ධො. ඉන්ද්රියසංවරසීලආජීවපාරිසුද්ධිසීලපච්චයසන්නිස්සිතසීලසඞ්ඛාතං ඉතරං සීලත්තයං වුත්තමෙව හොති ‘‘රාජා ආගතො’’ති වුත්තෙ පරිසාය ආගමනං විය, තස්මා තං න වක්ඛාමාති අධිප්පායො.

3126. ඉදං චතුබ්බිධං සීලන්ති පාතිමොක්ඛසංවරසීලාදිං චතුපාරිසුද්ධිසීලං. ඤත්වාති ලක්ඛණාදිතො, වොදානතො, හානභාගියට්ඨිතිභාගියවිසෙසභාගියනිබ්බෙධභාගියාදිප්පකාරතො ච ජානිත්වා. තත්ථාති චතුබ්බිධසීලෙ. පතිට්ඨිතොති අච්ඡිද්දාදිඅඞ්ගසමන්නාගතභාවමාපාදනෙන පතිට්ඨිතො. සමාධින්ති උපචාරප්පනාභෙදලොකියසමාධිං. භාවෙත්වාති සමචත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු පුනප්පුනං අනුයොගවසෙන වඩ්ඪෙත්වා. පඤ්ඤායාති තිලක්ඛණාකාරාදිපරිච්ඡෙදිකාය ලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය හෙතුභූතාය, කරණභූතාය ච. පරිමුච්චතීති සබ්බකිලෙසබන්ධනං ඡෙත්වා සංසාරචාරකා සමන්තතො මුච්චති, අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායතීති අධිප්පායො.

3127. එවං සමාසතො වුත්තමෙවත්ථං නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘දසානුස්සතියො’’තිආදි. දස අනුස්සතියො ච දස කසිණා ච දස අසුභා ච චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො ච තථා චත්තාරො ආරුප්පා ච වුත්තා. අපරං කම්මට්ඨානද්වයඤ්ච වුත්තන්ති සම්බන්ධො.

තත්ථ දසානුස්සතියො නාම ‘‘බුද්ධානුස්සති, ධම්මානුස්සති, සඞ්ඝානුස්සති, සීලානුස්සති, චාගානුස්සති, දෙවතානුස්සති, කායගතාසති, මරණානුස්සති, ආනාපානසති, උපසමානුස්සතී’’ති (විසුද්ධි. 1.47) එවං වුත්තා දස අනුස්සතියො.

දස කසිණා නාම ‘‘පථවීකසිණං, ආපොකසිණං, තෙජොකසිණං, වායොකසිණං, නීලකසිණං, පීතකසිණං, ලොහිතකසිණං, ඔදාතකසිණං, ආලොකකසිණං, පරිච්ඡින්නාකාසකසිණ’’න්ති (විසුද්ධි. 1.47) වුත්තා ඉමෙ දස කසිණා.

දස අසුභා නාම ‘‘උද්ධුමාතකං, විනීලකං, විපුබ්බකං, විච්ඡිද්දකං, වික්ඛායිතකං, වික්ඛිත්තකං, හතවික්ඛිත්තකං, ලොහිතකං, පුළුවකං, අට්ඨික’’න්ති (විසුද්ධි. 1.47) වුත්තා ඉමෙ දස අසුභා.

චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො නාම ‘‘මෙත්තා, කරුණා, මුදිතා, උපෙක්ඛා’’ති (විසුද්ධි. 1.47) වුත්තා ඉමෙ අප්පමඤ්ඤායො.

චත්තාරො ආරුප්පා නාම ‘‘ආකාසානඤ්චායතනං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති (විසුද්ධි. 1.47) වුත්තා ඉමෙ ආරුප්පා. අපරං කම්මට්ඨානද්වයං නාම ‘‘ආහාරෙපටික්කූලසඤ්ඤා, චතුධාතුවවත්ථාන’’න්ති වුත්තං ට්ඨානඋභයං.

3128. ඉච්චෙවං චත්තාලීසවිධං මනොභුනො කම්මට්ඨානං සබ්බම්පි කම්මට්ඨානං සමුද්දිට්ඨං සියාති යොජනා. කම්මස්ස යොගසඞ්ඛාතස්ස ඨානං ආරම්මණභාවෙන පවත්තිට්ඨානන්ති කම්මට්ඨානං. තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, කාරණං, කම්මස්ස විපස්සනාය ඨානං කාරණං කම්මට්ඨානං, කස්සාති ආහ ‘‘මනොභුනො’’ති. මනො අභිභවතීති මනොභූ, තස්ස මනොභුනො, කුසලචිත්තප්පවත්තිනිවාරණෙන තථාලද්ධනාමස්ස කාමදෙවස්සාති අත්ථො. ඉමිනා කම්මට්ඨානගණනාපරිච්ඡෙදො දස්සිතො.

3129-30. ඉමෙසං කම්මට්ඨානානං භාවනාමයං භින්දිත්වා දස්සෙතුං මාතිකං තාව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපචාරප්පනාතො’’තිආදි. තත්ථ උපචාරප්පනාතොති ‘‘එත්තකානි කම්මට්ඨානානි උපචාරාවහානි , එත්තකානි අප්පනාවහානී’’ති එවං උපචාරප්පනාවසෙන ච. ඣානභෙදාති ‘‘එත්තකානි පඨමජ්ඣානිකානි, එත්තකානි තිකචතුක්කජ්ඣානිකානි, එත්තකානි පඤ්චකජ්ඣානිකානී’’තිආදිනා ඣානභෙදා ච. අතික්කමාති අඞ්ගානං, ආරම්මණානඤ්ච අතික්කමතො. වඩ්ඪනාවඩ්ඪනා චාපීති අඞ්ගුලද්වඞ්ගුලාදිවසෙන වඩ්ඪෙතබ්බා, අවඩ්ඪෙතබ්බා ච. ආරම්මණභූමිතොති නිමිත්තාරම්මණාදිආරම්මණතො චෙව ලබ්භමානාලබ්භමානභූමිතො ච.

ගහණාති දිට්ඨාදිවසෙන ගහෙතබ්බතො. පච්චයාති තංතංඨානානං පච්චයභාවතො ච. භිය්යොති පුන-සද්දත්ථනීහාරත්ථො. චරියානුකූලතොති රාගචරියාදීනං අනුකූලභාවතොති අයං විසෙසො අයං භෙදො. එතෙසු චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු.

3131. එවං මාතිකං නිද්දිසිත්වා යථාක්කමං නිද්දිසන්තො පඨමං තාව උපචාරාවහාදයො දස්සෙතුමාහ ‘‘අට්ඨානුස්සතියො’’තිආදි . තත්ථාති තිස්සං මාතිකායං, තෙසු වා චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු. අට්ඨානුස්සතියොති කායගතාසතිආනාපානසතිද්වයවජ්ජිතා බුද්ධානුස්සතිආදිකා අට්ඨ අනුස්සතියො ච. සඤ්ඤා ආහාරෙපටික්කූලසඤ්ඤා ච. වවත්ථානඤ්ච චතුධාතුවවත්ථානඤ්චාති ඉමෙ දස. උපචාරාවහාති බුද්ධගුණාදීනං පරමත්ථභාවතො, අනෙකවිධත්තා, එකස්සාපි ගම්භීරභාවතො ච එතෙසු දසසු කම්මට්ඨානෙසු අප්පනාවසෙන සමාධිස්ස පතිට්ඨාතුමසක්කුණෙය්යත්තා අප්පනාභාවනාප්පත්තො සමාධි උපචාරභාවෙයෙව පතිට්ඨාති, තස්මා එතෙ උපචාරාවහා.

නනු චෙත්ථ දුතියචතුත්ථාරුප්පසමාධි, ලොකුත්තරො ච සමාධි පරමත්ථධම්මෙ අප්පනං පාපුණාති, තස්මා ‘‘පරමත්ථභාවතො’’ති හෙතු අප්පනමපාපුණනෙ කාරණභාවෙන න වුච්චතීති? න, තස්ස භාවනාවිසෙසෙන පරමත්ථධම්මෙ පවත්තිසම්භවතො, ඉමස්ස ච රූපාවචරචතුත්ථභාවනාවිසෙසසම්භවතො ච. තථා හි දුතියචතුත්ථාරුප්පසමාධි අප්පනාපත්තස්ස අරූපාවචරසමාධිස්ස චතුත්ථජ්ඣානස්ස ආරම්මණසමතික්කමමත්තභාවනාවසෙන සභාවාරම්මණෙපි අප්පනං පාපුණාති. විසුද්ධිභාවනානුක්කමබලෙන ලොකුත්තරො සමාධි අප්පනං පාපුණාතීති.

3132. තත්ථාති තෙසු ඣානාවහෙසු තිංසකම්මට්ඨානෙසු. අසුභාති උද්ධුමාතකාදයො දස අසුභා. කායගතාසතීති කායගතාසති චාති ඉමෙ එකාදස. පඨමජ්ඣානිකාති ඉමෙසං පටික්කූලාරම්මණත්තා, පටික්කූලාරම්මණෙ ච චිත්තස්ස චණ්ඩසොතාය නදියා අරිත්තබලෙන නාවාට්ඨානං විය විතක්කබලෙනෙව පවත්තිසම්භවතො අවිතක්කානං දුතියජ්ඣානාදීනං අසම්භවොති සවිතක්කස්ස පඨමජ්ඣානස්සෙව සම්භවතො පඨමජ්ඣානිකා. ආනාපානඤ්ච කසිණා චාති ඉමෙ එකාදස චතුක්කජ්ඣානිකා රූපාවචරචතුක්කජ්ඣානිකා ච චතුක්කනයෙන, පඤ්චකජ්ඣානිකා ච.

3133. තිස්සොව අප්පමඤ්ඤාති මෙත්තා, කරුණා, මුදිතාති අප්පමඤ්ඤා තිස්සොව. සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙ එතාසමෙව ගහණං කථං විඤ්ඤායතීති? ‘‘අථ පච්ඡිමා’’තිආදිනා චතුත්ථාය අප්පමඤ්ඤාය චතුත්ථජ්ඣානිකභාවස්ස වක්ඛමානත්තා පාරිසෙසතො තං විඤ්ඤායති. තිකජ්ඣානානීති තිකජ්ඣානිකා. ‘‘තිකජ්ඣානා’’ති වත්තබ්බෙ ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. මෙත්තාදීනං දොමනස්සසහගතබ්යාපාදවිහිංසානභිරතීනං පහායකත්තා දොමනස්සපටිපක්ඛෙන සොමනස්සෙනෙව සහගතතා වුත්තාති චතුක්කනයෙන තිකජ්ඣානිකතා වුත්තා, පඤ්චකනයෙන චතුක්කජ්ඣානිකතා ච.

‘‘අථා’’ති ඉදං ‘‘පච්ඡිමා’’ති පදස්ස ‘‘තිස්සො’’ති ඉමිනා පුරිමපදෙන සම්බන්ධනිවත්තනත්ථං. පච්ඡිමා අප්පමඤ්ඤා, චත්තාරො ආරුප්පා ච චතුත්ථජ්ඣානිකා මතා චතුක්කනයෙන, පඤ්චමජ්ඣානිකා ච. ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තු, දුක්ඛා මුච්චන්තු, ලද්ධසුඛසම්පත්තිතො මා විගච්ඡන්තූ’’ති මෙත්තාදිතිවිධවසප්පවත්තං බ්යාපාරත්තයං පහාය කම්මස්සකතාදස්සනෙන සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පත්තභාවනානිබ්බත්තාය තත්රමජ්ඣත්තොපෙක්ඛාය බලවතරත්තා අප්පනාප්පත්තස්ස උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරස්ස සුඛසහගතතාසම්භවතො උපෙක්ඛාසහගතතා වුත්තා.

3134. අඞ්ගාරම්මණතො අතික්කමො ද්විධා වුත්තොති යොජනා. චතුක්කතිකජ්ඣානෙසූති දසකසිණා, ආනාපානසතීති එකාදසසු චතුක්කජ්ඣානිකෙසු චෙව මෙත්තාදිපුරිමබ්රහ්මවිහාරත්තයසඞ්ඛාතෙසු තිකජ්ඣානිකෙසු ච කම්මට්ඨානෙසු. අඞ්ගාතික්කමතාති එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ විතක්කාදිඣානඞ්ග සමතික්කමෙන පඨමජ්ඣානාදීනං ආරම්මණෙයෙව දුතියජ්ඣානාදීනං උප්පත්තිතො අඞ්ගාතික්කමො අධිප්පෙතොති අත්ථො. අඞ්ගාතික්කමොයෙව අඞ්ගාතික්කමතා.

3135. අඞ්ගාතික්කමතොති තතියජ්ඣානසම්පයුත්තසොමනස්සාතික්කමනතො. ආරම්මණමතික්කම්මාති පටිභාගනිමිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසතබ්බිසයපඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණතදභාවසඞ්ඛාතානි චත්තාරි ආරම්මණානි යථාක්කමං අතික්කමිත්වා. කසිණුග්ඝාටිමාකාසතබ්බිසයපඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණතදභාවතබ්බිසයතතියාරුප්පවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙසු චතූසු ආරම්මණෙසු ආරුප්පා ආකාසානඤ්චායතනාදීනි චත්තාරි අරූපාවචරජ්ඣානානි ජායරෙ උප්පජ්ජන්ති.

3136. එත්ථාති එතෙසු ආරම්මණෙසු. වඩ්ඪෙතබ්බානීති ‘‘යත්තකං ඔකාසං කසිණෙන ඵරති, තදබ්භන්තරෙ දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සොතුං, දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපං පස්සිතුං, පරසත්තානඤ්ච චෙතසා චිත්තං අඤ්ඤාතුං සමත්ථො හොතී’’ති වුත්තප්පයොජනං සන්ධාය අඞ්ගගණනාදිවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා යත්තකං ඉච්ඡති, තත්තකං වඩ්ඪෙතබ්බානි. සෙසං අසුභාදි සබ්බං තං කම්මට්ඨානං පයොජනාභාවා න වඩ්ඪෙතබ්බමෙවාති යොජනා.

3137. තත්ථ තෙසු කම්මට්ඨානෙසු දස කසිණා ච දස අසුභා ච කායගතාසති, ආනාපානසතීති ඉමෙ බාවීසති කම්මට්ඨානානි පටිභාගාරම්මණානීති යොජනා. එත්ථ ‘‘කසිණා’’තිආදිනා තදාරම්මණානි ඣානානි ගහිතානි.

3138. ධාතුවවත්ථනන්ති චතුධාතුවවත්ථානං, ගාථාබන්ධවසෙන රස්සත්තං. විඤ්ඤාණඤ්චාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. නෙවසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. දස ද්වෙති ද්වාදස. භාවගොචරාති සභාවධම්මගොචරා, පරමත්ථධම්මාලම්බණාති වුත්තං හොති.

3139. ද්වෙ ච ආරුප්පමානසාති ආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඞ්ඛාතා අරූපාවචරචිත්තුප්පාදා ද්වෙ ච. ඡ ඉමෙ ධම්මා නවත්තබ්බගොචරා නිද්දිට්ඨාති යොජනා චතුන්නං අප්පමඤ්ඤානං සත්තපඤ්ඤත්තියා, පඨමාරුප්පස්ස කසිණුග්ඝාටිමාකාසපඤ්ඤත්තියා, තතියාරුප්පස්ස පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවපඤ්ඤත්තියා ච ආරම්මණත්තා.

3140. පටික්කූලසඤ්ඤාති ආහාරෙපටික්කූලසඤ්ඤා. කායගතාසතීති ද්වාදසෙව භූමිතො දෙවෙසු කාමාවචරදෙවෙසු කුණපානං, පටික්කූලාරහස්ස ච අසම්භවා න පවත්තන්තීති යොජනා.

3141. තානි ද්වාදස ච. භිය්යොති අධිකත්ථෙ නිපාතො, තතො අධිකං ආනාපානසති චාති තෙරස රූපාරූපලොකෙ අස්සාසපස්සාසානඤ්ච අභාවා සබ්බසො න ජායරෙති යොජනා.

3142. අරූපාවචරෙ අරූපභවෙ චතුරො ආරුප්පෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ ඡත්තිංස ධම්මා රූපසමතික්කමාභාවා න ජායන්තීති යොජනා. සබ්බෙ සමචත්තාලීස ධම්මා මානුසෙ මනුස්සලොකෙ සබ්බෙසමෙව ලබ්භමානත්තා ජායන්ති.

3143. චතුත්ථකසිණං හිත්වාති වායොකසිණං දිට්ඨඵුට්ඨෙන ගහෙතබ්බත්තා තං වජ්ජෙත්වා නව කසිණා ච දස අසුභා චාති තෙ එකූනවීසති ධම්මා දිට්ඨෙනෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පුබ්බභාගෙ පරිකම්මකාලෙ ගහෙතබ්බා භවන්තීති යොජනා. පුබ්බභාගෙ චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා පරිකම්මං කතං, තෙන උග්ගහිතනිමිත්තං තෙසං ගහෙතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

3144. ඵුට්ඨෙනාති නාසිකග්ගෙ, උත්තරොට්ඨෙ වා ඵුට්ඨවසෙන. කායගතාසතියං තචපඤ්චකං දිට්ඨෙන ගහෙතබ්බං. මාලුතොති වායොකසිණං දිට්ඨඵුට්ඨෙන ගහෙතබ්බං උච්ඡුසස්සාදීනං පත්තෙසු චලමානවණ්ණග්ගහණමුඛෙන, කායප්පසාදඝට්ටනෙන ච ගහෙතබ්බත්තා. එත්ථ එතෙසු කම්මට්ඨානෙසු. සෙසකන්ති වුත්තාවසෙසං. බුද්ධානුස්සතිආදිකා අට්ඨානුස්සතියො, චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, චත්තාරො ආරුප්පා, ආහාරෙපටික්කූලසඤ්ඤා, චතුධාතුවවත්ථානං, කායගතාසතියං වක්කපඤ්චකාදීනි චාති සබ්බමෙතං පරතො සුත්වා ගහෙතබ්බත්තා සුතෙනෙව ගහෙතබ්බන්ති වුත්තං.

3145. එත්ථ එතෙසු කම්මට්ඨානෙසු ආකාසකසිණං ඨපෙත්වා නව කසිණා පඨමාරුප්පචිත්තස්ස ආරම්මණභූතකසිණුග්ඝාටිමාකාසස්ස හෙතුභාවතො පච්චයා ජායරෙ පච්චයා භවන්තීති යොජනා.

3146. දසපි කසිණා අභිඤ්ඤානං දිබ්බචක්ඛුඤාණාදීනං පච්චයා භවන්තීති යොජනා. චතුත්ථස්සාති චතුත්ථස්ස බ්රහ්මවිහාරස්ස.

3147. හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමාරුප්පන්ති ආකාසානඤ්චායතනාදිකං. පරස්ස ච පරස්ස චාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනාදිඋත්තරජ්ඣානස්ස පච්චයොති පකාසිතන්ති යොජනා. නෙවසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. නිරොධස්සාති සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධස්ස, තාය නිරොධසමාපත්තියා.

3148. සබ්බෙති සමචත්තාලීසකම්මට්ඨානධම්මා. සුඛවිහාරස්සාති දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරස්ස. භවනිස්සරණස්සචාති විභවූපනිස්සයතාය විපස්සනාපාදකත්තෙන ආසවක්ඛයඤාණෙන අධිගන්තබ්බස්ස නිබ්බානස්ස ච. භවසුඛානඤ්චාති පරිකම්මොපචාරභාවනාවසප්පවත්තානි කාමාවචරකුසලචිත්තානි කාමසුගතිභවසුඛානං, රූපාවචරප්පනාවසපවත්තානි රූපාවචරචිත්තානි රූපාවචරභවසුඛානං, ඉතරානි අරූපාවචරභූතානි අරූපාවචරභවසුඛානඤ්ච පච්චයාති දීපිතා.

3149. දස අසුභා, කායගතාසතීති ඉමෙ එකාදස රාගචරිතස්ස විසෙසතො අනුකූලා විඤ්ඤෙය්යාති යොජනා. ‘‘විසෙසතො’’ති ඉමිනා රාගස්ස උජුවිපච්චනීකභාවෙන ච අතිසප්පායතො ච වුත්තො, ඉතරෙ ච අපටික්ඛිත්තාති දීපෙති. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘සබ්බඤ්චෙතං උජුවිපච්චනීකවසෙන ච අතිසප්පායවසෙන ච වුත්තං, රාගාදීනං පන අවික්ඛම්භිකා, සද්ධාදීනං වා අනුපකාරා කුසලභාවනා නාම නත්ථී’’ති (විසුද්ධි. 1.47).

3150. සවණ්ණකසිණාති චතූහි වණ්ණකෙහි කසිණෙහි සහිතා. චතස්සො අප්පමඤ්ඤායොති ඉමෙ අට්ඨ දොසචරිතස්ස අනුකූලාති පකාසිතාති යොජනා.

3151. මොහප්පකතිනොති මොහචරිතස්ස. ‘‘ආනාපානසති එකාවා’’ති පදච්ඡෙදො.

3152. මරණූපසමෙති මරණඤ්ච උපසමො ච මරණූපසමං, තස්මිං මරණූපසමෙ. සතීති මරණානුස්සති, උපසමානුස්සති චාති එතෙ චත්තාරො ධම්මා. පඤ්ඤාපකතිනොති බුද්ධිචරිතස්ස.

3153. ආදිඅනුස්සතිච්ඡක්කන්ති බුද්ධධම්මසඞ්ඝසීලචාගදෙවතානුස්සතිසඞ්ඛාතං ඡක්කං. සද්ධාචරිතවණ්ණිතන්ති සද්ධාචරිතස්ස අනුකූලන්ති කථිතං. ආරුප්පාති චත්තාරො ආරුප්පා. සෙසා කසිණාති භූතකසිණආලොකාකාසකසිණානං වසෙන ඡ කසිණාති සෙසා දස ධම්මා. සබ්බානුරූපකාති සබ්බෙසං ඡන්නං චරියානං අනුකූලාති අත්ථො.

3154-8. එවං යථානික්ඛිත්තමාතිකානුක්කමෙන කම්මට්ඨානප්පභෙදං විභාවෙත්වා ඉදානි භාවනානයං දස්සෙතුමාහ ‘‘එව’’න්තිආදි. එවං පභෙදතො ඤත්වා කම්මට්ඨානානීති යථාවුත්තභෙදනයමුඛෙන භාවනාමයාරම්භදස්සනං. පණ්ඩිතොති තිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාය පඤ්ඤවා භබ්බපුග්ගලො. තෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. මෙධාවීති පාරිහාරියපඤ්ඤාය සමන්නාගතො. දළ්හං ගහෙත්වානාතිආදිමජ්ඣපරියොසානෙ සුට්ඨු සල්ලක්ඛන්තෙන දළ්හං අට්ඨිං කත්වා සක්කච්චං උග්ගහෙත්වා. කල්යාණමිත්තකොති –

‘‘පියො ගරු භාවනීයො;

වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා;

නො චට්ඨානෙ නියොජකො’’ති. (විසුද්ධි. 1.37; නෙත්ති. 113) –

වුත්තලක්ඛණකො සීලසුතපඤ්ඤාදිගුණසමන්නාගතකල්යාණමිත්තකො.

පඨමමෙව පලිබොධානං උච්ඡෙදං කත්වාති යොජනා. පඨමන්ති භාවනාරම්භතො පඨමමෙව. පලිබොධානං උච්ඡෙදං කත්වාති –

‘‘ආවාසො ච කුලං ලාභො;

ගණො කම්මඤ්ච පඤ්චමං;

අද්ධානං ඤාති ආබාධො;

ගන්ථො ඉද්ධීති තෙ දසා’’ති. (විසුද්ධි. 1.41) –

වුත්තානං දසමහාපලිබොධානං, දීඝකෙසනඛලොමච්ඡෙදනචීවරරජනපත්තපචනාදීනං ඛුද්දකපඅබොධානඤ්චාති උභයෙසං පලිබොධානං උච්ඡෙදං කත්වා නිට්ඨාපනෙන වා ආලයපරිච්චාගෙන වා උච්ඡෙදං කත්වා. ඉද්ධි පනෙත්ථ විපස්සනාය පලිබොධො හොති, න සමාධිභාවනාය. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘ඉද්ධීති පොථුජ්ජනිකා ඉද්ධි. සා හි උත්තානසෙය්යකදාරකො විය, තරුණසස්සං විය ච දුප්පරිහාරා හොති, අප්පමත්තකෙනෙව භිජ්ජති. සා පන විපස්සනාය පලිබොධො හොති, න සමාධිස්ස සමාධිං පත්වා පත්තබ්බත්තා’’ති (විසුද්ධි. 1.41).

දොසවජ්ජිතෙ , අනුරූපෙ ච විහාරෙ වසන්තෙනාති යොජනා. දොසවජ්ජිතෙති –

‘‘මහාවාසං නවාවාසං, ජරාවාසඤ්ච පන්ථනිං;

සොණ්ඩිං පණ්ණඤ්ච පුප්ඵඤ්ච, ඵලං පත්ථිතමෙව ච.

‘‘නගරං දාරුනා ඛෙත්තං, විසභාගෙන පට්ටනං;

පච්චන්තසීමාසප්පායං, යත්ථ මිත්තො න ලබ්භති.

‘‘අට්ඨාරසෙතානි ඨානානි, ඉති විඤ්ඤාය පණ්ඩිතො;

ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, මග්ගං පටිභයං යථා’’ති. (විසුද්ධි. 1.52) –

අට්ඨකථාසු වුත්තෙහි ඉමෙහි අට්ඨාරසහි දොසෙහි ගජ්ජිතෙ.

අනුරූපෙ වසන්තෙනාති –

‘‘ඉධ , භික්ඛවෙ, සෙනාසනං නාතිදූරං හොති නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං, දිවා අප්පාකිණ්ණං, රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං, අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සං, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස අප්පකසිරෙනෙව උප්පජ්ජන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ යෙ තෙ භික්ඛූ විහරන්ති බහුස්සුතා ආගතාගමා ධම්මධරා විනයධරා මාතිකාධරා, තෙ කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡති පරිපඤ්හති ‘ඉදං, භන්තෙ, කථං, ඉමස්ස කො අත්ථො’ති, තස්ස තෙ ආයස්මන්තො අවිවටඤ්චෙව විවරන්ති, අනුත්තානීකතඤ්ච උත්තානිං කරොන්ති, අනෙකවිහිතෙසු ච කඞ්ඛට්ඨානීයෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොතී’’ති (අ. නි. 10.11) –

එවං භගවතා වණ්ණිතෙහි පඤ්චහි ගුණෙහි සමන්නාගතත්තා අනුරූපෙ භාවනාකම්මානුගුණෙ විහාරෙ විහරන්තෙනාති අත්ථො. පඨමාදීනීති පඨමදුතියාදීනි රූපාවචරජ්ඣානානි. සබ්බසො භාවෙත්වාති විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘සබ්බං භාවනාවිධානං අපරිහාපෙන්තෙන භාවෙතබ්බො’’ති (විසුද්ධි. 1.41) නික්ඛිත්තස්ස මාතිකාපදස්ස විත්ථාරක්කමෙන භාවෙත්වා, චිත්තවිසුද්ධිං සම්පාදෙත්වාති වුත්තං හොති.

සප්පඤ්ඤොති කම්මජතිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාය චෙව කම්මට්ඨානමනසිකාරසප්පායානි පරිග්ගහෙත්වා අසප්පායං පරිවජ්ජෙත්වා සප්පායසෙවනොපකාරාය පාරිහාරියපඤ්ඤාය ච සමන්නාගතො යොගාවචරො. තතොති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවජ්ජිතරූපාරූපජ්ඣානං විපස්සනාපාදකභාවෙන සමාපජ්ජිත්වා අට්ඨන්නං විපස්සනාපාදකජ්ඣානානමඤ්ඤතරතො ඣානා වුට්ඨාය. තෙනාහ විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘ඨපෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අවසෙසරූපාරූපාවචරජ්ඣානානං අඤ්ඤතරතො වුට්ඨායා’’ති (විසුද්ධි. 2.663).

නාමරූපවවත්ථානං කත්වාති විසුද්ධිමග්ගෙ දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන පඤ්චක්ඛන්ධාදිමුඛෙසු යථිච්ඡිතෙන මුඛෙන පවිසිත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා ‘‘ඉදං නාමං, ඉදං රූපං, ඉමම්හා නාමරූපතො බ්යතිරිත්තං අත්තාදි කිඤ්චි වත්තබ්බං නත්ථී’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා, ඉමිනා දිට්ඨිවිසුද්ධි දස්සිතා.

කඞ්ඛං විතීරියාති යථාදිට්ඨනාමරූපධම්මානං විසුද්ධිමග්ගෙ කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 2.678 ආදයො) වුත්තනයෙන පඤ්චධා පරිග්ගහෙත්වා ‘‘න තාවිදං නාමරූපං අහෙතුකං, න අත්තාදිහෙතුක’’න්ති යාථාවතො නාමරූපස්ස පඤ්චධා දස්සනෙන අද්ධත්තයගතං ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) සොළසවිධං කඞ්ඛං, ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිනයප්පවත්තං (ධ. ස. 1008) අට්ඨවිධඤ්ච කඞ්ඛං වීරියෙන තරිත්වා පජහිත්වා, ඉමිනා කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි දස්සිතා හොති.

එවං කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිප්ඵාදනෙන ඤාතපරිඤ්ඤාය ඨිතො යොගාවචරො සප්පායං නාමරූපං ලක්ඛණත්තයං ආරොපෙත්වා කඞ්ඛාවූපසමඤාණෙන මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 2.692 ආදයො) වුත්තනයෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො ඔභාසො, ඤාණං, පීති, පස්සද්ධි, සුඛං, අධිමොක්ඛො, පග්ගහො, උපට්ඨානං, උපෙක්ඛා, නිකන්තීති දසසු උපක්කිලෙසෙසු පාතුභූතෙසු තථා පාතුභූතෙ ඔභාසාදයො දස උපක්කිලෙසෙ ‘‘අමග්ගො’’ති මග්ගවීථිපටිපන්නං විපස්සනාඤාණමෙව ‘‘මග්ගො’’ති පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා යොගාවචරො ජානාතීති අත්ථො, ඉමිනා මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි සඞ්ඛෙපතො දස්සිතා හොති.

3159. එත්තාවතා තෙසං තිණ්ණං වවත්ථානෙති යොජනා. එත්තාවතාති ‘‘නාමරූපවවත්ථානං කත්වා’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො දස්සිතනයෙන. තෙසං තිණ්ණන්ති දිට්ඨිවිසුද්ධි, කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි, මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධීති තීහි විසුද්ධීහි සකසකවිපස්සනානං නාමරූපතප්පච්චයමග්ගාමග්ගානං තිණ්ණං. වවත්ථානෙ කතෙ නියමෙ කතෙ. තිණ්ණං සච්චානන්ති දුක්ඛසමුදයමග්ගසඞ්ඛආතානං තිණ්ණං සච්චානං. වවත්ථානං කතං සියාති ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ලොකියෙනෙව ඤාණෙන අනුබොධවසෙන නිච්ඡයො කතො හොතීති අත්ථො. කථං? නාමරූපවවත්ථානසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිඤාණෙන දුක්ඛසච්චවවත්ථානං කතං හොති, පච්චයපරිග්ගහසඞ්ඛාතෙන කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිඤාණෙන සමුදයසච්චවවත්ථානං, මග්ගාමග්ගවවත්ථානසඞ්ඛාතෙන මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනෙන මග්ගසච්චවවත්ථානං.

3160-1. එවං ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාද්වයං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙත්වා පහානපරිඤ්ඤාය සරීරභූතානි නව ඤාණානි දස්සෙතුමාහ ‘‘උදයබ්බයා’’තිආදි. තත්ථ උදයබ්බයාති උප්පාදභඞ්ගානුපස්සනාවසප්පවත්තා උත්තරපදලොපෙන ‘‘උදයබ්බයා’’ති වුත්තා. තත්ථ උදයං මුඤ්චිත්වා වයෙ වා පවත්තා භඞ්ගානුපස්සනා ‘‘භඞ්ගා’’ති වුත්තා. භයඤ්ච ආදීනවො ච නිබ්බිදා ච භයාදීනවනිබ්බිදා, සඞ්ඛාරානං භයතො අනුපස්සනවසෙන පවත්තා භයානුපස්සනා ච දිට්ඨභයානං ආදීනවතො පෙක්ඛනවසෙන පවත්තා ආදීනවානුපස්සනා ච දිට්ඨාදීනවෙසු නිබ්බෙදවසෙන පවත්තා නිබ්බිදානුපස්සනා ච තථා වුත්තා. නිබ්බින්දිත්වා සඞ්ඛාරෙහි මුච්චිතුකාමතාවසෙනෙව පවත්තං ඤාණං මුච්චිතුකාමතාඤාණං. මුච්චනස්ස උපායසම්පටිපාදනත්ථං පුන සඞ්ඛාරත්තයපටිග්ගහවසපවත්තං ඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා.

සඞ්ඛාරධම්මෙ භයනන්දිවිවජ්ජනවසෙන අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා පවත්තඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං, සච්චානුලොමො තදධිගමාය එකන්තපච්චයො හොතීති ‘‘සච්චානුලොමික’’න්ති ච කලාපසම්මසනඤාණාදීනං පුරිමානං නවන්නං කිච්චනිප්ඵත්තියා, උපරි ච සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානඤ්ච අනුලොමනතො ‘‘අනුලොමඤාණ’’න්ති ච වුත්තං නවමං ඤාණඤ්චාති යා නවානුපුබ්බවිපස්සනාසඞ්ඛාතා පහානපරිඤ්ඤා දස්සිතා, අයං ‘‘පටිපදාඤාණදස්සන’’න්ති පකාසිතාති යොජනා.

3162. තතො අනුලොමඤාණතො පරං මග්ගස්ස ආවජ්ජනට්ඨානියං හුත්වා නිබ්බානමාලම්බිත්වා උප්පන්නස්ස පුථුජ්ජනගොත්තස්ස අභිභවනතො, අරියගොත්තස්ස භාවනතො වඩ්ඪනතො ච ‘‘ගොත්රභූ’’ති සඞ්ඛං ගතස්ස චිත්තස්ස සමනන්තරමෙව ච. සන්තිමාරම්මණං කත්වාති සබ්බකිලෙසදරථානඤ්ච සඞ්ඛාරදුක්ඛග්ගිනො ච වූපසමනිමිත්තත්තා ‘‘සන්ති’’න්ති සඞ්ඛාතං නිරොධමාලම්බිත්වා. ඤාණදස්සනන්ති චතුන්නං අරියසච්චානං පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන ජානනට්ඨෙන ඤාණං, චක්ඛුනා විය පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන දස්සනන්ති සඞ්ඛං ගතං සොතාපත්තිමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං සත්තමවිසුද්ධිඤාණං ජායතෙ උප්පජ්ජතීති අත්ථො.

3163. පච්චවෙක්ඛණපරියන්තන්ති පච්චවෙක්ඛණජවනපරියොසානං. තස්සාති ඤාණදස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගස්ස. ඵලන්ති ඵලචිත්තං අනු පච්ඡා මග්ගානන්තරං හුත්වා ජායතෙ.

එත්ථ ‘‘පච්චවෙක්ඛණපරියන්ත’’න්ති ඉදං ‘‘ඵල’’න්ති එතස්ස විසෙසනං, කිරියාවිසෙසනං වා, පච්චවෙක්ඛණජවනං මරියාදං කත්වාති අත්ථො. මග්ගානන්තරං ඵලෙ ද්වික්ඛත්තුං, තික්ඛත්තුං වා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ තදනන්තරමෙව භවඞ්ගං හොති, භවඞ්ගං ආවට්ටෙත්වා පච්චවෙක්ඛිතබ්බං මග්ගමාලම්බිත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති, තතො පච්චවෙක්ඛණජවනානි. එවං ඵලචිත්තං භවඞ්ගපරියන්තමෙව හොති, න පච්චවෙක්ඛණපරියන්තං. තථාපි අඤ්ඤෙන ජවනෙන අනන්තරිකං හුත්වා ඵලජවනානමනන්තරං පච්චවෙක්ඛණජවනමෙව පවත්තතීති දස්සනත්ථං ඵලපච්චවෙක්ඛණජවනානන්තරෙ උප්පන්නානි භවඞ්ගාවජ්ජනානි අබ්බොහාරිකානි කත්වා ‘‘පච්චවෙක්ඛණපරියන්තං, ඵලං තස්සානුජායතෙ’’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

පච්චවෙක්ඛණඤ්ච මග්ගඵලනිබ්බානපහීනකිලෙසඅවසිට්ඨකිලෙසානං පච්චවෙක්ඛණවසෙන පඤ්චවිධං හොති. තෙසු එකෙකං එකෙකෙන ජවනවාරෙන පච්චවෙක්ඛතීති පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණජවනවාරානි හොන්ති. තානි පච්චවෙක්ඛණග්ගහණෙන සාමඤ්ඤතො දස්සිතානීති දට්ඨබ්බානි.

3164. තෙනෙව ච උපායෙනාති උදයබ්බයානුපස්සනාදිවිපස්සනානං පඨමං මග්ගො අධිගතො, තෙනෙව උපායෙන. සො භික්ඛූති සො යොගාවචරො භික්ඛු. පුනප්පුනං භාවෙන්තොති පුනප්පුනං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා. යථා පඨමමග්ගඵලානි පත්තො, තථා. සෙසමග්ගඵලානි චාති දුතියාදිමග්ගඵලානි ච පාපුණාති.

3165. ඉච්චෙවං යථාවුත්තනයෙන උප්පාදවයන්තාතීතකත්තා අච්චන්තං අමතං ධම්මං අවෙච්ච පටිවිජ්ඣිත්වා අසෙසං අකුසලං විද්ධංසයිත්වා සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පජහිත්වා තයො භවෙ කාමභවාදීසු තීසු භවෙසු නිකන්තියා සොසනවසෙන තයො භවෙ විසෙසෙන සොසයිත්වා සො අග්ගදක්ඛිණෙය්යො ඛීණාසවො භික්ඛු පඨමං කිලෙසපරිනිබ්බානෙ සොසිතවිපාකක්ඛන්ධකටත්තාරූපසඞ්ඛාතඋපාදිසෙසරහිතත්තා නිරුපාදිසෙසං නිබ්බානධාතුං උපෙති අධිගච්ඡතීති යොජනා.

ඉච්චෙවං සඞ්ඛෙපතො කම්මට්ඨානභාවනානයො ආචරියෙන දස්සිතොති ගන්ථභීරුජනානුග්ගහවසෙන විත්ථාරවණ්ණනං අනාමසිත්වා අනුපදවණ්ණනාමත්තමෙවෙත්ථ කතං. විත්ථාරවණ්ණනා පනස්ස විසුද්ධිමග්ගතො, තබ්බණ්ණනතො ච ගහෙතබ්බා.

3166-7. විඤ්ඤාසක්කමතො වාපීති අක්ඛරපදවාක්යසඞ්ඛාතගන්ථරචනක්කමතො වා. පුබ්බාපරවසෙන වාති වත්තබ්බානමත්ථවිසෙසානං පටිපාටිවසෙන වා. අක්ඛරබන්ධෙ වාති සද්දසත්ථඅලඞ්කාරසත්ථඡන්දොවිචිතිසත්ථානුපාතෙන කාතබ්බාය අක්ඛරපදරචනාය, ගාථාබන්ධෙති අත්ථො. අයුත්තං විය යදි දිස්සතීති යොජනා.

තන්ති තං ‘‘අයුත්ත’’න්ති දිස්සමානට්ඨානං. තථා න ගහෙතබ්බන්ති දිස්සමානාකාරෙනෙව අයුත්තන්ති න ගහෙතබ්බං. කථං ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘ගහෙතබ්බමදොසතො’’ති. තස්ස කාරණමාහ ‘‘මයා උපපරික්ඛිත්වා, කතත්තා පන සබ්බසො’’ති. යො යො පනෙත්ථ දොසො දිස්සති ඛිත්තදොසො වා හොතු විපල්ලාසග්ගහණදොසො වා, නාපරං දොසොති දීපෙති. තෙනෙතං පකරණං සබ්බෙසං තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදායතනබහුස්සුතානං සික්ඛාකාමානං ථෙරානං අත්තනො පමාණභූතතං සූචෙති. අත්තනො පමාණසූචනෙන අත්තනා විරචිතස්ස විනයවිනිච්ඡයස්සාපි පමාණතං විභාවෙන්තො තස්ස සවනුග්ගහධාරණාදීසු සොතුජනං නියොජෙතීති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයත්ථසාරසන්දීපනියා විනයවිනිච්ඡයවණ්ණනාය

කම්මට්ඨානභාවනාවිධානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනකථාවණ්ණනා

3168-78. එවං ‘‘විනයො සංවරත්ථාය, සංවරො අවිප්පටිසාරත්ථාය, අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථාය, පාමොජ්ජං පීතත්ථාය, පීති පස්සද්ධත්ථාය, පස්සද්ධි සුඛත්ථාය, සුඛං සමාධත්ථාය, සමාධි යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය, යථාභූතඤාණදස්සනං නිබ්බිදත්ථාය, නිබ්බිදා විරාගත්ථාය, විරාගො විමුත්තත්ථාය, විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනත්ථාය, විමුත්තිඤාණදස්සනං අනුපාදාපඅනිබ්බානත්ථායා’’ති (පරි. 365) දස්සිතානිසංසපරම්පරානිද්ධාරණමුඛෙන අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුපරියන්තං සානිසංසං විනයකථං කථෙත්වා තස්සා පමාණතඤ්ච විභාවෙත්වා අත්තනො සුතබුද්ධත්තා ‘‘සනිදානං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමී’’ති (අ. නි. 3.126; කථා. 806) වචනතො භගවතො චරිතමනුවත්තන්තො තස්ස දෙසකාලාදිවසෙන නිදානං දස්සෙතුමාහ ‘‘සෙට්ඨස්සා’’තිආදි.

තත්ථ සෙට්ඨස්සාති ධනධඤ්ඤවත්ථාලඞ්කාරාදිඋපභොගපරිභොගසම්පත්තියා චෙව ගාමරාජධානිඛෙත්තවත්ථුනදිතළාකාරාමාදිසම්පත්තියා ච පසත්ථතරස්ස. නාභිභූතෙති මජ්ඣවත්තිතාය නාභිසදිසෙ. නිරාකුලෙති මජ්ඣවත්තිතායෙව පරිමණ්ඩලාදිසම්භවතො විලොපාදිආකුලරහිතෙ. සබ්බස්ස පන ලොකස්ස රාමණීයකෙ සම්පිණ්ඩිතෙ විය රමණීයතරෙ භූතමඞ්ගලෙ ගාමෙති සම්බන්ධො.

පුනපි කිංවිසිට්ඨෙති ආහ ‘‘කදලී’’තිආදි. කදලී ච සාලඤ්ච තාලඤ්ච උච්ඡු ච නාළිකෙරා ච කදලී…පෙ… නාළිකෙරා, තෙසං වනානි කදලී…පෙ… නාළිකෙරවනානි, තෙහි ආකුලෙ ආකිණ්ණෙති අත්ථො. කමලානි ච උප්පලානි ච කමලුප්පලානි, තෙහි සඤ්ඡන්නා කමලුප්පලසඤ්ඡන්නා, සලිලස්ස ආසයා සලිලාසයා, කමලුප්පලසඤ්ඡන්නා ච තෙ සලිලාසයා චාති කමල…පෙ… සලිලාසයා, තෙහි සොභිතො කමලුප්පලසඤ්ඡන්නසලිලාසයසොභිතො, තස්මිං.

කාවෙරියා ජලං කාවෙරිජලං, කාවෙරිජලස්ස සම්පාතො පවත්තනං කාවෙරිජලසම්පාතො, තෙන පරි සමන්තතො භූතං පවත්තිතං මහීතලං එතස්සාති කාවෙරිජලසම්පාතපරිභූතමහීතලො, තස්මිං. ඉද්ධෙති නානාසම්පත්තියා සමිද්ධෙ. සබ්බඞ්ගසම්පන්නෙති සබ්බසුඛොපකරණසම්පන්නෙ. මඞ්ගලෙති ජනානං ඉද්ධිවුද්ධිකාරණභූතෙ. භූතමඞ්ගලෙති එවංනාමකෙ ගාමෙ.

පවරො තිරතාරීණතලාදිගණෙහි කුලාචලචක්කභොගිනා භොගවලයසීදන්තරසාගරාදි ආකාරො එතාසන්ති පවරාකාරා, පාකාරා ච පරිඛා ච පාකාරපරිඛා, පවරාකාරා ච තා පාකාරපරිඛා චාති පවරාකාරපාකාරපරිඛා, තාහි පරිවාරිතො පවරාකාරපාකාරපරිඛාපරිවාරිතො, තස්මිං. දස්සනීයෙති දස්සනාරහෙ. මනො රමති එත්ථාති මනොරමො, තස්මිං.

තීරස්ස අන්තො තීරන්තො, තීරමෙව වා අන්තො තීරන්තො, පොක්ඛරණිසොබ්භඋදකවාහකපරිඛාදීනං කූලප්පදෙසො, තීරන්තෙ රුහිංසු ජායිංසූති තීරන්තරුහා, තීරන්තරුහා ච තෙ බහුත්තා අතීරා අපරිච්ඡෙදා චාති තීරන්තරුහවාතීරා. ව-කාරො සන්ධිජො, තරූනං රාජානො තරුරාජානො, තීරන්තරුහවාතීරා ච තෙ තරුරාජානො චාති තීරන්තරුහවාතීරතරුරාජානො, තෙහි විරාජිතො තීරන්ත…පෙ… විරාජිතො, තස්මිං, පුප්ඵූපගඵලූපගඡායූපගෙහි මහාරුක්ඛෙහි පටිමණ්ඩිතෙති අත්ථො. ‘‘තීරන්තරුහවානතරුරාජිවිරාජිතෙ’’ති වා පාඨො, තීරන්තරුහානං වානතරූනං වෙතරූපරුක්ඛානං රාජීහි පන්තීහි පටිමණ්ඩිතෙති අත්ථො. දිජානං ගණා දිජගණා, නානා ච තෙ දිජගණා චාති නානාදිජගණා, තෙ තතො තතො ආගන්ත්වා රමන්ති එත්ථාති නානාදිජගණාරාමො, තස්මිං, සුකකොකිලමයූරාදිසකුණානං ආගන්ත්වා රමනට්ඨානභූතෙති අත්ථො. නානාරාමමනොරමෙති නානා අනෙකෙ ආරාමා පුප්ඵඵලාරාමා නානාරාමා, තෙහි මනොරමොති නානාරාමමනොරමො, තස්මිං.

චාරූ ච තෙ පඞ්කජා චාති චාරුපඞ්කජා, කමලුප්පලකුමුදාදයො, චාරුපඞ්කජෙහි සංකිණ්ණා සඤ්ඡන්නා චාරුපඞ්කජසංකිණ්ණා, චාරුපඞ්කජසංකිණ්ණා ච තෙ තළාකා චෙති චාරුපඞ්කජසංකිණ්ණතළාකා, තෙහි සමලඞ්කතො විභූසිතො චාරු…පෙ… සමලඞ්කතො, තස්මිං. සුන්දරො මධුරො රසො අස්සාති සුරසං, සුරසඤ්ච තං උදකඤ්චාති සුරසොදකං, සුරසොදකෙන සම්පුණ්ණා සුරසොදකසම්පුණ්ණා, වරා ච තෙ කූපා චාති වරකූපා, සුරසොදකසම්පුණ්ණා ච තෙ වරකූපා චෙති සුරසොදකසම්පුණ්ණවරකූපා, තෙහි උපසොභිතො සුරසො…පෙ… කූපසොභිතො, තස්මිං.

විසෙසෙන චිත්රාති විචිත්රා, විචිත්රා ච තෙ විපුලා චාති විචිත්රවිපුලා, විචිත්රවිපුලා ච තෙ මණ්ඩපා චාති…පෙ… මණ්ඩපා, අතිසයෙන උග්ගතා අච්චුග්ගතා, අච්චුග්ගතා ච තෙ වරමණ්ඩපා චාති අච්චුග්ගවරමණ්ඩපා, ගාථාබන්ධවසෙන වණ්ණලොපො, විචිත්රවිපුලා ච තෙ අච්චුග්ගවරමණ්ඩපා චාති විචිත්රවිපුලඅච්චුග්ගවරමණ්ඩපා, තෙහි මණ්ඩිතො විභූසිතො විචිත්ර…පෙ… මණ්ඩිතො, තස්මිං. මණ්ඩං සූරියරස්මිං පාති රක්ඛතීති මණ්ඩපො. තතො තතො ආගම්ම වසන්ති එත්ථාති ආවාසො, පාසාදහම්මියමාළාදයො. අනෙකෙහීති බහූහි. අච්චන්තන්ති අතිසයෙන.

ධරණීතලං භෙත්වා උග්ගතෙන විය, ඛරං ඵරුසං කෙලාසසිඛරං ජිත්වා අවහසන්තෙන විය ථූපෙන ච උපසොභිතෙ විහාරෙති යොජනා.

අම්බුං දදාතීති අම්බුදො, සරදෙ අම්බුදො සරදම්බුදො, ථුල්ලනතමහන්තභාවසාමඤ්ඤෙන සරදම්බුදෙන සඞ්කාසො සරදම්බුදසඞ්කාසො, තස්මිං. සම්මා උස්සිතො උග්ගතොති සමුස්සිතො, තස්මිං. ඔලොකෙන්තානං, වසන්තානඤ්ච පසාදං චිත්තස්ස තොසං ජනෙතීති පසාදජනනං, තස්මිං. එත්තාවතා විනයවිනිච්ඡයකථාය පවත්තිතදෙසං දස්සෙති, ‘‘වසතා මයා’’ති කත්තාරං.

දෙවදත්තචිඤ්චමාණවිකාදීහි කතාපරාධස්ස, සීතුණ්හාදිපරිස්සයස්ස ච සහනතො, සසන්තානගතකිලෙසාදීනං හනනතො ච සීහො වියාති සීහො, බුද්ධො ච සො සීහො චාති බුද්ධසීහො. සෙට්ඨපරියායො වා සීහ-සද්දො, බුද්ධසෙට්ඨෙනාති අත්ථො. වුත්තස්සාති දෙසිතස්ස. විනයස්ස විනයපිටකස්ස. විනිච්ඡයොති පාඨාගතො චෙව අට්ඨකථාගතො ච ආචරියපරම්පරාභතො ච විනිච්ඡයො. බුද්ධසීහන්ති එවංනාමකං මහාථෙරං. සමුද්දිස්සාති උද්දිසිත්වා, තෙන කතආයාචනං පටිච්චාති වුත්තං හොති. ඉමිනා බාහිරනිමිත්තං දස්සිතං.

අයං විනිච්ඡයො මම සද්ධිවිහාරිකං බුද්ධසීහං සමුද්දිස්ස භික්ඛූනං හිතත්ථාය සමාසතො වරපාසාදෙ වසතා මයා කතොති යොජනා.

කිමත්ථායාති ආහ ‘‘විනයස්සාවබොධත්ථං, සුඛෙනෙවාචිරෙන චා’’ති, අනුපාදිසෙසෙන නිබ්බානපරියන්තානිසංසස්ස විනයපිටකස්ස පකරණස්ස ගන්ථවසෙන සමාසෙත්වා අත්ථවසෙන සුට්ඨු විනිච්ඡිතත්තා සුඛෙන චෙව අචිරෙන ච අවබොධනත්ථන්ති වුත්තං හොති. භික්ඛූනන්ති පධානනිදස්සනං, එකසෙසනිද්දෙසො වා හෙට්ඨා –

‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්ච හිතත්ථාය සමාහිතො. පවක්ඛාමී’’ති (වි. වි. ගන්ථාරම්භකථා 2) –

ආරද්ධත්තා. ඉමිනා පයොජනං දස්සිතං.

3179. එවං දෙසකත්තුනිමිත්තපයොජනානි දස්සෙත්වා කාලනියමං දස්සෙතුමාහ ‘‘අච්චුතා’’තිආදි. වික්කමනං වික්කන්තො, වික්කමොති අත්ථො. අච්චුතං කෙනචි අනභිභූතං, තඤ්ච තං වික්කන්තඤ්චාති අච්චුතවික්කන්තං, අච්චුතස්ස නාරායනස්ස විය අච්චුතවික්කන්තං එතස්සාති අච්චුතච්චුතවික්කන්තො. කො සො? රාජා, තස්මිං. කලම්භකුලං නන්දයතීති කලම්භකුලනන්දනො, තස්මිං. ඉමිනා තස්ස කුලවංසො නිදස්සිතො. කලම්භකුලවංසජාතෙ අච්චුතච්චුතවික්කන්තනාමෙ චොළරාජිනි මහිං චොළරට්ඨං සමනුසාසන්තෙ සම්මා අනුසාසන්තෙ සති තස්මිං චොළරාජිනි රජ්ජං කාරෙන්තෙ සති අයං විනිච්ඡයො මයා ආරද්ධො චෙව සමාපිතො චාති. ඉමිනා කාලං නිදස්සෙති.

3180. ඉදානි ඉමං විනයවිනිච්ඡයප්පකරණං කරොන්තෙන අත්තනො පුඤ්ඤසම්පදං සකලලොකහිතත්ථාය පරිණාමෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. අයං විනයවිනිච්ඡයො අන්තරායං විනා යථා සිද්ධිං නිප්ඵත්තිං පත්තො, තථා සත්තානං ධම්මසංයුතා කුසලනිස්සිතා සඞ්කප්පා චිත්තුප්පාදා, අධිප්පෙතත්ථා වා සබ්බෙ අන්තරායං විනා සිජ්ඣන්තු නිප්පජ්ජන්තූති යොජනා.

3181. තෙනෙව පුඤ්ඤප්ඵලභාවෙන සකලලොකහිතෙකහෙතුනො භගවතො සාසනස්ස චිරට්ඨිතිමාසීසන්තො ආහ ‘‘යාව තිට්ඨතී’’තිආදි. ‘‘මන්දාරො’’ති වුච්චති සීතසිනිද්ධඑකපබ්බතරාජා. කං වුච්චති උදකං, තෙන දාරිතො නිග්ගමප්පදෙසො ‘‘කන්දරො’’ති වුච්චති. සීතසිනිද්ධවිපුලපුලිනතලෙහි, සන්දමානසාතසීතලපසන්නසලිලෙහි, කීළමානනානප්පකාරමච්ඡගුම්බෙහි, උභයතීරපුප්ඵඵලපල්ලවාලඞ්කතතරුලතාවනෙහි, කූජමානසුකසාලිකකඔකිලමයූරහංසාදිසකුන්තාභිරුතෙහි, තත්ථ තත්ථ පරිභමන්තභමරාමවජ්ජාහි ච චාරු මනුඤ්ඤා කන්දරා එතස්සාති චාරුකන්දරො. කලි වුච්චති අපරාධො, තං සාසති හිංසති අපනෙතීති කලිසාසනං. ‘‘කලුසාසන’’න්ති වා පාඨො. කලුසං වුච්චති පාපං, තං අසති වික්ඛිපති දූරමුස්සාරයතීති කලුසාසනං, පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතං තිවිධසාසනං.

3182. එවං ඔකස්ස දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථහිතසාධකස්ස සාසනස්ස චිරට්ඨිතිං පත්ථෙත්වා තෙනෙව පුඤ්ඤකම්මානුභාවෙන ලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකත්ථහෙතුමාසීසන්තො ආහ ‘‘කාලෙ’’තිආදි. කාලෙති සස්සසමිද්ධීනං අනුරූපෙ කාලෙ. සම්මා පවස්සන්තූති අවුට්ඨිඅතිවුට්ඨිදොසරහිතා යථා සස්සාදීනි සම්පජ්ජන්ති, තථා වස්සං වුට්ඨිධාරං පවස්සන්තූති අත්ථො. වස්සවලාහකාති වස්සවලාහකාධිට්ඨිතා පජ්ජුන්නදෙවපුත්තා. මහීපාලාති රාජානො. ධම්මතොති දසරාජධම්මතො. සකලං මහින්ති පථවිනිස්සිතසබ්බජනකායං.

3183. එවං සබ්බලොකස්ස ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තිසාධනත්ථාය අත්තනො පුඤ්ඤපරිණාමං කත්වා ඉදානි විදිතලොකුත්තරසම්පත්තිනිප්ඵාදනවසෙනෙව පුඤ්ඤපරිණාමං කරොන්තො ආහ ‘‘ඉම’’න්තිආදි. ඉමිනා අත්තනො විරචිතං පච්චක්ඛං විනිච්ඡයමාහ. සාරභූතන්ති සීලසාරාදිතිවිධසික්ඛාසාරස්ස පකාසනතො හත්ථසාරමිව භූතං. හිතන්ති තදත්ථෙ පටිපජ්ජන්තානං අනුපාදිසෙසනිබ්බානාවසානස්ස හිතස්ස ආවහනතො, සංසාරදුක්ඛස්ස ච වූපසමනතො අමතොසධං විය හිතං. අත්ථයුත්තන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථානං විනයනාදීහි යුත්තත්තා අත්ථයුත්තං. කරොන්තෙනාති රචයන්තෙන මයා. යං පුඤ්ඤං පත්තන්ති කාරකං පුනාතීති පුඤ්ඤං, පුජ්ජභවඵලනිප්ඵාදනතො වා ‘‘පුඤ්ඤ’’න්ති සඞ්ඛං ගතං යං කුසලකම්මං අපරිමෙය්යභවපරියන්තං පසුතං අධිගතං. තෙන පුඤ්ඤෙන හෙතුභූතෙන. අයං ලොකොති අයං සකලොපි සත්තලොකො. මුනින්දප්පයාතන්ති මුනින්දෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන සම්පත්තං. වීතසොකන්ති විගතසොකං. සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සඋපායාසාදීහි විගතත්තා, තෙසං නික්කමනනිමිත්තත්තා ච අපගතසොකාදිසංසාරදුක්ඛං. සිවං පුරං නිබ්බානපුරං පාපුණාතු සච්ඡිකරොතු, කිලෙසපරිනිබ්බානෙන, අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා ච පරිනිබ්බාතූති වුත්තං හොති.

ඉති තම්බපණ්ණියෙනාතිආදි පකරණකාරකස්ස පභවසුද්ධිබාහුසච්චාදිගුණමුඛෙන පකරණෙ ගාරවං ජනෙතුකාමෙන එතස්ස සිස්සෙන ඨපිතං වාක්යං.

තත්ථ තම්බපණ්ණියෙනාති තම්බපණ්ණිම්හි ජාතො, තත්ථ විදිතො, තතො ආගතොති වා තම්බපණ්ණියො, තෙන. බ්යාකරණමවෙච්ච අධීතවාති වෙය්යාකරණො, පරමො ච උත්තමො ච සො වෙය්යාකරණො චාති පරමවෙය්යාකරණො, තෙන. තීණි පිටකානි සමාහටානි, තිණ්ණං පිටකානං සමාහාරො වා තිපිටකං, නීයන්ති බුජ්ඣීයන්ති සෙය්යත්ථිකෙහීති නයා, නයන්ති වා එතෙහි ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තිං විසෙසෙනාති නයා, පාළිනයඅත්ථනයඑකත්තනයාදයොව, තිපිටකෙ ආගතා නයා තිපිටකනයා, විධානං පසාසනං, පවත්තනං වා විධි, තිපිටකනයානං විධි තිපිටකනයවිධි, තිපිටකනයවිධිම්හි කුසලො තිපිටකනයවිධිකුසලො, තෙන.

පරමා ච තෙ කවිජනා චාති පරමකවිජනා, පරමකවිජනානං හදයානි පරමකවිජනහදයානි, පදුමානං වනානි පදුමවනානි, පරමකවිජනහදයානි ච තානි පදුමවනානි චාති පරමකවිජනහදයපදුමවනානි, තෙසං විකසනං බොධං සූරියො විය කරොතීති පරමකවිජනහදයපදුමවනවිකසනකරො, තෙන. කවී ච තෙ වරා චාති කවිවරා, කවීනං වරාති වා කවිවරා, කවිවරානං වසභො උත්තමො කවිවරවසභො, තෙන, කවිරාජරාජෙනාති අත්ථො.

පරමා ච සා රති චාති පරමරති, පරමරතිං කරොන්තීති පරමරතිකරානි, වරානි ච තානි මධුරානි චාති වරමධුරානි, වරමධුරානි ච තානි වචනානි චාති වරමධුරවචනානි, පරමරතිකරානි ච තානි වරමධුරවචනානි චාති පරමරතිකරවරමධුරවචනානි, උග්ගිරණං කථනං උග්ගාරො, පරමරතිකරවරමධුරවචනානං උග්ගාරො එතස්සාති පරම…පෙ… වචනුග්ගාරො, තෙන. උරගපුරං පරමපවෙණිගාමො අස්ස නිවාසොති උරගපුරො, තෙන. බුද්ධදත්තෙනාති එවංනාමකෙන ථෙරෙන, ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනාති අත්ථො. අයං විනයවිනිච්ඡයො රචිතොති සම්බන්ධො.

නිට්ඨිතා චායං විනයත්ථසාරසන්දීපනී නාම

විනයවිනිච්ඡයවණ්ණනා.

විනයවිනිච්ඡය-ටීකා සමත්තා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස