📜

ලක්ඛණකථාවණ්ණනා

837. ඉතොති සාධාරණාසාධාරණකථාය පරං. සබ්බගන්ති සබ්බසික්ඛාපදසාධාරණං. වදතො මෙති වදතො මම වචනං. නිබොධථාති නිසාමෙථ, එකග්ගචිත්තා හුත්වා සක්කච්චං සුණාථාති අත්ථො.

838-9. ‘‘විපත්ති ආපත්ති අනාපත්තී’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘ආණත්ති අඞ්ග’’න්ති පදච්ඡෙදො. වජ්ජකම්මපභෙදකන්ති වජ්ජපභෙදකං කම්මපභෙදකං. තිකද්වයන්ති කුසලත්තිකවෙදනාත්තිකද්වයං. සබ්බත්ථාති ඉදං පන සත්තරසවිධසබ්බසාධාරණලක්ඛණං. සබ්බත්ථ සබ්බෙසු සික්ඛාපදෙසු.

840. ඉධ ඉමස්මිං සත්තරසවිධෙ යං ලක්ඛණං පුබ්බෙ වුත්තනයං, යඤ්ච උත්තානං, තං සබ්බං වජ්ජෙත්වා අත්ථජොතනං අත්ථප්පකාසනං කරිස්සාමීති යොජනා.

841. නිදානං නාම රාජගහාදිසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිට්ඨානභූතානි සත්ත නගරානි, තං පුබ්බෙ දස්සිතන්ති අවසිට්ඨානි දස්සෙතුමාහ ‘‘පුග්ගලො’’තිආදි. පුග්ගලො නාම කතමො? යං යං භික්ඛුනිං, භික්ඛුඤ්ච ආරබ්භ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, අයං භික්ඛුනී ච භික්ඛු ච සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා ආදිකම්මිකො පුග්ගලොති වුච්චතීති යොජනා.

842. ධනියාදයොති ආදි-සද්දෙන සම්බහුලා භික්ඛූ, වග්ගුමුදාතීරියා භික්ඛූ, සෙය්යසකො, උදායී, ආළවකා භික්ඛූ, ඡන්නො, මෙත්තියභූමජකා, දෙවදත්තො, අස්සජිපුනබ්බසුකා භික්ඛූ, ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ, උපනන්දො සක්යපුත්තො, අඤ්ඤතරො භික්ඛු, හත්ථකො සක්යපුත්තො, අනුරුද්ධො, සත්තරසවග්ගියා භික්ඛූ, චූළපන්ථකො, බෙලට්ඨසීසො, ආයස්මා ආනන්දො, සාගතත්ථෙරො, අරිට්ඨො භික්ඛු, ආයස්මා ආනන්දොති ඉමෙ එකවීසති සඞ්ගහිතා.

843. ථුල්ලනන්දාදයොති ආදි-සද්දෙන සුන්දරීනන්දා, ඡබ්බග්ගියා භික්ඛුනියො, අඤ්ඤතරා භික්ඛුනී, චණ්ඩකාළී, සම්බහුලා භික්ඛුනියො, ද්වෙ භික්ඛුනියොති ඡයිමෙ සඞ්ගහිතා. සබ්බෙති උභයපාතිමොක්ඛෙ ආදිකම්මිකා සබ්බෙ පුග්ගලා.

844. වත්ථූති වත්ථු නාම සුදින්නාදිනො තස්ස තස්සෙව පුග්ගලස්ස මෙථුනාදිකස්ස ච වත්ථුනො සබ්බප්පකාරෙන අජ්ඣාචාරො වීතික්කමො පවුච්චතීති යොජනා.

845-6. කෙවලා මූලභූතා පඤ්ඤත්ති. අනු ච අනුප්පන්නො ච සබ්බත්ථ ච පදෙසො ච අන්වනුප්පන්නසබ්බත්ථපදෙසා, තෙයෙව පදානි අන්වනුප්පන්නසබ්බත්ථපදෙසපදානි, තානි පුබ්බකානි යාසං පඤ්ඤත්තීනං තා අන්වනුප්පන්නසබ්බත්ථපදෙසපදපුබ්බිකා. තථෙව සා පඤ්ඤත්තීති යොජනා. අනුපඤ්ඤත්ති අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති සබ්බත්ථපඤ්ඤත්ති පදෙසපඤ්ඤත්ති හොති. එකතො උභතො පුබ්බා කථෙව සා පඤ්ඤත්තීති යොජනා. එකතොපදං උභතොපදඤ්ච පුබ්බමස්සාති එකතොඋභතොපුබ්බා, එකතොපඤ්ඤත්ති උභතොපඤ්ඤත්තීති වුත්තං හොති.

847. තත්ථ නවධාසු පඤ්ඤත්තීසු. පඤ්ඤත්ති නාම කතමාති ආහ ‘‘යො මෙථුන’’න්තිආදි. ‘‘යො භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති ච ‘‘යො භික්ඛු අදින්නං ආදියෙය්යා’’ති ච එවමාදිකා සික්ඛාපදස්ස මූලභූතා පඤ්ඤත්ති හොතීති යොජනා.

848. ඉච්චෙවමාදිකාති ආදි-සද්දෙන ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති ච ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති ච එවමාදීනං සඞ්ගහො.

849. වජ්ජකෙ අනුප්පන්නෙයෙව පඤ්ඤත්තා අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති, සා අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති.

850-1. ගුණඞ්ගුණුපාහනසික්ඛාපදෙන සහ චම්මත්ථරණසික්ඛාපදඤ්ච ධුවන්හානං ධුවනහානසික්ඛාපදං, පඤ්චවග්ගෙන උපසම්පාදනසික්ඛාපදඤ්චාති එසා චතුබ්බිධා පඤ්ඤත්ති පදෙසපඤ්ඤත්ති නාමාති වුත්තාති යොජනා. මජ්ඣිමදෙසස්මිංයෙව හොතීති මජ්ඣිමදෙසස්මිංයෙව ආපත්තිකරා හොති. න අඤ්ඤතොති න අඤ්ඤත්ර පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු දෙසන්තරෙ ඨානෙ.

852. ඉතොති චතුබ්බිධපදෙසපඤ්ඤත්තිතො. එත්ථාති ඉමස්මිං පඤ්ඤත්තිභෙදෙ. සාධාරණදුකාදිකන්ති සාධාරණපඤ්ඤත්ති අසාධාරණපඤ්ඤත්ති, එකතොපඤ්ඤත්ති උභතොපඤ්ඤත්තීති දුකද්වයං. අත්ථතො එකමෙවාති අත්ථතො අඤ්ඤමඤ්ඤසමානමෙව. විපත්තාපත්තානාපත්තිවිනිච්ඡයො විත්ථාරිතොති ඉධ න දස්සිතො. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – විපත්තීති සීලආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීනං අඤ්ඤතරා. ආපත්තීති පුබ්බපයොගාදිවසෙන ආපත්තිභෙදො. අනාපත්තීති අජානනාදිවසෙන අනාපත්ති.

853. ආපත්ති පන සාණත්තිකාපි හොති, අනාණත්තිකාපි හොතීති යොජනා. ‘‘ආණත්තීති ච නාමෙසා ආණාපනා’’ති ඉමිනා ආණත්ති-සද්දස්ස සභාවසාධාරණත්තාති ඉධාහ.

854. සබ්බසික්ඛාපදෙසුපි සබ්බාසං ආපත්තීනං සබ්බො පන අඞ්ගභෙදොපි විභාවිනා ඤාතබ්බොති යොජනා.

856. ‘‘සා ච අක්රියසමුට්ඨානා’’ති පදච්ඡෙදො. කායෙන, වාචාය වා දසාහබ්භන්තරෙ අතිරෙකචීවරස්ස අනධිට්ඨානෙන නිස්සග්ගියපාචිත්තියං හොතීති ‘‘පඨමෙ කථිනෙ වියා’’ති උදාහරණං කතං.

857. ක්රියාක්රියතො හොතීති කිරියතො ච අකිරියතො ච හොති. තත්ථ උදාහරණමාහ ‘‘චීවරග්ගහණෙවියා’’ති. අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරග්ගහණං ක්රියා, පාරිවත්තකස්ස අදානං අක්රියාති එවං කිරියාය චෙව අකිරියාය ච ඉමං ආපජ්ජති.

858. සියා පන කරොන්තස්ස අකරොන්තස්සාති යා පන ආපත්ති සියා කරොන්තස්ස, සියා අකරොන්තස්ස හොති, අයං සියා කිරියතො, සියා අකිරියතො සමුට්ඨාති. සියාති ච කදාචි-සද්දත්ථෙ නිපාතො. අත්රොදාහරණමාහ ‘‘රූපියොග්ගහණෙ වියා’’ති. රූපියස්ස උග්ගහණෙ, උග්ගණ්හාපනෙ සියා කදාචි කිරියතො සමුට්ඨාති, උපනික්ඛිත්තස්ස සාදියනෙ කායවාචාහි කාතබ්බස්ස අකරණෙන කදාචි අකරොන්තස්ස හොතීති.

859. යා කරොතො අකුබ්බතො, කදාචි කරොන්තස්ස ච හොති, සා ආපත්ති සියා කිරියාකිරියතො, සියා කිරියතොපි ච හොතීති යොජනා. ‘‘කුටිකාරාපත්ති වියා’’ති වත්තබ්බං. සා හි වත්ථුං දෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කන්තං කරොතො කිරියතො සමුට්ඨාති, අදෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කන්තං, පමාණයුත්තං වා කරොතො කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාති.

861. යතො ආපත්තිතො. අයං ආපත්ති. සඤ්ඤාය කරණභූතාය විමොක්ඛො එතායාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛා. එත්ථ ච වීතික්කමසඤ්ඤා අවිජ්ජමානාපි ආපත්තියා විමුච්චනස්ස සාධකතමට්ඨෙන ගහිතා. යථා වුට්ඨියා අභාවෙන ජාතං දුබ්භික්ඛං ‘‘වුට්ඨිකත’’න්ති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. අයං සචිත්තකාපත්ති.

862-4. ඉතරා පන අචිත්තකාපත්ති. වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන නත්ථි විමොක්ඛො එතායාති නොසඤ්ඤාවිමොක්ඛා. සුචිත්තෙන සවාසනකිලෙසප්පහානෙන, සකලලොකියලොකුත්තරකුසලසම්පයොගෙන ච සුන්දරචිත්තෙන භගවතා පකාසිතා සබ්බාව ආපත්ති චිත්තස්ස වසෙන දුවිධා සියුන්ති යොජනා. සචිත්තකසමුට්ඨානවසෙන පනාති සචිත්තකසමුට්ඨානවසෙනෙව. සචිත්තකමිස්සකවිවජ්ජනත්ථාය පන-සද්දො එවකාරත්ථො වුත්තො.

යා සචිත්තකෙහි වා අචිත්තකමිස්සකසමුට්ඨානවසෙන වා සමුට්ඨාති, අයං අචිත්තකා.

865. සුවිජ්ජෙනාති සොභමානාහි තීහි විජ්ජාහි වා අට්ඨහි වා විජ්ජාහි සමන්නාගතත්තා සුවිජ්ජෙන. අනවජ්ජෙනාති සවාසනකිලෙසාවජ්ජරහිතත්තා අනවජ්ජෙන භගවතා . ලොකපණ්ණත්තිවජ්ජතො ලොකපණ්ණත්තිවජ්ජවසෙන සබ්බාව ආපත්තියො වජ්ජවසෙන දුවිධා දුකා වුත්තාති යොජනා.

866. යස්සා සචිත්තකෙ පක්ඛෙ, චිත්තං අකුසලං සියාති යස්සා සචිත්තකාචිත්තකසමුට්ඨානාය අචිත්තකාය සුරාපානාදිආපත්තියා සචිත්තකසමුට්ඨානපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, අයං ලොකවජ්ජා නාමාති අත්ථො. යස්සා පන සචිත්තකසමුට්ඨානාය පඨමපාරාජිකාදිආපත්තියා චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තස්සා ලොකවජ්ජතාය වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අචිත්තකාපි වා ආපත්ති සචිත්තකපක්ඛෙ කුසලචිත්තෙ සති ලොකවජ්ජතාය සිද්ධාය අචිත්තකපක්ඛෙපි ලොකවජ්ජො හොති, කිමඞ්ගං පන අකුසලචිත්තෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බාය ආපත්තියා ලොකවජ්ජතාති සා විසුං න වුත්තා.

යස්මා පන පණ්ණත්තිවජ්ජාය වත්ථුවීතික්කමවජ්ජා සියා කුසලං, සියා අබ්යාකතං, තස්මා තස්සා සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං කුසලමෙවාති අයං නියමො නත්ථීති ආහ ‘‘සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජකා’’ති. ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජකා’’ති ඉමිනා ච ලක්ඛණෙන වත්ථුවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං සියා කුසලං, සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතං, තස්මා තස්සා සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවාති අයං නියමො නත්ථීති ආහ.

867. කායද්වාරෙන ආපජ්ජිතබ්බා කායකම්මං. උභයත්ථ ආපජ්ජිතබ්බා තදුභයං කායකම්මං වචීකම්මං. මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථීති මනොකම්මං න වුත්තං. ‘‘මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථීති ච ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං උපනික්ඛිත්තසාදියනාදීසු මනොද්වාරෙපි ආපත්තිසම්භවතො’’ති ආචරියා.

868-9. කුසලාදිතිකද්වයන්ති කුසලත්තිකඤ්චෙව වෙදනාත්තිකඤ්ච. ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො කුසලාකුසලචිත්තො, තථා අබ්යාකතචිත්තො වා හුත්වා ආපජ්ජතීති යොජනා.

දුක්ඛාදිසංයුතොති ආදි-සද්දෙන උපෙක්ඛාවෙදනාසමඞ්ගිනො සඞ්ගහො. එවං සන්තෙපි සබ්බසික්ඛාපදෙසු අකුසලචිත්තවසෙන එකං චිත්තං, කුසලාබ්යාකතවසෙන ද්වෙ චිත්තානි, සබ්බෙසං වසෙන තීණි චිත්තානි. දුක්ඛවෙදනාවසෙන එකා වෙදනා, සුඛඋපෙක්ඛාවසෙන ද්වෙ, සබ්බාසං වසෙන තිස්සො වෙදනාති අයමෙව භෙදො ලබ්භති, න අඤ්ඤො භෙදො.

කුසලත්තිකං සචෙපි ගහිතං, න පන සබ්බෙසමෙව චිත්තානං වසෙන ලබ්භති, අථ ඛො ආපත්තිසමුට්ඨාපකානං බාත්තිංසචිත්තානමෙව වසෙන ලබ්භති. බාත්තිංසෙව හි චිත්තානි ආපත්තිසමුට්ඨාපකානි. ද්වාදස අකුසලානි, අට්ඨ කාමාවචරකුසලානි, දස කාමාවචරකිරියචිත්තානි, කුසලතො, කිරියතො ච ද්වෙ අභිඤ්ඤාචිත්තානි චාති එවං බාත්තිංසචිත්තෙහි සමුට්ඨිතාපි ආපත්ති අකුසලා වා හොති අබ්යාකතා වා, නත්ථි ආපත්ති කුසලං. යථාහ සමථක්ඛන්ධකෙ ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති (චූළව. 222; පරි. 303). අයං පන පාඨො පණ්ණත්තිවජ්ජංයෙව සන්ධාය වුත්තො, න ලොකවජ්ජං. යස්මිඤ්හි පථවිඛණනභූතගාමපාතබ්යතාදිකෙ ආපත්තාධිකරණෙ කුසලචිත්තං අඞ්ගං හොති, තස්මිඤ්ච සති න සක්කා වත්තුං ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති. තස්මා නයිදං අඞ්ගපහොනකචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. යං තාව ආපත්තාධිකරණං ලොකවජ්ජං, තං එකන්තතො අකුසලමෙව. තත්ථ ‘‘සියා අකුසල’’න්ති විකප්පො නත්ථි. යං පන පණ්ණත්තිවජ්ජං, තං යස්මා සඤ්චිච්ච ‘‘ඉමං ආපත්තිං වීතික්කමාමී’’ති වීතික්කමන්තස්සෙව අකුසලං හොති, අසඤ්චිච්ච පන කිඤ්චි අජානන්තස්ස සහසෙය්යාදිවසෙන ආපජ්ජනතො අබ්යාකතං හොති, තස්මා තත්ථ සඤ්චිච්චාසඤ්චිච්චවසෙන ඉමං විකප්පභාවං සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති. සචෙ පන ‘‘යං කුසලචිත්තො ආපජ්ජති, ඉදං වුච්චති ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති වදෙය්ය, අචිත්තකානං එළකලොමපදසොධම්මාදිසමුට්ඨානානම්පි කුසලචිත්තං ආපජ්ජෙය්ය, න ච තත්ථ විජ්ජමානම්පි කුසලචිත්තං ආපත්තියා අඞ්ගං, කායවචීවිඤ්ඤත්තිවසෙන පන චලිතපවත්තානං කායවාචානං අඤ්ඤතරමෙව අඞ්ගං, තඤ්ච රූපක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා අබ්යාකතන්ති.

870. ඉදං තු ලක්ඛණන්ති ඉදං නිදානාදිසාධාරණවිනිච්ඡයලක්ඛණං.

871. ‘‘තරු’’න්තිආදිගාථා පුබ්බෙ වුත්තත්ථාව. අයං පන විසෙසො – තත්ථ ‘‘ද්වයඞ්කුර’’න්ති වුත්තං, ඉධ ‘‘චතුස්සිඛ’’න්ති. තත්ථ ‘‘ද්වයඞ්කුර’’න්ති ලොකවජ්ජපණ්ණත්තිවජ්ජානං ගහණං , ඉධ චතුස්සිඛන්ති චතුන්නං විපත්තීනං. චත්තාරො සීඛා අඞ්කුරා එතස්සාති විග්ගහො. තත්ථ විපත්ති ‘‘සත්තඵල’’න්ති සත්තඵලෙසු අන්තොගධා, ඉධ විපත්තිට්ඨානෙ වජ්ජං ගහෙත්වා සත්තඵලානි.

872. අනුත්තරතං ගතං අත්තනා උත්තරස්ස උත්තමස්ස කස්සචි අවිජ්ජමානත්තා ඉමං උත්තරං උත්තරං නාම පකරණං යො ථෙරනවමජ්ඣිමෙසු අඤ්ඤතරො පරියාපුණාති පාඨස්ස පගුණවාචුග්ගතකරණෙන අධීයති, පරිපුච්ඡති අත්ථඤ්ච අත්ථවණ්ණනං සුත්වා සක්කච්චං උග්ගහෙත්වා මනසා පෙක්ඛිත්වා පඤ්ඤාය සුප්පටිවිජ්ඣිත්වා ධාරෙති, සො ච භික්ඛු ච-සද්දෙන එවමෙව විනයවිනිච්ඡයෙ යො භික්ඛු යුත්තො, සො ච කායවාචවිනයෙ කායවාචාවීතික්කමානං විනයනෙ සංවරණෙ විනයෙ විනයපිටකෙ අනුත්තරතං උපයාති අත්තනො උත්තරිතරස්ස අවිජ්ජමානතං උපගච්ඡති. එත්ථ කාරණමාහ ‘‘උත්තරතො’’ති, පගුණවාචුග්ගතකරණෙන අධීතෙන අත්ථවණ්ණනං සුත්වා ධාරණෙන සුට්ඨු ධාරිතෙන ඉමිනා උත්තරපකරණෙන හෙතුභූතෙනාති අත්ථො.

ඉති උත්තරෙ ලීනත්ථපකාසනියා

ලක්ඛණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.