📜

පාචිත්තියකථාවණ්ණනා

889. එවං ¶ නාතිවිත්ථාරසඞ්ඛෙපතො නිස්සග්ගියවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරං නිද්දිට්ඨස්ස පාචිත්තියකණ්ඩස්ස විනිච්ඡයං ¶ දස්සෙතුං ‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ’’තිආදි ආරද්ධං. සම්පජානමුසාවාදෙති අත්තනො වචනස්ස මුසාභාවං ඤත්වා, අදිට්ඨං ‘‘දිට්ඨ’’න්තිආදිනා නයෙන මුසාවාදෙ සම්පජානන්තස්ස මුසාභණනෙතිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ජානිත්වා ජානන්තස්ස ච මුසාභණනෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 2). ‘‘මුසාවාදෙ’’ති හි නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, මුසාවාදනිමිත්තන්ති අත්ථො.

දවා භණන්තස්සාති යොජනා. අනුපපරික්ඛිත්වා වෙගෙන දිට්ඨම්පි ‘‘අදිට්ඨං මෙ’’ති වදන්තස්සාති අත්ථො. යථාහ ‘‘දවා භණති නාම සහසා භණතී’’ති පදභාජනීඅට්ඨකථායං ‘‘සහසා භණතීති අවීමංසිත්වා අනුපධාරෙත්වා වෙගෙන දිට්ඨම්පි ‘අදිට්ඨං මෙ’ති භණතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 11). රවා භණන්තස්සාති ‘‘චීවර’’න්ති වත්තුකාමස්ස ‘‘චීර’’න්ති වචනං විය මන්දත්තා මොමූහත්තා ‘‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’’ති අඤ්ඤං භණන්තස්ස. යථාහ ‘‘රවා භණති නාම ‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’ති අඤ්ඤං භණතී’’ති.

890. අඤ්ඤත්ථාති චතුත්ථපාරාජිකාදීසු. අත්තනා අලද්ධං උත්තරිමනුස්සධම්මං ‘‘ලද්ධං මයා’’ති මුසා යස්ස භණති, තෙන තඞ්ඛණමෙව සුත්වා තදත්ථෙ ඤාතෙ පාරාජිකස්ස, අඤ්ඤාතෙ කාලන්තරෙන ඤාතෙ ච පරියායවචනෙ ච ඤාතෙ ථුල්ලච්චයස්ස, පරියායවචනෙ අවිඤ්ඤාතෙ දුක්කටස්ස, දුට්ඨදොසසික්ඛාපදෙ පාරාජිකං අනාපන්නස්ස ‘‘ආපන්නො’’ති මුසාභණනෙ සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ඔමසවාදසික්ඛාපදෙ දුබ්භාසිතස්ස ච වුත්තත්තා ආහ ‘‘මුසාවාදස්ස කාරණා පඤ්ච ආපත්තියො’’ති. ඉමාය පාචිත්තියා සද්ධිං ඡ ආපත්තික්ඛන්ධා හොන්ති.

සම්පජානමුසාවාදකථාවණ්ණනා.

891-3. වුත්තෙසු ¶ ජාතිආදීසු දසසු අක්කොසවත්ථූසූති යොජනා, පදභාජනෙ වුත්තෙසු ජාතිනාමගොත්තකම්මසිප්පආබාධලිඞ්ගකිලෙසආපත්තිඅක්කොසානං වසෙන දසසු අක්කොසවත්ථූසූති අත්ථො ¶ . තෙසු කිලෙසං විනා සබ්බෙතෙ හීනුක්කට්ඨවසෙන ද්විප්පකාරා හොන්ති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘ජාති නාම ද්වෙ ජාතියො හීනා ච ජාති උක්කට්ඨා ච ජාතී’’තිආදි.

තත්ථ චණ්ඩාලාදිජාති හීනා, ඛත්තියබ්රාහ්මණජාතියො උක්කට්ඨා. නාමෙසු අවකණ්ණකජවකණ්ණකාදිනාමානි දාසනාමත්තා හීනානි, බුද්ධරක්ඛිතාදිනාමානි උක්කට්ඨානි. කොසියාදිගොත්තං හීනං, ගොතමාදිගොත්තං උක්කට්ඨං. කම්මෙසු වඩ්ඪකිමණිකාරාදිකම්මානි හීනානි, කසිවාණිජ්ජාගොරක්ඛකම්මානි උක්කට්ඨානි. සිප්පෙසු නළකාරකුම්භකාරාදිසිප්පං හීනං, මුද්දාගණනාදිසිප්පං උක්කට්ඨං. ආබාධෙසු සබ්බෙපි ආබාධා හීනා, අපිච මධුමෙහො පීළාජනකත්තාභාවා උක්කට්ඨො. ලිඞ්ගෙසු අතිදීඝතාදයො හීනා, නාතිදීඝතාදයො උක්කට්ඨා. සබ්බෙපි කිලෙසා හීනා. සබ්බාපත්තියොපි හීනා, අපිච සොතාපත්තිසමාපත්ති උක්කට්ඨා. අක්කොසෙසු ‘‘ඔට්ඨොසි මෙණ්ඩොසි ගොණොසී’’තිආදිකො හීනො, ‘‘පණ්ඩිතොසි බ්යත්තොසී’’තිආදිකො උක්කට්ඨො.

අඤ්ඤත්රඤ්ඤාපදෙසෙනාති පරියායකථනෙන විනා. ඔමසන්තස්සාති වචනපතොදෙන ඔවිජ්ඣන්තස්ස. සම්බුද්ධෙන පකාසිතාති ‘‘චණ්ඩාලොසි වෙනොසි නෙසාදොසි රථකාරොසි පුක්කුසොසී’ති භණති, ආපත්ති වාචාය වාචාය පාචිත්තියස්සා’’ති සාමං සබ්බධම්මාවබොධතො ‘‘සම්බුද්ධො’’ති පඤ්ඤාතෙන භගවතා දෙසිතා.

894. තෙහෙවාති ¶ ජාතිආදීහි අක්කොසවත්ථූහෙව. අඤ්ඤාපදෙසෙන භූතෙන වා…පෙ… ආපන්නමෙව වා අනුපසම්පන්නං අක්කොසන්තස්ස දුක්කටං සම්බුද්ධෙන පකාසිතන්ති සම්බන්ධො. ඉධ භූතාභූතපදානි තෙහීති අපෙක්ඛිත්වා බහුවචනන්තානි යොජෙතබ්බානි. එතෙන ‘‘සන්ති ඉධෙකච්චෙ’’තිආදිදුතියවාරත්ථං (පාචි. 26) දස්සෙන්තෙන දුක්කටසාධනත්ථෙන තදෙකකාරියං තතියං යෙනූනවාරඤ්ච චතුත්ථං න මයන්තිආදිවාරඤ්ච සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සන්ති ඉධෙකච්චෙ’ති වාරෙ පන පරිහරිත්වා වුත්තභාවෙන දුක්කටං. එසෙව නයො ‘යෙනූන…පෙ… න මය’න්ති වාරෙසුපී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 26).

පාළිමුත්තපදෙහිපීති එත්ථාපි තථෙව ‘‘භූතෙන වා’’තිආදීනි පදානි සම්බන්ධිතබ්බානි. ‘‘චොරොසි, ගණ්ඨිභෙදකොසී’’තිආදි පාළිමුත්තපදං නාම. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු චතූසු වාරෙසු, පාළිමුත්තපදෙසු ¶ ච. වුත්තඤ්හි ‘‘අනුපසම්පන්නෙ පන චතූසුපි වාරෙසු දුක්කටමෙව. ‘චොරොසි, ගණ්ඨිභෙදකොසී’තිආදිවචනෙහි පන උපසම්පන්නෙපි අනුපසම්පන්නෙපි සබ්බවාරෙසු දුක්කටමෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 26). ‘‘අනුපසම්පන්න’’න්ති ඉමිනා ‘‘ඉමස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුං භික්ඛුනිආදයො සබ්බෙ සත්තා අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඨිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 26) අට්ඨකථායං වුත්තා අනුපසම්පන්නා සඞ්ගහිතා. තෙනෙවෙත්ථාපි වක්ඛති ‘‘පවිට්ඨානුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඉධ ච භික්ඛුනී’’ති.

895. දවකම්යතාති එත්ථ ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.22, 23, 422; අ. නි. 6.58; 9.9; මහානි. 206; විභ. 518) විය ය-කාරලොපො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු වුත්තපාචිත්තියවත්ථූසු ච දුක්කටවත්ථූසු චාති සබ්බත්ථෙව. දුබ්භාසිතමුදීරිතන්ති ‘‘චණ්ඩාලොසි…පෙ… පුක්කුසොසී’ති භණති, ආපත්ති ¶ වාචාය වාචාය දුබ්භාසිතස්සා’’ති (පාචි. 32) වුත්තන්ති අත්ථො. පරම්මුඛා පන පාචිත්තියවත්ථූහි ච දුක්කටවත්ථූහි ච අක්කොසනෙ දුක්කටමෙව. තථා දවකම්යතාය පරම්මුඛා වදන්තස්සාපි දුබ්භාසිතමෙවාති ආචරියා වදන්ති.

896-7. අත්ථං පුරක්ඛත්වා වදතො භික්ඛුස්ස අනාපත්තීති යොජනා. ධම්මො නාම ‘‘චණ්ඩාලොසී’’තිආදිපාළියෙව. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පාළිං වාචෙන්තො ධම්මපුරෙක්ඛාරො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 35). අනුසාසනී නාම ‘‘ඉදානිපි චණ්ඩාලොසි, මා පාපධම්මං අකාසි, මා තමො තමපරායනො අහොසී’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 35) නයෙන අට්ඨකථායං වුත්තසරූපායෙව අනුසාසනීපුරෙක්ඛතාය ඨත්වා වදන්තස්ස චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිතභාවතො අන්තරා කොධෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති.

එත්ථාති ඉමස්මිං ඔමසවාදසික්ඛාපදෙ. පටිඝසම්පයුත්තචිත්තෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා මානසිකදුක්ඛවෙදනාව හොති.

ඔමසවාදකථාවණ්ණනා.

898. දුවිධාකාරතො භික්ඛුපෙසුඤ්ඤෙ ආපත්ති සියාති යොජනා. පිසතීති පිසුණා, වාචා ¶ , සමග්ගෙ සත්තෙ අවයවභූතෙ වග්ගෙ භින්නෙ කරොතීති අත්ථො. පිසුණා එව පෙසුඤ්ඤං, තාය වාචාය සමන්නාගතො පුග්ගලො සහචරියනයෙන පිසුණො, තස්ස කම්මං පෙසුඤ්ඤං, භික්ඛූනං පෙසුඤ්ඤං භික්ඛුපෙසුඤ්ඤං, තස්මිං භික්ඛුපෙසුඤ්ඤෙ. පදභාජනෙ ‘‘උපසම්පන්නො උපසම්පන්නස්ස සුත්වා උපසම්පන්නස්ස පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති ‘ඉත්ථන්නාමො තං ‘චණ්ඩාලො…පෙ… පුක්කුසො’ති භණතී’ති ආපත්ති…පෙ… පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 39) වුත්තත්තා සයං උපසම්පන්නො හුත්වා උපසම්පන්නස්ස ජාතිආදීසු දසසු අක්කොසවත්ථූසු අඤ්ඤතරෙන අඤ්ඤං උපසම්පන්නං ¶ පරම්මුඛා අක්කොසන්තස්ස සුත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වක්ඛමානසරූපෙසු අත්තනො පියකාමතාභෙදාධිප්පායසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු කාරණෙසු අඤ්ඤතරකාරණං පටිච්ච ‘‘අසුකො තුය්හං එවං වදතී’’ති පෙසුඤ්ඤං හරති, තස්ස පෙසුඤ්ඤකථනනිමිත්තං පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො.

දුවිධාකාරතොති එත්ථ ආකාර-සද්දො කාරණපරියායො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ද්වීහාකාරෙහීති ද්වීහි කාරණෙහී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38). එත්ථ කාරණං නාම අධිප්පායවිසෙසො. තං කාරණං අධිප්පායමුඛෙන දස්සෙතුමාහ ‘‘අත්තනො’’තිආදි. අත්තනො පියකාමස්සාති අත්තනො පියභාවකාමස්ස පෙසුඤ්ඤං භණන්තස්ස, අත්තනො පියභාවං කාමයන්තස්සාති අත්ථො, තාදිසෙන අධිප්පායෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එවං අහං එතස්ස පියො භවිස්සාමී’’ති අත්තනො පියභාවං පත්ථයමානස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38). පරභෙදත්ථිනොපි වාති අක්කොසකස්ස ච අත්තනො පෙසුඤ්ඤවචනං සුණන්තස්ස චාති උභින්නං භෙදං ඉච්ඡන්තස්සාති අත්ථො, භෙදාධිප්පායෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පරස්ස පරෙන භෙදං ඉච්ඡන්තස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38).

899. පරියායනයෙන අක්කොසන්තස්ස වචනස්ස…පෙ… දුක්කටන්ති යොජනා, පරියායඅක්කොසවචනං සුත්වා පරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වදන්තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති අත්ථො. යථාහ ‘‘ඉත්ථන්නාමො සන්ති ඉධෙකච්චෙ චණ්ඩාලා…පෙ… භණති, න සො අඤ්ඤං භණති, තංයෙව භණතීති ආපත්ති වාචාය වාචාය දුක්කටස්සා’’තිආදි (පාචි. 41). පාළිමුත්තනයෙන අක්කොසන්තස්ස වචනස්ස…පෙ… දුක්කටන්ති යොජනා. එත්ථ ‘‘චොරොසි, ගණ්ඨිභෙදකොසී’’තිආදිනා දස්සිතො පාළිමුත්තනයො නාම.

900. අනුපසම්පන්නස්ස ¶ අක්කොසං උපසම්පන්නං හරතොපි ච තථා දුක්කටන්ති යොජනා. ච-සද්දෙන ¶ උපසම්පන්නස්ස අක්කොසං අනුපසම්පන්නං හරතොපි ච, අනුපසම්පන්නස්ස අක්කොසං අනුපසම්පන්නං හරතොපි ච තථා දුක්කටන්ති විකප්පද්වයඤ්ච සමුච්චිනොති. ‘‘ඉධාපි භික්ඛුනිං ආදිං කත්වා සබ්බෙ අනුපසම්පන්නා නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38) අට්ඨකථාවචනතො ‘‘භික්ඛුනී’’ති උපලක්ඛණං.

901. න චෙව පියකාමස්සාති පියභාවං අකාමයන්තස්ස ච. න භෙදත්ථිනොපි චාති භෙදං අනිච්ඡන්තස්ස ච. පාපානං ගරහත්ථායාති එත්ථ ‘‘කෙවල’’න්ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එකං අක්කොසන්තං, එකඤ්ච ඛමන්තං දිස්වා ‘අහො නිල්ලජ්ජො, ඊදිසම්පි නාම ආයස්මන්තං පුන වත්තබ්බං මඤ්ඤිස්සතී’ති එවං කෙවලං පාපගරහිතාය භණන්තස්ස අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38).

පෙසුඤ්ඤකථාවණ්ණනා.

903. අඤ්ඤෙනාති සාමණෙරාදිනා. ‘‘යඤ්ච පදං යඤ්ච අනුපදං යඤ්ච අන්වක්ඛරං යඤ්ච අනුබ්යඤ්ජනං, සබ්බමෙතං පදසො නාමා’’ති (පාචි. 46) පදභාජනෙ වුත්තත්තා අවයවෙ සමුදායොපචාරවසෙන ‘‘පිටකත්තය’’න්ති තදෙකදෙසපදාදි එව වුත්තොති ගහෙතබ්බො. එත්ථ පදාදිසරූපං අට්ඨකථාය වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘පදන්ති එකො ගාථාපාදො අධිප්පෙතො. අනුපදන්ති දුතියො පාදො. අන්වක්ඛරන්ති එකෙකමක්ඛරං. අනුබ්යඤ්ජනන්ති පුරිමබ්යඤ්ජනෙන සදිසං පච්ඡාබ්යඤ්ජන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 45). ඉදං ගාථාමයදෙසනං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘යං කිඤ්චි වා එකමක්ඛරං ¶ අන්වක්ඛරං, අක්ඛරසමූහො අනුබ්යඤ්ජනං, අක්ඛරානුබ්යඤ්ජනසමූහො පදං, පඨමපදං පදමෙව, දුතියං අනුපදන්ති එවමෙත්ථ නානාකරණං වෙදිතබ්බ’’න්තිපි (පාචි. අට්ඨ. 45) වුත්තං. ඉදං චුණ්ණියදෙසනං සන්ධාය වුත්තං.

ධම්මන්ති බුද්ධභාසිතාදිපාළිධම්මං. පටිසම්භිදායඤ්හි ධම්මපඤ්චකෙ පාළිපි ධම්මොති වුත්තා. ධම්මපඤ්චකං නාම ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, අරියමග්ගො, භාසිතං, කුසලාකුසලං චෙති එතෙ ධම්මසඤ්ඤිතාති නිද්දිට්ඨං. එත්ථ හි භාසිතන්ති පාළි වුත්තා. අට්ඨකථානිස්සිතොපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. සො ච පුබ්බෙ මගධභාසාය ඨිතො සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හො ගහෙතබ්බො.

‘‘සහ භණන්තස්ස පාචිත්තියං සියා’’ති ඉමිනා ‘‘එකතො පට්ඨපෙත්වා එකතො ඔසාපෙන්තී’’තිආදිනා ¶ (පාචි. 46) පදභාජනාගතනයෙන අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං ආරභිත්වා එකතො උච්චාරණවසෙන පදං වා අනුපදං වා අන්වක්ඛරං වා අනුබ්යඤ්ජනං වා වදතො පදාදිගණනාවසෙන පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති.

904. සඞ්ගීතිං අනාරුළ්හෙසු ධම්මෙසු රාජොවාදාදයො සුත්තන්තා ආපත්තිජනකායෙවාති මහාපච්චරියාදිසු වුත්තාති යොජනා. රාජොවාදො නාම එකො සුත්තන්තො. ආදි-සද්දෙන තික්ඛින්ද්රියාදිසුත්තන්තා ගහිතා.

905. භික්ඛුස්මිම්පි භික්ඛුනියාපි ච අනුපසම්පන්නසඤ්ඤිනො, විමතිස්ස වා භික්ඛුස්ස තථා පදසොධම්මෙ දුක්කටං හොතීති යොජනා.

906-7. එකතො උද්දිසාපෙතීති එකතො උද්දෙසං ගණ්හන්තෙහි අනුපසම්පන්නෙහි සද්ධිං උච්චාරණවසෙන උද්දිසාපෙති. සජ්ඣායං වා කරොතීති තථා එකතො සජ්ඣායති.

‘‘සචෙ ¶ එකගාථාය එකො පාදො න ආගච්ඡති, සෙසං ආගච්ඡති, අයං යෙභුය්යෙන පගුණගන්ථො නාම. එස නයො සුත්තෙපි වෙදිතබ්බොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 48) අට්ඨකථාවචනතො පගුණගන්ථන්ති එත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති සෙසො. ඔපාතෙතීති ‘‘එවං භණාහී’’ති එකතො භණති. උද්දෙසන්ති උද්දිසිතබ්බං. තෙනාති අනුපසම්පන්නෙන.

908. යස්මා ඉදං පදසොධම්මසික්ඛාපදං වාචතො ච සමුට්ඨාති, වාචාචිත්තද්වයාපි ච සමුට්ඨාති, තස්මා ඉදං සමුට්ඨානං පදසොධම්මසඤ්ඤිතන්ති වුත්තන්ති යොජනා.

පදසොධම්මකථාවණ්ණනා.

909-10. සබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නෙ සෙනාසනෙ තිස්සන්නං පන රත්තීනං යො පන භික්ඛු රත්තියං ඨපෙත්වා භික්ඛුං අඤ්ඤෙන සචෙ නිපජ්ජෙය්ය, තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනා. ‘‘යං කිඤ්චි පටිච්ඡාදනසමත්ථං ඉධ ඡදනඤ්ච පරිච්ඡන්නඤ්ච වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා ඡදනාරහං ඉට්ඨකාසිලාසුධාතිණපණ්ණාදීනං යෙන කෙනචි සබ්බසො ඡාදිතං සෙනාසනං ¶ සබ්බච්ඡන්නං. ‘‘භූමිතො පට්ඨාය යාව ඡදනං ආහච්ච පාකාරෙන වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි අන්තමසො වත්ථෙනපි පරික්ඛිත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා යෙන කෙනචි පරික්ඛිපිත්වා පටිච්ඡාදිතසෙනාසනං සබ්බපරිච්ඡන්නං. ‘‘ඡදනං අනාහච්ච සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙන පාකාරාදිනා පරික්ඛිත්තාපි සබ්බපරිච්ඡන්නායෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 51) කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තං, තං ‘‘දියඩ්ඪා’’තිආදිනා වක්ඛති.

එවං සබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නෙ එකස්මිං සෙනාසනෙ යො භික්ඛු උපසම්පන්නතො අඤ්ඤෙන එකෙන වා අනෙකෙහි වා තිරත්තං ¶ සහසෙය්යං කප්පෙත්වා චතුත්ථරත්තිං ආදිං කත්වා සබ්බරත්තීසු සූරියත්ථඞ්ගමතො පට්ඨාය සකලරත්තියං පඨමං වා පච්ඡා වා අපුබ්බාචරිමං වා පිට්ඨිං පසාරෙත්වා සචෙ එකසෙනාසනෙ සෙය්යං කප්පෙති, තස්ස දෙවසිකං පාචිත්තියං හොතීති ඉදං විධානං ‘‘අපිචෙත්ථ එකාවාසාදිකම්පි චතුක්කං වෙදිතබ්බ’’න්තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තං.

‘‘යෙභුය්යෙන පරිච්ඡන්නෙ ඡන්නෙ’’ති ඉමිනාපි එවමෙව යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘යස්සා පන උපරි බහුතරං ඨානං ඡන්නං, අප්පං අච්ඡන්නං, සමන්තතො ච බහුතරං පරික්ඛිත්තං, අප්පං අපරික්ඛිත්තං, අයං යෙභුය්යෙනඡන්නා යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නා නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන යෙභුය්යෙන ඡන්නපරිච්ඡන්නං වෙදිතබ්බං. අත්ථො වුත්තනයොයෙව. ‘‘යෙභුය්යෙන පංසුකා’’ති එතස්ස අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 86) තීසු ද්වෙ යෙභුය්යං නාම, ඉධ පන පදසොධම්මෙ ‘‘යෙභුය්යෙන පගුණං ගන්ථ’’න්ති එතස්ස අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 48) ‘‘එකගාථායා’’තිආදිවිවරණෙ විය චතූසු තයොපි භාගා යෙභුය්යං නාමාති වෙදිතබ්බං.

911. මෙථුනස්ස පහොනකං යං පන වත්ථු පඨමපාරාජිකාය නිද්දිට්ඨං අන්තමසො තිරච්ඡානගතෙනපි, තෙන පඨමපාරාජිකවත්ථුනා පුග්ගලෙන සහ නිපජ්ජිත්වා ආපත්ති සහසෙය්යාපත්ති හොතීති යොජනා.

912-3. ‘‘උභො වා නිපජ්ජන්තී’’ති විකප්පස්ස පඨමගාථාද්වයෙනෙව අත්ථතො දස්සිතත්තා පුබ්බාපරියවසෙනපි සම්භවන්තං දස්සෙතුං ‘‘අනුපසම්පන්නෙ’’තිආදිනා (පාචි. 52-54) නයෙන දස්සිතපක්ඛද්වයං නිදස්සෙතුමාහ ‘‘නිපන්නෙ’’තිආදි. ‘‘උට්ඨහිත්වා’’ති ඉදං විච්ඡාවසෙන ගහෙතබ්බං. අනුපසම්පන්නගණනායපි වාති බහූසු ¶ අනුපසම්පන්නෙසු තෙසං ගණනාය ච. අනුපසම්පන්නෙසු ¶ බහූසු තෙසං ගණනාය එකස්ස භික්ඛුනො බහූ ආපත්තියො හොන්තීති එවං දස්සනෙන උපසම්පන්නෙසු බහූසු එකස්මිං අනුපසම්පන්නෙ සති තෙසඤ්ච තස්ස පයොගගණනාය ආපජ්ජිතබ්බා බහූ ආපත්තියො ච උභොසුපි බහූසු එකෙකස්සෙව උපසම්පන්නස්ස අනුපසම්පන්නගණනාය බහූ ආපත්තියො ච හොන්තීතිපි දස්සිතං හොති.

914. එකෙනෙව ද්වාරෙන වළඤ්ජිතබ්බතො එකූපචාරෙ සතගබ්භෙපි සෙනාසනෙ උපසම්පන්නො එකස්මිං ගබ්භෙ වසන්තො අත්තනා සයනගබ්භෙ ද්වාරං පිදහිත්වා වා අපිදහිත්වා වා චතුත්ථරත්තියං සයති චෙ, උපරිමතලෙ, අවසෙසගබ්භෙසු ච සයන්තෙහි අනුපසම්පන්නෙහි පුබ්බෙ වුත්තආපත්තිනියමොයෙවාති දස්සනත්ථමාහ ‘‘සචෙ පිධායා’’තිආදි. ගබ්භද්වාරං උත්තරපදලොපෙන ‘‘ගබ්භ’’න්ති වුත්තං. චතුත්ථදිවසෙ අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ නිපජ්ජති, ආපත්ති සියාති යොජනා. ‘‘අනුපසම්පන්නෙන සහා’’ති පකරණතො ලබ්භති. ආපත්ති පාචිත්තියං.

915. දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙනාති වඩ්ඪකිරතනෙන දියඩ්ඪරතනුබ්බෙධෙන. පාකාරො නාම නිට්ඨිතො. චයනං නාම විප්පකතපාකාරොතිපි වදන්ති. ඉමිනා ච ආළින්දස්ස අග්ගහණත්ථං ‘‘දසහත්ථුබ්බෙධාපි ජගති පරික්ඛෙපසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථා පමාණන්ති වදන්ති. ජගතීති ආළින්දං. ආදි-සද්දෙන භිත්තිපණ්ණාවරණාදිගහණං.

916. දුස්සකුටියන්ති වත්ථකුටියං.

917. ‘‘සබ්බච්ඡන්නපරිච්ඡන්නාදිප්පභෙදතො යෙභුය්යාදිප්පභෙදතො’’ති ආදි-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. පඨමෙන ¶ ආදි-සද්දෙන සබ්බච්ඡන්නයෙභුය්යපරිච්ඡන්නසබ්බච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නයෙභුය්යච්ඡන්න- සබ්බපරිච්ඡන්නඋපඩ්ඪච්ඡන්නසඞ්ඛාතානි චත්තාරි සෙනාසනානි ගහිතානි. ගාථාය සරූපෙන වුත්තසබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නෙන සද්ධිං පඤ්ච සෙනාසනානි දස්සිතානි හොන්ති. දුතියෙන ආදි-සද්දෙන යෙභුය්යච්ඡන්නයෙභුය්යපරිච්ඡන්න යෙභුය්යච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්න යෙභුය්යපරිච්ඡන්නඋපඩ්ඪච්ඡන්නසඞ්ඛාතානි තීණි සෙනාසනානි ගහිතානි. ඉමෙ අට්ඨ විකප්පා ලබ්භන්ති. කස්මා වුත්තං ‘‘සත්ත පාචිත්තියානී’’ති? මහාඅට්ඨකථාය වුත්තත්තා. යථාහ ‘‘මහාඅට්ඨකථායං පන ‘සබ්බච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, සබ්බච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, සබ්බපරිච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, සබ්බපරිච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං ¶ , යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, පාළියං වුත්තපාචිත්තියෙන සද්ධිං සත්ත පාචිත්තියානී’ති වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 53).

කස්මා පන අට්ඨකථායං ‘‘අට්ඨ පාචිත්තියානී’’ති වත්වා ‘‘සත්තා’’ති ගණනපරිච්ඡෙදො කතොති? නිස්සන්දෙහෙ තාව ‘‘සෙය්යා නාම සබ්බච්ඡන්නා සබ්බපරිච්ඡන්නා, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නා යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නා’ති (පාචි. 52) පාළියං ආගතෙසු ද්වීසු විකප්පෙසු එකස්මිං වුත්තපාචිත්තියං ගහෙත්වා පාළියං වුත්තෙන පාචිත්තියෙන ‘සත්තා’ති වුත්ත’’න්ති පරිහාරො දස්සිතො. සාරත්ථදීපනියඤ්ච ‘‘සත්ත පාචිත්තියානී’ති පාළියං වුත්තපාචිත්තියද්වයං සාමඤ්ඤතො එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තං. විසුං පන ගය්හමානෙ සබ්බච්ඡන්නෙ සබ්බපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියන්ති අට්ඨෙව පාචිත්තියානි හොන්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.53) පරිහාරො වුත්තො.

සබ්බයෙභුය්යඋපඩ්ඪපදෙසු ඡන්නපරිච්ඡන්නපදෙහි යොජිතෙසු නව විකප්පා සම්භවන්ති, තෙසු නවමෙ උපඩ්ඪච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නවිකප්පෙ දුක්කටස්ස දස්සිතත්තා පාරිසෙසතො ඉතරෙසු ¶ අට්ඨසු අට්ඨ පාචිත්තියානෙව සම්භවන්ති. අට්ඨකථායං පන අප්පකං ඌනමධිකං වා ගුණනූපගං න හොතීති කත්වා ‘‘සත්තා‘‘ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

918. ‘‘අඩ්ඪච්ඡන්නෙ අඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ’’ති යොජනා. ‘‘සබ්බපරිච්ඡන්නෙ චූළච්ඡන්නෙ’’ති යථාක්කමෙන යොජනා. ඉමිනා අට්ඨකථාගතෙසු පඤ්චසු විකප්පෙසු තතියවිකප්පං දස්සෙත්වා ආදි-සද්දෙන සබ්බච්ඡන්නාදයො සෙසවිකප්පා ගහිතා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, සබ්බපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ දුක්කටං, යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ දුක්කටං, පාළියං ආගතදුක්කටෙන සහ පඤ්ච දුක්කටානීහි වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 53). පාළියං ආගතදුක්කටං නාම ඉමිස්සායෙව ගාථාය ආදිම්හියෙව වුත්තදුක්කටං. යථාහ ‘‘උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 53).

චූළච්ඡන්නාදීනි චෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බානි – යස්ස චතූසු භාගෙසු එකො ඡන්නො, සෙසා අච්ඡන්නා, ඉදං චූළකච්ඡන්නං. යස්ස තීසු භාගෙසු ද්වෙ ඡන්නා, එකො අච්ඡන්නො, ඉදං යෙභුය්යෙනච්ඡන්නං. යස්ස ¶ ද්වීසු භාගෙසු එකො ඡන්නො, එකො අච්ඡන්නො, ඉදං උපඩ්ඪච්ඡන්නං නාම සෙනාසනං. චූළපරිච්ඡන්නාදීනි ඉමිනා නයෙන වෙදිතබ්බානි. ඡන්නාදීහිපීති සහත්ථෙ කරණවචනං. පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො. සබ්බචූළපරිච්ඡන්නඡන්නාදීහි චතූහිපි සහ අඩ්ඪච්ඡන්නපරිච්ඡන්නෙ පඤ්චධා දුක්කටං පරිදීපිතන්ති යොජනා.

920. සබ්බච්ඡන්නාදිකෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘සබ්බපරිච්ඡන්නෙ සබ්බඅච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනඅච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනඅපරිච්ඡන්නෙ’’ති (පාචි. 54) පාළියං වුත්තා අනාපත්තිවාරසෙසා ච අට්ඨකථායං වුත්තා ‘‘උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ, උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ ¶ , චූළකච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 53) තයො අනාපත්තිවාරා ච ගහිතා.

921. නිපන්නෙපීති එත්ථ පි-සද්දෙන ‘‘භික්ඛු නිපන්නෙ අනුපසම්පන්නො නිසීදති, උභො වා නිසීදන්තී’’ති (පාචි. 54) පාළියං වුත්තපකාරන්තරෙ සමුච්චිනොති.

සහසෙය්යකථාවණ්ණනා.

922. අපි-සද්දෙන පගෙව මහත්තරියාති දස්සෙති. සහසෙය්යං පකප්පෙය්යාති යථාවුත්තලක්ඛණං සබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නාදිසෙනාසනං පවිසිත්වා සූරියත්ථඞ්ගමතො පට්ඨාය පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙනෙව පිට්ඨිප්පසාරණලක්ඛණං සෙය්යං කප්පෙය්ය.

923-4. දෙවියාති දෙවිත්ථියා. තිරච්ඡානගතිත්ථියාති ගොධාදිකාය. ‘‘මෙථුනවත්ථුභූතායා’’ති ඉමිනා මෙථුනධම්මස්ස අවත්ථුභූතාය සහසෙය්යාය දොසාභාවං දස්සෙති. වත්ථූනං ගණනායාති මාතුගාමස්ස ගණනාය ච තාසඤ්ච අත්තනො ච පයොගගණනාය ච. අස්සාති භික්ඛුස්ස. මාතුගාමෙන තයො දිවසෙ සහසෙය්යාය ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා චතුත්ථදිවසෙ සහසෙය්යාය ද්වීහිපි සික්ඛාපදෙහි ආපත්තිං ආපජ්ජතීති එත්ථ දුක්කටවත්ථුභූතාය ඉත්ථියා තත්ථෙව සහසෙය්යාය ඉමිනා සික්ඛාපදෙන දුක්කටං ආපජ්ජිත්වා චතුත්ථදිවසෙ රත්තියං සහසෙය්යාය ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපජ්ජිතබ්බදුක්කටෙන සහ පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

දුතියසහසෙය්යකථාවණ්ණනා.

926. ඡප්පඤ්චවාචාහි ¶ ¶ උද්ධං ඉත්ථියා ධම්මං භණන්තස්සාති සම්බන්ධො. ඉත්ථියාති ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, විඤ්ඤූ පටිබලා හොති සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති පාළියං වුත්තමනුස්සිත්ථියා. භණන්තස්සාති වක්ඛමානලක්ඛණං ධම්මං ඡහි පදෙහි උත්තරි භණන්තස්ස. විඤ්ඤුං පුරිසවිග්ගහං විනාති ‘‘විඤ්ඤූ නාම පුරිසවිග්ගහො පටිබලො හොති සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති (පාචි. 64) පාළියං වුත්තසවනූපචාරගතමනුස්සපුරිසං විනා. ධම්මන්ති වක්ඛමානප්පකාරසරූපං දෙසනාධම්මං.

927. ගාථාමයා, චුණ්ණියගන්ථමයාති දුවිධා දෙසනා, තත්ථ ගාථාමයදෙසනාය වාචා නාම ගාථාපාදලක්ඛණාති දස්සෙතුමාහ ‘‘ගාථාපාදො’’තිආදි. චුණ්ණියදෙසනායං පන වාචාපරිච්ඡෙදො විභත්යන්තවසෙන වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘එකො ගාථාපාදො’ති ඉදං ගාථාබන්ධමෙව සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ පන විභත්තිඅන්තපදමෙව ගහෙතබ්බ’’න්ති. පදසොධම්මං නිද්දිට්ඨං ධම්මන්ති පිටකත්තයං. ‘‘අට්ඨකථ’’න්ති ඉමිනා සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං පොරාණට්ඨකථං ගහෙතබ්බං. තෙනෙව ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං ‘‘අට්ඨකථං ධම්මපදජාතකාදිවත්ථුඤ්චා’’ති. ඉමිනාපි පොරාණකං සඞ්ගීතිආරුළ්හමෙව අට්ඨකථං වුත්තන්ති වදන්ති. අට්ඨකථාදිපාඨං ඨපෙත්වා දමිළාදිභාසන්තරෙන යථාරුචි කථෙතුං වට්ටතීති.

928. පදාදීනං වසා ඡන්නං වාචානං උපරි ධම්මං දෙසෙන්තස්සාති යොජනා. දෙසෙන්තස්සාති පදසොධම්මෙ වුත්තලක්ඛණපදාදිසරූපාහි ඡහි වාචාහි උත්තරි ධම්මං දෙසෙන්තස්ස. පදාදිගණනායාති යථාවුත්තලක්ඛණපදඅනුපදඅන්වක්ඛරඅනුබ්යඤ්ජනගණනාය.

929. පුරිසවිග්ගහන්ති ¶ මනුස්සපුරිසවෙසං. එත්ථ තිරච්ඡානගතා නාම වෙසනිම්මානාරහා ඉද්ධිමන්තා නාගසුපණ්ණා.

931. වදතොති අධිකං ධම්මං භාසතො.

932. ඉත්ථිරූපන්ති මනුස්සිත්ථිවෙසං. තිරච්ඡානගතිත්ථියාති වුත්තසරූපාය තිරච්ඡානගතිත්ථියා.

933. සයං ¶ උට්ඨාය නිසීදිත්වා පුන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස අනාපත්ති පකාසිතාති සම්බන්ධො. මාතුගාමස්ස වා තථාති එත්ථ ‘‘තථා’’ති ඉමිනා වුත්තප්පකාරස්ස ගහිතත්තා උට්ඨාය නිසින්නස්ස මාතුගාමස්ස පුන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස අනාපත්ති පකාසිතාති වුත්තං හොති. ‘‘උට්ඨායා’’තිආදිනා ඉරියාපථපරිවත්තනදස්සනෙන නානාඉරියාපථෙපි අනාපත්තිං දීපෙති.

934. අඤ්ඤිස්සා පුන අඤ්ඤිස්සාති එත්ථ ‘‘ආගතාගතායා’’ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අඤ්ඤස්ස මාතුගාමස්සාති එකිස්සා දෙසෙත්වා පුන ආගතාගතාය අඤ්ඤිස්සාපි දෙසෙතීති එවං එකාසනෙ නිසින්නො මාතුගාමසතසහස්සන්නම්පි දෙසෙතීති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 66). අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ච-සද්දෙන ‘‘පඤ්හං පුට්ඨො කථෙතී’’ති (පාචි. 66) ඉදං සමුච්චිනොති. ‘‘දීඝනිකායො කිමත්ථියො භන්තෙ’’ති පඤ්හං පුච්ඡතො මාතුගාමස්ස සබ්බං දීඝනිකායං වදතොපි අනාපත්ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පඤ්හං පුච්ඡති, පඤ්හං පුට්ඨො කථෙතීති මාතුගාමො ‘දීඝනිකායො නාම භන්තෙ කිමත්ථං දීපෙතී’ති පුච්ඡති, එවං පඤ්හං පුට්ඨො භික්ඛු සබ්බං චෙපි දීඝනිකායං කථෙති, අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 66). එත්ථ ච සබ්බං චෙපි දීඝනිකායං කථෙතීති යාව න නිට්ඨාති, තාව පුනදිවසෙපි කථෙති.

935. ධම්මස්ස ¶ දෙසනාය, විඤ්ඤුමනුස්සපුරිසස්ස අසන්නිහිතකරණෙන ච ආපජ්ජිතබ්බතො ක්රියාක්රියං.

ධම්මදෙසනාකථාවණ්ණනා.

936. මහග්ගතං රූපාරූපජ්ඣානං. පණීතං ලොකුත්තරධම්මං. පධානභාවං නීතන්ති පණීතං. ආරොචෙන්තස්සාති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිනා (පාරා. 201) නයෙන චතුත්ථපාරාජිකෙ වුත්තනයෙන වදන්තස්ස. පරිනිබ්බානකාලෙ ච පුට්ඨකාලෙ ච භික්ඛුභික්ඛුනීනං අත්තනා ලද්ධස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස ආරොචෙතබ්බත්තා ‘‘ඨපෙත්වා භික්ඛුනිං භික්ඛු’’න්ති වුත්තං. ‘‘අඤ්ඤස්සා’’ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘උපසම්පන්නස්ස භූතං ආරොචෙතීති උත්තරිමනුස්සධම්මමෙව සන්ධාය වුත්තං. පරිනිබ්බානකාලෙ, හි අන්තරා වා අතිකඩ්ඪියමානෙන උපසම්පන්නස්ස භූතං ආරොචෙතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 77). භූතෙති එත්ථ ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මෙ ආරොචිතෙ’’ති වත්තබ්බං, නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, අත්තනො සන්තානෙ ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සිද්ධඋත්තරිමනුස්සධම්මස්ස ආරොචනනිමිත්තන්ති අත්ථො.

937. නො ¶ චෙ ජානාති සො වුත්තන්ති යස්ස ආරොචෙති, සො සචෙ සුතක්ඛණෙයෙව වුත්තනයෙනෙව ‘‘එස පඨමජ්ඣානස්ස ලාභී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තං නො ජානාති. පරියායවචනෙති ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී’’ති එවමාදිපරියායවචනෙ. යස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මං ආරොචෙති, සො සචෙ සුතසමනන්තරං ‘‘එස එවං වදතී’’ති වුත්තං නො ජානාති, තාදිසස්ස ආරොචෙන්තස්ස භික්ඛුනො හොති ආපත්ති දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. අස්ස භූතස්ස පරියායවචනෙ ච භික්ඛුනො ආපත්ති දුක්කටං හොතීති යොජනා.

938. තථාරූපෙ ¶ කාරණෙ සතීති පරස්ස කාරණභාවං ඤත්වාපි පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනසමුත්තෙජනසම්පහංසනාදිකරසඞ්ඛාතෙ කාරණෙ සති. සබ්බස්සාපීති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නස්ස සබ්බස්ස. සීලාදින්ති සීලසුතපරියත්තිගුණං. වදතොති එත්ථ ‘‘භික්ඛුනො’’ති පකරණතො ලබ්භති.

939. තදසම්භවාති දිට්ඨිසම්පන්නස්ස උම්මාදාදීනං අසම්භවා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘දිට්ඨිසම්පන්නානං උම්මාදස්ස වා චිත්තක්ඛෙපස්ස වා අභාවාති. මහාපච්චරියම්පි හි විචාරිත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 77). උම්මත්තකපදස්ස අවචනෙ කාරණං වදන්තෙනෙව ඛිත්තචිත්තාදිපදානං අවචනෙ කාරණඤ්ච උපලක්ඛණතො දස්සිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච මග්ගඵලදිට්ඨියා සමන්නාගතානං අරියානමෙව හි උම්මත්තකාදිභාවො නත්ථි. ඣානලාභිනො පන තස්මිං සති ඣානා පරිහායන්ති, තස්මා තෙසං අභූතාරොචනපච්චයා අනාපත්ති වත්තබ්බා, න භූතාරොචනපච්චයා.

940. ඉමිස්සාපත්තියා අඤ්ඤත්ර ඣානමග්ගාදිලාභීනං අඤ්ඤස්ස අසම්භවා ‘‘කුසලාබ්යාකතෙහෙව ද්විචිත්ත’’න්ති වුත්තං. ඉදඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන අරියපුග්ගලෙයෙව සන්ධාය වුත්තං. පණ්ණත්තිං අජානන්තා පන ඣානලාභී පුථුජ්ජනා නානාවත්ථුම්හි ලොභවසෙන අකුසලචිත්තෙනාපි න ආරොචෙන්තීති නත්ථි, තස්මා ‘‘තිචිත්ත’’න්ති වත්තබ්බං සියා, තථාපි බහුලෙන කුසලාබ්යාකතානමෙව සම්භවොති එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ද්විවෙදනං සුඛොපෙක්ඛාවසෙන. ඉදඤ්ච සික්ඛාපදං පණ්ණත්තිඅජානනවසෙන අචිත්තකසමුට්ඨානං හොති. අරියා චෙත්ථ පණ්ණත්තිං ජානන්තා ¶ වීතික්කමං න කරොන්ති, පුථුජ්ජනා පන පණ්ණත්තිං ජානිත්වාපි වීතික්කමං කරොන්ති. තෙ ච සත්ථුනො ආණාවීතික්කමචෙතනාය ¶ බලවඅකුසලභාවතො ඣානා පරිහායන්තීති දට්ඨබ්බං.

භූතාරොචනකථාවණ්ණනා.

941. භික්ඛුනො දුට්ඨුල්ලං ආපත්තිං භික්ඛුසම්මුතිං ඨපෙත්වා අනුපසම්පන්නෙ ආරොචෙන්තස්ස භික්ඛුනො ආපත්තීති යොජනා. දුට්ඨුල්ලං ආපත්තින්ති සඞ්ඝාදිසෙසො. නනු ච ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාම ආපත්ති චත්තාරි ච පාරාජිකානි තෙරස ච සඞ්ඝාදිසෙසා’’ති (පාචි. 79) පදභාජනෙ පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසා දස්සිතා, කස්මා ඉධ සඞ්ඝාදිසෙසොව ගහිතොති? වුච්චතෙ – පාරාජිකං දුට්ඨුල්ලසද්දත්ථදස්සනත්ථං වුත්තං, ඉධ පන සඞ්ඝාදිසෙසොයෙව භගවතා අධිප්පෙතොති අට්ඨකථායං විචාරිතමෙතං. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘පාරාජිකානි දුට්ඨුල්ලසද්දත්ථදස්සනත්ථං වුත්තානි, සඞ්ඝාදිසෙසං පන ඉධ අධිප්පෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 78). වක්ඛති ච ‘‘ඉධ සඞ්ඝාදිසෙසාව, දුට්ඨුල්ලාපත්තියො මතා’’ති. අනුපසම්පන්නෙති ‘‘භික්ඛුඤ්ච භික්ඛුනිඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසො අනුපසම්පන්නො’’ති (පාචි. 80) පදභාජනෙ නිද්දිට්ඨඅනුපසම්පන්නස්ස ආරොචෙන්තස්සාති වුත්තං හොති.

ඨපෙත්වා භික්ඛුසම්මුතින්ති ‘‘අත්ථි භික්ඛුසම්මුති ආපත්තිපරියන්තා න කුලපරියන්තා’’තිආදිනා (පාචි. 80) පදභාජනෙ දස්සිතං අභිණ්හාපත්තිකස්ස භික්ඛුනො ආයතිං සංවරත්ථං හිරොත්තප්පජනනත්ථං ආපත්තියො වා උපාසකකුලානි වා උභයමෙව වා පරිච්ඡින්දිත්වා වා අපරිච්ඡින්දිත්වා වා ආපත්තියො ආරොචෙතුං සඞ්ඝෙන සඞ්ඝමජ්ඣෙ තික්ඛත්තුං සාවෙත්වා කතසම්මුතිං ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අභිණ්හාපත්තිකං භික්ඛුං දිස්වා ‘එවමෙස පරෙසු හිරොත්තප්පෙනාපි ආයතිං සංවරං ආපජ්ජිස්සතී’ති තස්ස භික්ඛුනො ¶ හිතෙසිතාය තික්ඛත්තුං අපලොකෙත්වා සඞ්ඝෙන කාතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 80).

942. ඝටෙත්වා වදන්තස්සෙවාති එවකාරො යථාඨානෙ යොජෙතබ්බො. එවකාරෙන බ්යවච්ඡින්නමත්ථං වක්ඛති ‘‘වත්ථු’’න්තිආදිනා. ‘‘අසුචිං මොචෙත්වා’’ති ඉමිනා වත්ථුමාහ, ‘‘සඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති ඉමිනා ආපත්තිං. වජ්ජමෙව වජ්ජතා. ‘‘පාචිත්තියාපත්තී’’ති ඉමස්සායං පරියායො. ‘‘අයං අසුචිං මොචෙත්වා සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො’’ති වත්ථුනා සද්ධිං ඝටෙත්වා ආපත්තිං වදන්තස්ස වජ්ජතා පාචිත්තියාපත්ති හොතීති යොජනා.

943. සුද්ධස්සාති ¶ පාරාජිකමනාපන්නස්ස. වදන්ති වදනහෙතු, වත්ථුනා සද්ධිං සඞ්ඝාදිසෙසස්ස කථනතොති අත්ථො.

944. අදුට්ඨුල්ලායාති සඞ්ඝාදිසෙසතො අඤ්ඤාය ආපත්තියා. දුට්ඨුල්ලසඤ්ඤිනොති සඞ්ඝාදිසෙසසඤ්ඤිනො. සෙසා ආපත්තියොපි වාති සඞ්ඝාදිසෙසං විනා සෙසෙ ඡළාපත්තික්ඛන්ධෙ.

945. තථාති දුක්කටං අතිදිසති. පඤ්චධා මතං අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරං ආරොචෙන්තස්ස තථා දුක්කටන්ති යොජනා. අනුපසම්පන්නස්ස පඤ්චධා මතං දුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරන්ති ච පාණාතිපාතාදිපඤ්චසික්ඛාපදවීතික්කමා ගහිතා. කෙචි පන ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිආදයො පඤ්චා’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පාණාතිපාතාදීනි හි දසෙව සික්ඛාපදානි සාමණෙරානං පඤ්ඤත්තානි. තෙසං පඤ්ඤත්තෙසුයෙව ච සික්ඛාපදෙසු දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලවිචාරණා කාතබ්බා, න ච සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි විසුං තෙසං පඤ්ඤත්තානි අත්ථීති.

අථ ¶ භික්ඛුනො දුට්ඨුල්ලසඞ්ඛාතානි සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි අනුපසම්පන්නස්ස කිං නාම හොන්තීති? අජ්ඣාචාරො නාම හොන්තීති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨි…පෙ… අජ්ඣාචාරො නාමාති වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 82). ඉමිනාපි චෙතං සිද්ධං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදි දුට්ඨුල්ලං නාම න හොතී’’ති. ‘‘අජ්ඣාචාරො නාමා’’ති හි වදන්තො අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදි කෙවලං අජ්ඣාචාරො නාම හොති, න පන දුට්ඨුල්ලො නාම අජ්ඣාචාරොති දීපෙති. ‘‘අජ්ඣාචාරො නාමා’’ති ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා, අකත්තබ්බරූපත්තා ච අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි දණ්ඩකම්මවත්ථුපක්ඛං භජන්ති. තානි ච අඤ්ඤස්ස අනුපසම්පන්නස්ස අවණ්ණකාමතාය ආරොචෙන්තො භික්ඛු දුක්කටං ආපජ්ජතීති වදන්ති. ඉධ පන අනුපසම්පන්නග්ගහණෙන සාමණෙරසාමණෙරිසික්ඛමානානං ගහණං වෙදිතබ්බං.

අදුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරන්ති යොජනා. ‘‘අනුපසම්පන්නස්සා’’ති ච අජ්ඣාහරිතබ්බානි. අනුපසම්පන්නස්ස යථාවුත්තෙහි පඤ්චසික්ඛාපදෙහි අඤ්ඤං විකාලභොජනාදිං අදුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරං වා. යථාහ ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලං වා අදුට්ඨුල්ලං වා අජ්ඣාචාර’’න්තිආදි (පාචි. 82).

946. කෙවලං ¶ වත්ථුං වා ආරොචෙන්තස්සාති ‘‘අයං සුක්කවිස්සට්ඨිං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන වත්ථුමත්තං ආරොචෙන්තස්ස. කෙවලං ආපත්තිං වා ආරොචෙන්තස්සාති ‘‘අයං පාරාජිකං ආපන්නො, අයං සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන ආපත්තිමත්තං ආරොචෙන්තස්ස ච. භික්ඛුසම්මුතියාති එත්ථ වත්ථුනා ඝටෙත්වා ආපත්තිං ආරොචෙන්තස්සාති ¶ ගහෙතබ්බං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තී’’ති එතං පරාමසති.

දුට්ඨුල්ලාරොචනකථාවණ්ණනා.

948. අකප්පියං පථවින්ති පදභාජනෙ ‘‘ද්වෙ පථවියො ජාතා ච පථවී අජාතා ච පථවී’’ති (පාචි. 86) උද්දිසිත්වා –

‘‘ජාතා නාම පථවී සුද්ධපංසු සුද්ධමත්තිකා අප්පපාසාණා අප්පසක්ඛරා අප්පකථලා අප්පමරුම්බා අප්පවාලිකා යෙභුය්යෙනපංසුකා යෙභුය්යෙනමත්තිකා, අදඩ්ඪාපි වුච්චති ජාතා පථවී. යොපි පංසුපුඤ්ජො වා මත්තිකාපුඤ්ජො වා අතිරෙකචාතුමාසං ඔවට්ඨො, අයම්පි වුච්චති ජාතා පථවී’’ති (පාචි. 86) ච,

‘‘අජාතා නාම පථවී සුද්ධපාසාණා සුද්ධසක්ඛරා සුද්ධකථලා සුද්ධමරුම්බා සුද්ධවාලිකා අප්පපංසු අප්පමත්තිකා යෙභුය්යෙනපාසාණා යෙභුය්යෙනසක්ඛරා යෙභුය්යෙනකථලා යෙභුය්යෙනමරුම්බා යෙභුය්යෙනවාලිකා, දඩ්ඪාපි වුච්චති අජාතා පථවී. යොපි පංසුපුඤ්ජො වා මත්තිකාපුඤ්ජො වා ඌනචාතුමාසං ඔවට්ඨො, අයම්පි වුච්චති අජාතා පථවී’’ති (පාචි. 86) ච –

නිද්දිට්ඨාසු ද්වීසු පථවීසු ජාතපථවිසඞ්ඛාතං අකප්පියපථවිං.

එත්ථ පාසාණාදීනං ලක්ඛණං අට්ඨකථායං ‘‘මුට්ඨිප්පමාණතො උපරි පාසාණාති වෙදිතබ්බා, මුට්ඨිප්පමාණා සක්ඛරා. කථලාති කපාලඛණ්ඩානි. මරුම්බාති කටසක්ඛරා. වාලිකාති වාලුකායෙවා’’ති ¶ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යෙභුය්යෙනපංසුකාදීනං ලක්ඛණං ‘‘යෙභුය්යෙනපංසුකාති තීසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා පංසු, එකො පාසාණාදීසු අඤ්ඤතරො කොට්ඨාසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 86) ච ¶ ‘‘අදඩ්ඪාපීති උද්ධනපත්තපචනකුම්භකාරාවාපාදිවසෙන තථා තථා අදඩ්ඪා’’තිආදි අට්ඨකථාතො ච වෙදිතබ්බං. ‘‘අප්පපංසුඅප්පමත්තිකා’’ති ද්වීසුපි පදෙසු නිද්දෙසරූපෙන යෙභුය්යෙනපාසාණාදිපදපඤ්චකං වුත්තං, තත්ථාපි අත්ථො යෙභුය්යෙනපංසුපදාදීසු වුත්තවිපල්ලාසෙන වෙදිතබ්බො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙසංයෙව හි ද්වින්නං පභෙදදස්සනමෙත’’න්ති (පාචි. 86).

ඛණෙය්ය වාති එවරූපං අකප්පියපථවිපදෙසං අන්තමසො පාදඞ්ගුට්ඨෙනාපි සම්මුඤ්ජනිසලාකායපි සයං වා ඛණති. ඛණාපෙය්ය වාති අඤ්ඤෙන වා ‘‘ඉදං ඛණාහී’’තිආදිනා අකප්පියවොහාරෙන ඛණාපෙය්ය. භෙදාපෙය්යාති තථෙව භෙදාපෙය්ය. භින්දෙය්ය වාති පස්සාවධාරාදීහිපි භින්දෙය්ය. අධිකාරවසෙන වා-සද්දස්ස සබ්බකිරියාපදෙහි සම්බන්ධො ලබ්භතීති භෙදාපෙය්ය චාති එත්ථ ච-සද්දො ඉධ අවුත්තස්ස ‘‘දහති වා, දහාපෙති වා’’ති පදද්වයස්ස සමුච්චයකොති වෙදිතබ්බො. අන්තමසො පත්තම්පි පචන්තො සයං වා දහති, අඤ්ඤෙන වා දහාපෙතීතිආදි ඉමෙසං පදානං අට්ඨකථාවසෙන (පාචි. අට්ඨ. 87) වෙදිතබ්බං. පාචිත්තියං සියාති ඛණන්තස්ස, භින්දන්තස්ස ච පහාරෙ පහාරෙ පාචිත්තියං.

949. ආණාපෙන්තස්ස ආණත්තිගණනාය, දහන්තස්ස අග්ගිපාතගණනාය හොතීති ඉදං ‘‘පහාරෙ පහාරෙ පාචිත්තිය’’න්තිආදිඅට්ඨකථාවචනවසෙන වෙදිතබ්බං, ඉමමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘සයමෙවා’’තිආදි.

950. ආණාපෙන්තස්සාති ¶ සකිං ආණාපෙන්තස්ස.

951. ‘‘ඛණාපෙය්යා’’ති සාමඤ්ඤවචනස්ස අපවාදදස්සනත්ථං ‘‘ඛණ පොක්ඛරණි’’න්තිආදිමාහ. කොචි දොසො න විජ්ජතීති එත්ථ පොක්ඛරණිආවාටාදිසද්දානං පථවිපරියායත්තාභාවතො එවංවචනෙන අනාපත්තීති අධිප්පායො.

952. ‘‘ඉමං ඉධා’’තිආදීනං පදානං පච්චක්ඛභූතාධිප්පෙතභූමිවාචකත්තා තෙහි යොජෙත්වා වුත්තස්ස තස්සෙව පයොගස්ස ආපත්තිකරභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඉම’’න්තිආදි.

953. කන්දන්ති ¶ තාලාදිකන්දං. කුරුන්දන්ති කුලචොචරුක්ඛං. ථූණන්ති ථම්භං. ඛාණුකන්ති සාඛාවිටපරහිතං රුක්ඛාවයවං. මූලන්ති පථවියා සුප්පතිට්ඨිතභාවකරං රුක්ඛාවයවං. වට්ටතීති අනියමෙත්වා වචනෙන අනාපත්තිභාවතො වට්ටති.

954. ඉමන්ති පච්චක්ඛපරාමාසපදෙන නියමෙත්වා වචනතො ආපත්ති හොතීති ආහ ‘‘නියමෙත්වාන වත්තුං පන න වට්ටතී’’ති.

955. ඝටෙහි උස්සිඤ්චිතුන්ති ඝටෙහි ගහෙත්වා අවසිඤ්චිතුං. තනුකද්දමොති ජම්බාලො. බහලං කද්දමං භික්ඛුනා අපනෙතුං න ච වට්ටතීති යොජෙතබ්බං.

956. නදියාදීනන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ගඞ්ගාකන්දරාදීනං ගහණං. ‘‘තට’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. වට්ඨන්ති වුට්ඨීහි ඔවට්ඨඤ්ච. චාතුමාසන්ති විකොපනකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, චාතුමාසබ්භන්තරෙ විකොපෙතුං වට්ටතීති අත්ථො.

957. සචෙ තොයස්මිං පතති තටන්ති යොජනා, සචෙ කූලං භිජ්ජිත්වා අන්තොඋදකෙ පතතීති. දෙවෙ වුට්ඨෙපීති ¶ පජ්ජුන්නදෙවෙ වුට්ඨෙපි. වුට්ඨ-සද්දො කත්තුසාධනො. චාතුමාසමතික්කන්තෙපීති යොජනා. තත්ථ හෙතුදස්සනත්ථමාහ ‘‘තොයෙ දෙවො හි වස්සතී’’ති.

958. සොණ්ඩින්ති පාසාණපොක්ඛරණිං. තත්ථ තූති උදකරහිතෙ තස්මිං සොණ්ඩිආවාටෙ.

959. අන්තොචාතුමාසං සොධෙතුං භින්දිතුන්ති යොජනා. ‘‘සොධෙතුං භින්දිතුං විකොපෙතු’’න්ති කිරියාපදෙහි ‘‘රජ’’න්ති කම්මපදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තං රජොරාසිං දෙවෙ වුට්ඨෙ පච්ඡා උදකස්ස ඡින්නත්තා බහලභූමිසුක්ඛම්පි වුට්ඨිපාතදිවසතො පට්ඨාය අන්තොචාතුමාසෙ කොපෙතුං භින්දිතුං වට්ටතීති අත්ථො.

960. පුණ්ණෙ සොණ්ඩිම්හි තං රජං විකොපෙතුං වට්ටති චාතුමාසතො උද්ධන්ති යොජනා.

961. ‘‘ඵුසායන්තෙ’’ති එතෙන ‘‘දෙවො’’ති ඉදං භුම්මවසෙන විපරිණාමෙත්වා ‘‘දෙවෙ ඵුසායන්තෙ’’ති ¶ යොජෙතබ්බං, පජ්ජුන්නදෙවෙ වුට්ඨිපාතං කරොන්තෙති අත්ථො. පිට්ඨිපාසාණකෙති පාසාණපිට්ඨෙ. තම්පීති තථා පාසාණපිට්ඨෙ ලග්ගං තම්පි රජං.

962. අකතපබ්භාරො නාම යථා හෙට්ඨාභාගො වුට්ඨිඵුසිතෙහි න තෙමීයති, තථා නමිත්වා ඨිතපබ්බතප්පදෙසො. ඉදං අනොවස්සකට්ඨානෙ උට්ඨිතවම්මිකානං උපලක්ඛණං.

963. අබ්භොකාසෙ වුට්ඨිතො වම්මිකො සචෙ ඔවට්ඨො, කං චාතුමාසං විකොපෙතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. චාතුමාසන්ති විකොපනකිරියාය ¶ අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. රුක්ඛෙති ච ථම්භපාසාණාදීනං උපලක්ඛණං. උපචිකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන කාළකිපිල්ලිකාදීනං ගහණං. සො නයොති ‘‘ඔවට්ඨදිවසතො උත්තරි චාතුමාසබ්භන්තරෙ කොපෙතුං වට්ටතී’’ති යථාවුත්තො නයො.

964. මූසිකුක්කිරං නාම මූසිකාහි උද්ධටපංසු. මූසිකානං උක්කිරො මූසිකුක්කිරොති විග්ගහො. ගොකණ්ටකං නාම ගුන්නං ඛුරානං උට්ඨිතමත්තිකා. ගණ්ඩුප්පාදමලං නාම භූලතාය මලමත්තිකා. සම්බන්ධං පන පකතිභූමිං අකොපෙන්තෙන මත්ථකතො ගණ්හිතුං වට්ටති.

965. කසීති කසිතට්ඨානං, තත්ථ නඞ්ගලෙන උද්ධටමත්තිකා කසිනඞ්ගලමත්තිකා. ‘‘අච්ඡින්නා’’තිඉමිනා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා ආයතං හුත්වා ඨිතමත්තිකාපටලම්පි අජාතපථවී සියාති ආසඞ්කානිවත්තනත්ථමාහ ‘‘භූමිසම්බන්ධා’’ති. සාති කසිනඞ්ගලමත්තිකා.

966. සෙනාසනන්ති එත්ථ ‘‘පුරාණ’’න්ති පාඨසෙසො ගහෙතබ්බො. ඔවට්ඨං චාතුමාසතො උද්ධං න විකොපයෙති යොජනා.

967. තතොති ඔවට්ඨදිවසතො පට්ඨාය චාතුමාසාතික්කන්තගෙහතො. ‘‘ගොපානසි’’න්ති ඉමිනා ගොපානසිමත්ථකෙ ඨිතඋපචිකාපංසුම්හි භිජ්ජන්තෙපි අනාපත්තිභාවං දීපෙති. ‘‘භිත්ති’’න්ති ඉමිනා තදෙකදෙසං භිත්තිපාදාදිදාරුමාහ. ඉදම්පි භිත්තිමත්තිකං උපචිකාමත්තිකං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ථම්භ’’න්ති ඉදම්පි තංසම්බන්ධපාකාරභූමිමත්තිකාඋපචිකාදිපංසුං සන්ධාය වුත්තං. පදරත්ථරන්ති අත්ථතපදරං. ඉදම්පි පදරානං උපරි මත්තිකාඋපචිකාපංසුං ¶ සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ගොපානසි’’න්තිආදීහි ¶ පදෙහි ‘‘ගණ්හිස්සාමී’’ති පච්චෙකං යොජනීයං. ‘‘ගණ්හිස්සාමී’’ති ඉමිනා විකොපනාධිප්පායාභාවං දීපෙති.

968. ගණ්හන්තස්සාති එත්ථ අනාදරෙ සාමිවචනං, ‘‘සුද්ධචිත්තෙනා’’ති පාඨසෙසො. ඉට්ඨකාති ඡදනිට්ඨකා. ආදි-සද්දෙන පාසාණසමුද්දඵෙණාදීනං ගහණං. පතතීති සුද්ධචිත්තෙන ගණ්හන්තෙ සචෙ මත්තිකා ඡිජ්ජිත්වා පතති, අනාපත්තීති අත්ථො. මත්තිකන්ති භිත්තියං, ඡදනෙ ච චාතුමාසාධිකොවට්ඨමත්තිකං, අනොවට්ඨං චෙ, ගණ්හිතුං වට්ටතීති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ යා යා අතින්තා, තං තං ගණ්හාති, අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 86). යදි ගණ්හති, ආපත්ති සියාති යොජනා.

969. අතින්තොති වස්සොදකෙන අතින්තො, ඉමිනා විනිච්ඡිතබ්බවත්ථුං දස්සෙති. තස්ස අන්තොගෙහෙ ච බහි ච සම්භවතො අන්තොගෙහෙ ඨිතස්ස තාව විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තොගෙහෙ සචෙ සියා’’ති. වස්සොදකෙන තින්තාතින්තෙසු ද්වීසු මත්තිකාපුඤ්ජෙසු අතින්තං තාව දස්සෙතුමාහ ‘‘අනොවට්ඨො චා’’ති.

970. වස්සොදකෙන තින්තෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘වුට්ඨෙ පුන චා’’තිආදි. ‘‘වුට්ඨෙ’’ති ඉමිනා ‘‘මත්තිකාපුඤ්ජො’’ති පදං භුම්මවසෙන විපරිණාමෙත්වා වුට්ඨෙ මත්තිකාපුඤ්ජෙති යොජෙතබ්බං, ‘‘එකදිවසම්පී’’ති සෙසො, ගෙහස්මින්ති එත්ථ ‘‘ඨිතෙ’’ති වත්තබ්බං, ගෙහස්මිං ඨිතෙ මත්තිකාපුඤ්ජෙ වස්සොදකෙන එකදිවසම්පි තින්තෙති වුත්තං හොති. වක්ඛමානනයෙන අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා උට්ඨිතෙන තෙන අතෙමිත්වා උජුකං පතිතෙහි වස්සඵුසිතෙහි තින්තෙති ගහෙතබ්බං. සචෙ සබ්බො තින්තො හොතීති යොජනා. ‘‘මත්තිකාපුඤ්ජො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

971. ‘‘සබ්බො’’ති ¶ ඉමිනා විසෙසනෙන බ්යවච්ඡින්නං එකදෙසතින්තෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘යත්තක’’න්තිආදි. තු-සද්දො ඉමමෙව විසෙසං ජොතෙති. යත්තකන්ති හෙට්ඨා අනොතරිත්වා මත්ථකතො, පරියන්තකතො ච යත්තකප්පමාණං. තත්ථාති මත්තිකාපුඤ්ජෙ. ‘‘අකප්පිය’’න්ති එතස්ස ‘‘චාතුමාසච්චයෙනා’’ති අනුවත්තති. ‘‘අතින්තං…පෙ… කප්පිය’’න්ති ඉමිනා අකප්පියට්ඨානං පරිහරිත්වා වා කප්පියකාරකෙහි කප්පියවචනෙන හරාපෙත්වා වා අතින්තං ඨානං ¶ යථාකාමං වළඤ්ජෙතබ්බන්ති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කප්පියකාරකෙහී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 86).

972. වාරිනාති උජුකං ආකාසතො පතිතවස්සොදකෙන. අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා තත්ථ පතිත්වා තෙමිතෙ වට්ටති. සො මත්තිකාපුඤ්ජො. තතො පරන්ති එකාබද්ධකාලතො උත්තරිං සො මත්තිකාපුඤ්ජො වාරිනා තෙමිතො භූමියා එකාබද්ධො චෙ හොති, තතො පරං සා ජාතා පථවී එව, කොපෙතුං න වට්ටතීති යොජනා.

973. ‘‘ඔවට්ඨො’’ති ඉමිනා අනොවට්ඨපාකාරො කප්පියොති බ්යතිරෙකවසෙන දස්සෙති. ‘‘මත්තිකාමයො’’ති විසෙසනෙන ඉට්ඨකපාකාරාදිං බ්යවච්ඡින්දති. තස්ස පන කප්පියභාවං වක්ඛති ‘‘සචෙ ඉට්ඨකපාකාරො’’තිආදිනා. ‘‘චාතුමාසච්චයෙ’’ති ඉමිනා තතො අන්තො විකොපනීයභාවං දස්සෙති.

974. තත්ථාති ඔවට්ඨෙ මත්තිකපාකාරෙ. අඝංසන්තොවාති පාකාරමත්තිකං අකොපෙන්තො. මත්තසො ඡුපිත්වාති පමාණතො මුදුකං කත්වා හත්ථතලං ඨපෙත්වා. අල්ලහත්ථෙනාති උදකතින්තෙන හත්ථතලෙන. හත්ථෙකදෙසො හත්ථො නාම.

975. යෙභුය්යකථලෙ ¶ ඨානෙති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන යස්සා තීසු භාගෙසු ද්වෙ භාගා කථලා හොන්ති, තාදිසෙ කප්පියපථවිට්ඨානෙ.

976. අබ්භොකාසෙති උපලක්ඛණත්තා අන්තොගෙහෙපි ථම්භං චාලෙත්වා ජාතපථවිං විකොපෙතුං න වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. ද්වීසුපි ඨානෙසු සුද්ධචිත්තෙන නිද්දොසභාවං යථාවුත්තෙන ‘‘ථම්භං වා පදරත්ථරං. ගණ්හිස්සාමී’ති සඤ්ඤාය, ගහෙතුං පන වට්ටතී’’ති ඉමිනා නයෙනාහ. පථවින්ති අකප්පියපථවිං.

977. උජුමුද්ධරතො න දොසොති යොජනා.

978. උච්චාලෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා චාලෙත්වා පරිවත්තෙත්වා. පවට්ටතීති පවට්ටෙත්වා පවට්ටෙත්වා නෙතීති ¶ අත්ථො. සුද්ධචිත්තස්සාති ‘‘භූමි භිජ්ජතී’’ති අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘පාසාණං පවට්ටෙත්වා පවට්ටෙත්වා හරිස්සාමී’’ති සුද්ධචිත්තවතො.

979. භූමියං දාරූනි ඵාලෙන්තානම්පි භූමියං සාඛාදීනි කඩ්ඪතො චාති යොජනා.

980. කණ්ටකන්ති රුක්ඛකණ්ටකං, මච්ඡකණ්ටකඤ්ච. සූචි නාම අයොමයදන්තමයතම්බමයකට්ඨමයාදිසූචීනං අඤ්ඤතරා. අට්ඨිං වාති ගොමහිංසාදීනං අට්ඨිං වා. හීරං වාති නාළිකෙරාදිහීරං වා. ආකොටෙතුන්ති යථා එකකොටි භූමිං පවිසති, තථා තාළෙතුං. පවෙසෙතුන්ති භූමිං ගමයිතුං.

981. පස්සාවං මුත්තං. මෙදනින්ති එත්ථ අකප්පියපථවිමාහ. භින්දිස්සාමීති එත්ථ ‘‘එවං චින්තෙත්වා’’ති සෙසො.

982. කරොන්තස්සාති සුද්ධචිත්තෙන පස්සාවං කරොන්තස්සාතියොජෙතබ්බං. ‘‘සම්මජ්ජතො’’ති ඉදං ‘‘සම්මජ්ජන්තෙනා’’ති ගහෙතබ්බං ¶ , ‘‘සම්මජ්ජනියා’’ති සෙසො, අනන්තරං මෙදනීපදං උපයොගවසෙන ‘‘මෙදනි’’න්ති ගහෙතබ්බං, ‘‘විසම’’න්ති සෙසො, ‘‘සමං කාතු’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, සම්මජ්ජන්තෙන උච්චට්ඨානං මද්දිත්වා, ආවාටට්ඨානං පවෙසෙත්වා සමං කාතුං සම්මජ්ජනියා ඝංසෙතුං න වට්ටතීති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘විසමං භූමිං සමං කරිස්සාමීති සම්මජ්ජනියා ඝංසිතුම්පි න වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 86).

983. පාදඞ්ගුට්ඨෙන වාති එත්ථ සමුච්චයත්ථෙන වා-සද්දෙන අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘කත්තරයට්ඨියා භූමිං කොට්ටෙන්තී’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. ලිඛිතුම්පීති රාජිං කාතුම්පි භූමිං භින්දන්තෙනාති යොජනා. පාදෙහීති පාදතලෙහි.

985. භූමින්ති අකප්පියභූමිං. දහති දහාපෙතීති එත්ථ ‘‘යො’’ති ච ‘‘තස්සා’’ති ච සම්බන්ධවසෙන ලබ්භති. පත්තං දහන්තස්සාති ඡවියා ථිරභාවත්ථං ධූමං ගාහාපෙත්වා තිණුක්කාදීහි පත්තං ගණ්හන්තස්ස.

986. තත්තකානෙවාති ¶ ඨානප්පමාණානෙව. ඉධාපි ‘‘යො’’ති ච ‘‘තස්සා’’ති ච සාමත්ථියා ලබ්භති.

987. භූමියන්ති අකප්පියභූමියං. පත්තං පචීයති එත්ථාති පත්තපචනං, කපාලං, තස්මිං කපාලෙ.

988. සො අග්ගි තානි දාරූනි දහන්තො ගන්ත්වා චෙ එකංසෙන භූමිං දහති, තස්මා දාරූනං උපරි අග්ගිං ඨපෙතුං න වට්ටතීති යොජනා.

989. ඉට්ඨකා ආවපීයන්ති පච්චන්ති එත්ථාති ඉට්ඨකාවාපො, සො එව ඉට්ඨකාවාපකො, ඉට්ඨකාපචනට්ඨානං. ආදි-සද්දෙන කුම්භකාරාවාපාදිං සඞ්ගණ්හාති.

990. උපාදීයතීති ¶ උපාදානං, ඉන්ධනං, න උපාදානං අනුපාදානං, ඉන්ධනතො අඤ්ඤං, තතො අනුපාදානතොති අත්ථො. ඛාණුකෙති මතඛාණුකෙ ච සුක්ඛරුක්ඛෙ ච භූමිගතං අදත්වා ‘‘නිබ්බාපෙස්සාමී’’ති අග්ගිදානං වට්ටති. පච්ඡා උස්සාහෙ කතෙපි න නිබ්බායති, න දොසොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන භූමිං අප්පත්තමෙවා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 87).

991. තිණුක්කන්ති තිණෙන බද්ධඋක්කං. තිණුක්කන්ති උපලක්ඛණං. නාළිකෙරපණ්ණාදීහි බද්ධාපි සඞ්ගය්හන්ති.

992. තස්ස අග්ගිස්ස පතිතට්ඨානෙ ඉන්ධනං දත්වා පුන තං අග්ගිං කාතුං වට්ටතීති මහාපච්චරියං රුතං කථිතන්ති යොජනා.

993. ‘‘තස්ස අපථවිය’’න්ති පදච්ඡෙදො. විමතිස්සුභයත්ථාපීති පථවිඅපථවිද්වයෙපි වෙමතිකස්ස. තත්ථ ජාතා පථවී, ඉතරා අපථවී.

994. ඉමන්ති ¶ ආවාටං, මත්තිකං, පංසුං වා.

පථවීඛණනකථාවණ්ණනා.

මුසාවාදවග්ගො පඨමො.

995. භවන්තස්සාති ජායන්තස්ස, වඩ්ඪමානස්ස ච. භූතස්සාති ජාතස්ස, වඩ්ඪිතස්ස චාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භවන්ති අහුවුඤ්චාති භූතා, ජායන්ති වඩ්ඪන්ති, ජාතා වඩ්ඪිතා චා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 90). එත්ථ ච ‘‘භවන්තී’’ති ඉමිනා විරුළ්හමූලෙ නීලභාවං ආපජ්ජිත්වා වඩ්ඪමානකෙ තරුණගච්ඡෙ දස්සෙති. ‘‘අහුවු’’න්ති ඉමිනා පන වඩ්ඪිත්වා ඨිතෙ මහන්තෙ රුක්ඛගච්ඡාදිකෙ ¶ දස්සෙති. ‘‘භවන්තී’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘ජයන්ති වඩ්ඪන්තී’’ති, ‘‘අහුවු’’න්ති ඉමස්ස ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. එවං භූත-සද්දො පච්චුප්පන්නාතීතවිසයොති දස්සෙති. ‘‘භවන්තස්ස භූතස්සා’’ති ඉමිනා පදද්වයෙන ‘‘භූතගාමස්සා’’ති පදස්ස තුල්යාධිකරණතාදස්සනෙන ගාම-සද්දස්ස දිට්ඨිගතවනන්තාදිසද්දානං දිට්ඨිවනාදිසද්දත්ථෙ විය භූතසද්දත්ථෙ වුත්තිපක්ඛමාහ. යථාහ අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 90) ‘‘භූතා එව වා ගාමො භූතගාමො, පතිට්ඨිතහරිතතිණරුක්ඛාදීනමෙතං අධිවචන’’න්ති. භූතානං දෙවතානං ගාමො නිවාසොති වා භූතගාමො. භූමියං පතිට්ඨහිත්වා හි හරිතභාවමාපන්නා තිණරුක්ඛගච්ඡාදයො දෙවතාහි පරිගය්හන්තීති. ජායන්තස්ස වඩ්ඪන්තස්ස වා සම්පත්තවුද්ධිමරියාදස්ස වා රුක්ඛාදිනොති අත්ථො.

පාතබ්යතානිමිත්තන්ති එත්ථ පාතබ්යභාවො පාතබ්යතා, ‘‘ඡෙදනභෙදනාදීහි යථාරුචි පරිභුඤ්ජිතබ්බතාති අත්ථො’’ති අට්ඨකථාවචනතො පාතබ්යතා-සද්දස්ස පරිභුඤ්ජිතබ්බතාති අත්ථො වෙදිතබ්බො, සා නිමිත්තං හෙතු යස්ස පාචිත්තියස්ස තං පාතබ්යතානිමිත්තං. රුක්ඛාදීනං ඡෙදනඵාලනාදිවසෙන විකොපනීයතාසඞ්ඛාතපාතබ්යතානිමිත්තං පරිභුඤ්ජිතබ්බතාහෙතු පාචිත්තියං උදීරිතං වුත්තන්ති අත්ථො.

996-7. සොති භූතගාමො. තිලබීජාදිකොති තිලබීජමෙත්ථ සුඛුමපණ්ණසෙවාලාදිකො. ආදි-සද්දෙන ච තාදිසා ඉතරා සෙවාලජාති ගහිතා. ‘‘උපරි ඛුද්දානුඛුද්දකපණ්ණඞ්කුරො, හෙට්ඨා ඛුද්දානුඛුද්දකමූලඞ්කුරො සෙවාලො තිලබීජං නාමා’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තන්ති. විකොපෙන්තස්ස තං සබ්බන්ති භූමියං පතිට්ඨාය උදකෙ ජායමානකසෙවාලාදිං භූමියා උප්පාටනච්ඡෙදනවසෙන ජලෙ එව පතිට්ඨිතං ¶ සුඛුමපණ්ණනීලිකාදිං උදකතො උද්ධරණච්ඡෙදනවසෙන තං සබ්බං සෙවාලං විකොපෙන්තස්සාති අත්ථො.

998. හත්ථෙන ¶ වියූහිත්වාති ජලතො අමොචෙත්වා හත්ථෙන දූරතො අපනෙත්වා. ‘‘හොතී’’තිආදි තස්ස හෙතුසන්දස්සනත්ථං. සකලං අනවසෙසං සබ්බං ජලං තස්ස යස්මා ඨානං හොති, තස්මාති අත්ථො.

999. චෙච්චාති ජානන්තො. තං සෙවාලජාතිකං ජලා උද්ධරිතුං උදකෙන විනා භික්ඛුස්ස න වට්ටතීති යොජනා. ඨානසඞ්කමනඤ්හි තන්ති හෙතුදස්සනං. තං තථාකරණං යස්මා ඨානසඞ්කමනං ඨානතො චාවනං, තස්මා තං න වට්ටතීති යොජනා.

1000. යථාවුත්තස්ස බ්යතිරෙකං දස්සෙතුමාහ ‘‘උදකෙනා’’තිආදි. තත්ථ උදකෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං. තං සෙවාලජාතිකං. වාරිසූති එත්ථ වාසං වාරයන්තීති වාරී, තෙසු.

1001. ජලෙ වල්ලිතිණාදීනීති ජලමත්ථකෙ වල්ලිඤ්ච ජායමානකරවල්ලිතිණාදීනි ච. උද්ධරන්තස්සාති භූමියං පතිට්ඨිතං භූමිතො, උදකෙ පතිට්ඨිතං උදකතො ච උද්ධරන්තස්ස. තත්ථ අන්තපක්ඛං දස්සෙතුමාහ ‘‘තොයතො’’ති. විකොපෙන්තස්සාති ඛණ්ඩනාදිවසෙන කොපෙන්තස්ස. තත්ථාති තස්මිං උදකෙ, එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨො ‘‘තත්ථෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92) අට්ඨකථාවචනතො.

1002. එත්ථාති උදකෙ එව. විකොපෙන්තස්සාති කප්පියං අකාරාපෙත්වා ඡෙදනාදිං කරොන්තස්ස. තානීති තථා පරෙහි උප්පාටිතත්තා භූතගාමභාවතො මුත්තානි වල්ලිතිණාදීනි. බීජගාමෙනාති මූලබීජගාමාදිවසෙන.

1003. එවං ¶ උදකට්ඨෙ සඞ්ඛෙපතො විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉතරත්රාපි විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ථලට්ඨෙ’’තිආදි. හරිතඛාණුකොති එත්ථ ‘‘යො’’ති සෙසො. ‘‘තස්සා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, කකුධකරඤ්ජාදීනං ඡින්නාවසිට්ඨඛාණුකොති වුත්තං හොති. ‘‘භූතගාමෙන සඞ්ගහො’’ති ඉමිනා තංවිකොපනෙ පාචිත්තියභාවං දීපෙති. එවමුපරිපි.

1004. නාළිකෙරාදිකානං ¶ ඛාණූති එත්ථාපි ‘‘උපරිහරිතො’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘බීජගාමෙන සඞ්ගහො’’ති ඉමිනා දුක්කටවත්ථුතමාහ. එවමුපරිපි. කිඤ්චාපි හි තාලනාළිකෙරාදීනං ඛාණු උද්ධං අවඩ්ඪනකො භූතගාමස්ස කාරණං න හොති, තථාපි භූතගාමසඞ්ඛාතනිබ්බත්තපණ්ණමූලබීජතො සම්භූතත්තා භූතගාමතො උප්පන්නො නාම හොතීති බීජගාමෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති.

1005. තථාපකාසිතොති ‘‘බීජගාමො’’ති වුත්තො.

1006. ඵලිතා කදලී යාව නීලපණ්ණා, තාව සා ච භූතගාමොති පකාසිතාති යොජනා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කදලී පන ඵලිතා යාව නීලපණ්ණා, තාව භූතගාමෙනෙව සඞ්ගහිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92). නළන්ති ඛුද්දකවෙළු. වෙළූති මහාවෙළු. තිණාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සස්සාදයො ගහිතා.

1007. යො අයං පන වෙළු අග්ගතො පට්ඨාය යදා සුස්සති, තදා සො බීජගාමෙන සඞ්ගහිතො නාම හොතීති යොජනා. බීජගාමෙනාති ඵළුබීජගාමෙන. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කතරබීජගාමෙන? ඵළුබීජගාමෙනා’’ති.

1008. ඉන්දසාලො ¶ සල්ලකී. ආදි-සද්දෙන සොභඤ්ජනාදීනං සඞ්ගහො. තු-සද්දෙන අට්ඨකථායං ‘‘කිඤ්චාපි රාසිකතදණ්ඩකෙහි රතනප්පමාණාපි සාඛා නික්ඛමන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92) වුත්තවිසෙසං ජොතෙති. ඡින්දිත්වා ඨපිතදණ්ඩකෙසු රතනමත්තාසුපි සාඛාසු උට්ඨිතාසු භූතගාමං අහුත්වා බීජගාමමෙව හොති අවිරුළ්හමූලකත්තාති අයං විනිච්ඡයො විනයඤ්ඤුනා ඤාතො කුක්කුච්චකානමුපකාරාය හොතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤෙය්යො විනයඤ්ඤුනා’’ති. ඉමමෙවත්ථං ‘‘මූලමත්තෙපි වා’’තිආදිනා වක්ඛති.

1009. මණ්ඩපාදීනමත්ථායාති මණ්ඩපවතිපාකාරාදීනමත්ථාය. සචෙ තෙ නික්ඛණන්තීති යදි තෙ ඉන්දසාලාදිදණ්ඩකෙ භූමියං නිඛණන්ති. නිග්ගතෙ මූලපණ්ණස්මින්ති තථා නිඛාතදණ්ඩතො මූලෙ ච පණ්ණෙ ච ජාතෙ. භූතගාමෙන සඞ්ගහොති එත්ථ ‘‘තෙස’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති, ‘‘විඤ්ඤෙය්යො’’ති අධිකාරො.

1010. නිග්ගතෙපීති ¶ තතියෙන පි-සද්දෙන අතිඛුද්දකතං සූචෙති.

1011. සකන්දා තාලට්ඨීති සකන්දතාලබීජං. පත්තවට්ටීති සූචිසණ්ඨානා අඞ්කුරපත්තවට්ටි. න ච බීජගාමොති වුච්චතීති යොජනා. ‘‘භූතගාමො’’ති ඉදං යථාවුත්තස්ස බ්යතිරෙකවසෙන දස්සෙති.

1012. නාළිකෙරතචන්ති නාළිකෙරඵලඡල්ලිං. දන්තසූචීවාති දන්තමයසූචි ඉව. සොපීති නාළිකෙරොපි. රුක්ඛතචසද්දානං ඵලෙසු වත්තමානකාලෙසුපි තංලිඞ්ගතා න විරුජ්ඣතීති ‘‘සො’’ති ආහාති විඤ්ඤායති.

1013. මිගසිඞ්ගසමානායාති ¶ හරිතවිසාණසදිසාය. පත්තවට්ටියාති අඞ්කුරපත්තවට්ටියා. සතියාති විජ්ජමානාය. භූතගාමොති වුච්චතීති අමූලකභූතගාමොති වුච්චති. ඉදං නාළිකෙරස්ස ආවෙණිකං කත්වා වුත්තං.

චතුභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1015-6. අම්බට්ඨීති අම්බබීජං. ජම්බුට්ඨීති ජම්බුබීජං. ආදි-සද්දෙන මධුකපනසාදිබීජානං ගහණං. වන්දාකාති රුක්ඛාදනී. අඤ්ඤං වාති භණ්ඩකදලිමනොරහං වා. අස්සාති වන්දාකාදිනො. අමූලවල්ලීති එවංනාමිකා වල්ලි.

1017. සො සෙවාලොති යොජනා.

1018. ඝංසිත්වාති යෙන කෙනචි ඝංසිත්වා. තං සෙවාලං. තස්මාති තස්මා පාකාරා.

1019. සෙවාලෙ අපනීතෙ. අන්තොති පානීයඝටාදීනං අන්තොකුච්ඡිම්හි. කණ්ණකං අබ්බොහාරන්ති යොජනා. පානීයඝටාදීනං බහි සෙවාලො උදකෙ අට්ඨිතත්තා, බීජගාමානුලොමත්තා ච දුක්කටවත්ථූති වදන්ති. කණ්ණකං නීලවණ්ණම්පි අබ්බොහාරිකමෙව.

1020. පාසාණදද්දූති ¶ මනුස්සසරීරෙ රොගාකාරෙන පාසාණෙ ජායමානස්සෙතං අධිවචනං. සෙවාලන්ති පාසාණසෙවාලං. සෙලෙය්යකා නාම සිලාය සම්භූතා එකා සුගන්ධජාති. අපත්තානීති පණ්ණරහිතානි.

1021. පුප්ඵිතන්ති විකසිතං. තං අහිච්ඡත්තං. මකුලන්ති අවිකසිතං.

1022. අල්ලස්මිං ¶ රුක්ඛෙ තචං විකොපෙත්වා යථා ගහෙතුං න වට්ටති, තථා පප්පටිකම්පි නිය්යාසම්පි විකොපෙත්වා ගහෙතුං න වට්ටතීති යොජනා, පාචිත්තියමෙවාති අධිප්පායො. පප්පටිකම්පීති අල්ලතචමත්ථකෙ සුක්ඛතචපටලම්පි. ‘‘අල්ලස්මි’’න්ති ඉමිනා බ්යතිරෙකෙන මතරුක්ඛෙ දොසාභාවං දීපෙති. ‘‘තචං විකොපෙත්වා’’ති වචනතො රුක්ඛතචම්පි පප්පටිකම්පි සාලකපිත්ථාදිනිය්යාසම්පි රුක්ඛෙ අල්ලතචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො ඡින්දිත්වා ගහෙතුං වට්ටති.

1023. අක්ඛරච්ඡින්දනාරහෙසු නුහිකදලිආදීසු රුක්ඛෙසු, තත්ථජාතෙසු තාලපණ්ණාදිකෙසු වා අක්ඛරං ලිඛතො පාචිත්තියමුදීරයෙති යොජනා. ‘‘තත්ථජාතෙසූ’’ති ඉමිනා රුක්ඛතො අපනීතපණ්ණෙසු ලිඛිතුං වට්ටතීති බ්යතිරෙකතො දීපෙති.

1024. ‘‘පක්කමෙව වා’’ති විසුං වචනතො ‘‘ඵලං වා’’ති ඉමිනා අපක්කං ඵලං ගහිතං.

1025. ඵලිනිංසාඛන්ති ඛාදනාරහඵලවතිං ජම්බුසාඛාදිකං සාඛං. ගණ්හතො අනුපසම්පන්නස්සාති ගහෙතබ්බං. සයං ඛාදිතුකාමො චෙති තථා ඔනමිත්වා සාඛතො ඔචිනිත්වා දින්නඵලං සචෙ සයං ඛාදිතුකාමො හොති. එවං දාතුන්ති යථාවුත්තප්පකාරං නාමෙත්වා දාතුං.

1026. පරං කඤ්චි උක්ඛිපිත්වාති අඤ්ඤං කඤ්චි අනුපසම්පන්නං උක්ඛිපිත්වා. පුප්ඵානි ඔචිනන්තෙසූති කුසුමානි ලුනන්තෙසු. අයමෙව විනිච්ඡයොති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙපි එත්ථ අත්තනො නාමෙත්වා දින්නසාඛාය පුප්ඵානි පානීයවාසත්ථාය න ගහෙතබ්බානි. අනුපසම්පන්නං උක්ඛිපිත්වා පුප්ඵානි ඔචිනාපෙත්වා ගහිතපුප්ඵානි ගහෙතබ්බානීති අයමෙත්ථ විසෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙහි ¶ පන පුප්ඵෙහි පානීයං න වාසෙතබ්බං. පානීයවාසත්ථිකෙන ¶ සාමණෙරං උක්ඛිපිත්වා ඔචිනාපෙතබ්බානී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92).

1027. ‘‘සාඛා’’ති භින්දිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා මොචිතා වුච්චති. සාඛීනන්ති රුක්ඛානං. තන්ති යථාවුත්තරුක්ඛතො මොචිතසාඛං. යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහති, තෙසං සාඛීනං තං සාඛං කප්පියං අකාරාපෙත්වා විකොපෙන්තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහතී’’ති වුත්තත්තා යෙසං සාඛා න රුහති, තෙසං තස්සා කප්පියකරණකිච්චං නත්ථීති වදන්ති.

1028. අල්ලසිඞ්ගිවෙරාදිකෙසුපීති ආදි-සද්දෙන වචලසුණාදීනං ගහණං.

1029. අනියාමතො වට්ටතෙවාති යොජනා. නියාමසරූපං දස්සෙතුං ‘‘ඉමං රුක්ඛ’’න්තිආදිවක්ඛමානත්තා අනියාමතොති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙ ‘‘ඉම’’න්ති නියාමවචනාභාවතොති ගහෙතබ්බං.

1032. උච්ඡුඛණ්ඩානන්ති පූරණයොගෙ සාමිවචනං, උච්ඡුඛණ්ඩෙහීති වුත්තං හොති. සබ්බමෙවාති පච්ඡියං ඨිතං සබ්බං ඛණ්ඩං. කතං හොතීති කතං කප්පියං හොති. එකස්මිං කප්පියෙ කතෙති පච්ඡියං සබ්බඛණ්ඩෙසු ඵුසිත්වා ඨිතෙසු එකස්මිං ඛණ්ඩෙ කප්පියෙ කතෙ. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අග්ගිපරිජිතං සත්ථපරිජිතං නඛපරිජිතං අබීජං නිබ්බට්ටබීජංයෙව පඤ්චම’’න්ති (චූළව. 250) ඉති වුත්තෙසු අග්ගිසත්ථනඛෙසු අඤ්ඤතරෙන තත්ත අයොඛණ්ඩෙන වා ජලිතග්ගිනා වා සූචිමුඛෙන වා නඛච්ඡෙදනෙන වා සත්ථකධාරාය වා මනුස්සසීහාදීනං උප්පාටිතානුප්පාටිතඅපූතිනඛෙන වා විජ්ඣිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා කප්පියං කාතබ්බං. කරොන්තෙන ච අනුපසම්පන්නෙන ¶ භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති වුත්තෙයෙව ‘‘කප්පිය’’න්ති පඨමං වත්වා පච්ඡා අග්ගිපරිජිතාදි කාකබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. වක්ඛති ච ‘‘කප්පියන්ති…පෙ… වට්ටතී’’ති. ‘‘කප්පිය’’න්ති වචනං පන යාය කායචි වාචාය වත්තුං වට්ටතීති වදන්ති. පඨමං අග්ගිං නික්ඛිපිත්වා නඛාදීහි වා විජ්ඣිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා කප්පියං කාතබ්බං. කරොන්තෙන ච තං අනුද්ධරිත්වාව ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා පච්ඡා උද්ධරිතුං වට්ටතීති වදන්ති, ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්තුකාමො ‘‘කප්ප’’න්ති චෙ වදති, වට්ටතීති කෙචි.

1033. දාරුන්ති ¶ උච්ඡූහි සද්ධිං එකතොබද්ධදාරුං. දාරුං විජ්ඣතීති එත්ථ ජානිත්වාපි විජ්ඣති වා විජ්ඣාපෙති වා, වට්ටතියෙව. ‘‘එකසිත්ථෙපී’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

1034. තානි උච්ඡුදාරූනි. තන්ති වල්ලිං, රජ්ජුං වා.

1035. මරිචපක්කෙහීති පරිණතෙහි මරිචපක්කෙහි. අපරිණතානං පන අබීජත්තා කප්පියෙ අකතෙපි වට්ටති. ඉදඤ්ච සෙතලසුණතචලසුණාදීහි මිස්සභත්තස්ස උපලක්ඛණං. එත්ථ ච භත්තසිත්ථසම්බන්ධවසෙන එකාබද්ධතා වෙදිතබ්බා, න ඵලාදීනමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධවසෙන.

1036. තිලතණ්ඩුලකාදිසූති කප්පියං කාතබ්බතිලෙහි මිස්සතණ්ඩුලාදීසු. ආදි-සද්දෙන කප්පියං කාතබ්බවත්ථූහි මිස්සිතානි ඉතරවත්ථූනි ගහිතානි. එකාබද්ධෙ කපිත්ථෙපීති කටාහෙන බද්ධබීජෙ පරිණතකපිත්ථඵලෙපි. කටාහෙති බද්ධමිඤ්ජෙ කපාලෙ.

1037. කටාහං මුඤ්චිත්වාති සුක්ඛත්තා සමන්තතො කටාහං මුඤ්චිත්වා. මිඤ්ජකන්ති පරිණතකපිත්ථඵලමිඤ්ජං. තං කපිත්ථං භින්දාපෙත්වාති කපිත්ථකටාහං භින්දාපෙත්වා, ඉදං බීජතො මුත්තස්ස කටාහස්ස භාජනගතිකත්තා වුත්තං.

1038. ‘‘අභූතගාමඅබීජෙසූ’’ති ¶ පදච්ඡෙදො, අභූතගාමෙ ච අබීජෙ චාති අත්ථො. නනු ච ‘‘අබීජෙ බීජසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 92) පාඨං විනා ‘‘අභූතගාමෙ භූතගාමසඤ්ඤී’’ති පාඨො නත්ථීති අභූතගාමග්ගහණං කස්මා කතන්ති? වුච්චතෙ – තස්මිං පාඨෙ බීජං භූතගාමඤ්ච බීජගාමං බීජඤ්ච බීජබීජන්ති වත්තබ්බෙ එකසෙසනයෙන ‘‘බීජ’’න්ති ගහෙත්වා විනිච්ඡිතන්ති උභයං විභජිත්වා දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ තස්මිං අභූතගාමඅබීජගාමද්වයෙ. ඉමිස්සා ගාථාය ‘‘අභූතගාමෙ භූතගාමසඤ්ඤිනො දුක්කටං, වෙමතිකස්ස දුක්කටං, අබීජගාමෙ බීජගාමසඤ්ඤිනො දුක්කටං, වෙමතිකස්ස දුක්කට’’න්ති චත්තාරි දුක්කටානි දස්සිතානි. තත්ථ අභූතගාමන්ති බීජගාමං ගහෙතබ්බං. අබීජගාමන්ති නො බීජං.

1039. තත්ථ තස්මිං භූතගාමබීජගාමද්වයෙ. ‘‘අතථාසඤ්ඤිනො’’තිආදීසු ‘‘භූතගාමං විකොපෙන්තස්සා’’ති ¶ සෙසො, අනාපත්ති පකාසිතාති සම්බන්ධො, අභූතගාමං, අබීජන්ති වා සඤ්ඤිනො භූතගාමං බීජම්පි විකොපෙන්තස්ස අනාපත්ති පකාසිතාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. යථාහ පාළියං ‘‘බීජෙ අබීජසඤ්ඤී ඡින්දති වා…පෙ… අනාපත්තී’’ති.

අසඤ්චිච්ච භූතගාමං විකොපෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. එවමුපරිපි යොජෙතබ්බං. ගච්ඡන්තස්ස පාදෙසු ගහෙත්වා වා ආලම්බණකත්තරයට්ඨියා ඝංසිත්වා වා තිණාදීසු ඡිජ්ජෙසුපි ‘‘ඉමං ඡින්දිස්සාමී’’ති අමනසිකතත්තා අනාපත්තීති අත්ථො. අසතිස්සාති අඤ්ඤවිහිතසතිස්ස වා අඤ්ඤෙන කථයතො වා පාදඞ්ගුට්ඨාදීහි තිණාදීනි ඡින්දන්තස්ස. ච-කාරෙන ඉධ අවුත්තං ‘‘අජානන්තස්සා’’ති ඉදං සමුච්චිතං. ‘‘ඉමං භූතගාම’’න්ති වා ‘‘ඉමස්මිං අග්ගිම්හි පතිතෙ ඉමං ඩය්හතී’’ති වා ‘‘ඉමිනා ඉදං භිජ්ජති ඡිජ්ජතී’’තිආදිං වා අජානන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො.

1040. ඉදං ¶ චාති ඉදං භූතගාමසික්ඛාපදඤ්ච. තිසමුට්ඨානන්ති කායචිත්තවාචාචිත්තකායවාචාචිත්තවසෙන තිසමුට්ඨානං. ඡෙදනාදිකිරියාය ආපජ්ජනතො ක්රියං. තිචිත්තන්ති පණ්ණත්තිං අජානිත්වා චෙතියාදීසු තිණගහනාදිකං කරොන්තස්ස අඛීණාසවස්ස කුසලං, ඛීණාසවස්ස කිරියං, ඵලපුප්ඵාදිලොභෙන විකොපෙන්තානං සෙඛපුථුජ්ජනානං අකුසලන්ති තිචිත්තං.

භූතගාමකථාවණ්ණනා.

1041. අඤ්ඤවාදවිහෙසකෙ කම්මස්මිං සඞ්ඝෙන කතෙති යොජනා, අඤ්ඤවාදකවිහෙසකාරොපනකම්මෙ ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය පච්චෙකං සඞ්ඝෙන කතෙති අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤං වදතීති අඤ්ඤවාදකං, අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණස්සෙතං නාමං. විහෙසෙතීති විහෙසකං, තුණ්හීභූතස්සෙතං නාම’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 98) වචනතො සඞ්ඝමජ්ඣෙ වත්ථුනා, ආපත්තියා වා චොදනාය කතාය තං අවත්තුකාමො හුත්වා ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො’’තිආදිනා (පාචි. 94) පදභාජනානුක්කමෙන පුච්ඡිතං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්ස අවචනං අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං, තං කරොන්තො අඤ්ඤවාදකො. ඉධ පන භාවප්පධානවසෙන කිරියා ගහිතා.

තථෙව ¶ චොදියමානො හුත්වා පුච්ඡිතං අවත්තුකාමො හුත්වා ආපත්තිභීරුකතාය අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං අකත්වා සඞ්ඝං විහෙසෙතුං තුණ්හීභූතො විහෙසකො නාම. එත්ථාපි භාවප්පධානවසෙන කිරියාව ගහෙතබ්බා. ඉධ පන තබ්භාවාරොපනකම්මං වුච්චතීති සංඛෙපො. පුන තථා කරොන්තස්සාති පුනපි තෙනෙව පකාරෙන අඤ්ඤවාදකවිහෙසකානි විසුං විසුං කරොන්තස්ස. පාචිත්තියද්වයං හොතීති පදභාජනෙ ‘‘රොපිතෙ අඤ්ඤවාදකෙ’’තිආදිනා (පාචි. 100) නයෙන ච ¶ ‘‘රොපිතෙ විහෙසකෙ’’තිආදිනා (පාචි. 100) නයෙන ච විසුං විසුං පාචිත්තියස්ස වුත්තත්තා එකෙකස්මිං වත්ථුම්හි එකෙකාය ආපත්තියා සම්භවතො පාචිත්තියද්වයං හොතීති ගහෙතබ්බං.

1042. ධම්මෙති එත්ථ ‘‘කම්මෙ’’ති සෙසො. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤීති තීසු විකප්පෙසු. අධම්මෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. කම්මෙ අරොපිතෙති අඤ්ඤවාදකකම්මාරොපනෙ අකතෙ. එවං වදන්තස්සාති ‘‘කො ආපන්නො’’තිආදීනි වදන්තස්ස. වදන්තස්ස චාති එත්ථ චකාරෙන කම්මෙ අරොපිතෙ එවං විහෙසන්තස්ස ච දුක්කටන්ති සමුච්චිනොති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ කම්මෙ අරොපිතෙති විහෙසකකාලමාහ.

1043. ආපන්නන්ති අත්තනා ආපන්නං. භණ්ඩනං භවිස්සතීති සඤ්ඤිස්සාති මයා ඉමස්මිං වුත්තෙ සඞ්ඝස්ස භණ්ඩනකලහාදයො හොන්තීති සඤ්ඤාය තුණ්හී භවන්තස්ස. ගිලානස්සාති වත්තුං අසක්කුණෙය්යමුඛරොගාදියුත්තස්ස.

1044. ක්රියාක්රියන්ති අඤ්ඤෙනඤ්ඤපටිචරණං ක්රියං. තුණ්හීභාවො අක්රියං.

අඤ්ඤවාදකකථාවණ්ණනා.

1045-6. සම්මතස්සාති ඛන්ධකාගතසෙනාසනපඤ්ඤාපකසම්මුතිආදීසු තෙරසසු සම්මුතීසු එකං වා කතිපයා වා සබ්බා වා දාතුං සඞ්ඝෙන ඤත්තිං ඨපෙත්වා කම්මවාචං වත්වා දින්නසම්මුතිකස්ස. ‘‘උපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන සම්මත’’න්ති (පාචි. 106) වචනතො භික්ඛුනොති උපසම්පන්නමාහ, අයසං කත්තුකාමොති සම්බන්ධො. වදන්තොති ‘‘ඡන්දෙන ඉත්ථන්නාමො සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙති, ඡන්දෙන භත්තානි උද්දිසතී’’තිආදිං භණන්තො. ‘‘උපසම්පන්නෙ’’ති ¶ ඉදං ‘‘උජ්ඣාපෙතී’’ති කිරියමපෙක්ඛිත්වා කම්මනි උපයොගබහුවචනං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – උජ්ඣාපෙති අවඤ්ඤාය ¶ ඔලොකාපෙති, ලාමකතො වා චින්තාපෙති, ඛීයතීති ‘‘ඡන්දෙන ඉත්ථන්නාමො සෙනාසනං පඤ්ඤපෙතී’’තිආදිං කථෙන්තො පකාසෙතීති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘උපසම්පන්නාන’’න්ති වත්තබ්බෙ සාමිඅත්ථෙ උපයොගවසෙන ‘‘උපසම්පන්නෙ’’ති වුත්තං, උපසම්පන්නානං සන්තිකෙ පකාසෙතීති අත්ථො.

‘‘පාචිත්තියද්වයං හොතී’’ති ඉදං ‘‘උජ්ඣාපනකෙ ඛිය්යනකෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 105) ද්වින්නං වත්ථූනං එකතො වුත්තත්තා ඉධාපි එකතො වුත්තං, විසුං විසුං පන ගහෙතබ්බං. ධම්මෙති එත්ථ ‘‘කම්මෙ’’ති සෙසො, උපසම්පන්නස්ස සම්මතස්ස සඞ්ඝෙන දින්නසම්මුතිකම්මං සචෙ ධම්මකම්මං හොතීති අත්ථො. අධම්මෙති එත්ථාපි එසෙව නයො.

1047-8. භික්ඛුනොති සම්මතස්ස භික්ඛුනො. අසම්මතස්ස භික්ඛුස්ස අවණ්ණං භාසතොති යොජනා. යස්ස කස්සචීති එත්ථ ‘‘සන්තිකෙ’’ති සෙසො, උපසම්පන්නස්ස ච අනුපසම්පන්නස්ස ච යස්ස කස්සචි සන්තිකෙති අත්ථො. උපසම්පන්නකාලෙ සම්මතං පච්ඡා සාමණෙරභාවං උපගතං සන්ධාය ‘‘සම්මතස්ස සාමණෙරස්සා’’ති වුත්තං. අවණ්ණං වදතොති යොජනා.

1049. කරොන්තං සම්මතං. භණතොති උජ්ඣාපයතො, ඛීයතො. අත්ථො පන වුත්තනයොව. උජ්ඣාපනඛීයනකිරියාහි ආපජ්ජනතො ක්රියං. යස්මා උජ්ඣාපනං, ඛීයනඤ්ච මුසාවාදවසෙනෙව පවත්තං, තස්මා ‘‘ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්තී’’ති පාචිත්තියට්ඨානෙ, දුක්කටට්ඨානෙ ච ඉමිනා ච අනාපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා උජ්ඣාපෙන්තස්ස, ඛීයන්තස්ස ¶ ච එකක්ඛණෙ ද්වෙ ද්වෙ ආපත්තියො හොන්තීති ආපන්නං.

උජ්ඣාපනකකථාවණ්ණනා.

1050. සඞ්ඝස්ස මඤ්චාදින්ති සම්බන්ධො. ‘‘සඞ්ඝිකං මඤ්චං වා පීඨං වා භිසිං වා කොච්ඡං වා’’ති පාළියං දස්සිතං සඞ්ඝසන්තකං මඤ්චාදිං. එත්ථ ච මඤ්චො නාම පාළියං ‘‘චත්තාරො මඤ්චා මසාරකො බුන්දිකාබද්ධො කුළීරපාදකො ආහච්චපාදකො’’ති (පාචි. 111) ච දස්සිතො චතුබ්බිධො මඤ්චො. තත්ථ මසාරකො නාම මඤ්චපාදෙ විජ්ඣිත්වා තත්ථ අටනිසිඛාහි ආවුණිත්වා කතමඤ්චො. සො ඉදානි වත්තමානො වෙත්තමඤ්චො. බුන්දිකාබද්ධො නාම අටනිසීසෙසු බුන්දිකරන්තරතො මඤ්චපාදෙ ඩංසාපෙත්වා කතො වෙත්තමඤ්චපදරමඤ්චො දට්ඨබ්බො. කුළීරපාදකො නාම පාදබුන්දෙ ¶ අස්සඛුරාදිආකාරං දස්සෙත්වා කක්කටපාදෙහි විය වඞ්කපාදෙහි යොජිතමඤ්චො. ආහච්චපාදකො නාම අටනියො විජ්ඣිත්වා අටනිඡිද්දෙ පාදසීසෙ සිඛං කත්වා තං පවෙසෙත්වා අටනියා උපරි නික්ඛන්තෙ පාදසිඛාමත්ථකෙ තිරියං විජ්ඣිත්වා ආණිං පවෙසෙත්වා කතමඤ්චො.

පීඨං නාම එවමෙව කතං තන්නාමකමෙව චතුබ්බිධං;

භිසි නාම ‘‘පඤ්ච භිසියො උණ්ණභිසි චොළභිසි වාකභිසි තිණභිසි පණ්ණභිසී’’ති ගබ්භවසෙන දස්සිතා පඤ්ච භිසියො. තත්ථ උණ්ණා නාම මනුස්සලොමං ඨපෙත්වා අවසෙසලොමානි. චොළා නාම පිලොතිකා. වාකං නාම මකචිවාකාදිකං. තිණං නාම දබ්බතිණාදි. පණ්ණං නාම තමාලපණ්ණං ඨපෙත්වා අවසෙසපණ්ණං.

කොච්ඡන්ති ¶ පාළියං ‘‘කොච්ඡං නාම වාකමයං වා උසීරමයං වා මුඤ්ජමයං වා පබ්බජමයං වා අන්තො සංවෙඨෙත්වා බද්ධං හොතී’’ති (පාචි. 111) දස්සිතං වාකං වා උසීරං වා මුඤ්ජතිණං වා එළකලොමානි වා පබ්බජතිණං වා ආදාය උභොහි කොටීහි විත්ථතං කත්වා මජ්ඣෙ පීළෙත්වා සඞ්කුචිත්වා තං බන්ධිත්වා සීහචම්මාදීහි වෙඨනබන්ධනානි පටිච්ඡාදෙත්වා පාදපුඤ්ඡනී විය නිසජ්ජත්ථාය කතං ආසනන්ති වදන්ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘හෙට්ඨා ච උපරි ච විත්ථතං, මජ්ඣෙ සංඛිත්තං, පණවසණ්ඨානං කත්වා බද්ධං හොති, තං කිර මජ්ඣෙ සීහබ්යග්ඝචම්මපරික්ඛිත්තම්පි කරොන්ති. අකප්පියචම්මං නාමෙත්ථ නත්ථී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 111). සන්ථරාපෙත්වාති උපසම්පන්නෙන වා අනුපසම්පන්නෙන වා සන්ථරාපෙත්වා. එත්ථ විනිච්ඡයං වක්ඛති. සන්ථරිත්වාති සයං සන්ථරිත්වා වා.

1051. නෙවුද්ධරෙය්යාති පඤ්ඤත්තට්ඨානතො උද්ධරිත්වා න පටිසාමෙය්ය. න උද්ධරාපෙය්ය වාති අඤ්ඤෙන වා තථා න කාරාපෙය්ය. තන්ති මඤ්චාදිං. පක්කමන්තොති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛූ’’ති ලබ්භති, මඤ්චාදීනං අත්ථතට්ඨානතො ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ථාමප්පමාණෙන හත්ථං පසාරෙත්වා ඛිත්තපාසාණස්ස පතනට්ඨානං අතික්කම්ම ගච්ඡන්තොති අත්ථො. යථාහ පාළියං ‘‘මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කමන්තස්සා’’ති.

1052. වස්සිකෙ චතුරො මාසෙති අන්තොවස්සං චාතුමාසෙ. සචෙ දෙවො න වස්සතීති එත්ථ ‘‘කත්ථචි ¶ ජනපදෙ’’ති සෙසො. තෙනෙව ‘‘සචෙ’’ති සාසඞ්කමාහ. ‘‘යෙසු ජනපදෙසු වස්සකාලෙ න වස්සති, තෙසුපි චත්තාරො මාසෙ නික්ඛිපිතුං න වට්ටතියෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 110) අට්ඨකථායං වුත්තං. තථා චාපීති තෙ චත්තාරො මාසෙ අවස්සන්තෙපි.

1053. යත්ථාති ¶ යස්මිං ලඞ්කාදීපසදිසෙ දෙසෙ. යත්ථ අපරෙපි හෙමන්තෙ චත්තාරො මාසෙ දෙවො වස්සති, තත්ථ අට්ඨ මාසෙ අජ්ඣොකාසෙ මඤ්චාදිං ඨපෙතුං න වට්ටතීති යොජනා. ගිම්හානෙ පන චත්තාරො මාසෙ බහි ඨපෙතුං වට්ටතීති බ්යතිරෙකතො දස්සෙති.

1054. නිවාසස්මින්ති රුක්ඛෙ කුලාවකං කත්වා නිරන්තරවාසෙ සති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යස්මිං පන ධුවනිවාසෙන කුලාවකෙ කත්වා වසන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 110). කදාචිපීති අනොවස්සකාලෙපි.

1055-6. සඞ්ඝිකං යං කිඤ්චි මඤ්චාදීති යොජනා. සන්ථතං යදීති අනාණත්තෙන යදි අත්ථතං, පඤ්ඤත්තන්ති වුත්තං හොති. යත්ථ කත්ථචි ඨානෙති රුක්ඛමූලමණ්ඩපඅබ්භොකාසාදිම්හි යත්ථ කත්ථචි ඨානෙ. යෙන කෙනචීති සද්ධිවිහාරිකෙන වා අන්තෙවාසිකෙන වා අඤ්ඤෙන වා. භික්ඛුනාති උපසම්පන්නෙන. සොති යස්සත්ථාය පඤ්ඤත්තං, සො භික්ඛු.

1057. තන්ති තං සඞ්ඝිකං වෙත්තමඤ්චාදිං. සන්ථරාපිත-සද්දො කත්තුසාධනො, සන්ථරිතුං නියොජකස්සෙව භික්ඛුනොති අත්ථො.

1058. භික්ඛුනාති එත්ථ ‘‘ආණාපකො’’ති වක්ඛමානත්තා ආණත්තෙන භික්ඛුනා උපසම්පන්නෙනාති ලබ්භති. තස්සෙවාති ආණත්තියා ආසනපඤ්ඤාපකස්ස තස්සෙව භික්ඛුනො. ‘‘නිසීදතී’’ති වචනස්ස උපලක්ඛණත්තා ආගන්ත්වා ථවිකං වා චීවරං වා යං කිඤ්චිදෙව ඨපෙති, ‘‘මය්හමෙව භාරො’’ති වා වදති, පඤ්ඤාපකො මුච්චතීති ගහෙතබ්බො.

1059-60. අනාපුච්ඡාති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී හොති, අත්තනො පලිබොධං ¶ විය මඤ්ඤතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 113) අට්ඨකථාය වුත්තසරූපං යං කඤ්චි අනාපුච්ඡාති අත්ථො. ‘‘භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී ¶ හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 113) වුත්තත්තා අලජ්ජිං ආපුච්ඡිත්වා ගන්තුං න වට්ටතීති වදන්ති. ‘‘මයං ගමිස්සාමා’’ති වත්වා අනුමතිගහණං ආපුච්ඡනං නාම, තං අනාපත්තියා කථං අඞ්ගං හොතීති චෙ? ගමනස්ස අනුමතියා ලද්ධත්තා. ‘‘කප්පං ලභිත්වා ගන්තබ්බ’’න්ති වචනතො අනුමතිදායකෙන වත්තාවත්තං සම්පටිච්ඡිතං විය හොතීති ලද්ධකප්පත්තා එවං ගච්ඡති චෙ, වට්ටති. අනිය්යාතෙත්වාති නිය්යාතනං අකත්වා වත්තාවත්තං අප්පටියාදෙත්වා, අසම්පටිච්ඡාපෙත්වාති වුත්තං හොති. වාරෙති පදවාරෙ.

1062. තස්මා ඨානාති අත්තනා ඨත්වා ආණාපිතභොජනසාලතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භොජනසාලතො නික්ඛමිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 111).

1063. සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං. තිකාතීතෙනාති අකුසලමූලත්තිකාදිතො සවාසනසමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන අතික්කන්තෙන. තිකදුක්කටන්ති ‘‘පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී අඤ්ඤස්ස පුග්ගලිකෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 112) වචනතො දුක්කටත්තයං හොති.

1064-5. චිමිලිකං නාම පරිකම්මකතාය භූමියා ඡවිරක්ඛනත්ථං අත්ථරිතබ්බපිලොතිකං. තට්ටිකා නාම තාලපණ්ණාදීහි කතතට්ටිකා. චම්මං සීහචම්මාදි. සෙනාසනපරික්ඛාරෙ අකප්පියචම්මං නාම නත්ථි. යථාහ ‘‘අට්ඨකථාසු හි සෙනාසනපරිභොගෙ පටික්ඛිත්තචම්මං නාම න දිස්සති, තස්මා ¶ සීහචම්මාදීනං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 112). ඉමස්ස ච අට්ඨකථාපාඨස්ස සාරත්ථදීපනියා (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.112) එවං අත්ථො වණ්ණිතො –

‘‘සීහචම්මාදීනං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති ඉමිනා ‘‘න භික්ඛවෙ මහාචම්මානි ධාරෙතබ්බානි සීහචම්මං බ්යග්ඝචම්මං දීපිචම්මං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති එවං වුත්තාය ඛන්ධකපාළියා අධිප්පායං විභාවෙති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අන්තොපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, බහිපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්තී’’ති (මහාව. 255) ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිත්වා පරිභොගොයෙව පටික්ඛිත්තො, භූමත්ථරණවසෙන පරිභොගො පන අප්පටික්ඛිත්තොති. යදි එවං ‘‘පරිහරණෙයෙව ¶ පටික්ඛෙපො’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති? යථා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ සබ්බං පාසාදපරිභොග’’න්ති (චූළව. 320) වචනතො පුග්ගලිකෙපි සෙනාසනෙ සෙනාසනපරිභොගවසෙන නියමිතං සුවණ්ණඝටාදිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටමානම්පි කෙවලං අත්තනො සන්තකං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති, එවමිදං භූමත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජියමානම්පි අත්තනො සන්තකං කත්වා තං තං විහාරං හරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තන්ති.

‘‘ඵලක’’න්ති ඉමිනා පාඨාගතං ඵලකපීඨමෙව දස්සිතං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඵලකපීඨං නාම ඵලකමයං පීඨ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 112). පාදපුඤ්ඡනින්ති කදලිවාකාදීහි කතං පාදපුඤ්ඡනිකං. භූමත්ථරණං නාම චිමිලිකාය සති තස්සා උපරි, අසති සුද්ධභූමියං අත්ථරිතබ්බා කටසාරකාදිවිකති. උත්තරත්ථරණං නාම සඞ්ඝිකමඤ්චපීඨාදීනං උපරි අත්ථරිතබ්බපච්චත්ථරණං.

පත්තාධාරකන්ති ¶ පත්තවලයාධාරකං. තං යථාවුත්තපරික්ඛාරං. ගච්ඡතොති ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කම්ම ගච්ඡතො. සචෙ පන දායකෙහි දානකාලෙයෙව සහස්සග්ඝනකම්පි කම්බලං ‘‘පාදපුඤ්ඡනිං කත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති දින්නං, තථෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තස්මා ඉමං මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනම්පි ‘‘අබ්භොකාසෙපි යථාසුඛං පරිභුඤ්ජථා’’ති දායකෙහි දින්නං චෙ, සබ්බස්මිම්පි කාලෙ අබ්භොකාසෙ නික්ඛිපිතුං වට්ටතීති වදන්ති.

1066. ආරඤ්ඤකෙනාපි සචෙ ගන්තබ්බං හොති, අනොවස්සකෙ නොසති මඤ්චපීඨාදිං රුක්ඛස්මිං ලග්ගෙත්වා යථාසුඛං ගන්තබ්බන්ති යොජනා.

1067. උපචිකාදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මූසිකා ගහිතා. න ලුජ්ජතීති න නස්සති. තං සබ්බන්ති මඤ්චාදිකං සකලං.

1068. අත්තනො සන්තකෙති අත්තනො පුග්ගලිකෙ මඤ්චාදිවිසයෙ. රුද්ධෙති වුඩ්ඪභික්ඛුනා වා ඉස්සරාදීහි වා යක්ඛසීහාදීහි වා මඤ්චාදිකෙ රුද්ධෙ අජ්ඣාවුත්ථෙ, අභිභවිත්වා ගහිතෙති අත්ථො ¶ . ආපදාසුපීති බ්රහ්මචරියන්තරායාදීසු ච සන්තෙසු. ගච්ඡතො භික්ඛුනො අනාපත්තීති යොජනා.

1069. කායවාචතො, කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨානං කථිනසමුට්ඨානං නාම. පඤ්ඤත්තිං අජානිත්වා සයං අනුද්ධරන්තස්ස කායෙන හොති, අනාපුච්ඡන්තස්ස වාචාය හොති, පඤ්ඤත්තිං ජානිත්වා එවං අකරොන්තස්ස සචිත්තකෙන තෙනෙව ද්වයෙන සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමො ක්රියං. මඤ්චාදීනං අනුද්ධරණාදි අක්රියං.

පඨමසෙනාසනකථාවණ්ණනා.

1070-3. භිසීති ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ වුත්තපඤ්චප්පකාරා ඉමිස්සා අට්ඨකථාය ‘‘මඤ්චකභිසි වා පීඨකභිසි වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 116) එවං දස්සිතභිසි ච. පච්චත්ථරණං නාම පාවාරො කොජවො වා. ‘‘එත්තකමෙව වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. ‘ඉදඤ්ච අට්ඨකථාසු තථාවුත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අඤ්ඤම්පි තාදිසං මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිතබ්බං පච්චත්ථරණමෙවා’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්ත’’න්ති (සාරත්ථ. අට්ඨ. පාචිත්තිය 3.116) සාරත්ථදීපනියා ලිඛිතං. නිසීදනන්ති නිසීදනචීවරං.

තිණසන්ථාරො එරකාදීනි තිණානි ද්වීසු තීසු ඨානෙසු ගොපෙත්වා කතසන්ථාරො. පණ්ණසන්ථාරො නාම නාළිකෙරාදිපණ්ණෙ තථෙව ගොපෙත්වා කතසන්ථාරො. සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා. ‘‘සබ්බච්ඡන්නපරිච්ඡන්නෙ’’ති ඉදං සහසෙය්යකථාය වුත්තත්ථමෙව.

දසවිධං සෙය්යන්ති දසවිධාසු සෙය්යාසු අඤ්ඤතරන්ති වුත්තං හොති. සන්ථරිත්වාපි වාති එත්ථ පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො සන්ථරාපෙත්වාපීති ඉමං සම්පිණ්ඩෙති. වා-සද්දං ‘‘සයං අනුද්ධරිත්වා’’ති එත්ථ ‘‘අනුද්ධරිත්වා වා’’ති යොජෙත්වා ‘‘අනුද්ධරාපෙත්වා වා’’ති අයං විකප්පො සඞ්ගය්හති. තං සෙය්යං.

ආරාමස්සූපචාරන්ති ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො නාම සෙනාසනතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං උපචාරමාහ. අස්සාති විහාරස්ස පරික්ඛිත්තස්ස.

1074. උභයෙසන්ති ¶ සෙනාසනසෙය්යානං. අන්තොගබ්භෙ සන්ථරිත්වා ගච්ඡතොති සම්බන්ධො.

1075. උපචාරෙ විහාරස්සාති එත්ථ විහාරො නාම අන්තොගබ්භාදිසබ්බපරිච්ඡන්නගුත්තසෙනාසනං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘විහාරොති අන්තොගබ්භො වා අඤ්ඤං වා සබ්බපරිච්ඡන්නං ගුත්තසෙනාසනං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 117). තත්ථ උපචාරො නාම ¶ තංසමීපං ඨානං. යථාහ ‘‘උපචාරෙති තස්ස බහි ආසන්නෙ ඔකාසෙ’’ති. මණ්ඩපො නාම පරිච්ඡන්නාපරිච්ඡන්නසන්නිපාතමණ්ඩපො. යථාහ ‘‘මණ්ඩපෙ වාති අපරිච්ඡන්නෙ පරිච්ඡන්නෙ වාපි බහූනං සන්නිපාතමණ්ඩපෙ’’ති. ආදි-සද්දෙන උපට්ඨානසාලාරුක්ඛමූලානි සඞ්ගහිතානි. උපට්ඨානසාලා නාම අගුත්තා භොජනසාලා. යථාහ ‘‘උපට්ඨානසාලායං වාති භොජනසාලායං වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 117). අගුත්තතා ච ‘‘ඨානස්ස අගුත්තතායා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 117) අට්ඨකථාවචනතො වෙදිතබ්බාති.

1076. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී’’ති වාරත්තයෙ පාචිත්තියත්තයං වුත්තං. දසවත්ථූසු භවං තදන්තොගධත්තාති දසවත්ථුකං, දසන්නං වා වත්ථු දසවත්ථු, තංයෙව දසවත්ථුකන්ති භිසිආදිකං අඤ්ඤතරං සෙය්යාභණ්ඩං. තස්සාති සන්ථාරකස්ස. ‘‘පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී අඤ්ඤස්ස පුග්ගලිකෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 117) තිකදුක්කටං දීපිතං.

1077. උද්ධරිත්වාති අත්ථතසෙය්යං යථා උපචිකාහි න ඛජ්ජති, තථා පටිසාමෙත්වා, ‘‘ගච්ඡතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙන වුද්ධභික්ඛුඉස්සරාදිනා. පලිබුද්ධෙති සෙනාසනෙ පරිබුද්ධෙ නිවාරිතෙ.

1078. සාපෙක්ඛොව ච ගන්ත්වාති ‘‘අජ්ජෙව ගන්ත්වා ඉදං පටිසාමෙස්සාමී’’ති අපෙක්ඛාසහිතොව ගාමන්තරාදිං ගන්ත්වා. යථාහ ‘‘අජ්ජෙව ආගන්ත්වා පටිජග්ගිස්සාමී’ති එවං සාපෙක්ඛො නදීපාරං වා ගාමන්තරං වා ගන්ත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 118). තත්ථ ඨත්වාති ගතට්ඨානෙ ඨත්වා, තතො බහි ගච්ඡාමීති චිත්තෙ උප්පන්නෙති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘යත්ථස්ස ගමනචිත්තං උප්පන්නං, තත්ථෙව ඨිතො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 118). තං පුච්ඡතීති සම්බන්ධො. තං සෙය්යං ¶ කඤ්චි පෙසෙත්වා ආපුච්ඡතීති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘කඤ්චි පෙසෙත්වා ආපුච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 118). එත්ථ ¶ ච පුරිමසික්ඛාපදෙ මඤ්චාදීනං පඤ්ඤත්තට්ඨානතො අන්තොවිහාරෙ වා හොතු බහි වා, ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමෙන, ඉධ උපචාරාතික්කමෙන පාචිත්තියන්ති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො.

අබ්භොකාසම්හි මඤ්චාදිං, විහාරෙ සෙය්යමත්තකං;

හිත්වා වජන්තස්ස දොසො, ලෙඩ්ඩුපාතූපචාරතොති.

දුතියසෙනාසනකථාවණ්ණනා.

1079. යො භික්ඛු සඞ්ඝිකාවාසෙ පුබ්බුපගතං භික්ඛුං ජානං අනුපඛජ්ජ සෙය්යං කප්පෙය්ය චෙ, අස්ස භික්ඛුනො පාචිත්තියං සියාති යොජනා. පුබ්බුපගතො නාම වස්සග්ගෙන පාපෙත්වා දින්නං සෙනාසනං ගහෙත්වා වසන්තො. ජානන්ති ‘‘අනුට්ඨාපනීයො අය’’න්ති ජානන්තො. අනුට්ඨාපනීයා නාම වුද්ධාදයො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘ජානාති නාම වුඩ්ඪොති, ගිලානොති, සඞ්ඝෙන දින්නොති ජානාතී’’ති (පාචි. 121). අනුපඛජ්ජාති අනුපවිසිත්වා, තස්ස පඨමං පඤ්ඤත්තං මඤ්චාදීනං ආසන්නතරං වක්ඛමානලක්ඛණං උපචාරං පවිසිත්වාති අත්ථො. සෙය්යං කප්පෙය්යාති දසවිධාසු සෙය්යාසු අඤ්ඤතරං අත්ථරිත්වා සයනං කරෙය්ය, නිපජ්ජෙය්යාති වුත්තං හොති. වක්ඛති ච ‘‘දසස්වඤ්ඤතරං සෙය්ය’’න්තිආදි. ‘‘නිසජ්ජං වා’’ති සෙසො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘අභිනිසීදති වා අභිනිපජ්ජති වා’’ති.

1080-2. උද්දිට්ඨමත්ථං නිද්දිසිතුකාමො පඨමං ‘‘අනුපඛජ්ජසෙය්යං කප්පෙය්යා’’ති එත්ථ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘පාදධොවනපාසාණා…පෙ… දුක්කට’’න්ති. සෙනාසනං පවිසන්තස්ස භික්ඛුනො පාදධොවනපාසාණා යාව තං මඤ්චං වා පීඨං වා නික්ඛමන්තස්ස ¶ පන මඤ්චපීඨතො යාව පස්සාවට්ඨානං, එත්ථන්තරෙ තු යං ඨානං, ඉදමෙව උපචාරොති වුච්චතීති යොජනා. තත්ථ උපචාරෙති යොජනා. බාධෙතුකාමස්සාති ‘‘යස්ස සම්බාධො භවිස්සති, සො පක්කමිස්සතී’’ති එවං උප්පන්නචිත්තස්ස. සයන්ති එත්ථාති විග්ගහො.

1983. ‘‘පාචිත්තියස්සා’’ති උද්දෙසතො වුත්තං නිද්දිසිතුමාහ ‘‘නිසීදන්තස්සා’’තිආදි. තත්ථාති තථා අනුපඛජ්ජ අත්ථතාය සෙය්යාය. ‘‘පාචිත්තියද්වය’’න්ති ඉදං ‘‘ද්වෙපි කරොන්තස්සා’’ති ¶ ඉමං පච්ඡිමවිකප්පං සන්ධාය වුත්තං. පුරිමවිකප්පද්වයෙ පන ‘‘නිසීදන්තස්ස වා පාචිත්තියං, නිපජ්ජන්තස්ස වා පාචිත්තිය’’න්ති වත්තබ්බං. ඉමස්මිං විකප්පත්තයෙ පච්චෙකං ‘‘තිකපාචිත්තියං තිකදුක්කට’’න්ති උභයස්සාපි වත්තබ්බතා අට්ඨකථායං වුත්තා. කථං? සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී නිසජ්ජං කප්පෙති, පාචිත්තියන්ති නිසජ්ජාය තිකපාචිත්තියං, එවං සෙය්යාය තිකපාචිත්තියං, උභයත්ථ තිකපාචිත්තියද්වයන්ති එවං විකප්පද්වයෙ ද්වාදස පාචිත්තියානි. පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී අඤ්ඤස්ස පුග්ගලිකෙ නිසජ්ජං කප්පෙති, දුක්කටන්ති නිසජ්ජාය තිකදුක්කටං, එවං සෙය්යාය තිකදුක්කටං, උභයත්ථ තිකදුක්කටද්වයන්ති ද්වාදස දුක්කටානි ච වෙදිතබ්බානි.

1084. කරොන්තස්සාති එත්ථ ‘‘නිසීදනාදි’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී’’ති විකප්පත්තයෙ තිකපාචිත්තියං පාළියං (පාචි. 122) වුත්තං. එවං පුග්ගලිකෙපි තිකදුක්කටං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘පුග්ගලෙ තිකදුක්කට’’න්ති. ඉමිනා යථාවුත්තපාචිත්තියදුක්කටානි සාමඤ්ඤෙන තිකෙ පක්ඛිපිත්වා එවං වුත්තානීති වෙදිතබ්බං.

1085-6. ‘‘වුත්තූපචාර’’න්තිආදිගාථාද්වයෙ ¶ විහාරස්ස වුත්තූපචාරං මුඤ්චිත්වා උපචාරෙ වා අබ්භොකාසෙපි වා සන්ථරතොපි වා සන්ථරාපයතොපි වා තත්ථ නිසීදතො වා දුක්කටං වුත්තං. තත්ථ සබ්බත්ථෙව තස්ස නිවාසො වාරිතොති යොජනා. තත්ථ විහාරස්සාති යථාවුත්තසෙනාසනස්ස. උපචාරෙති අවිදූරෙ. අබ්භොකාසෙති තස්ස සෙනාසනස්ස නච්චාසන්නෙ අඞ්ගණප්පදෙසෙ.

නිසීදතො වාති වාග්ගහණෙන නිපජ්ජතො වා ද්වෙපි කරොන්තස්ස වාති සඞ්ගණ්හාති. යථාහ පාළියං ‘‘අභිනිසීදති වා අභිනිපජ්ජති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 122). තත්ථාති තස්මිං පුබ්බූපගතස්ස පත්තෙ සෙනාසනෙ. සබ්බත්ථෙවාති යථාවුත්තූපචාරතො අන්තො ච බහි ච අන්තමසො අජ්ඣොකාසෙපීති සබ්බත්ථෙව. තස්සාති අනත්තමනස්ස අනුපඛජ්ජ සෙය්යං කප්පයතො තස්ස විසභාගපුග්ගලස්ස. නිවාසො වාරිතො පරවිහෙඨකෙන සහවාසස්ස මහානත්ථකරත්තාති අධිප්පායො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එවරූපෙන හි විසභාගපුග්ගලෙන එකවිහාරෙ වා එකඞ්ගණෙ වා වසන්තෙන අත්ථො නත්ථි, තස්මා සබ්බත්ථෙවස්ස නිවාසො වාරිතො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 122).

1087. ‘‘සීතාදිඋපපීළිතස්සා’’ති ¶ පදච්ඡෙදො, සීතාදීහි උපපීළිතස්ස බාධිතස්සාති අත්ථො. ආදි-සද්දෙන ‘‘උණ්හෙන වා’’තිආදිකං සඞ්ගණ්හාති. යථාහ ‘‘සීතෙන වා උණ්හෙන වා පීළිතො පවිසතී’’ති. එත්ථ ආපදා නාම බහි සයන්තස්ස ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායාපජ්ජනං.

1088. ඉදං සික්ඛාපදං දුක්ඛවෙදනං හොතීති යොජනා.

අනුපඛජ්ජකථාවණ්ණනා.

1089. නික්කඩ්ඪෙය්යාති ¶ නීහරෙය්ය. නික්කඩ්ඪාපෙය්ය වාති නීහරාපෙය්ය වා.

1990. බහූ භූමියො වාලිකාතලසඞ්ඛාතා යස්ස සො බහුභූමො, පාසාදො. සමාසන්තවිධිවසෙන ‘‘බහුභූමො’’ති වුච්චති.

1091. ඨපෙත්වා ඨපෙත්වාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ ගතිනිවත්තිං කත්වා කත්වා.

1092. අයං නයොති ‘‘නික්ඛමා’ති එකවචනෙන ගච්ඡන්තෙ අනෙකෙපි ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කන්තෙ ආණාපකස්ස එකාව ආපත්ති හොති, ඨිතට්ඨානතො ඨත්වා ඨත්වා නීහරන්තස්ස ද්වාරකොට්ඨගණනාය හොතී’’ති අයං නයො. ආණත්තියා ඛණෙයෙවාති ‘‘ඉමං නික්කඩ්ඪාහී’’ති ආණත්තික්ඛණෙයෙව.

1093. එකාවාති එත්ථ ‘‘පාචිත්ති හොතී’’ති වත්තබ්බො. බහුකානි චෙති එත්ථ ‘‘ද්වාරානී’’ති වත්තබ්බං, අතික්කාමෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘එත්තකෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කමාපෙත්වා නික්කඩ්ඪාහී’’ති ච ‘‘යාව පරියන්තද්වාරකොට්ඨකා නික්කඩ්ඪාහී’’ති ච ‘‘බහූ ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කාමෙත්වා නික්කඩ්ඪාහී’’ති ච ආණත්තත්තා බහූ ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කාමෙත්වා සචෙ නික්කඩ්ඪතීති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන එත්තකානි ද්වාරානි නික්කඩ්ඪාහී’ති වා ‘යාව මහාද්වාරං, තාව නික්කඩ්ඪාහී’ති වා එවං නියමෙත්වා ආණත්තො හොති, ද්වාරගණනාය පාචිත්තියානී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 126). බහූනි පාචිත්තියානි හොන්තීති යොජනා.

1094. උපට්ඨානසාලාදීති ¶ එත්ථ නිස්සක්කත්ථෙ පච්චත්තවචනතො උපට්ඨානසාලාදිතොති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘උපචාරතො’’ති ¶ ඉමිනා සමානාධිකරණත්තා විහාරස්ස උපට්ඨානසාලාදිතො උපචාරතොති වුත්තං හොති. යථාහ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘උපචාරො නාම උපට්ඨානසාලාදිමත්තමෙවා’’ති. කායෙනපි වාචායපි තථා නික්කඩ්ඪනෙ ච දුක්කටන්ති වක්ඛමානෙන සහ යොජනා. තස්සාති උපසම්පන්නස්ස. ආදි-සද්දෙන මණ්ඩපාදයො ගහිතා. යථාහ ‘‘විහාරස්ස උපචාරා වා උපට්ඨානසාලාය වා මණ්ඩපා වා රුක්ඛමූලා වා අජ්ඣොකාසා වා නික්කඩ්ඪති වා නික්කඩ්ඪාපෙති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 127). ‘‘වාචායා’’ති ඉමිනා ‘‘නික්ඛමා’’ති ච ‘‘ඉමං නික්කඩ්ඪාහී’’ති ආණාපනඤ්ච ගහිතං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා එකෙන පයොගෙන එකාපත්ති, නානාපයොගෙසු පයොගගණනාය, ද්වාරගණනාය වා හොතීති වුත්තමෙව පකාරං උපසංහරති.

1095. ‘‘තථා’’ති ඉදං ‘‘ඉතරං නික්කඩ්ඪන්තස්ස දුක්කට’’න්ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං. යථා විහාරූපචාරතො උපට්ඨානසාලාදිතො උපසම්පන්නං නික්කඩ්ඪන්තස්ස, නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්ස ච දුක්කටං හොති, තථා අනුපසම්පන්නස්ස විහාරතො ච විහාරූපචාරතො ච නික්කඩ්ඪනාදිං කරොන්තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති අත්ථො. තථා විහාරස්සූපචාරා වා විහාරා වා සබ්බෙසම්පි පරික්ඛාරං නික්කඩ්ඪන්තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. සබ්බෙසන්ති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නානං. පරික්ඛාරන්ති අන්තමසො රජනඡල්ලිපි සඞ්ගය්හති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අන්තමසො රජනඡල්ලිම්පී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 126).

1096. ‘‘අසම්බද්ධෙසූ’’ති ඉමිනා බ්යතිරෙකතො අසිථිලබද්ධෙසු පරික්ඛාරෙසු එකිස්සායෙව ආපත්තියා සම්භවං දස්සෙති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ගාළ්හං බන්ධිත්වා ඨපිතෙසු පන එකාව ආපත්තී’ති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 126). සිථිලබන්ධනං ¶ පන සම්මා බන්ධනං න හොතීති අසම්බද්ධවචනෙන ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අස්ස භික්ඛුස්ස වත්ථූනං ගණනාය දුක්කටං පරිදීපයෙති යොජනා, පරික්ඛාරං නීහරන්තස්ස, නීහරාපෙන්තස්ස ච අස්ස භික්ඛුනොති වුත්තං හොති.

1097-8. අන්තෙවාසින්ති ච සද්ධිවිහාරිකන්ති ච එත්ථ ‘‘අසම්මාවත්තන්ත’’න්ති සෙසො. යථාහ අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අන්තෙවාසිකං වා සද්ධිවිහාරිකං වා න සම්මා වත්තන්තං නික්කඩ්ඪතී’’තිආදි ¶ (පාචි. 128). නික්කඩ්ඪන්තස්සාති එත්ථ ‘‘නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්සා’’ති සෙසො. අසම්මාවත්තන්තං අන්තෙවාසිං වා අලජ්ජිං වා තථා අසම්මාවත්තන්තං සද්ධිවිහාරිකං වා උම්මත්තකං වා තෙසං අන්තෙවාසිආදීනං පරික්ඛාරං වා අත්තනො වසනට්ඨානා වා තථා විස්සාසිකස්ස වසනට්ඨානා වා නික්කඩ්ඪන්තස්ස, නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්ස වා උපසම්පන්නං වා අනුපසම්පන්නං වා සඞ්ඝිකවිහාරා නික්කඩ්ඪන්තස්ස සයං උම්මත්තකස්ස වා අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

අට්ඨකථායං ‘‘අලජ්ජීආදයො පන අත්තනො වසනට්ඨානතොයෙව නික්කඩ්ඪිතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 128) වුත්තං, පාළියඤ්ච ‘‘අත්තනො පුග්ගලිකෙ අනාපත්තී’’ති (පාචි. 127) වුත්තං, ‘‘අත්තනො විස්සාසිකස්ස වසනට්ඨානා’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති චෙ? ඉමස්සෙව පාඨස්ස අනුලොමතො වුත්තං. අන්තෙවාසිකන්තිආදීසු පඨමං අසම්මාවත්තනාදිභාවෙන ‘‘නික්කඩ්ඪිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නික්කඩ්ඪන්තස්ස චිත්තලහුපරිවත්තිතාය කොපෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති.

1099. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘නික්කඩ්ඪන්තස්සා’’ති ච තත්ථෙව සෙසං ‘‘නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 126) ච ‘‘තස්ස පරික්ඛාරං වා’’ති ච යථාවුත්තං ¶ උපසංහරති. ‘‘සඞ්ඝාරාමාපි සබ්බස්මා’’ති ඉදං කලහකාරකෙනෙව යොජෙතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භණ්ඩනකාරකකලහකාරකමෙව සකලසඞ්ඝාරාමතො නික්කඩ්ඪිතුං ලභති. සො හි පක්ඛං ලභිත්වා සඞ්ඝම්පි භින්දෙය්යා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 128). ඉදං තූති එත්ථ විසෙසත්ථජොතකෙන තු-සද්දෙන වුත්තවිසෙසනං විනා අවසෙසවිනිච්ඡයො අනන්තරසදිසොයෙවාති දීපෙති. තිසමුට්ඨානං කායචිත්තවාචාචිත්තකායවාචාචිත්තතො සමුට්ඨානතොති.

නික්කඩ්ඪනකථාවණ්ණනා.

1100-1. මජ්ඣිමාසීසඝට්ටායාති සීසං න ඝට්ටෙතීති අසීසඝට්ටා, මජ්ඣිමස්ස අසීසඝට්ටා මජ්ඣිමාසීසඝට්ටා, තාය, පමාණමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස සීසාඝට්ටනප්පමාණුබ්බෙධහෙට්ඨිමතලායාති අත්ථො. වෙහාසකුටියාති පදරාදීහි උපරි අච්ඡන්නතලාය ද්විභූමිකාදිභෙදාය කුටියා. උපරීති මත්ථකෙ, අකතපදරාදිඅත්ථරණාය තුලාමත්තයුත්තාය උපරිමතලෙති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යාහි කාහිචි උපරි අච්ඡන්නතලා ද්විභූමිකකුටි වා තිභූමිකාදිකුටි වා ‘වෙහාසකුටී’ති වුච්චති, ඉධ පන අසීසඝට්ටා අධිප්පෙතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 131). ආහච්චපාදකෙ ¶ මඤ්චෙති ‘‘ආහච්චපාදකො නාම මඤ්චො අඞ්ගෙ විජ්ඣිත්වා ඨිතො හොතී’’ති පාළියං දස්සිතෙ අටනිසීසානි විජ්ඣිත්වා පාදසිඛං ආවුණිත්වා උපරිසිඛාය අනාකොටිතආණිම්හි ඨිතමඤ්චෙති අත්ථො. ආහච්චපාදකෙ පීඨෙති සම්බන්ධො. යථාහ පාළියං ‘‘ආහච්චපාදකං නාම පීඨං අඞ්ගෙ විජ්ඣිත්වා ඨිතං හොතී’’ති (පාචි. 131). සොයෙවත්ථො.

තස්මිං ¶ ආහච්චපාදකෙ මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිසීදන්තස්ස වා නිපජ්ජන්තස්ස වා තස්ස භික්ඛුනො පයොගගණනාය පාචිත්තියො සියුන්ති යොජනා.

1102-3. සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං. පුග්ගලෙති පුග්ගලිකෙ විහාරෙ. වෙහාසකුටියා…පෙ… ගණනායෙව තස්ස තිකදුක්කටන්ති යොජනා. පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකඅඤ්ඤපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං.

හෙට්ඨා අපරිභොගෙ වාති දාරුසම්භාරාදීනං වසෙන හෙට්ඨිමතලෙ අවලඤ්ජෙ වා. සීසඝට්ටාය වාති සීසඝට්ටනප්පමාණතලාය කුටියා වා. අවෙහාසවිහාරෙ වාති අවෙහාසකුටියා භූමියං කතපණ්ණසාලාදීසු. එත්ථාපි ‘‘විස්සාසිකවිහාරෙ’’ති ඉදං ‘‘අත්තනො පුග්ගලිකෙ අනාපත්තී’’ති (පාචි. 132) ඉමස්ස අනුලොමනතො වුත්තං.

1104. යත්ථ පටාණි වා දින්නාති යස්මිං මඤ්චෙ පාදසීසානං උපරි අටනිමත්ථකතො තිරියං ආණි පවෙසිතා හොති, තත්ථ අභිනිසීදතො, අභිනිපජ්ජතො වා න දොසොති යොජනා. තත්ථාති පුබ්බෙ වුත්තඅපවෙසිතපටාණිම්හි මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා. ‘‘ඨත්වා’’ති ඉමිනා නිපජ්ජනං නිවත්තෙති. ලගෙතීති උපරිබද්ධඅඞ්කුසසික්කාදීසු යං කිඤ්චි පරික්ඛාරං ලගෙති. ඉදං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානතො එළකලොමෙන සික්ඛාපදෙන සමං මතන්ති යොජනා.

වෙහාසකුටිකථාවණ්ණනා.

1105. යාව ද්වාරස්ස කොසම්හාති එත්ථ ‘‘මහල්ලකස්ස විහාරස්සා’’ති සෙසො, ‘‘මහල්ලකො නාම විහාරො සස්සාමිකො ¶ වුච්චතී’’ති (පාචි. 136) පාළියං වුත්තත්තා කාරාපෙතානං දායකානං සම්භවතො මහල්ලකස්ස ‘‘විහාරො නාම උල්ලිත්තො වා හොති අවලිත්තො වා ¶ උල්ලිත්තාවලිත්තො වා’’ති දස්සිතභෙදස්ස විහාරස්ස ද්වාරකොසසඞ්ඛාතපිට්ඨසඞ්ඝාටස්ස ‘‘සමන්තා හත්ථපාසා’’ති (පාචි. 136) පාළියං වුත්තද්වාරකවාටපුථුලප්පමාණද්වාරබාහසමීපං අවධිං කත්වාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ද්වාරකොසො නාම පිට්ඨසඞ්ඝාටස්ස සමන්තා කවාටවිත්ථාරප්පමාණො ඔකාසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135).

අග්ගළට්ඨපනායාති එත්ථ අග්ගළසහචරියෙන තංසහිතද්වාරකවාටෙන යුත්තද්වාරබාහානමෙව වුත්තත්තා ද්වාරබාහානං නිච්චලත්ථායාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සකවාටස්ස ද්වාරබන්ධස්ස නිච්චලභාවත්ථායාති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135). ලිම්පිතබ්බන්ති එත්ථ ‘‘පුනප්පුන’’න්ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පුනප්පුනං ලිම්පිතබ්බො වා ලෙපාපෙතබ්බො වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135). තිණමත්තිකානං උපරි පුනප්පුනං මත්තිකාලෙපො කාතබ්බොති අත්ථො.

1106-7. යො ඤෙය්යො, අයං නයොති සම්බන්ධො, ‘‘පුනප්පුනං ලිම්පිතබ්බං වා ලෙපාපෙතබ්බමෙව වා’’ති යො වුත්තො, අයං නයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. ආලොකං සන්ධෙති පිධෙතීති ආලොකසන්ධි, වාතපානකවාටානමෙතං අධිවචනං. යථාහ ‘‘ආලොකසන්ධීති වාතපානකවාටකා වුච්චන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135). එත්ථ කවාටස්ස සාමන්තා කවාටද්වාරඵලකවිත්ථාරප්පමාණං ලෙපට්ඨානං. යථාහ ‘‘සබ්බදිසාසු කවාටවිත්ථාරප්පමාණො ඔකාසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135).

එත්ථායමධිප්පායො ¶ – වාතපානකවාටස්ස සාමන්තා ද්වාරඵලකවිත්ථාරප්පමාණෙ ඨානෙ තිණ්ණං මත්තිකානං උපරිපි යත්තකං බහලං ඉච්ඡති, තත්තකෙ ඨානෙ ආලොකසන්ධි පරිකම්මත්ථාය ලිම්පිතබ්බො වා ලෙපාපෙතබ්බො වාති. ‘‘පුනප්පුනං ඡාදාපෙසි පුනප්පුනං ලෙපාපෙසී’’ති (පාචි. 134) ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං උප්පන්නදොසෙන සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා ලෙපං අනුජානන්තෙන ච ද්වාරබන්ධනස්ස සාමන්තා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණෙයෙව පදෙසෙ පුනප්පුනං ලෙපස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තතො අඤ්ඤත්ථ පුනප්පුනං ලිම්පෙන්තස්ස වා ලිම්පාපෙන්තස්ස වා භිත්තියං මත්තිකාහි කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පුන චතුත්ථලෙපෙ දින්නෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති වදන්ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි පුනප්පුනං ලෙපදානස්ස වුත්තප්පමාණතො අඤ්ඤත්ථ පටික්ඛිත්තමත්තං ඨපෙත්වා පාචිත්තියස්ස අවුත්තත්තා දුක්කටං අනුරූපන්ති වුත්තං.

ඡදනස්සාති ¶ පදභාජනෙ වුත්තානං ඉට්ඨකාසිලාසුධාතිණපණ්ණච්ඡදනානං අඤ්ඤතරස්ස. ද්වත්තිපරියායන්ති එත්ථ අට්ඨකථායං ‘‘පරියායෙනාති පරික්ඛෙපෙන, එවං ඡදනං පන තිණපණ්ණෙහි ලබ්භතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 136) වුත්තත්තා පරියායන්ති තිණෙහි වා පණ්ණෙහි වා පරික්ඛිපිත්වා ඡදනමෙව ගහෙතබ්බං. ඉට්ඨකාය වා සිලාය වා සුධාය වා ඡදනෙ ලබ්භමානං මග්ගෙන ඡදනං පන උපලක්ඛණවසෙන ලබ්භති. ද්වත්තිපරියායෙන ඡදනඤ්ච ‘‘සබ්බම්පි චෙතං ඡදනං ඡදනූපරි වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 136) අට්ඨකථාවචනතො උපරූපරි ඡදනවසෙන වෙදිතබ්බං. හරිතං නාම පුබ්බණ්ණාදි. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘හරිතන්ති චෙත්ථ සත්තධඤ්ඤභෙදං පුබ්බණ්ණං, මුග්ගමාසතිලකුලත්ථඅලාබුකුම්භණ්ඩාදිභෙදඤ්ච අපරණ්ණං අධිප්පෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 135). ඉමෙසු අඤ්ඤතරස්සාභාවෙන අහරිතං නාම.

අධිට්ඨෙය්යන්ති ¶ විධාතබ්බං. තතො උද්ධන්ති තීහි පරියායෙහි වා තීහි මග්ගෙහි වා උද්ධං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තිණ්ණං මග්ගානං වා පරියායානං වා උපරී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 136). පාචිත්තියං හොතීති වක්ඛමානදූරතාය යුත්තෙ අහරිතට්ඨානෙ ඨත්වා සංවිදහිත්වා තික්ඛත්තුං ඡාදාපෙත්වා තතියවාරෙ ‘‘එවං කරොහී’’ති ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බං. අපක්කමන්තෙන තුණ්හීභූතෙන ඨාතබ්බං, තතො උත්තරි චතුත්ථවාරෙ ඡදනත්ථං විදහන්තස්ස ඉට්ඨකාදිගණනාය, තිණෙසු තිණගණනාය, පණ්ණෙසු පණ්ණගණනාය පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති. යථාහ පාළියං ‘‘මග්ගෙන ඡාදෙන්තස්ස ද්වෙ මග්ගෙ අධිට්ඨහිත්වා තතියාය මග්ගං ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බ’’න්තිආදි (පාචි. 136). තතියාය මග්ගන්ති එත්ථ තතියායාති උපයොගත්ථෙ සම්පදානවචනං, තතියං මග්ගන්ති අත්ථො. තත්ථාති හරිතෙ, ‘‘සචෙ හරිතෙ ඨිතො අධිට්ඨාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 137) වචනතො අධිට්ඨානාය තිට්ඨතොති ලබ්භති. බීජරොපනතො පට්ඨාය යාව සස්සං තිට්ඨති, තාව හරිතං නාම. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යස්මිම්පි ඛෙත්තෙ වුත්තං බීජං න තාව සම්පජ්ජති, වස්සෙ පන පතිතෙ සම්පජ්ජිස්සතී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 135).

1108-9. අහරිතට්ඨානෙපි තිට්ඨතො පරිච්ඡෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘පිට්ඨිවංසෙ’’තිආදි. ‘‘පිට්ඨිවංසෙ’’ති ඉදං වංසයුත්තසෙනාසනවසෙන වුත්තං. කණ්ණිකං ගාහාපෙත්වා කතසෙනාසනස්සාපි උපලක්ඛණං හොති. පිට්ඨිවංසෙති ච ‘‘ගඞ්ගායං ඝොසො’’තිආදීසු විය සාමීපිකාධාරෙ භුම්මං. කුතොයං විසෙසො ලබ්භතීති? අට්ඨකථායං ‘‘පිට්ඨිවංසස්ස වා කූටාගාරකණ්ණිකාය වා උපරි, ථුපිකාය වා පස්සෙ නිසින්නො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135) වුත්තවිධානතො ලබ්භති. ‘‘නිසින්නො’’ති ¶ අට්ඨකථාවචනතො ඨිතොති එත්ථ ගතිනිවත්තිසාමඤ්ඤෙන ¶ නිසින්නො ච වුත්තොති ගහෙතබ්බො. යස්මිං ඨානෙති එත්ථ ‘‘අහරිතෙ’’ති පකරණතො ලබ්භති. ‘‘ඨාතු’’න්ති ඉදං අධිට්ඨානකරණත්ථාය ඨානං ගහෙත්වා වුත්තන්ති ‘‘තස්ස අන්තො අහරිතෙපි ඨත්වා අධිට්ඨාතුං න ලබ්භතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 136) අට්ඨකථාවචනතො විඤ්ඤායති.

පතනොකාසතොති එත්ථ පඨමත්ථෙ තො-පච්චයො. තඤ්හි ඨානං විහාරස්ස පතනොකාසොති යොජනා. හීති හෙතුඅත්ථෙ වත්තමානතො යස්මා අහරිතෙ පතන්තස්ස විහාරස්සෙතං ඨානං පතනොකාසො, තස්මා තත්ථ ඨාතුං න වට්ටතීති ගහෙතබ්බං.

1111. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ආදො තාව විහාරපදස්ස පදභාජනෙ ‘‘විහාරො නාම උල්ලිත්තො වා’’තිආදිවුත්තත්තා (පාචි. අට්ඨ. 136) තබ්බිපරියායතො තිණෙහෙව කතඡදනභිත්තිකා කුටි තිණකුටිකාති විඤ්ඤායතීති තිණඡදනා කුටිකා තිණකුටිකා.

ද්වත්තිපරියායකථාවණ්ණනා.

1112. ජානන්ති තොයස්ස සප්පාණකභාවං ජානන්තො. සිඤ්චෙය්ය සිඤ්චාපෙය්යාති එත්ථ ‘‘තෙන උදකෙනා’’ති වත්තබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙන උදකෙන සයං වා සිඤ්චෙය්යා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 140).

1113. යො පන ධාරං අච්ඡින්දිත්වා සචෙ මත්තිකං සිඤ්චෙය්ය, එවං සිඤ්චතො තස්සාති යොජනා.

1114-5. සන්දමානකන්ති තොයවාහිනිං. මාතිකං ආළිං. සම්මුඛං කරොන්තස්සාති උදකං න්හායිතුමිච්ඡිතං යදි, සයං අභිමුඛං කරොන්තස්ස. තත්ථ තත්ථ බන්ධතො අස්ස භික්ඛුස්ස ¶ පයොගගණනාය ආපත්ති සියාති යොජනා. පයොගගණනාති පයොගගණනාය, උදකං බන්ධිත්වා බන්ධිත්වා යථිච්ඡිතදිසාභිමුඛකරණපයොගානං ගණනායාති අත්ථො.

1116-7. යං ජලං තිණාදිම්හි පක්ඛිත්තෙ සචෙ ඛයං වා ආවිලත්තං වා ගච්ඡති, තාදිසෙ ¶ උදකෙ මත්තිකං, තිණමෙව වා සචෙ සකටපුණ්ණම්පි එකතො පක්ඛිපෙය්ය, එවං පක්ඛිපන්තස්ස එකා පාචිත්ති. එකෙකං මත්තිකං, තිණමෙව වා. වා-සද්දෙන කට්ඨගොමයාදිං වා පක්ඛිපන්තස්ස පයොගගණනාය පාචිත්තියන්ති යොජනා. ආවිලත්තන්ති පාණකා යථා නස්සන්ති, තථා ආලුළිතභාවං. ඉමිනා එවං අවිනස්සමානපාණකෙ මහාඋදකෙ තිණාදිං පක්ඛිපන්තස්ස අනාපත්තිභාවං දීපෙති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඉදං පන මහාඋදකං…පෙ… සන්ධාය වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 140).

1118. දුක්කටං හොතීති ආණාපනපච්චයා දුක්කටං හොති. එකා පාචිත්ති.

1119. සබ්බත්ථාති සප්පාණකෙ ච අප්පාණකෙ ච. විමතිස්සාති සහචරියෙන විමතිසහිතමාහ.

1120. ‘‘සබ්බත්ථාපාණසඤ්ඤිස්සා’’තිආදීසු අධිකාරතො ලබ්භමානං ‘‘සිඤ්චනාදීසු යං කිඤ්චි කරොන්තස්සා’’ති ඉදං පච්චෙකං සම්බන්ධනීයං. සබ්බත්ථාති සප්පාණකෙ, අප්පාණකෙ ච. අපාණසඤ්ඤිස්සාති එවං කතෙන පයොගෙන නස්සමානා පාණකා න සන්තීතිසඤ්ඤිස්ස. අසඤ්චිච්චාති යථා පාණකා න නස්සන්ති, එවං ඝටාදීහි ගහිතං සප්පාණකඋදකං උදකෙයෙව ඔසිඤ්චන්තස්ස වා ඔසිඤ්චාපෙන්තස්ස වා වට්ටිත්වා තස්මිං උදකෙ තිණාදිම්හි පතිතෙ අසඤ්චිච්ච කතං නාම හොති. අසතිස්සාති ¶ අසතියා කරොන්තස්ස. අජානතොති පාණකානං අත්ථිභාවං අජානිත්වා කරොන්තස්ස.

1121-2. වධකචිත්තෙ සති සත්තමෙ සප්පාණකවග්ගෙ පඨමසික්ඛාපදස්ස විසයභාවතො තතො විසෙසෙතුමාහ ‘‘විනා වධකචිත්තෙනා’’ති. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ පාළියං (පාචි. 140) ‘‘සප්පාණකං උදක’’න්ති ඉමිනා අට්ඨකථාගතං පඨමඞ්ගඤ්ච ‘‘ජාන’’න්ති ඉමිනා දුතියඞ්ගඤ්ච ‘‘සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා’’ති ඉමිනා චතුත්ථඞ්ගඤ්ච වුත්තං, න වුත්තං තතියඞ්ගං. තඤ්ච ඛො වධකචිත්තස්ස සත්තමවග්ගෙ පඨමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියවචනතො එත්ථ තදභාවලක්ඛණං තතියඞ්ගං වුත්තමෙව හොතීතිඅධිප්පායෙන අට්ඨකථායං වුත්තන්ති ආහ ‘‘විනා වධකචිත්තෙනා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘චත්තාරෙවස්ස අඞ්ගානි, නිද්දිට්ඨානි මහෙසිනා’’ති. අස්සාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස.

1123. සප්පාණකසඤ්ඤිස්ස ¶ ‘‘පරිභොගෙන පාණකා මරිස්සන්තී’’ති පුබ්බභාගෙ ජානන්තස්සාපි සිඤ්චනසිඤ්චාපනං ‘‘පදීපෙ නිපතිත්වා පටඞ්ගාදිපාණකා මරිස්සන්තී’’ති ජානන්තස්ස පදීපුජ්ජලනං විය විනාපි වධකචෙතනාය හොතීති ආහ ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජං තිචිත්ත’’න්ති. එත්ථ කිස්මිඤ්චි කුපිතස්ස වා කීළාපසුතස්ස වා සිඤ්චතො අකුසලචිත්තං, මාලාගච්ඡාදිං සිඤ්චතො කුසලචිත්තං, පණ්ණත්තිං අජානතො ඛීණාසවස්ස අබ්යාකතචිත්තන්ති තිචිත්තං වෙදිතබ්බං. තස්සාති සත්තමවග්ගෙ පඨමසික්ඛාපදස්ස. අස්ස චාති ඉමස්ස සිඤ්චනසික්ඛාපදස්ස ච. ඉදං විසෙසනන්ති ඉදං නානාකරණං. එත්ථ ඉමස්මිං පකරණෙ නිද්දිට්ඨං පකාසිතන්ති අත්ථො. තං ලොකවජ්ජං, ඉදං පණ්ණත්තිවජ්ජං. තං අකුසලචිත්තං, ඉදං තිචිත්තං. තං දුක්ඛවෙදනං, ඉදං තිවෙදනන්ති වුත්තං හොති.

සත්තමවග්ගෙ ¶ දුතියස්ස ඉමස්ස ච කො විසෙසොති චෙ? ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස ‘‘සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා’’ති බාහිරපරිභොගවසෙන පඨමං පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘සප්පාණකං උදකං පරිභුඤ්ජෙය්යා’’ති (පාචි. 388) සික්ඛාපදං අත්තනො නහානපානාදිපරිභොගවසෙන පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මිං වා පඨමං පඤ්ඤත්තෙපි අත්තනො පරිභොගවසෙනෙව පඤ්ඤත්තත්තා පුන ඉදං සික්ඛාපදං බාහිරපරිභොගවසෙන පඤ්ඤත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

සප්පාණකකථාවණ්ණනා.

සෙනාසනවග්ගො දුතියො.

1124-6. අට්ඨඞ්ගයුත්තස්සාති එත්ථ ‘‘සීලවා’’තිආදි එකමඞ්ගං, ‘‘බහුස්සුතො’’තිආදි දුතියං, ‘‘උභයානි ඛො පනස්සා’’තිආදි තතියං, ‘‘කල්යාණවාචො හොතී’’තිආදි චතුත්ථං, ‘‘යෙභුය්යෙන භික්ඛුනීනං පියො හොති මනාපො’’ති පඤ්චමං, ‘‘පටිබලො හොති භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්ති ඡට්ඨං, ‘‘න ඛො පනෙතං භගවන්තං උද්දිස්සා’’තිආදි සත්තමං, ‘‘වීසතිවස්සො වා හොති අතිරෙකවීසතිවස්සො වා’’ති අට්ඨමන්ති එතානි පාඨාගතානි අට්ඨ අඞ්ගානි නාම. භික්ඛුනීනං ඔවාදො, තදත්ථාය සම්මුතීති විග්ගහො. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. ඤත්ති චතුත්ථී යස්ස කම්මස්සාති විග්ගහො. ‘‘කම්මෙනා’’ති සෙසො.

අට්ඨඞ්ගයුත්තස්ස ¶ භික්ඛුස්ස මහෙසිනා ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන යා භික්ඛුනොවාදකසම්මුති ඉධ අනුඤ්ඤාතා, තාය අසම්මතො යො භික්ඛූති යොජනා.

ගරුධම්මෙහි අට්ඨහීති ‘‘වස්සසතූපසම්පන්නාය භික්ඛුනියා තදහුපසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං පච්චුපට්ඨානං අඤ්ජලිකම්මං ¶ සාමීචිකම්මං කාතබ්බ’’න්තිආදීහි (පාචි. 149) පාළියං ආගතෙහි අට්ඨහි ගරුධම්මෙහි. එකං භික්ඛුනිං, සම්බහුලා වා භික්ඛුනියොති ඉදං පකරණතො ලබ්භති. ඔසාරෙන්තොවාති පාළිං උච්චාරෙන්තොව. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඔසාරෙතබ්බාති පාළි වත්තබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 149). තෙ ධම්මෙති පුබ්බෙ වුත්තෙ තෙ අට්ඨ ගරුධම්මෙ. ඔවදෙය්යාති අට්ඨගරුධම්මපාළිභාසනසඞ්ඛාතං ඔවාදං කරෙය්ය.

කිං වුත්තං හොති? පාටිපදෙ ඔවාදත්ථාය ආගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා භික්ඛුනියො ‘‘තෙන භික්ඛුනා’’තිආදිනා පාඨාගතනයෙන ‘‘සමග්ගත්ථ භගිනියො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සමග්ගම්හය්යා’’ති යදි වදෙය්යුං, ‘‘වත්තන්ති භගිනියො අට්ඨ ගරුධම්මා’’ති පුනපි පුච්ඡිත්වා ‘‘වත්තන්තය්යා’’ති යදි වදෙය්යුං, ‘‘එසො භගිනියො ඔවාදො’’ති නිය්යාදෙය්ය. ‘‘න වත්තන්තය්යා’’ති යදි වදෙය්යුං, ‘‘වස්සසතූපසම්පන්නායා’’තිආදිනා අට්ඨගරුධම්මපාළිභාසනවසෙන ඔවාදං කරෙය්යාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘ඔසාරෙන්තොව තෙ ධම්මෙ ඔවදෙය්යා’’ති.

1127. අඤ්ඤෙන ධම්මෙනාති සුත්තන්තෙන වා අභිධම්මෙන වා. එකතොඋපසම්පන්නන්ති භික්ඛුනිසඞ්ඝෙයෙව උපසම්පන්නං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ එකතොඋපසම්පන්නායා’’ති. තථාති ඔවදන්තස්ස දුක්කටන්ති දස්සෙති.

1128. භික්ඛූනං සන්තිකෙයෙව උපසම්පන්නන්ති මහාපජාපතියා ගොතමියා සද්ධිං පබ්බජිතා පඤ්චසතා සාකියානියො සඞ්ගණ්හාති. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙ උපසම්පන්නභික්ඛුනො ලිඞ්ගපරිවත්තනෙ සති තථා පාචිත්ති එව පකාසිතාති අත්ථො.

1129. ඔවාදං ¶ අනිය්යාදෙත්වාති ‘‘වත්තන්ති භගිනියො අට්ඨ ගරුධම්මා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වත්තන්තය්යා’’ති වුත්තෙති එත්ථාපි සොයෙවත්ථො.

1130. ගරුධම්මෙහි ¶ ඔවදතො දුක්කටන්ති යොජනා.

1131. අගණ්හන්තස්ස ඔවාදන්ති එත්ථ ඔවාදත්ථං යාචනසන්දෙසො තදත්ථතාය ඔවාදොති ගහිතොති ඔවාදසාසනං අසම්පටිච්ඡන්තස්සාති අත්ථො. අපච්චාහරතොපි තන්ති තං අත්තනා ගහිතං ඔවාදසාසනං උපොසථග්ගෙ ආරොචෙත්වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන දින්නං පටිසාසනං භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස නෙත්වා අවදන්තස්සාපි. බාලන්ති සාසනසම්පටිච්ඡනඤ්ච උපොසථග්ගං නෙත්වා ආරොචනඤ්ච පටිසාසනං හරිත්වා පාටිපදෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝගණපුග්ගලානං යථානුරූපං පච්චාරොචනඤ්ච කාතුං අජානනතාය බාලං. ගිලානන්ති උපොසථග්ගං ගන්ත්වාපි ආරොචනස්ස බාධකෙන ගෙලඤ්ඤෙන සමන්නාගතං ගිලානං. ගමිකන්ති පාටිපදං අනිසීදිත්වා ගන්තබ්බං අච්චායිකගමනං ගමිකඤ්ච ඨපෙත්වා දුක්කටං සියාති සම්බන්ධො.

1132. කම්මස්මින්ති එත්ථ කම්ම-සද්දෙන භික්ඛුනොවාදකස්ස ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන දින්නං සම්මුතිකම්මං අධිප්පෙතන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ඤත්තිං, කම්මවාචඤ්ච පරිහාපෙත්වා, පරිවත්තෙත්වා වා කතං චෙ, අධම්මකම්මං නාම. වග්ගෙති ඡන්දාරහානං ඡන්දස්ස අනාහරණෙන වා සන්නිපතිතානං උක්කොටෙන වා වග්ගෙ සති. තිකපාචිත්තියං සියාති ‘‘අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, වෙමතිකො ඔවදති, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150) අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤිපක්ඛෙ වුත්තපාචිත්තියත්තයං හොති.

1133. අධම්මෙ ¶ පන කම්මස්මිං වෙමතිකස්සාපීති යොජනා. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘වග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝස්මිං, තිකපාචිත්තියං සියා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. කිං වුත්තං හොති? අධම්මකම්මෙ වෙමතිකපක්ඛෙ ‘‘වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150) අධම්මිකකම්මෙයෙව විමතිවාරෙ වුත්තතිකපාචිත්තියං හොතීති වුත්තං හොති. ‘‘ධම්මකම්මන්ති සඤ්ඤිනො’’ති ඉමිනාපි ‘‘අධම්මෙ පන කම්මස්මි’’න්ති ඉදං යොජෙතබ්බං, ‘‘තථා’’ති සම්බන්ධො, තෙන ‘‘වග්ගෙ’’තිආදිකං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150) වුත්තං තිකපාචිත්තියං හොති. එවමෙතා පාචිත්තියො සන්ධායාහ ‘‘නව පාචිත්තියො වුත්තා’’ති.

ඉමස්මිං ¶ විය අධම්මකම්මවාරෙ ‘‘සමග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝස්මි’’න්ති විකප්පෙ ච එවමෙව නව පාචිත්තියො හොන්තීති අතිදිසන්තො ‘‘සමග්ගෙපි ච තත්තකා’’ති ආහ. යථාහ ‘‘අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අධම්මකම්මෙ වෙමතිකො සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150).

1134. ද්වින්නං නවකානං වසාති යථාදස්සිතං වග්ගනවකං, සමග්ගනවකන්ති ද්වින්නං නවකානං වසෙන. තාති පාචිත්තියො.

‘‘ධම්මකම්මෙ ¶ අධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ වෙමතිකො වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වග්ගපක්ඛෙ නව දුක්කටානි. ‘‘ධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ වෙමතිකො සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, අනාපත්තී’’ති (පාචි. 151) එත්ථ අන්තෙ වුත්තං අනාපත්තිවාරං විනා අවසෙසෙසු අට්ඨසු වාරෙසු සමග්ගපක්ඛෙ අට්ඨ දුක්කටානි. එවං පුරිමානි නව, ඉමානි අට්ඨාති ධම්මකම්මපක්ඛෙ සත්තරස දුක්කටානි හොන්තීති ආහ ‘‘දුක්කටං ධම්මකම්මෙපි, සත්තරසවිධං සියා’’ති.

1135. ‘‘ඔසාරෙහී’’ති වුත්තො කථෙති වාති යොජනා. ‘‘අට්ඨගරුධම්මං කථෙහී’’ති වුත්තො තං කථෙති වා. පඤ්හං පුට්ඨො කථෙති වාති අට්ඨගරුධම්මවිසයෙ පඤ්හං පුට්ඨො තමෙව වදති වා. සික්ඛමානාය කථෙති වාති සම්බන්ධො. සික්ඛමානාය අට්ඨගරුධම්මෙ කථෙති වා, නෙව දොසොති අත්ථො. උම්මත්තකාදිනො කථයතො නෙව දොසොති යොජනා.

1136. ඉදානි ¶ තිණ්ණම්පි බහුස්සුතානං ලක්ඛණෙ එකත්ථ දස්සිතෙ භික්ඛුනොවාදකස්ස විසෙසො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොතීති ¶ තං දස්සෙතුමාහ ‘‘වාචුග්ගතාව කාතබ්බා’’තිආදි. ද්වෙ මාතිකා පගුණා වාචුග්ගතා කාතබ්බාති යොජනා. භික්ඛුභික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ මාතිකා පගුණා වාචුග්ගතාව කාතබ්බාති යොජනා, භික්ඛුභික්ඛුනිවිභඞ්ගමාතිකා පගුණා කත්වා තාසං අට්ඨකථං උග්ගහෙත්වා පාළිතො, අත්ථතො ච වචනපථාරුළ්හා වොහාරක්ඛමායෙව කාතබ්බාති වුත්තං හොති. චත්තාරො භාණවාරා පගුණා වාචුග්ගතාව කාතබ්බාති පකාසිතාති යොජනා. ‘‘පගුණා’’ති ඉමිනා පාළියං පගුණං කත්වා ධාරෙත්වා පරිපුච්ඡිතබ්බන්ති දස්සෙති. ‘‘වාචුග්ගතාව කාතබ්බා’’ති ඉමිනා තදත්ථං සුත්වා ධාරෙත්වා පරිපුච්ඡිතබ්බමෙවාති දස්සෙති.

1137. පරිකථත්ථායාති සම්පත්තානං ධම්මකථනත්ථාය. කථාමග්ගොති මහාසුදස්සනකථාමග්ගො. මඞ්ගල…පෙ… අනුමොදනාති අග්ගස්ස දානාදිමඞ්ගලෙසු භත්තානුමොදනාසඞ්ඛාතා දානකථා ච, කුමාරමඞ්ගලාදීසු මහාමඞ්ගලසුත්තාදිමඞ්ගලානුමොදනා ච, අමඞ්ගලං නාම කාලකිරියා, තත්ථ මතකභත්තාදීසු තිරොකුට්ටාදිකථා චාති එවං තිස්සොයෙවානුමොදනා.

1138. උපොසථාදිඅත්ථායාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පවාරණාදීනං සඞ්ගහො. කම්මාකම්මවිනිච්ඡයොති කම්මවග්ගෙ වුත්තවිනිච්ඡයො, පරිවාරෙ කම්මවග්ගෙ ආගතඛුද්දානුඛුද්දකකම්මවිනිච්ඡයොති වුත්තං හොති. ‘‘කම්මට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා ‘‘උත්තමත්ථස්ස පාපක’’න්ති වක්ඛමානත්තා විපස්සනාකම්මට්ඨානමාහ. විපස්සනාවසෙන උග්ගණ්හන්තෙන ච ධාතුවවත්ථානමුඛෙන උග්ගහෙතබ්බන්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. උත්තමත්ථස්සාති අරහත්තස්ස.

1139. එත්තකං උග්ගහෙත්වාන බහුස්සුතොති යථාවුත්තධම්මානං උග්ගහිතත්තා බහුස්සුතො. පඤ්චවස්සොති උපසම්පදතො ¶ පට්ඨාය පරිපුණ්ණපඤ්චසංවච්ඡරො. ‘‘දසවස්සො’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සංවච්ඡරවසෙන පඤ්චවස්සෙසු පරිපුණ්ණෙසු වුත්ථවස්සවසෙන අපරිපුණ්ණෙසුපි පඤ්චවස්සොයෙව. ඉතරථා ඌනපඤ්චවස්සොති වෙදිතබ්බො. පරිපුණ්ණවීසතිවස්සූපසම්පදාදීසු විය කෙචි සංවච්ඡරගණනං අවිචාරෙත්වා ‘‘පඤ්චවස්සො’’තිවචනසාමඤ්ඤෙන වුත්ථවස්සගණනමෙව ගණ්හන්ති, තදයුත්තං. තථා ගහණෙසු යුත්ති වා මග්ගිතබ්බා. මුඤ්චිත්වා නිස්සයන්ති නිස්සයවාසං ජහිත්වා. ඉස්සරොති නිස්සයාචරියවිරහෙන ඉස්සරො, ඉමිනා නිස්සයමුත්තලක්ඛණං දස්සිතං.

1140. ද්වෙ ¶ විභඞ්ගාති භික්ඛුභික්ඛුනිවිභඞ්ගද්වයං. ඉධ ‘‘වාචුග්ගතා’’ති ඉදං පරිපුච්ඡම්පි සන්ධායාහාතිපි වුත්තං. තෙනාහ සාරත්ථදීපනියං ‘‘ද්වෙ විභඞ්ගා පගුණා වාචුග්ගතා කාතබ්බා’තිඉදං පරිපුච්ඡාවසෙන උග්ගහණම්පි සන්ධාය වුත්ත’න්ති වදන්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.145-147). බ්යඤ්ජනාදිතොති එත්ථ බ්යඤ්ජනං නාම පදං, ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතං අනුබ්යඤ්ජනං නාම අක්ඛරං, පදක්ඛරානි අපරිහාපෙත්වාති වුත්තං හොති. චතූස්වපි නිකායෙසූති දීඝමජ්ඣිමසංයුත්ත අඞ්ගුත්තරනිකායෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. එකො වා නිකායො පොත්ථකොපි ච එකොති යොජනා. අපි-සද්දෙන ඛුද්දකනිකායස්සාපි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. ‘‘පි වා’’ති ඉමිනා ඛුද්දකනිකායෙ ජාතකභාණකෙන සාට්ඨකථං ජාතකං උග්ගහෙත්වාපි ධම්මපදං සහ වත්ථුනා උග්ගහෙතබ්බමෙවාති දස්සිතෙ ද්වෙ පොත්ථකෙ සමුච්චිනොති, චත්තාරි ඛන්ධකවත්තානි වා.

1142. දිසාපාමොක්ඛො යත්ථ යත්ථ වසති, තස්සා තස්සාදිසාය පාමොක්ඛො පධානො. යෙනකාමංගමොති යත්ථ කත්ථචි දිසාභාගෙ යථාකාමං වුත්තිකො හොතීති අත්ථො ¶ . පරිසං උපට්ඨාපෙතුං කාමං ලභතෙ ඉස්සරොති යොජනා, ඉස්සරො හුත්වා භික්ඛුපරිසාය අත්තානං උපට්ඨාපෙතුං යථාරුචියා ලභතීති අත්ථො. එත්තාවතා පරිසූපට්ඨාපකලක්ඛණං වුත්තං.

1143. වාචුග්ගන්ති වාචුග්ගතං. එත්ථ ච ‘‘ඉදානි අයං භණ්ඩපාථාවිධි න හොතීති මිහකපරිපුච්ඡනකථානුරූපතො අත්ථකරණං න වාචුග්ගතකරණං නාමාති විඤ්ඤායතී’’ති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ඉමිනා යථාවුත්තං දුතියඞ්ගමෙව සඞ්ගහිතං.

1144. අස්සාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස. අසම්මතතාදීනි තීණි අඞ්ගානීති අත්තනො අසම්මතතා, භික්ඛුනියා පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, ඔවාදවසෙන අට්ඨගරුධම්මභණනන්ති ඉමානි තීණි අඞ්ගානි.

ඔවාදකථාවණ්ණනා.

1146. තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ අත්ථඞ්ගතසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනත්ථඞ්ගතසඤ්ඤී’’ති විකප්පත්තයෙ. එකතොඋපසම්පන්නන්ති භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නං. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නං පන ඔවදතො පාචිත්තියමෙවා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං.

1148. උද්දෙසාදිනයෙනාති ¶ ‘‘අනාපත්ති උද්දෙසං දෙන්තො, පරිපුච්ඡං දෙන්තො’’තිආදිනා අනාපත්තිවාරනයෙන. අස්සාති භික්ඛුස්ස.

අත්ථඞ්ගතසූරියකථාවණ්ණනා.

1149. ‘‘සචෙ අසම්මතො’’ති වක්ඛමානත්තා ඔවදන්තස්සාති එත්ථ ‘‘සම්මතස්සා’’ති ලබ්භති. භික්ඛුනුපස්සයන්ති භික්ඛුනිවිහාරං. අඤ්ඤත්ර කාලාති ‘‘තත්ථායං සමයො ¶ , ගිලානා හොති භික්ඛුනී’’ති වුත්තකාලතො අඤ්ඤත්ර. ‘‘ගිලානා නාම භික්ඛුනී න සක්කොති ඔවාදාය වා සංවාසාය වා ගන්තු’’න්ති (පාචි. 161) දස්සිතෙ ගිලානකාලෙ අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

1150. පාචිත්තියද්වයං හොතීති පඨමසික්ඛාපදෙන, ඉමිනා ච සික්ඛාපදෙන ද්වෙ පාචිත්තියානි හොන්තීති. ‘‘තීණිපි පාචිත්තියානී’’ති යොජෙතබ්බා, පඨමදුතියතතියෙහි සික්ඛාපදෙහි තීණි පාචිත්තියානි හොන්තීති අත්ථො.

1151. අඤ්ඤෙන ධම්මෙනාති ගරුධම්මතො අඤ්ඤෙන බුද්ධවචනෙන. දුක්කටද්වයන්ති අසම්මතභික්ඛුනුපස්සයගමනමූලකං දුක්කටද්වයං. භික්ඛුනොති අසම්මතස්ස ‘‘සම්මතස්සාපී’’ති වක්ඛමානත්තා. ‘‘අට්ඨහි වා ගරුධම්මෙහි අඤ්ඤෙන වා ධම්මෙන ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 155) අත්ථඞ්ගතසික්ඛාපදෙ වුත්තත්තා ‘‘රත්තිහෙතුක’’න්ති ආහ, රත්තිඔවාදනමූලන්ති අත්ථො.

1152. පාචිත්තියද්වයන්ති දුතියතතියමූලකං. ගරුධම්මෙන ඔවාදො ගරුධම්මො, සො නිදානං යස්ස පාචිත්තියස්සාති විග්ගහො. සම්මතත්තා ගරුධම්මනිදානස්ස පාචිත්තියස්ස අභාවතොති සම්බන්ධො. ඉමිනා පඨමසික්ඛාපදෙන අනාපත්තිභාවං දස්සෙති.

1153. තස්සෙවාති සම්මතස්සෙව. දුක්කටං ඉමිනා තතියසික්ඛාපදෙන. අනාපත්ති පඨමසික්ඛාපදෙන, තෙනෙවාහ ‘‘සම්මතත්තා’’ති. පාචිත්ති දුතියසික්ඛාපදෙන, තෙනෙවාහ ‘‘රත්තිය’’න්ති.

1154. තිකපාචිත්තියං ¶ වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නාය උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී භික්ඛුනුපස්සයං උපසඞ්කමිත්වා ¶ අඤ්ඤත්ර සමයා ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 162) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. ඉතරද්වයෙති ‘‘අනුපසම්පන්නාය උපසම්පන්නසඤ්ඤී, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුපසම්පන්නාය වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 162) දස්සිතෙ ඉතරද්වයෙ. ඔවදන්තස්සාති යෙන කෙනචි ඔවදන්තස්ස.

1155. තිකපාචිත්තියං, දුක්කටට්ඨානෙ දුක්කටමෙව හොතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘තථා’’ති. භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා අඤ්ඤෙන ධම්මෙන ඔවදන්තස්ස තථාති යොජනා.

භික්ඛුනුපස්සයකථාවණ්ණනා.

1156. චීවරාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන පිණ්ඩපාතාදිඉතරපච්චයත්තයඤ්ච සක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනානි ච සඞ්ගහිතානි. සම්මතෙති භික්ඛුනොවාදකසම්මුතියා සම්මතෙ.

1157. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤී එවං වදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 167) තිකපාචිත්තියං පාළියං දස්සිතමෙව. ඉධ කම්මං නාම යථාවුත්තං සම්මුතිකම්මං. අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. වීසතිවස්සො වා අතිරෙකවීසතිවස්සො වාති සම්මුතියා අඞ්ගානි.

1158. ‘‘සම්මතං අනුපසම්පන්න’’න්ති කං සන්ධායාහාති චෙ? සම්මතෙන හුත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛාය සාමණෙරභාවමුපගතං සන්ධාය වුත්තං. ආමිසත්ථායාති චීවරාදීනමත්ථාය.

ආමිසකථාවණ්ණනා.

1162. භික්ඛුනියා දින්නන්ති එත්ථ ‘‘භික්ඛුස්සා’’ති වත්තබ්බං. භික්ඛුනා දින්නන්ති යොජනා. ‘‘භික්ඛුනියා’’ති සෙසො ¶ . තත්ථාති චීවරපටිග්ගහණසික්ඛාපදෙ. සූචිතාති පකාසිතා.

චීවරදානකථාවණ්ණනා.

1163. අඤ්ඤාතිකාය ¶ භික්ඛුනියා චීවරන්ති යොජනා.

1164. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

1165. සූචිං චීවරං පවෙසෙත්වාති සම්බන්ධො. සූචිනීහරණෙති චීවරතො.

1166. පයොගස්ස වසාති එකක්ඛණෙ බහූ ආවුණිත්වා සූචියා නීහරණපයොගගණනාය. බහූ පාචිත්තියොති යොජනා, පයොගප්පමාණාපත්තියො හොන්තීති අත්ථො.

1169. අනෙකා පාචිත්තියාපත්තී හොන්තීති යොජනා. ආරපථෙති සූචිමග්ගෙ. දුතියෙ පථෙති එත්ථ ආර-සද්දො ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ලුත්තොති වෙදිතබ්බො.

1170. කා හි නාම කථාති ‘‘අනෙකාපත්තියො හොන්තී’’ති එත්ථ කිං වත්තබ්බන්ති අත්ථො. තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘අඤ්ඤාතිකාය අඤ්ඤාතිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ඤාතිකසඤ්ඤී චීවරං සිබ්බති වා සිබ්බාපෙති වා, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 178) වුත්තං තිකපාචිත්තියං.

1172. අඤ්ඤං පරික්ඛාරන්ති උපාහනත්ථවිකාදිං. සිබ්බතොති එත්ථ ‘‘සිබ්බාපයතො’’ති අධිකාරතො ලබ්භති. සික්ඛමානසාමණෙරියො සික්ඛමානාදිකා නාම.

1173. සිබ්බනකිරියාය ආපජ්ජිතබ්බතො ක්රියං.

චීවරසිබ්බනකථාවණ්ණනා.

1174-5. සංවිධායාති ¶ ‘‘අජ්ජ යාම, ස්වෙ යාමා’’තිආදිනා නයෙන සංවිදහිත්වා. යථාහ ‘‘අජ්ජ වා හිය්යො වා පරෙ වා ගච්ඡාමාති සංවිදහතී’’ති (පාචි. 183). මග්ගන්ති එකද්ධානමග්ගං, අන්තමසො ගාමන්තරම්පි. අඤ්ඤත්ර සමයාති ‘‘තත්ථායං සමයො, සත්ථගමනීයො හොති මග්ගො සාසඞ්කසම්මතො සප්පටිභයො’’ති (පාචි. 182) වුත්තකාලවිසෙසා අඤ්ඤත්රාති ¶ වුත්තං හොති. සත්ථවාහෙහි විනා අගමනීයො මග්ගො සත්ථගමනීයො නාම. චොරානං සයිතනිසින්නට්ඨිතඛාදිතපීතට්ඨානානි යත්ථ දිස්සන්ති, තාදිසො මග්ගො සාසඞ්කො නාම. චොරෙහි හතමාරිතඝාතවිලුත්තමනුස්සා යත්ථ පඤ්ඤායන්ති, සො සප්පටිභයො නාම. ඉධාති ඉමස්මිං භික්ඛුනියා සද්ධිං කතසංවිධානං අවිරාධෙත්වා තාය එකද්ධානමග්ගං පටිපජ්ජනකාලෙති අත්ථො.

අඤ්ඤො ගාමො ගාමන්තරං, තත්ථ ඔක්කමනං උපගමනං ගාමන්තරොක්කමො, තස්මිං කතෙති අත්ථො. අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ අද්ධයොජනාතික්කමෙ වාති යොජනා, ගාමරහිතං අරඤ්ඤමග්ගම්පි ද්විගාවුතං අතික්කන්තෙ වාති අත්ථො.

1176. ‘‘ආපත්ති හොතී’’ති සාමඤ්ඤතො දස්සිතආපත්තියා භෙදාභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘එත්ථා’’තිආදි. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදවිනිච්ඡයෙ, පකරණෙ වා. දුක්කටං දීපිතන්ති සම්බන්ධො. අකප්පියභූමට්ඨොති එත්ථ අකප්පියා භූමි නාම අන්තොගාමෙ භික්ඛුනුපස්සයද්වාරකොට්ඨකොති එවමාදි. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන අන්තොගාමෙ භික්ඛුනුපස්සයද්වාරෙ රථිකාය, අඤ්ඤෙසු වා චතුක්කසිඞ්ඝාටකහත්ථිසාලාදීසු සංවිදහන්ති, භික්ඛුනො ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 182-183). එත්ථ ච චතුන්නං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං චතුක්කං. තිණ්ණං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං සිඞ්ඝාටකං.

1177. කප්පියභූමි ¶ නාම භික්ඛුනුපස්සයාදි. යථාහ ‘‘සචෙ උභොපි භික්ඛුනුපස්සයෙ වා අන්තරාරාමෙ වා ආසනසාලාය වා තිත්ථියසෙය්යාය වා ඨත්වා සංවිදහන්ති, අනාපත්ති. කප්පියභූමි කිරායං. තස්මා එත්ථ සංවිදහනපච්චයා දුක්කටාපත්තිං න වදන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 182-183). තෙනෙවාහ ‘‘න වදන්තස්ස දුක්කට’’න්ති. ‘‘න වදන්ති අස්සා’’ති පදච්ඡෙදො.

1178. උභයත්ථාති අකප්පියභූමියං ඨත්වා සංවිධාය ගමනෙ, කප්පියභූමියං ඨත්වා සංවිධාය ගමනෙ චාති උභයවිකප්පෙ. ගච්ඡන්තස්සෙවාති එවකාරෙන නික්ඛන්තස්ස ජොතකං. යථාහ ‘‘නික්ඛමනෙ අනාපත්තී’’ති. ‘‘භික්ඛුනො’’ති ඉමිනා භික්ඛුනියා අනාපත්තිභාවං දීපෙති. ආපත්තිඛෙත්තනියමනත්ථමාහ ‘‘අනන්තරස්සා’’තිආදි.

1179. තත්රාපීති ¶ කප්පියභූමිඋපචාරොක්කමනෙපි. උදීරිතන්ති මහාපච්චරියං. යථාහ ‘‘මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති.

1180. අන්තරාති අත්තනො නික්ඛන්තගාමස්ස, අනන්තරගාමස්ස ච වෙමජ්ඣෙ. යථාහ ‘‘ගාමතො නික්ඛමිත්වා පන යාව අනන්තරගාමස්ස උපචාරං න ඔක්කමති, එත්ථන්තරෙ සංවිදහිතෙපි භික්ඛුනො දුක්කට’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 182-183). ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ කාලද්වාරමග්ගානං වසෙන තයො සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතාති තෙසු මග්ගද්වාරවිසඞ්කෙතෙපි ආපත්ති හොතෙවාති දස්සෙතුමාහ ‘‘ද්වාර…පෙ… වුච්චතී’’ති. කාලවිසඞ්කෙතෙ පන අනාපත්තිං වක්ඛති. ආපත්ති පාචිත්ති.

1181. අසංවිදහිතෙ කාලෙති ‘‘පුරෙභත්තං ගමිස්සාමා’’තිආදිනා කතසංවිධානානං පච්ඡාභත්තාදි අසංවිදහිතකාලං නාම, තස්මිං. භික්ඛුස්සෙව විධානස්මින්ති භික්ඛුනියා ¶ සංවිධානං විනා භික්ඛුස්සෙව විධානෙ සති ආපත්ති දුක්කටං.

1182. සමයෙ විදහිත්වා ගච්ඡතො වා අසමයෙ විදහිත්වා විසඞ්කෙතෙන ගච්ඡතො වා ආපදාසු විදහිත්වා ගච්ඡතො වා අනාපත්තීති යොජනා. තථාති ‘‘විදහිත්වා ගච්ඡතො අනාපත්තී’’ති ඉදං අතිදිසති.

තත්ථ සමයො නාම යථාවුත්තකාලවිසෙසො. විසඞ්කෙතො නාම කාලවිසඞ්කෙතො, ‘‘අසුකස්මිං දිවසෙ අසුකවෙලාය ගමිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා ගමනකාලෙ තස්ස කාලසඞ්කෙතස්ස විභවනන්ති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘කාලවිසඞ්කෙතෙයෙව අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 185). ආපදා නාම රට්ඨභෙදෙ ජනපදානං පලායනකාලො. යථාහ ‘‘රට්ඨභෙදෙ චක්කසමාරුළ්හා ජනපදා පරියායන්ති, එවරූපාසු ආපදාසූ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 185). එත්ථ ච රට්ඨභෙදෙති රට්ඨවිලොපෙ. චක්කසමාරුළ්හාති ඉරියාපථචක්කං, සකටචක්කං වා සමාරුළ්හා. උම්මත්තකාදිනොති ආදි-සද්දෙන ඛිත්තචිත්තාදයො ගහිතා.

1183. කායවාචාදිකත්තයාති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන චිත්තං ගහිතං, කායවාචාචිත්තාති වුත්තං හොති.

සංවිධානකථාවණ්ණනා.

1184. උද්ධං ජවතීති උජ්ජවනී, පටිසොතගාමිනී නාවා, තං. අධො ජවනතො ඔජවනී, අනුසොතගාමිනී නාවා, තං. අභිරුහෙය්යාති එත්ථ ‘‘සංවිධායා’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධාය එකං නාවං අභිරුහෙය්යා’’ති (පාචි. 186). ලොකස්සාදසඞ්ඛාතමිත්තසන්ථවෙන තං නාවං ආරුය්හ කීළනචිත්තං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සංවිධායාති ¶ අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන කීළාපුරෙක්ඛාරො සංවිදහිත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 188).

1185. සගාමතීරපස්සෙන ගමනෙ ගාමන්තරවසෙන වා පාචිත්ති, අගාමතීරපස්සෙන ගමනෙ අද්ධයොජනෙ පාචිත්ති අද්ධයොජනාතිරෙකෙ ඨානෙ ගාමෙ විජ්ජමානෙපි අවිජ්ජමානෙපි.

1186. යොජනපුථුලාය නදියා මජ්ඣෙන ගච්ඡතො අද්ධයොජනවසෙන ආපත්තිදස්සනත්ථමාහ ‘‘තථා’’තිආදි. ‘‘ඌනයොජනපුථුලාය නදියා මජ්ඣං උභයභාගං භජතීති තාදිසිකාය නදියා මජ්ඣෙන ගච්ඡන්තස්ස ගාමන්තරගණනාය, අද්ධයොජනගණනාය ච ආපත්තී’’ති වදන්ති.

1187. යථාසුඛං සමුද්දස්මින්ති එත්ථ ‘‘ගන්තබ්බ’’න්ති සෙසො. ‘‘සබ්බඅට්ඨකථාසූ’’තිආදිනා යථාසුඛගමනානුඤ්ඤාය හෙතුං දස්සෙති. ඉමිනාව අසන්දමානොදකෙසු වාපිතළාකාදීසු අනාපත්තීති විඤ්ඤායති.

1188. තිත්ථසම්පාදනත්ථායාති පරතිත්ථං පාපෙතුං. තං නාවං. යුත්තාති නාවාපාජකා.

1189. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්ති පකාසිතා’’ති ඉමං සඞ්ගණ්හාති. අසංවිදහිත්වා භික්ඛුනියා සද්ධිං එකං නාවං අභිරුහෙය්ය වා, තිරියං තරණාය භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිදහිත්වාපි එකං නාවං අභිරුහෙය්ය වා, ආපදාසු භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිදහිත්වාපි එකං නාවං අභිරුහෙය්ය වා, තථා අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

‘‘අනන්තරසමො’’ති ¶ ¶ ඉමිනා ‘‘අසංවිදහිතෙ කාලෙ’’තිආදිනා වුත්තවිනිච්ඡයං සඞ්ගණ්හාති. ඉධාපි කාලවිසඞ්කෙතෙ අනාපත්ති, තිත්ථනාවාවිසඞ්කෙතෙ ආපත්තියෙව. යථාහ ‘‘ඉධාපි කාලවිසඞ්කෙතෙනෙව අනාපත්තී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 191). ‘‘ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන කීළාපුරෙක්ඛාරො සංවිදහිත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 188) වචනතො කෙචි ‘‘ඉමං සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං ලොකවජ්ජ’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. කීළාපුරෙක්ඛාරතාය හි අභිරුහිත්වා ගාමන්තරොක්කමනෙ, අද්ධයොජනාතික්කමෙ වා කුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගීපි හුත්වා ආපත්තිං ආපජ්ජති. යදි හි සො සංවෙගං පටිලභිත්වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරෙය්ය, නිද්දං වා ඔක්කමෙය්ය, කම්මට්ඨානං වා මනසි කරොන්තො ගච්ඡෙය්ය, කුතො තස්ස අකුසලචිත්තසමඞ්ගිතා, යෙනිදං සික්ඛාපදං ‘‘අකුසලචිත්තං, ලොකවජ්ජ’’න්ති වුච්චති, තස්මා පණ්ණත්තිවජ්ජං, තිචිත්තන්ති සිද්ධං.

නාවාභිරුහනකථාවණ්ණනා.

1190. ගිහිසමාරම්භං හිත්වා භික්ඛුනියා පරිපාචිතං භත්තං ඤත්වා භුඤ්ජතො භික්ඛුනො පාචිත්ති හොතීති යොජනා. පරිපාචිතං නාම භික්ඛුනො සීලසුතාදිගුණං කුලානං වත්වා නිප්ඵාදිතං. යථාහ ‘‘භික්ඛුනියා පරිපාචිතං, ගුණප්පකාසනෙන නිප්ඵාදිතං ලද්ධබ්බං කතන්ති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 194). ගිහිසමාරම්භන්ති භික්ඛුනියා පරිපාචනතො පුබ්බෙයෙව ගිහිපටියත්තං. යථාහ ‘‘භික්ඛුනියා පරිපාචනතො පඨමමෙව යං ගිහීනං පටියාදිතං භත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 194). වක්ඛති හි ‘‘ගිහිසම්පාදිතම්පි වා විනා’’ති.

1191. ‘‘තස්සා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘යං භොජන’’න්ති යොජෙතබ්බං. තස්සාති පඤ්චධා වුත්තස්ස භොජනස්ස. සබ්බෙසු ¶ අජ්ඣොහාරෙසූති සබ්බෙසු පරගලකරණප්පයොගෙසු.

1192. භික්ඛුනියා පරිපාචිතං භුඤ්ජතො දොසොති යොජනා.

1193. උභොසූති පරිපාචිතෙපි අපරිපාචිතෙපි. සබ්බත්ථාති ඉමෙසු ද්වීසු පරිභුඤ්ජතො අජ්ඣොහාරවසෙනෙව දුක්කටන්ති යොජනා.

1195. පඤ්චභොජනං ¶ ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පන යං කිඤ්චි යාගුඛජ්ජඵලාදිකං භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා.

පරිපාචිතකථාවණ්ණනා.

1197. ඉදං සබ්බං දසමං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානනයාදිනා දුතියානියතෙනෙව සදිසං මතන්ති යොජනා. ඉදං සික්ඛාපදන්ති ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛුනියා සද්ධිං එකො එකාය රහො නිසජ්ජං කප්පෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 199) වුත්තං රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදං.

රහොනිසජ්ජකථාවණ්ණනා.

භික්ඛුනිවග්ගො තතියො.

1198. එකොති එකදිවසිකො. ආවසථො පිණ්ඩොති පුඤ්ඤත්ථිකෙහි එකං පාසණ්ඩං අනුද්දිස්ස යාවදත්ථං දාතුං සාලාදීසු පඤ්ඤත්තං පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරං භොජනං. යථාහ ‘‘ආවසථපිණ්ඩො නාම පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං සාලාය වා මණ්ඩපෙ වා රුක්ඛමූලෙ වා අජ්ඣොකාසෙ වා අනොදිස්ස යාවදත්ථො පඤ්ඤත්තො හොතී’’ති ¶ (පාචි. 206). අගිලානෙනාති එත්ථ ‘‘අගිලානො නාම සක්කොති තම්හා ආවසථා පක්කමිතු’’න්ති වුත්ත පදභාජනියඅට්ඨකථායං ‘‘අද්ධයොජනං වා යොජනං වා ගන්තුං සක්කොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 206) වුත්තත්තා තම්හා ආවසථා අද්ධයොජනං වා යොජනං වා ගන්තුං සමත්ථෙන අගිලානෙනාති අත්ථො. තතො උද්ධන්ති දුතියදිවසතො උත්තරි.

1199. අනොදිස්සෙව පඤ්ඤත්තෙ පිණ්ඩෙති යොජනා, ‘‘ඉමෙසංයෙව වා’’ති අඤ්ඤතරං පාසණ්ඩං වා ‘‘එත්තකානංයෙව වා’’ති තත්ථ පුග්ගලපරිච්ඡෙදං වා අකත්වා සබ්බසාධාරණං කත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආවසථපිණ්ඩෙති අත්ථො. යාවදත්ථෙ එව පිණ්ඩෙ පඤ්ඤත්තෙති යොජනා, යාවතා අත්ථො කුච්ඡිපූරණාදිකං පයොජනමෙත්ථ පිණ්ඩෙති විග්ගහො, ‘‘එත්තකං දාතබ්බ’’න්ති අපරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘භුඤ්ජන්තානං යාවදත්ථං දාතබ්බ’’න්ති පඤ්ඤත්තෙ පිණ්ඩෙ එවාති අත්ථො. භුඤ්ජිතබ්බන්ති කම්මසාධනං වා භාවසාධනං වා. ‘‘භොජන’’න්ති අජ්ඣාහරණීයං. සකින්ති එකවාරං. තත්ථාති ආවසථෙ.

1200. තස්ස ¶ පිණ්ඩස්ස. අජ්ඣොහාරෙසු සබ්බෙසූති සබ්බෙසු අජ්ඣොහාරප්පයොගෙසු කතෙසු. තස්ස අජ්ඣොහාරකස්ස. පාචිත්තියො පයොගගණනාය.

1201. ‘‘එකෙන කුලෙන නානෙකට්ඨානභෙදෙසු පඤ්ඤත්තෙ’’ති, ‘‘නානාකුලෙහි වා නානෙකට්ඨානභෙදෙසු පඤ්ඤත්තෙ’’ති චාති යොජනා. ‘‘පිණ්ඩෙ’’ති අධිකාරො. නානා ච එකො ච නානෙකා, ඨානානං භෙදා ඨානභෙදා, නානෙකා ච තෙ ඨානභෙදා චාති විග්ගහො, තෙසු. එකභොගොති එකපිණ්ඩපරිභොගො. එවකාරෙන දුතියදිවසාදිපරිභොගං නිවත්තෙති.

1204. ගිලානස්සාති ¶ වුත්තලක්ඛණෙන ගිලානො හුත්වා පුනප්පුනං භුඤ්ජන්තස්ස ගච්ඡතො වා ආගච්ඡන්තස්ස වා අනාපත්තීති යොජනා, අන්තමසො අද්ධයොජනම්පි ගච්ඡතො, ගන්ත්වා ආගච්ඡතො වා අන්තරාමග්ගෙ ච ගතට්ඨානෙ ච එකස්මිං දිවසෙ භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තීති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘යො ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකදිවසං, ගතට්ඨානෙ ච එකදිවසං භුඤ්ජති, තස්සාපි අනාපත්ති. ආගච්ඡන්තෙපි එසෙව නයො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 208). ඔදිස්ස පඤ්ඤත්තෙති එත්ථ ‘‘භික්ඛූ’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘භික්ඛූනංයෙව අත්ථාය උද්දිසිත්වා පඤ්ඤත්තො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 208). පරිත්තෙති උදරපූරණාය අප්පහොනකෙ ථොකෙ භොජනෙ. යථාහ ‘‘යාවදත්ථං පඤ්ඤත්තො න හොති, ථොකං ථොකං ලබ්භති, තාදිසං නිච්චම්පි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 208). සකින්ති යාවදත්ථං පඤ්ඤත්තං වුත්තනයෙන එකවාරං භුඤ්ජතො අනාපත්ති.

1205. යාගුආදීනීති ආදි-සද්දෙන පඤ්චභොජනතො අඤ්ඤෙසං අජ්ඣොහරණීයානං ගහණං.

ආවසථකථාවණ්ණනා.

1206. වුත්තා සමයා අඤ්ඤත්රාති යොජනා, ‘‘තත්ථායං සමයො, ගිලානසමයො චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො අද්ධානගමනසමයො නාවාභිරුහනසමයො මහාසමයො සමණභත්තසමයො’’ති (පාචි. 217) වුත්තා සත්තවිධකාලා අඤ්ඤත්ර.

තත්ථ යදා පාදානං ඵලිතත්තා න සක්කොති පිණ්ඩාය චරිතුං, අයං ගිලානසමයො. අත්ථතකථිනානං පඤ්ච මාසා, ඉතරෙසං කත්තිකමාසොති අයං චීවරදානසමයො. යදා ¶ චීවරෙ කරියමානෙ කිඤ්චිදෙව චීවරෙ කත්තබ්බං කරොති, අයං චීවරකාරසමයො. යදා අද්ධයොජනම්පි ගන්තුකාමො ¶ වා හොති, ගච්ඡති වා, ගතො වා, අයං අද්ධානගමනසමයො. නාවාභිරුහනසමයෙපි එසෙව නයො. යදා ගොචරගාමෙ චත්තාරො භික්ඛූ පිණ්ඩාය චරිත්වා න යාපෙන්ති, අයං මහාසමයො. යදා යො කොචි පබ්බජිතො භත්තෙන නිමන්තෙති, අයං සමණභත්තසමයො. ගණො කතමොති ආහ ‘‘ගණො’’තිආදි.

1207. ගණභොජනං නාම කින්ති ආහ ‘‘ය’’න්තිආදි. යං පඤ්චන්නං අඤ්ඤතරං නිමන්තනතො, විඤ්ඤත්තිතො වා ලද්ධං, තං ඉධ භොජනන්ති අධිප්පෙතං හොතීති යොජනා. නිමන්තනතොති ‘‘භොජනාන’’න්තිආදිනා වක්ඛමානප්පකාරෙන කතං අකප්පියනිමන්තනමාහ. විඤ්ඤත්තිතොපි වාති ‘‘සචෙපී’’තිආදිනා වක්ඛමානනයෙන කතමකප්පියවිඤ්ඤත්තිමාහ.

1208-11. භොජනානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, ‘‘අඤ්ඤතරස්සා’’ති සෙසො, ‘‘ඔදනො සත්තු කුම්මාසො, මච්ඡො මංසඤ්ච භොජන’’න්ති සඞ්ගහිතානං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරස්ස. නාමන්ති වක්ඛමානං ඔදනාදිනාමං. භික්ඛූ නිමන්තෙතීති එත්ථ ‘‘එකතො, නානතො වා’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘එකතො නිමන්තිතා. නානතො නිමන්තිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 217-218). එකතො නිමන්තනං නාම සබ්බෙසං භික්ඛූනං එකතො ඨිතානං නිමන්තනං. නානතො නිමන්තනං නාම භික්ඛූනං විසුං විසුං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වා එකතො ඨිතට්ඨානං ගන්ත්වා වා අනෙකෙහි නිමන්තනං. යථාහ ‘‘චත්තාරි පරිවෙණානි වා විහාරෙ වා ගන්ත්වා නානතො නිමන්තිතා, එකට්ඨානෙ ඨිතෙසුයෙව වා එකො පුත්තෙන, එකො පිතරාති එවම්පි නානතො නිමන්තිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 217-218).

වෙවචනං ¶ නාම ඔදනාදිසබ්බපදානං, සම්පටිච්ඡථාතිආදිකිරියාපදානඤ්ච පරියායවචනං. භාසන්තරං නාම මාගධවචනතො අඤ්ඤං සීහළදමිළාදිවොහාරන්තරං. වෙවචනෙහි එව වා භාසන්තරෙන වා නිමන්තෙතීති සම්බන්ධො.

තතො නිමන්තනානන්තරං. නිමන්තනන්ති යථාවුත්තං අකප්පියනිමන්තනං. එකතො ගණ්හන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ද්වාදසහත්ථං අමුඤ්චිත්වා ඨිතා වා නිසින්නා වා එකතො ගණ්හන්ති.

‘‘ගණභොජනකාරණ’’න්ති ¶ ඉදං භොජනපච්චයා පාචිත්තියං එවං ගහණමන්තරෙන න හොතීති වුත්තං.

1212. එකතො, නානතො වාපි යං ගමනං, භොජනම්පි වා, තං ගණභොජනෙ න කාරණන්තිපි විඤ්ඤූ භණන්තීති යොජනා. එකතො නානතො වාපීති එත්ථ ‘‘ඨිතා වා නිසින්නා වා’’ති සෙසො.

1213-4. විඤ්ඤාපෙත්වාති ‘‘අම්හාකං චතුන්නම්පි භත්තං දෙහී’’තිආදිනා එකතො වා ‘‘මය්හං දෙහි, මය්හං දෙහී’’ති පාටෙක්කං වා විඤ්ඤාපෙත්වා. එවම්පීති විඤ්ඤත්තිතොපි.

1215. දුවිධස්සාති නිමන්තකස්ස, විඤ්ඤාපකස්ස ච.

1216. සත්තසුපි සමයෙසු භුඤ්ජතං අනාපත්තීති යොජනා, ‘‘ගණභොජන’’න්ති පකරණතො ලබ්භති, යථාවුත්තෙසු ගිලානාදීසු සත්තසු කාලෙසු ලෙසං විනා භුඤ්ජන්තානන්ති අත්ථො. ‘‘එකතො’’ති ඉදං ‘‘ගහෙත්වා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. භුඤ්ජතන්ති භුඤ්ජන්තානං. තථාති ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉදං පච්චාමසති.

1217. අනුපසම්පන්නො ච චාරී ච පත්තො ච අනිමන්තිතො ච අනුපසම්පන්න…පෙ… නිමන්තිතා, තෙ චතුත්ථෙ කත්වාති අත්ථො ¶ , අනුපසම්පන්නං වා පිණ්ඩචාරිං වා චතුත්ථස්ස පත්තං වා අනිමන්තිතං වා චතුත්ථං කත්වා එකතො ගහෙත්වා භුඤ්ජන්තානං ගණභෙදො මුනිනා පකාසිතො, ගණස්ස අපරිපුණ්ණතා දීපිතාති වුත්තං හොති. පිණ්ඩාය චරති සීලෙනාති පිණ්ඩචාරී, සො ඉධ පුබ්බපදලොපෙන ‘‘චාරී’’ති වුත්තො, පිණ්ඩපාතිකො. සො හි නිමන්තනං අසාදියන්තො ගණභොජනකො ගණඛාදකො න හොතීති අධිප්පායො. පත්තො නාම විහාරෙ නිසීදිත්වා චතුත්ථෙන අත්තනා ලද්ධබ්බභොජනත්ථාය පෙසිතො පත්තො. අනිමන්තිතො නාම පඨමං අකප්පියනිමන්තනාය නිමන්තිතෙ අනන්තොගධො උපසම්පන්නො. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. අපි-සද්දො හෙට්ඨා දස්සිතං ද්වින්නං, තිණ්ණං වා වසෙන වුත්තවිනිච්ඡයං අපෙක්ඛති.

1218. සමයලද්ධානන්ති ගිලානාදයො සත්තසමයා ලද්ධා යෙහි තෙ සමයලද්ධා, තෙසං, නිද්ධාරණෙ ¶ සාමිවචනං. ‘‘අඤ්ඤතරස්සා’’ති සෙසො, ‘‘වසෙනා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. නෙව ගණභෙදොති යොජනා. සමයලද්ධකස්ස අත්තනො අනාපත්තිභාවමන්තරෙන තං චතුත්ථං කත්වා ගණභොජනං ගණ්හන්තානං පන ආපත්තිසම්භවතො ආහ ‘‘ආපත්ති පන වෙදිතබ්බා’’ති. යථාහ මහාපච්චරියං ‘‘සමයලද්ධකො සයමෙව මුච්චති, සෙසානං ගණපූරකත්තා ආපත්තිකරො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 220).

1219. පඤ්චභොජනෙසු අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා නිමන්තෙත්වා තෙසුයෙව අඤ්ඤං දිය්යමානං ගණ්හන්තස්ස විසඞ්කෙතාභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘භොජනානඤ්චා’’තිආදි. භොජනානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, අඤ්ඤතරස්ස වසෙනාති වුත්තං හොති. තං විසඞ්කෙතං, ඔදනාදීනං නාමෙන නිමන්තෙත්වා ¶ දිය්යමානං යාගුආදිං ගණ්හන්තස්ස ගණභොජනං න හොතීති වුත්තං හොති.

1221. ‘‘නිච්චභත්ත’’න්ති ධුවභත්තං වුච්චති. ‘‘නිච්චභත්තං ගණ්හථා’’ති වදන්ති, බහූනම්පි එකතො ගහෙතුං වට්ටති. සලාකභත්තාදීසුපි එසෙව නයො.

ගණභොජනකථාවණ්ණනා.

1223-4. බහූහි මනුස්සකෙහීති විසුං විසුං නිමන්තිතෙහි අනෙකෙහි මනුස්සෙහි. පඤ්චසු යස්ස කස්සාති එත්ථ ‘‘සහධම්මිකෙසූ’’ති සෙසො, නිද්ධාරණෙ භුම්මං, පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු යස්ස කස්සචීති අත්ථො. ‘‘හිත්වා’’තිආදිනා කිමාහාති? යස්ස විකප්පෙති, තස්මිං සන්නිහිතෙ ‘‘මය්හං භත්තපච්චාසං තුය්හං දම්මී’’ති සම්මුඛා විකප්පනවසෙන වා තස්මිං අසන්නිහිතෙ තස්ස නාමං ගහෙත්වා ‘‘මය්හං භත්තපච්චාසං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති අසම්මුඛා විකප්පනවසෙන වා පඨමනිමන්තනාය විකප්පනං හිත්වා, තං අවිකප්පෙත්වාති වුත්තං හොති.

භත්තන්ති එත්ථ ‘‘යො භුඤ්ජතී’’ති සෙසො. නිමන්තිතො යො පච්ඡා නිමන්තිතං භත්තං භුඤ්ජති, තස්ස පාචිත්තියන්ති යොජනා. උප්පටිපාටියා එකසිත්ථම්පි භුඤ්ජතො තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනාති. කිං වුත්තං හොති? පච්ඡා නිමන්තිතානං භොජනං පඨමං භුඤ්ජිත්වා පඨමං නිමන්තිතානං භොජනං පච්ඡා භුඤ්ජන්තස්ස ච එකපත්තෙයෙව හෙට්ඨා පඨමං නිමන්තිතානං භොජනං පක්ඛිපිත්වා ඉතරං උපරි පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා හත්ථං ඔතාරෙත්වා හෙට්ඨා ඨිතභොජනෙ ¶ එකසිත්ථම්පි පඨමං අභුඤ්ජිත්වා උපරි ඨිතං පඨමං භුඤ්ජන්තස්ස චාති වුත්තං හොති. තෙනෙව යථා උප්පටිපාටි න හොති, තථා මිස්සීකතං භොජනං භුඤ්ජන්තස්ස න දොසොති මහාපච්චරියං විනිච්ඡයො ¶ බ්යතිරෙකතො දස්සිතො හොති. යථාහ ‘‘ද්වෙ තීණි කුලානි නිමන්තෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ නිසීදාපෙත්වා ඉතො චිතො ච ආහරිත්වා භත්තං ආකිරන්ති, සූපබ්යඤ්ජනං ආකිරන්ති, එකමිස්සකං හොති, එත්ථ අනාපත්තීති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 229).

1225-6. පරම්පරභොජනස්ස සරූපං පදභාජනෙ වුත්තනයෙන දස්සෙතුමාහ ‘‘භොජනානම්පී’’තිආදි. තෙසමෙව පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං පරිභුඤ්ජතීති යොජනා. මහෙසිනා පරිදීපිතන්ති පදභාජනෙ ‘‘පරම්පරභොජනං නාම පඤ්චන්නං භොජනාන’’න්තිආදිනා (පාචි. 227) නයෙන වුත්තං.

1227. යත්ථාති අනෙකෙහි එකභාජනෙ පක්ඛිත්තෙ යස්මිං භොජනෙති වුත්තං හොති එකෙනෙව දින්නෙ විචාරණාභාවා. සබ්බමෙකරසං සියාති විසුං විසුං විඤ්ඤායමානරසං අහුත්වා එකරසමෙව හොති.

1230. ‘‘ගාමෙනා’’ති ඉමිනා ගාමට්ඨායෙව වුත්තා. ‘‘නිමන්තිතස්ස දොසො න විජ්ජතී’’ති ඉදං ගාමපූගනිගමෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. ගාම-සද්දෙන ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති (පාරා. 91) එත්ථ විය නගරම්පි සඞ්ගහිතං. පූගො නාම විසුං විසුං සමූහා හුත්වා පුඤ්ඤකාරිනො ධම්මිකමනුස්සා. නිගමො නාම සාපණො මහාගාමො. සකලගාමෙන නිමන්තිතො හුත්වා සම්පත්තෙ යත්ථ කත්ථචි ගෙහෙ භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. පූගාදීසුපි එසෙව නයො. යථාහ ‘‘සකලෙන ගාමෙන එකතො හුත්වා නිමන්තිතස්සෙව යත්ථ කත්ථචි භුඤ්ජතො අනාපත්ති. පූගෙපි එසෙව නයො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 229). නිච්චභත්තෙ දොසො න විජ්ජතීති අනෙකට්ඨානතො දිය්යමානං නිච්චභත්තම්පි උප්පටිපාටියා භුඤ්ජන්තස්ස න දොසොති වුත්තං හොති.

1231. කායො ¶ ¶ වාචා කායවාචාචිත්තන්ති ඉමෙහි ආපජ්ජනං කථිනසමුට්ඨානං නාම. ඉධ ක්රියං නාම භොජනං, අක්රියං නාම පඨමනිමන්තනස්ස අවිකප්පනං, ඉදං ද්වයමෙවාහ ‘‘භොජනඤ්චාවිකප්පන’’න්ති.

පරම්පරභොජනකථාවණ්ණනා.

1232-3. පූවාති අතිරසාදයො රසා. පහෙණකත්ථායාති පණ්ණාකාරත්ථාය. පටියත්තාති සම්පාදිතා. පාථෙය්යත්ථායාති ගමිකස්ස සම්බලත්ථාය. පටියත්තා මන්ථා වාති සම්බන්ධො. මන්ථා නාම බද්ධසත්තුඅබද්ධසත්තුතිලතණ්ඩුලාදයො. යථාහ ‘‘බද්ධසත්තුඅබද්ධසත්තුතිලතණ්ඩුලාදි සබ්බං ඉධ මන්ථොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 233). යෙ පූවා, මන්ථා වාති යොජනා. හීති නිපාතමත්තං. තත්ථ පටියත්තෙසු තෙසු පූවෙසු වා මන්ථෙසු වා. භික්ඛුනාති එත්ථ ‘‘ආකඞ්ඛමානෙනා’’ති සෙසො.

ද්වත්තිපත්තාති ද්වෙ වා තයො වා පත්තාති විග්ගහො. පූරාති මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමරාජිසමං පුණ්ණා. යථාහ ‘‘මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමලෙඛාය සමපූරෙ පත්තෙ ගහෙත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 233). ‘‘ද්වත්තිපත්තා පූරා’’ති චෙත්ථ පරිමාණං දස්සිතං, පරිමාණපරිමෙය්යානං අභෙදොපචාරෙන පූවමන්ථා ගහෙතබ්බා යථා ‘‘ද්වෙ තිස්සො තණ්ඩුලනාළියො’’ති. පූවෙහි වා සත්තූහි වාති යොජනා. සත්තූති බද්ධසත්තුඅබද්ධසත්තූනං ගහණං, ඉමිනාව තිලාදීනි උපලක්ඛිතානි. තතියපත්තස්ස මුඛවට්ටියා හෙට්ඨාරාජියා උද්ධං කත්වා පක්ඛිත්තඤ්චෙතං ‘‘තතො උත්තරි’’න්ති ඉමිනා ච ගය්හති. යථාහ ‘‘සචෙ තතියං පත්තං ථූපීකතං ගණ්හාති, පූවගණනාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 233).

1237. තත්ථ ¶ තෙසු පූවෙසු වා මන්ථෙසු වා ද්වෙ චෙ පත්තපූරා ලද්ධාති යොජනා. එකො පත්තපූරො පදාතබ්බොති යොජනා. එකතොති එකපත්තපූරතො න පදාතබ්බොති යොජනා, කිඤ්චිපි අකාමා න දාතබ්බන්ති අත්ථො. යථාහ ‘‘යෙන එකො ගහිතො, න තෙන කිඤ්චි අකාමා දාතබ්බං. යථාරුචි කාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 233). එවං දදන්තෙන ආසනසාලාය වා අත්තනො නිබද්ධවාසට්ඨානෙ වා දිට්ඨස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සාධාරණං කත්වා දානමන්තරෙන න මිත්තානමෙව දාතබ්බං. යථාහ ‘‘යථාමිත්තං පන දාතුං න ලබ්භතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 233).

1238-9. අපහෙණකං ¶ අපාථෙය්යං දෙන්තානන්ති සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘න පහෙණකත්ථාය න පාථෙය්යත්ථාය පටියත්තං දෙන්තී’’ති (පාචි. 235). තතොති පහෙණකපාථෙය්යතො. වා-සද්දෙන ඉධ අවුත්තං ‘‘ගමනෙ පටිප්පස්සද්ධෙ දෙන්තී’’ති (පාචි. 235) අනාපත්තිවාරෙ වුත්තං සඞ්ගණ්හාති. තදූනකන්ති තතො ද්වත්තිපත්තතො ඌනකං. යථාහ ‘‘ඌනකද්වත්තිපත්තපූරෙ පටිග්ගණ්හාතී’’ති (පාචි. 235). අපාථෙය්යාදිඅත්ථාය පටියාදිතන්ති සඤ්ඤාය පාථෙය්යාදිං ගණ්හන්තස්සාපි ආපත්තියෙව අචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. අත්තනොයෙව ගහණත්ථං ‘‘ඉමස්ස හත්ථෙ දෙහී’’ති වචනෙනාපි ආපජ්ජනතො වචීකම්මං.

කාණමාතුකථාවණ්ණනා.

1240. අඤ්ඤෙනාති තද්ධිතලොපෙන නිද්දෙසො, අඤ්ඤතරෙනාති අත්ථො, පවාරිතොති සම්බන්ධො. භොජනානන්ති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. පවාරිතොති ‘‘ගණ්හථ භන්තෙ යාව ඉච්ඡථා’ති එවං යාවදත්ථපවාරණාය, සයඤ්ච ‘අලං ආවුසො ථොකං ථොකං දෙහී’ති එවං පටික්ඛෙපපවාරණායා’’ති අට්ඨකථාය වුත්තප්පකාරද්වයෙන පවාරිතොති අත්ථො ¶ . විකප්පද්වයෙ පකාරද්වයෙ පවාරිත-සද්දෙ වර-ධාතුස්ස පත්ථනවාරණත්ථවසෙනායමත්ථො වෙදිතබ්බො, ‘‘පාචිත්ති අනතිරිත්ත’’න්ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අනතිරිත්තං භොජන’’න්ති විසෙසිතබ්බමපෙක්ඛිත්වා ‘‘අඤ්ඤෙනා’’ති එත්ථ විභත්තිං විපරිණාමෙත්වා ‘‘පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජන’’න්ති යොජෙතබ්බං, වක්ඛමානෙ අනතිරිත්තකතභොජනනිද්දෙසෙ වුත්තෙසු පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරං භොජනන්ති අත්ථො. ‘‘ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා’’ති (පාචි. 236, 238) සහ දෙසිතත්තා එකයොගඤායෙන ‘‘ඛාදනීයං වා’’ති ච ගහෙතබ්බං. පඤ්ච භොජනානි, කාලිකත්තයඤ්ච ඨපෙත්වා සබ්බං යාවකාලිකං ඛාදනීයන්ති වුත්තං.

1241. අසනන්ති එත්ථ විප්පකතභොජනං දිස්සති, භුඤ්ජමානො චෙ පුග්ගලො හොති, භොජනකිරියානුපච්ඡින්නා වත්තතීති අත්ථො. භොජනන්ති පවාරණපහොනකඔදනාදි හත්ථාදීසු දිස්සති. හත්ථපාසොති පවාරණපහොනකං භොජනං දාතුං අභිහරිත්වා ඨිතොකාසො අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණො හොතීති වුත්තං හොති. අභිහරණං අභිහාරො, සො එව අභිහාරතා, තථා දාතුං ඨිතස්ස කායෙන කතො අභිහාරො දිස්සතීති වුත්තං හොති. කායවාචාපටික්ඛෙපොති තථා අභිහටෙ භොජනෙ පටිග්ගාහකස්ස හත්ථවිකාරාදිකො කායිකො වා ‘‘අල’’න්තිආදිකො වාචසිකො වා පටික්ඛෙපො පඤ්ඤායතීති අත්ථො.

1242. නිප්පපඤ්චෙනාති ¶ සහ වාසනාය පහීනතණ්හාදිපපඤ්චත්තයරහිතෙන තථාගතෙන.

1243. තත්ථාති ඔදනාදීසු. සත්තන්නන්ති ‘‘සාලී’’තිආදිනා වක්ඛමානානුරූපානං.

1244. ඔදකොති ¶ උදකෙ භවො. එත්ථාති පඤ්චඞ්ගපවාරණාය. අයංනිච්ඡයොති වක්ඛමානවිධිප්පකාරං විනිච්ඡයං දස්සෙති.

1245. සාලීති සබ්බසාලිජාති. වීහීති සබ්බවීහිජාති. කඞ්ගූති සෙතරත්තකාළභෙදා සබ්බා කඞ්ගුජාති. වරකො සෙතවරකො. ධඤ්ඤෙන සම්භතපුඤ්ඤසම්භාරෙන භගවතා.

1246. තිණන්ති තිණබීජමෙව වුත්තං. දීපිතං සඞ්ගහිතං. වරකචොරකොති සුඛුමවරකො.

1248. අඞ්ගසම්පත්තිං දස්සෙතුමාහ ‘‘හත්ථෙනා’’තිආදි.

1249. තනූති තනුකා.

1250. න රක්ඛති පවාරණං.

1251-2. ධඤ්ඤරසාදීනීති ආදි-සද්දෙන දධිආදයො ගහිතා. ආරොපෙත්වාති උද්ධනං ආරොපෙත්වා. ඵලන්ති එලාළුකාදිඵලං. පණ්ණන්ති සූපසාකං. කළීරන්ති වෙළුආදීනං කළීරං. බහූනීති තෙසමෙව විසෙසනං. තත්ථ චාති පක්ඛිත්තපණ්ණාදිම්හි තක්කාදිකෙ. ඔධිං දස්සෙතීති එත්ථ ‘‘පරිභොගකාලෙ’’ති සෙසො. සඤ්ජනෙතීති එත්ථ ‘‘ඵලාදියාගූ’’ති ලබ්භති.

1253-4. රසෙති මංසාදිරසෙ. ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වා ‘‘යාගු’’න්ති වා වත්වාති යොජෙතබ්බා. යාගු සඞ්ගහිතාති එත්ථ ඔධිපඤ්ඤායනඅපඤ්ඤායනවිකප්පද්වයෙ යාගුයා සමො විනිච්ඡයොති අධිප්පායො.

1255. ඡුපන්තීති ¶ සම්ඵුසන්ති. ඡුප සම්ඵස්සෙති ධාතු, පක්ඛිපන්තීති වුත්තං හොති. යථාහ ¶ ‘‘යත්ථ මච්ඡමංසං පක්ඛිපන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). සාසපමත්තම්පි මච්ඡමංසං වා සචෙ පඤ්ඤායතීති යොජනා. පවාරණන්ති එත්ථ ‘‘ජනෙතී’’ති සෙසො. යාගුයාති පදං පච්චත්තවසෙන විපරිණාමෙත්වා යාගු ජනෙතීති යොජෙතබ්බං.

1256. සංසට්ඨොති පරිස්සාවිතො න සඤ්ජනෙතීති යොජනා.

1257. සබ්බසො ඨපෙත්වාති සම්බන්ධො. මංසාදිපක්ඛිත්තඔදනාදිප්පකරණාවසෙසතො අඞ්ගං දස්සෙතුමාහ ‘‘සබ්බසො’’ති. සබ්බසො න පවාරෙතීති යොජනා. වෙළුතණ්ඩුලන්ති වෙළුවීහීනං තණ්ඩුලං. ආදි-සද්දෙන කන්දමූලං සඞ්ගහිතං. යථාහ ‘‘වෙණුතණ්ඩුලාදීහි වා කන්දමූලඵලෙහි වා යෙහි කෙහිචි කතභත්ත’’න්ති.

1258. තතොති සාලිආදිතො, වෙළුආදිතො ච, තතො නිබ්බත්තා පුථුකා වාති අත්ථො. තාහීති පුථුකාහි. සුද්ධාති පුථුකාදීහි අමිස්සා න පවාරෙන්තීති සම්බන්ධො.

1259. භට්ඨානන්ති භජ්ජිතානං. සත්තූහි සඞ්ගහිතං සත්තුසඞ්ගහිතං.

1261. සත්තූනං මොදකොති සත්තුබද්ධං, බද්ධසත්තූති අත්ථො.

1263. තෙහෙවාති ලාජෙහි එව. සුද්ධං ඛජ්ජකං වාති වක්ඛමානනයෙන මච්ඡාදීහි අසම්මිස්සං ඛජ්ජකං.

1264. ‘‘පූරිත’’න්තිආදිනා ¶ තබ්බිපරියායං දස්සෙති. තන්ති කුණ්ඩකාදි.

1266. අකප්පියං මංසං. අවත්ථුත්තාති අකප්පියමංසානං වාරෙතබ්බත්තා පවාරණාය අවත්ථුත්තා.

1267. වත්ථුකත්තාති කප්පියමංසස්ස පවාරණාය වත්ථුභූතත්තා. පවාරෙතීති එත්ථ ‘‘ඛාදියමානස්ස ච මංසත්තා’’ති සෙසො දට්ඨබ්බො. යථාහ ‘‘යං පන ඛාදති, තං කිඤ්චාපි පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ¶ ඨිතං, ඛාදියමානං පන මංසභාවං න ජහතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239).

1268. කිඤ්චි කප්පියභොජනන්ති පඤ්චසු භොජනෙසු යං කිඤ්චි කප්පියභොජනං.

1269. අකප්පියං මංසං අඤ්ඤන්ති අකප්පියමංසතො අවසෙසං කුලදූසනාදිවසෙන උප්පන්නභොජනං ගහිතං. යථාහ ‘‘කුලදූසනවෙජ්ජකම්මඋත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනසාදිතරූපියාදීහි නිබ්බත්තං බුද්ධපටිකුට්ඨං අනෙසනාය උප්පන්නං අකප්පියභොජනං පටික්ඛිපති, න පවාරෙතී’’ති.

1270-1. අසනං භොජනන්ති අඞ්ගද්වයෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සචෙ අජ්ඣොහට’’න්තිආදි. අජ්ඣොහටන්ති පරගලගතං හොති. ‘‘පත්තෙ’’ති ඉමිනා ථාලකාදිභාජනඤ්ච ගහිතං. කත්ථචි භොජනං නත්ථීති යොජනා. පත්තෙ, හත්ථෙ, මුඛෙ වා යත්ථ කත්ථචි පඤ්චන්නං භොජනානං කිඤ්චි න විජ්ජති, ගන්ධමත්තං පඤ්ඤායතීති වුත්තං හොති.

1272. ආදායාති එත්ථ ‘‘අඤ්ඤත්ර භුඤ්ජිතු’’න්ති සෙසො. ‘‘යොපි අඤ්ඤත්ර ගන්ත්වා භුඤ්ජිතුකාමො මුඛෙ භත්තං ගිලිත්වා සෙසං ¶ ආදායා’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 238-239) මහාපච්චරියට්ඨකථායං වුත්තවචනස්ස පමාණත්තා ආහ ‘‘න පවාරෙතී’’ති.

1273. ‘‘මුඛෙ භත්තං ගිලිතං, හත්ථෙ භත්තං විඝාසාදස්ස දාතුකාමො, පත්තෙ භත්තං භික්ඛුස්ස දාතුකාමො, සචෙ තස්මිං ඛණෙ පටික්ඛිපති, න පවාරෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) එවමාගතං කුරුන්දට්ඨකථං සඞ්ගහෙතුං ‘‘මුඛෙ ච භත්ත’’න්තිආදිවචනතො ච ‘‘අසනස්ස උපච්ඡෙදා’’තිආදිනා වක්ඛමානාය යුත්තියා අසනාවසානෙ යුජ්ජමානත්තා ච ඉමිස්සා ගාථාය ‘‘භොත්තුකාමො’’ති පාඨං අග්ගහෙත්වා ‘‘දාතුකාමො’’ති පාඨො ගහෙතබ්බො.

1274. ‘‘අසනස්ස උපච්ඡෙදා’’ති ඉමිනා තස්මිංයෙව ආසනෙ යථානිසින්නෙනෙව කාතබ්බෙ අසනෙ ආසාවච්ඡෙදො දීපිතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තස්මිං පන ආසනෙ න භුඤ්ජිතුකාමො, විහාරං පවිසිත්වා භුඤ්ජිතුකාමො, අඤ්ඤස්ස වා දාතුකාමො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). කුරුන්දට්ඨකථායං තස්ස විනිච්ඡයස්ස දස්සිතත්තා ‘‘මහාපඤ්ඤා’’ති කුරුන්දට්ඨකථාචරියං ¶ සන්ධායාහ. කාරණාකාරණඤ්ඤුනොති ‘‘පවාරණස්ස ඉදං කාරණං, ඉදං අකාරණ’’න්ති ජානන්තා. ‘‘කාරණාකාරණඤ්ඤුනා’’ති කත්ථචි පොත්ථකෙ ලිඛන්ති. තත්ථ මහාපඤ්ඤා කාරණාකාරණඤ්ඤුනො ආචරියා අසනස්ස…පෙ… සොති හි කාරණං කථයන්තීති යොජනා.

1275. හත්ථපාසඞ්ගෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ගණ්හතො…පෙ… පසාරිත’’න්ති. ගණ්හතොති යෙන ඉරියාපථෙන සමන්නාගතො හුත්වා ගණ්හාති, එවං ගණ්හතො. පච්ඡිමං අඞ්ගන්ති දායකෙන දින්නස්ස පටිග්ගාහකස්ස යො අවයවො පරභාගෙ හොති ¶ , තං ඨානාදිඉරියාපථසමන්නාගතස්ස පටිග්ගාහකස්ස පණ්හිආදිං පච්ඡිමං අඞ්ගං. දදතො පසාරිතං හත්ථං විනා පුරිමං අඞ්ගන්ති යොජනා. පසාරිතං හත්ථන්ති එත්ථ ‘‘දාතු’’න්ති සෙසො. උභින්නන්ති එත්ථ ‘‘අන්තරෙ’’ති සෙසො. පටිග්ගාහකදායකානං පච්ඡිමපුරිමානං උභින්නං අඞ්ගානං අන්තරෙ ඔකාසෙ. අඩ්ඪං උපඩ්ඪං හත්ථං තෙය්යං තතියං යස්සාති විග්ගහො, අතිරෙකවිදත්ථිද්විරතනප්පමාණන්ති අත්ථො.

1276. අභිහාරඞ්ගෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘තස්මි’’න්තිආදි. අඩ්ඪතෙය්යෙ තස්මිං ඨානෙ ඨත්වාති යොජනා, ද්විරතනවිදත්ථිපමාණෙ තස්මිං ඨානෙ ඨත්වාති අත්ථො. අභිහටන්ති උපනීතං. තාදිසන්ති අභිහටසදිසං, පවාරණපහොනකානං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරන්ති අත්ථො.

1277-8. ආධාරකෙ වාපීති වලයාදිපත්තාධාරකෙපි. ඌරූසූති ද්වින්නං ඌරූනං මජ්ඣෙ, අඞ්කෙති අත්ථො. ආහරිත්වාති අභිහරිත්වා. භත්තං ගණ්හාතීති එත්ථ ‘‘ඉතො’’ති සෙසො, ‘‘ඉතො භත්තං ගණ්හා’’ති අනන්තරෙ නිසින්නො ච භාසතීති යොජනා. භත්තන්ති උපලක්ඛණං, පඤ්චසු භොජනෙසු යං කිඤ්චීති අත්ථො. තන්ති තථා ගණ්හිතුං වුත්තභත්තාදිභොජනං. අභිහාරස්ස චාති එත්ථ ච-සද්දො පදපූරණත්ථො, එවකාරත්ථො වා, අභාවා එවාති යොජනා.

1279. ‘‘භත්තපච්ඡි’’න්ති ඉදං උපලක්ඛණං.

1280. දීයමානෙති එත්ථ ‘‘භොජනෙ’’ති සෙසො. ඉතරොති හත්ථපාසෙ නිසින්නො. අභිහාරඞ්ගස්ස අභාවා සො න පවාරිතොති.

1281. පටික්ඛෙපඞ්ගෙ ¶ ¶ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘කායෙනා’’තිආදි. වාචාභිහාරස්ස අනඞ්ගත්තා ආහ ‘‘කායෙනාභිහට’’න්ති. යථාහ ‘‘වාචාය අභිහටං පටික්ඛිපතො පවාරණා නත්ථී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). අභිහටභොජනං පටික්ඛිපිතුං අඞ්ගුලියො වා හත්ථං වා හත්ථගතස්ස කස්සචි චලනාදිං යං කඤ්චි කායවිකාරං කරොන්තො, භමුං උක්ඛිපන්තො, කුජ්ඣිත්වා ඔලොකෙන්තො වා කායෙන පටික්ඛිපතීති වුච්චති. ‘‘අල’’න්ති වා ‘‘න ගණ්හාමී’’ති වා ‘‘ආගමෙහී’’ති වා ‘‘අධිවාසෙහී’’ති වා ‘‘මා ආකිරා’’ති වා ‘‘අපගච්ඡාහී’’ති වා එවමාදිකං වදන්තො වාචාය පටික්ඛිපතීති වුච්චති.

1282-3. ආකිරාති එත්ථාපි ‘‘ඉති චා’’ති යොජෙතබ්බං. එවං වදන්තස්ස නිවාරෙතුකාමතාචිත්තෙ සතිපි නිවාරණවචනෙන හොන්තං පවාරණං ආකිරාතිආදිවිධිවචනෙ න හොතීති ආහ ‘‘න පන’න්ති පවාරණා’’ති. පවාරණා පන න අත්ථීති යොජනා.

1284. ‘‘රසං ගණ්හථා’’ති වදෙති සම්බන්ධො. තං සුත්වාති තං වචනං සුත්වා.

1285. ‘‘සාර’’න්ති ඉදං වණ්ණභණනමත්තං. ‘‘ඉද’’න්ති සාමඤ්ඤෙන මච්ඡමංසං වදති, පවාරණඞ්ගං හොති. මච්ඡරසං මංසරසන්ති එත්ථ ද්වන්දසමාසස්සපි සම්භවතො ‘‘මච්ඡං, මංසං ගණ්හා’’ති ච වුත්තං හොති, තඤ්ච අඞ්ගං හොති.

1286. ‘‘රසං ගණ්හා’’ති වුත්තෙ පනස්ස විකප්පස්ස අභාවා පවාරණස්ස අඞ්ගං න හොති. තෙනෙවාහ ‘‘අත්ථි ච මංසං චෙ’’ති.

1287. මුහුත්තං ¶ ආගමෙහීති කඤ්චි කාලං ඔලොකෙහි.

1288. පනසාදීහීති ආදි-සද්දෙන වෙත්තඞ්ගාදීනං ගහණං.

1290. මච්ඡසූපං මංසසූපන්ති එත්ථ සමාසවිකප්පා ‘‘මච්ඡරසං මංසරස’’න්ති එත්ථ විය දට්ඨබ්බා.

1291. කරම්බකන්ති ¶ මච්ඡමංසෙන වා අඤ්ඤෙන වා මිස්සස්සෙව සූපවිසෙසස්ස නාමං. තෙනෙව ච ‘‘මංසකරම්බකං ගණ්හථ, මච්ඡකරම්බකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ නිසෙධෙන පවාරණා හොති, ‘‘කරම්බකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ අනියතවචනත්තා න හොති. කළීරසූපාදීහි සමානවිනිච්ඡයභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘එසෙව නයො වුත්තො’’ති.

1292. වුත්තස්මින්ති වුත්තෙ.

1293. යෙනාති භත්තෙන. ආපුච්ඡිතොති ‘‘ගණ්හථා’’ති වුත්තො. තස්ස භත්තස්ස. අත්ථිතාය යාගුයා විජ්ජමානත්තා. ඉති කාරණන්ති ඉදං පවාරණකාරණං.

1294. ‘‘යාගුමිස්සකං ගණ්හා’’ති වුත්තෙ සා යාගු තත්ථ තස්මිං අභිහටෙ භාජනෙ පක්ඛිත්තභත්තෙන සමා වා බහුතරා වා චෙ හොති, සො එවං වත්වා අභිහටං පටික්ඛෙපං භික්ඛු න පවාරෙති කිරාති යොජනා. කිරාති අරුචිං සූචෙති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘කාරණං පන දුද්දස’’න්ති.

1295. සබ්බත්ථාති සබ්බඅට්ඨකථාසු.

1296. විසුං කත්වාති එකසිත්ථම්පි යථා න හොති, තථා රසං වා ඛීරං වා භත්තතො වියොජෙත්වා.

1297. ගච්ඡන්තෙනෙවාති යාව භොජනනිට්ඨානං, තාව ගච්ඡන්තෙනෙව. යථාහ ‘‘ගච්ඡන්තෙන නදිපූරං පත්තෙනපි අට්ඨත්වා නදිතීරෙ ¶ ගුම්බං පරික්ඛිපිත්වා විචරන්තෙන නාවං වා සෙතුං වා ආරුළ්හෙන අට්ඨත්වා වට්ටෙත්වා විචරන්තෙනා’’ති.

1298. සොති ගච්ඡන්තො. තතොති ඨානතො, ගමනඉරියාපථස්ස විකොපිතත්තාති අධිප්පායො.

1299. ආසනං ¶ අවිචාලෙත්වාති නිසජ්ජාවසෙන ඵුට්ඨට්ඨානං අචාලෙත්වා, අනුට්ඨහිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘අදින්නාදානෙ විය ඨානාචාවනං ගහෙතබ්බ’’න්ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

1300. තතොති පවාරිතකාලතො උද්ධං, තතො නිසින්නට්ඨානතො වා. ඉතො, එත්තො වා. ඊසකම්පි සංසරිතුන්ති නිසින්නට්ඨානතො ඉතො චිතො ච ථොකම්පි සංසරිතුං, අපගන්තුන්ති අත්ථො.

1301. සබ්බත්ථාති පීඨකාදිසංහාරිමෙ සබ්බස්මිං ආසනෙ. ‘‘විනයඤ්ඤුනා’’ති ඉමිනා ‘‘සචෙ පන නං සහ මඤ්චෙන උක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤත්ර නෙන්ති, වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) අට්ඨකථායං ‘‘පීඨකාදීසුපි අයමෙව විනිච්ඡයො’’ති වුත්තභාවං ජානන්තෙනාති වුත්තං හොති.

1302. නිපජ්ජිත්වාති එත්ථ ‘‘පරිවත්තන්තෙන යෙන පස්සෙන නිපන්නො, තස්ස ඨානං නාතික්කමෙතබ්බ’’න්ති වචනතො පුබ්බසයිතට්ඨානං අවිජහිත්වා සයිත්වායෙවාති අත්ථො. තථෙවාති උක්කුටිකො හුත්වාවාති වුත්තං හොති. ‘‘තස්ස පන හෙට්ඨා පලාලපීඨං වා කිඤ්චි වා නිසීදනකං දාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1303. අතිරිත්තං කරොන්තෙන සික්ඛුනා භාජනං ඔනමෙත්වාන භොජනෙ දස්සිතෙ අථ ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති වත්තබ්බන්ති ¶ යොජනා. තත්ථ අතිරිත්තං කරොන්තෙනාති ‘‘අතිරිත්තං නාම කප්පියකතං හොති, පටිග්ගහිතකතං හොති, උච්චාරිතකතං හොති, හත්ථපාසෙ කතං හොති, භුත්තාවිනා කතං හොති, භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා අවුට්ඨිතෙන කතං හොති, ‘අලමෙතං සබ්බ’න්ති වුත්තං හොති, ගිලානාතිරිත්තං හොතී’’ති (පාචි. 239) වුත්තෙසු අට්ඨසු ආකාරෙසු අන්තං විනා පුරිමෙහි සත්තහි විනයකම්මාකාරෙහි අතිරිත්තං කරොන්තෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘ඉමෙහි සත්තහි විනයකම්මාකාරෙහි යං අතිරිත්ත’’න්තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 238-239).

ඉධ අතිරිත්තං කාතුං අභිහටභොජනං කප්පියඤ්ච නාම හොති, කප්පියකතෙන සිඞ්ගිවෙරලසුණාදිවත්ථුනා යුත්තතාය ච අකප්පියමංසාභාවෙන ච කුලදූසනාදීහි අනුප්පන්නභාවෙන ච කතඤ්ච නාම හොති. ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති අතිරිත්තකතභාවතො එවං කප්පියඤ්ච තං කතං චාති කප්පියකතන්ති වුත්තං හොති. එවමුපරිපි කත-සද්දස්ස අත්ථො ච සමාසවිග්ගහො ච වෙදිතබ්බො ¶ . අවසිට්ඨපදෙසු භික්ඛුනා පටිග්ගහිතං පටිග්ගහිතං නාම. තං කාරාපෙත්වා ආගතෙන භික්ඛුනා ථොකං උච්චාරෙත්වා, ඔතාරෙත්වා වා දස්සිතං උච්චාරිතකතං නාම. කප්පියං කාරාපෙතුමාගතස්ස අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණහත්ථපාසබ්භන්තරගතෙන අතිරිත්තකතං ‘‘හත්ථපාසෙ කත’’න්ති වුච්චති. අන්තමසො පවාරණජනකං යං කිඤ්චි භොජනං කුසග්ගෙනාපි ගහෙත්වා භුත්තත්තා භුත්තාවිනා. යථාහ ‘‘පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං අන්තමසො කුසග්ගෙනාපි භුත්තං හොතී’’ති. භුඤ්ජන්තො පවාරිතො හුත්වා යො ආසනං න කොපෙති, සො භුත්තාවී පවාරිතො ‘‘ආසනා අවුට්ඨිතො’’ති වුච්චති, තෙන කතං ‘‘භුත්තාවිනා…පෙ… අවුට්ඨිතෙන කත’’න්ති වුත්තං. ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති වචීභෙදං කත්වා ¶ වුත්තං ‘‘අලමෙතං සබ්බන්ති වුත්තං හොතී’’ති දස්සිතං. අයං සත්තවිධො විනයකම්මාකාරො නාම.

ගිලානාතිරිත්තකං පන ඉමිස්සා ගාථාය අවුත්තම්පි අනතිරිත්තසන්දස්සනත්ථං වක්ඛමානාය ‘‘කත’’න්තිආදිගාථාය ‘‘න ගිලානාතිරිත්තඤ්චා’’ති ඉමස්ස විපරියායතො වෙදිතබ්බං. ගිලානතො අතිරිත්තං, තස්ස අඤ්ඤදිනෙසු භුඤ්ජනත්ථාය උපට්ඨාපිතම්පි ගිලානාතිරිත්තං නාම.

‘‘තෙන භික්ඛුනා’’ති ඉමිනා ‘‘භුත්තාවිනා’’ති ච ‘‘භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා වුට්ඨිතෙනා’’ති ච වුත්තප්පකාරෙන විසිට්ඨං තෙනෙව පාකටං භික්ඛුං පරාමසති, පවාරණජනකානං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං අප්පමත්තකම්පි භුත්තාවිනා, භුත්තාවී පවාරිතොපි හුත්වා ආසනා අවුට්ඨිතෙන වා භික්ඛුනාති වුත්තං හොති. ඔනමිත්වාන භාජනෙති එත්ථ ‘‘දස්සිතෙ භොජනෙ’’ති සෙසො, ‘‘අථා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කප්පියකරණාරහානි සිඞ්ගිවෙරාදීනි කප්පියං කාරෙත්වා පටිග්ගහාපෙත්වා ආගන්ත්වා හත්ථපාසබ්භන්තරෙ පත්වා අතිරිත්තං කාරාපෙන්තෙන භික්ඛුනා භාජනං ථොකං ඔනාමෙත්වා උච්චාරෙත්වා දස්සිතකාලානන්තරාති වුත්තං හොති. උත්තරි කාතබ්බං දස්සෙතුමාහ ‘‘අල’’න්තිආදි.

එත්තාවතා ‘‘තෙන භික්ඛුනා’’ති ඉමිනා ‘‘භුත්තාවිනා කතං, භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා අවුට්ඨිතෙන කත’’න්ති අඞ්ගද්වයං සඞ්ගහිතං. ‘‘ඔනමෙත්වාන භාජන’’න්ති ඉමිනා ‘‘උච්චාරිතකතං හොතී’’ති ඉදං සඞ්ගහිතං. ‘‘කප්පියකතං, පටිග්ගහිතකතං, හත්ථපාසෙකත’’න්ති ඉදං තයං අනන්තරියවාචිනා අථ-සද්දෙන සඞ්ගහිතං. ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති ඉදං පනෙත්ථ සරූපෙනෙව දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

1304. පත්තෙ ¶ ¶ ඨිතභොජනමෙව අතිරිත්තං කාතබ්බන්ති නත්ථි, පච්ඡිආදීසු යත්ථ කත්ථචි භාජනෙ ඨිතම්පි කාතබ්බන්ති දස්සෙතුමාහ ‘‘කප්පියං පනා’’ති. කුණ්ඩෙති භණ්ඩුක්ඛලියං. භාජනෙති යං කිඤ්චි භාජනං ගහිතං.

1305. එතන්ති අතිරිත්තකතං එතං භොජනං. තං එකමෙව ඨපෙත්වාති යොජනා. ‘‘වට්ටතෙවා’’ති වුත්තෙපි අබ්භඞ්ගාදීනමත්ථායාති ගණ්හෙය්යුන්ති ආහ ‘‘භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති, තමෙකං විනා පරෙහි පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො.

1306-7. කප්පියං කාරෙත්වාති අතිරිත්තං කාරෙත්වා. ආකිරන්ති චෙති යදි පක්ඛිපන්ති. පුන තථා අතිරිත්තං කාරෙත්වා භුඤ්ජිතබ්බන්ති යොජනා.

තං කෙන අතිරිත්තං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. තන්ති අතිරිත්තකතං භොජනං. යෙන අකතන්ති යෙන භික්ඛුනා පඨමං අතිරිත්තං න කතං, තෙන කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘යෙන අකතන්ති අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා යෙන පඨමං න කතං, තෙන කාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). යං වා අකතං, තං විසුං තෙන වා කාතබ්බන්ති යොජනා. යං වා අකතන්ති තස්මිං අතිරිත්තකතභොජනෙ අපක්ඛිත්තං යං භොජනං අතිරිත්තං න කතං. තං විසුං තෙන වා කාතබ්බන්ති පච්ඡා පක්ඛිත්තං භොජනං අතිරිත්තං කතෙන යථා අමිස්සං හොති, තථා අඤ්ඤස්ස භාජනස්ස ගහණවසෙන විසුං කාරෙත්වා තෙන පඨමං කතාතිරිත්තෙනාපි අතිරිත්තං කාතබ්බං. යථාහ – ‘‘යඤ්ච අකතන්ති යෙන පඨමං කප්පියං කතං, තෙනාපි යං අකතං, තං කාතබ්බං. පඨමභාජනෙ පන කාතුං න ලබ්භති. තත්ථ හි කරියමානං පඨමං කතෙන සද්ධිං කතං හොති, තස්මා අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ කාතුං වට්ටතීති අධිප්පායො’’ති.

1308. අකප්පියාදීහි ¶ සත්තහීති ‘‘අනතිරිත්තං නාම අකප්පියකතං හොති, අප්පටිග්ගහිතකතං හොති, අනුච්චාරිතකතං හොති, අහත්ථපාසෙ කතං හොති, අභුත්තාවිනා කතං හොති, භුත්තාවිනා ච පවාරිතෙන ආසනා වුට්ඨිතෙන කතං හොති, ‘අලමෙතං සබ්බ’න්ති අවුත්තං හොතී’’ති (පාචි. 239) වුත්තෙහි සත්තහි විනයකම්මාකාරෙහි. අතිරිත්තං කතන්ති යොජනා. ‘‘හොති අනතිරිත්තක’’න්ති පදච්ඡෙදො.

1309. උපකට්ඨවෙලායපි ¶ අතිරිත්තං කරොන්තෙන ‘‘අහං පාතොව භුඤ්ජි’’න්ති වා ‘‘ථොකං පරිභුඤ්ජි’’න්ති වා අචින්තෙත්වා කාතබ්බන්ති දස්සෙතුමාහ ‘‘යොපී’’තිආදි. උපකට්ඨූපනීතම්පීති උපකට්ඨවෙලාය උපනීතම්පි භොජනං.

1310. යාමාදිකාලිකන්ති යාමසත්තාහයාවජීවිකකාලිකං. අනාමිස්සන්ති ආමිසෙන අමිස්සං. තං යාමාදිකාලිකං පරිභුඤ්ජතොති සම්බන්ධො.

1312. ගිලානස්ස භුත්තාතිරිත්තං විය කදාචි භුඤ්ජිස්සතීති උද්දිස්ස ඨපිතම්පි ගිලානාතිරිත්තං නාමාති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 238-239 අත්ථතො සමානං) වුත්තං. ‘‘විහාරාදීසු ගිලානස්ස පාපුණනකොට්ඨාසම්පි ගිලානාතිරිත්තං නාමා’’ති වදන්ති.

1313. කථිනෙනාති පඨමකථිනෙන.

පඨමපවාරණකථාවණ්ණනා.

1314. අනතිරිත්තෙනාති එත්ථ ‘‘ඛාදනීයෙන වා භොජනීයෙන වා’’ති සෙසො. එත්ථ ‘‘ඛාදනීයං නාම පඤ්චභොජනානි යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ඨපෙත්වා අවසෙස’’න්ති ¶ (පාචි. 239) වුත්තං පඤ්චභොජනතො අඤ්ඤං සබ්බං යාවකාලිකං ඛාදනීයං නාම. ‘‘භොජනීයං නාම පඤ්ච භොජනානි ඔදනො කුම්මාසො සත්තු මච්ඡො මංස’’න්ති (පාචි. 239) වුත්තං. එත්ථ විනිච්ඡයො අනන්තරසික්ඛාපදෙ වුත්තො. පවාරෙය්යාති එත්ථ ‘‘අභිහට්ඨු’’න්ති සෙසො. අභිහට්ඨුං පවාරෙය්යාති අභිහරිත්වා ‘‘හන්ද භික්ඛු යාවතකං ඉච්ඡසි, තාවතකං ගහෙත්වා ඛාද වා භුඤ්ජ වා’’ති එවං පවාරෙය්ය. ‘‘පවාරිත’’න්තිපදං වුත්තත්ථමෙව. ජානන්ති සුත්වා වා දිස්වා වා තස්ස පවාරිතභාවං ජානන්තො. ආසාදනාපෙක්ඛොති ආසාදනං චොදනං මඞ්කුකරණභාවං අපෙක්ඛමානො. භුත්තෙති තස්ස පයොගෙන ඉතරෙන භුඤ්ජිත්වා පරියොසාපිතෙ. තස්සාති යො තස්ස පවාරිතභාවං ඤත්වා ‘‘භුඤ්ජා’’ති නියොජෙසි, තස්ස.

1315-6. එකස්ස භුඤ්ජනෙන අඤ්ඤස්ස පාචිත්ති හොතීති කථමෙතන්ති ආසඞ්කාය තථා වුත්තත්තා පරිහරිතුමාහ ‘‘දුක්කටං…පෙ… දස්සිත’’න්ති. ඉතරස්ස ගහණෙති පවාරිතභික්ඛුනො භුඤ්ජනත්ථාය ¶ පටිග්ගහණෙ. අජ්ඣොහාරපයොගෙසු චාති එත්ථාපි ‘‘ඉතරස්සා’’ති සම්බන්ධො. සබ්බං දුක්කටං, පාචිත්තියඤ්ච. දස්සිතන්ති ‘‘අභිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. තස්ස වචනෙන ‘ඛාදිස්සාමි භුඤ්ජිස්සාමී’ති පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ ආපත්ති දුක්කටස්ස. භොජනපරියොසානෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 244) දෙසිතං භගවතාති අත්ථො.

1317. උභයත්ථාපි විමතිස්සාති පවාරිතෙ ච අපවාරිතෙ ච විමතිස්ස. දුක්කටං පරිදීපිතන්ති ‘‘පවාරිතෙ වෙමතිකො. අප්පවාරිතෙ වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 245) දෙසිතං.

1318. කාරාපෙත්වාති ¶ එත්ථ ‘‘භුඤ්ජාහී’’ති සෙසො. අඤ්ඤස්සත්ථායාති එත්ථ ‘‘අභිහරන්තො ගච්ඡාහී’’ති සෙසො.

1319. ඔමසවාදතුල්යාවාති ඉදං අදින්නාදානසමුට්ඨානං සන්ධායාහ.

දුතියපවාරණකථාවණ්ණනා.

1320. ඛාදනීයං වාති පඤ්ච භොජනානි ච කාලිකත්තයඤ්ච විනා අවසෙසෙසු යං කිඤ්චි වා. භොජනීයං වාති පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරම්පි. විකාලෙති විගතෙ කාලෙ. කාලො නාම අරුණුග්ගමනතො යාව මජ්ඣන්තිකා, තදඤ්ඤො විකාලො. යථාහ ‘‘විකාලො නාම මජ්ඣන්තිකෙ වීතිවත්තෙ යාව අරුණුග්ගමනා’’ති (පාචි. 249). ඨිතමජ්ඣන්තිකොපි කාලෙයෙව සඞ්ගය්හති. යථාහ ‘‘ඨිතමජ්ඣන්තිකොපි කාලසඞ්ගහං ගච්ඡති. තතො පට්ඨාය පන ඛාදිතුං වා භුඤ්ජිතුං වා න සක්කා, සහසා පිවිතුං පන සක්කා භවෙය්ය. කුක්කුච්චකෙන පන න කාතබ්බං. කාලපරිච්ඡෙදජානනත්ථඤ්ච කාලත්ථම්භො යොජෙතබ්බො, කාලබ්භන්තරෙව භත්තකිච්චං කාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 248-249). දොසන්ති පාචිත්තියං.

1321. ‘‘ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා’’ති එත්ථ භොජනීයස්ස පවාරණසික්ඛාපදෙ දස්සිතසරූපත්තා ඛාදනීයං තාව සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘යමාමිසගත’’න්තිආදි. එත්ථාති එතෙසු ¶ ඛාදනීයභොජනීයෙසු. යං පන වනමූලඵලාදිකං ආමිසගතං ආමිසෙ යාවකාලිකෙ පරියාපන්නං, තං ඛාදනීයන්ති යොජනා. කාලිකෙස්වසමොහත්ථන්ති එත්ථ ¶ ගාථාබන්ධවසෙන ම-කාරලොපො, අසම්මොහත්ථන්ති වුත්තං හොති. ඉදන්ති වක්ඛමානං සන්ධායාහ.

1322. මූලන්ති යං කිඤ්චි රුක්ඛලතානං මූලං. කන්දන්ති රුක්ඛලතානමෙව කන්දං. මුළාලන්ති පදුමගච්ඡමූලකන්දං. මත්ථකන්ති තාලනාළිකෙරාදීනං මත්ථකං, වෙළුකළීරපල්ලවඞ්කුරානඤ්ච එත්ථෙව සඞ්ගහො. ඛන්ධකන්ති උච්ඡුආදිඛන්ධකං. තචන්ති ඡල්ලි. පත්තන්ති පණ්ණං. පුප්ඵන්ති කුසුමං. ඵලන්ති රුක්ඛලතාදීනං ඵලං. අට්ඨීති රුක්ඛලතාදිබීජං. පිට්ඨන්ති ධඤ්ඤාදිපිට්ඨං. නිය්යාසන්ති සිලෙසං. ‘‘ඛාදනීය’’න්ති සබ්බත්ථ පකරණතො ලබ්භති.

1323. එවං ඛාදනීයානං මාතිකං නික්ඛිපිත්වා තෙ සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘මූලඛාදනීයාදීන’’න්තිආදි. තත්ථ රුක්ඛමූලමෙව ඛාදනීයං, තං ආදි යෙසන්ති විග්ගහො. මුඛමත්තනිදස්සනං නිබොධථාති එත්ථ ‘‘මයා කරියමාන’’න්ති සෙසො. මුඛමත්තන්ති පවෙසද්වාරමත්තං, නිරවසෙසතො දස්සනෙ පපඤ්චභීරුකානං පුබ්බෙ භයං හොතීති සඞ්ඛෙපතො ඛාදනීයානි දස්සිස්සන්ති වුත්තං හොති. තථා දස්සනෙ පයොජනමාහ ‘‘නාමත්ථෙසු භික්ඛූනං පාටවත්ථායා’’ති, මූලඛාදනීයාදීනං නාමෙසු ච තදත්ථෙසු ච භික්ඛූනං පාටවුප්පාදනත්ථන්ති අත්ථො.

1324-5. මූලකමූලාදීනි උපදෙසතොයෙව වෙදිතබ්බානි. න හි තානි පරියායන්තරෙන වුච්චමානානිපි සක්කා විඤ්ඤාතුං. පරියායන්තරෙනපි හි වුච්චමානෙ තං තං නාමං අජානන්තානං සම්මොහොයෙව සියා, තස්මා තත්ථ න කිඤ්චි වක්ඛාම. සාකානන්ති සූපෙය්යපණ්ණානං. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. ආහාරත්ථන්ති ආහාරෙන කත්තබ්බපයොජනං, ආහාරකිච්චන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ආමිසත්ථ’’න්තිපි ලිඛන්ති. ඵරන්තීති විත්ථාරෙන්ති.

1326. ජරට්ඨන්ති ¶ පුරාණකන්දං. යං තං ජරට්ඨන්ති සම්බන්ධො. සෙසානං ජරට්ඨං යාවකාලිකන්ති යොජනා. සෙසානන්ති මූලකාදීනි වුත්තානි. යථාහ ‘‘මූලකඛාරකජජ්ඣරීමූලානං පන ජරට්ඨානිපි ආමිසගතිකානෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 248-249).

1331. ධොතොති නිබ්බත්තිතපිට්ඨො.

1332. අධොතො ¶ ඛීරවල්ලියා කන්දොති යොජනා. වාක්යපථාතීතාති ‘‘අසුකො වා අසුකො වා’’ති වත්වා පරියන්තං පාපෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා වචනපථාතීතා.

1333. පුණ්ඩරීකං සෙතං. පදුමං රත්තං.

1334. සම්භවං ජාතං.

1338. ජරට්ඨබුන්දොති කන්දස්ස හෙට්ඨා අතීව පරිණතට්ඨානං.

1339. පථවියං ගතොති අන්තොපථවියං ගතො, පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ගතතරුණදණ්ඩොති වුත්තං හොති.

1340. එවං අන්තොභූමියං ගතො. ‘‘පණ්ණදණ්ඩො උප්පලාදීන’’න්ති පදච්ඡෙදො. සබ්බොති තරුණොපි පරිණතොපි. උප්පලාදීනං, පදුමජාතියා ච සබ්බො පණ්ණදණ්ඩො යාවකාලිකොති යොජනා.

1345. පත්තඛාදනීයංනාමාති පත්තසඞ්ඛාතං ඛාදනීයං නාම.

1348. මූලකාදීනන්ති ‘‘මූලකං ඛාරකඤ්චෙවා’’තිආදිකාය ගාථාය වුත්තමූලකාදීනං.

1349. කණ්ණිකාති පදුමකණ්ණිකා.

1360. කෙතකාදීනන්ති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන තිම්බරුසකං ගහිතං. තාලඵලට්ඨීති තරුණඵලානං අට්ඨි.

1361. ‘‘පුන්නාගමධුකට්ඨීනී’’ති ච ‘‘පුන්නාගමධුකට්ඨිචා’’ති ච පොත්ථකෙසු උභයථා පාඨො දිස්සති, අත්ථො පන එකොයෙව. ‘‘සෙලු අට්ඨී’’ති පදච්ඡෙදො. අනාමිසෙති යාවජීවිකෙ.

1363. ධොතං ¶ තාලපිට්ඨන්ති තාලඵෙග්ගුං කොට්ටෙත්වා උදකෙ මද්දිත්වා පරිස්සාවෙත්වා කලලෙ භාජනතලං ඔතිණ්ණෙ පසන්නොදකං අපනෙත්වා ගහිතතාලපිට්ඨන්ති වුත්තං හොති. තථා ඛීරවල්ලියා පිට්ඨන්ති යොජනා, තථෙව කොට්ටෙත්වා පරිස්සාවෙත්වා ගහිතඛීරවල්ලියා පිට්ඨන්ති අත්ථො.

1364. අධොතං වුත්තවිපරියායතො ගහෙතබ්බං. ‘‘ආහාරත්ථමසාධෙන්තං, සබ්බං තං යාවජීවික’’න්ති වචනතො තෙසු තෙසු ජනපදෙසු මනුස්සානං ආහාරකිච්චං අකරොන්තං මූලාදි යාවජීවිකං, තදඤ්ඤං යාවකාලිකන්ති සඞ්ඛෙපලක්ඛණං කාතබ්බන්ති.

විකාලභොජනකථාවණ්ණනා.

1369. භොජනං සන්නිධිං කත්වා ඛාදනං වාති එත්ථ භොජනඛාදනීයානි යථාවුත්තභෙදසරූපානෙව. සන්නිධිං කත්වාති පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තම්පි අතික්කාමෙත්වා, සන්නිදහිත්වාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තම්පි වීතිනාමිතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 253). තදෙව වක්ඛති ‘‘සය’’න්තිආදිනා. ඛාදනන්ති කම්මසාධනොයං, ‘‘ඛජ්ජ’’න්ති ඉමිනා සමානත්ථො.

1371. ‘‘සන්නිධිං ¶ කත්වා’’ති එත්ථ නිද්දෙසං දස්සෙතුමාහ ‘‘සය’’න්තිආදි.

1372. ‘‘තං න වට්ටතී’’ති එත්ථ අත්ථං දස්සෙතුමාහ ‘‘තතො’’තිආදි. තතොති සන්නිධිකතභොජනතො. සුද්ධචිත්තෙනාති සවාසනසකලකිලෙසප්පහානතො නිම්මලචිත්තෙන. තාදිනාති අට්ඨසු ලොකධම්මෙසු නිබ්බිකාරභාවෙන තාදිනා. අථ වා යාදිසා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා රූපාරූපගුණෙහි අහෙසුං, තාදිසෙන භගවතා.

1373. ඔදනාදීසු පඤ්චසු භොජනෙසු තාව අකප්පියමංසෙන සන්නිධිවසෙන පාචිත්තියඤ්ච ආපත්තිවිසෙසඤ්ච දස්සෙතුමාහ ‘‘අකප්පියෙසූ’’තිආදි. පාචිත්තීති සන්නිධිපාචිත්තියමාහ. ඉතරෙති සීහාදිමංසම්හි. දුක්කටෙන සහ පාචිත්තීති යොජනා.

1374. යාමකාලිකසඞ්ඛාතං පරිභුඤ්ජතොති එත්ථ ‘‘සන්නිධිං කත්වා’’ති අධිකාරතො ලබ්භති ¶ . ‘‘දුක්කටෙන සහා’’ති අවත්වා ‘‘පාචිත්තී’’ති වුත්තත්තා සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජතොති ගහෙතබ්බං. යථාහ ‘‘යාමකාලිකං සති පච්චයෙ අජ්ඣොහාරතො පාචිත්තියං. ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහාරතො දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 253).

1375. අන්නන්ති එත්ථාපි ‘‘සන්නිධිකත’’න්ති ඉදං පුරෙ විය ලබ්භති, ‘‘පකති’’න්ති ඉදං ‘‘අන්න’’න්ති එතස්ස විසෙසනං, මනුස්සමංසාදීහි අසම්මිස්සං නාතිරිත්තකතං අන්නමත්තන්ති අත්ථො. පාචිත්තියද්වයන්ති අනතිරිත්තපච්චයා ච සන්නිධිපච්චයා ච ද්වෙ පාචිත්තියානි.

1376. ‘‘ද්වෙ ¶ , ද්වය’’න්ති උභයත්ථාපි අයමෙවත්ථො.

1377. සාමිසෙන මුඛෙන ද්වෙති එත්ථ ‘‘පඤ්ච භොජනානි යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ඨපෙත්වා අවසෙසං ඛාදනීයං නාමා’’ති (පාචි. 254) වුත්තත්තා ඛාදනීයාසඞ්ගහිතෙන යාමකාලිකෙන ච තෙන සම්මිස්සත්තා සන්නිධිනාමෙන මුඛගතආමිසමූලකෙන ච සන්නිධිපාචිත්තියානි ද්වෙ හොන්තීති අත්ථො. සාමිසෙන මුඛෙනාති උපලක්ඛණත්තා යථාකථඤ්චි ආමිසෙ මිස්සීභූතෙ එත්තකා ආපත්තියොති දට්ඨබ්බං. නිරාමිසං යාමකාලිකං භුඤ්ජතො එකමෙව පාචිත්තියන්ති යොජනා, යෙන කෙනචි ආකාරෙන අසම්මිස්සං යාමකාලිකං පරිභුඤ්ජතො එකමෙව පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො.

1378. තමෙවාති සන්නිහිතමෙව කාලිකං. තෙසු ද්වීසු විකප්පෙසූති සාමිසනිරාමිසවිකප්පද්වයෙ. කෙවලං දුක්කටං වඩ්ඪතීති පඨමවිකප්පෙ ද්වීහි පාචිත්තියෙහි සද්ධිං දුක්කටං, දුතියවිකප්පෙ පාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටං හොතීති වුත්තං හොති.

1379. සුද්ධන්ති එත්ථ ‘‘සන්නිධිකතං භොජන’’න්ති සෙසො. ඉදං ‘‘පකතිභොජනෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) අට්ඨකථායං, ඉධ ච ‘‘න දොසො යාමකාලිකෙ’’ති යාමකාලිකස්ස විසුං වක්ඛමානත්තා විඤ්ඤායති, අකප්පියමංසයාමකාලිකෙහි අමිස්සං භොජනන්ති වුත්තං හොති.

1380. මංසෙති එත්ථ ‘‘අකප්පියෙ’’ති ඉදං ථුල්ලච්චයාදිවචනෙනෙව ලබ්භති. වඩ්ඪතීති පුබ්බෙ වුත්තෙහි පාචිත්තියද්වයෙහි සද්ධිං මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච සීහාදිමංසෙ දුක්කටඤ්ච වඩ්ඪති. මනුස්සමංසෙ ¶ ච සෙසෙ සීහමංසාදිකෙ අකප්පියමංසෙ ච යථානුක්කමතො ¶ ථුල්ලච්චයඤ්චෙව දුක්කටඤ්චාති ද්වයං වඩ්ඪතීති යොජනා.

1381. අනතිරිත්තම්පි භොජනං විකාලෙ පරිභුඤ්ජතො භික්ඛුනො තන්නිමිත්තකො දොසො යථාවුත්තෙසු සබ්බවිකප්පෙසු නත්ථීති යොජනා. ‘‘විකාල…පෙ… කාලිකෙ’’ති යාමකාලිකස්ස විසුං වක්ඛමානත්තා ච අතිරිත්තකාරාපනඤ්ච භොජනෙයෙව සම්භවතීති අනතිරිත්තන්ති එත්ථ ‘‘නිහිතභොජන’’න්ති සෙසො. ‘‘අනතිරිත්තපච්චයා පන විකාලෙ සබ්බවිකප්පෙසු අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) අට්ඨකථාවචනතො දොසොති අනතිරිත්තපච්චයා පාචිත්තියමාහ. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘තන්නිමිත්තකො’’ති, අනතිරිත්තනිමිත්තකොති අත්ථො. සබ්බවිකප්පෙසූති ‘‘සුද්ධං වා මනුස්සමංසමිස්සං වා සීහාදිමංසමිස්සං වා යාමකාලිකමිස්සං වා’’ති සබ්බෙසු විකප්පෙසු. ‘‘තන්නිමිත්තකො’’ති වචනෙනෙව වාරිතවිකාලාදිනිමිත්තස්ස දොසස්ස සම්භවං දස්සෙති.

1382-3. විකාලපච්චයා වාති එත්ථ වා-සද්දෙන ‘‘අනතිරිත්තපච්චයා’’ති ඉදං සමුච්චිතං. අපි-සද්දො ‘‘යාමකාලිකෙපී’’ති යොජෙතබ්බො. සත්තාහකාලිකං, යාවජීවිකං ආහාරස්සෙව අත්ථාය පටිග්ගණ්හතො ගහණෙ, යථාවුත්තස්ස සත්තාහකාලිකයාවජීවිකභෙදෙන දුවිධස්ස තු අජ්ඣොහාරපයොගෙසු නිරාමිසෙ වා දුක්කටන්ති යොජනා. තු-සද්දො එව-කාරත්ථො.

1384. අථාති වාක්යාරම්භෙ නිපාතො. ආමිසසංසට්ඨං සත්තාහකාලිකං, යාවජීවිකං වාති යොජනා. ගහෙත්වාති පටිග්ගහෙත්වා. ඨපිතන්ති අරුණං අතික්කාමෙත්වා ඨපිතං. පාචිත්තීති සන්නිධිපාචිත්ති.

1385. කාලොති ¶ අරුණුග්ගමනාදිමජ්ඣන්තිකාවසානො කාලො. යාමොති මජ්ඣන්තිකාදිදුතියඅරුණුග්ගමනාවසානො. තං තං කාලං කාලිකං අතික්කාමයතො තු දොසොති යොජනා. තු-සද්දො එවකාරත්ථො. තං වා කාලිකන්ති යථාක්කමං යාවකාලිකං යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකන්ති වුත්තං හොති.

1386. යාවකාලිකං අත්තනා සම්භින්නානි ඉතරානි තීණි කාලිකානි අත්තනොයෙව සභාවං උපනෙතීති යොජනා. සකො භාවො සභාවො, තං.

1387-8. එවමෙව ¶ විනිද්දිසෙති ‘‘පුරිමං පුරිමං කාලිකං අත්තනා සම්මිස්සං පච්ඡිමං පච්ඡිමං අත්තනො සභාවමෙව ගාහාපෙතී’’ති කථෙය්යාති වුත්තං හොති.

ඉමෙසූතිආදීසු නිද්ධාරණෙ භුම්මං. අන්තොවුත්ථං හොතීති අකප්පියකුටියං ඨපෙත්වා අරුණුට්ඨාපනෙන අන්තොවුත්ථං නාම හොති. සන්නිධි ච හොතීති පටිග්ගහෙත්වා පටිග්ගහණං අවිජහිත්වා අරුණුට්ඨාපනෙන සන්නිධි ච නාම හොති. පොත්ථකෙසු ‘‘සන්නිධි’’න්ති සානුනාසිකො පාඨො දිස්සති, ‘‘හොතී’’ති කිරියාය සම්බන්ධත්තා සන්නිධි-සද්දො පඨමෙකවචනන්තොති අනුනාසිකො ආගමසන්ධිජොති වෙදිතබ්බො. උභයම්පීති යථාවුත්තං අන්තොවුත්ථං, සන්නිධි චාති උභයම්පි. න හොතෙවාති පුරිමකාලිකද්වයෙන අමිස්සං න හොතෙව.

1389. කප්පියකුටිනාමෙන අකතං, අසම්මතං, අපරිග්ගහං, පාකාරාදීහි පරික්ඛිත්තං සෙනාසනං අකප්පියකුටි නාමාති සඞ්ඛෙපතො ගහෙතබ්බං. අන්තද්වයෙනාති සත්තාහකාලිකයාවජීවිකෙන, සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘මිස්සිත’’න්ති සෙසො. ගහිතන්ති පටිග්ගහිතං. තං පුබ්බං ද්වයන්ති යාවකාලිකයාමකාලිකද්වයං. පුරිමකාලිකද්වයෙ යං කිඤ්චි තදහුපටිග්ගහිතම්පි ¶ අකප්පියකුටියායෙව ඨපෙත්වා අරුණං උට්ඨාපිතෙන පච්ඡිමකාලිකද්වයෙ යෙන කෙනචි සම්මිස්සං අන්තොවුත්ථං නාම හොතීති වුත්තං හොති.

1390. අන්තොවුත්ථෙන පච්ඡිමකාලිකද්වයෙන සංසට්ඨං යදිදං පුරිමකාලිකද්වයං, අයං මුඛසන්නිධි නාම හොතීති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 295 අත්ථතො සමානං) වුත්තං. මහාපච්චරියං පන අන්තොවුත්ථං හොති, න කප්පති ඉති දළ්හං කත්වා වුත්තන්ති යොජනා.

තත්ථ ‘‘මුඛසන්නිධී’’ති ච ‘‘අන්තොවුත්ථ’’න්ති ච නාමමත්තමෙව නානාකරණං, සොයෙවත්ථොති උභින්නං අට්ඨකථාවචනානං අනත්ථන්තරතා වෙදිතබ්බා. තථා හි මුඛ-සද්දො අන්තො-සද්දපරියායො, සන්නිධි-සද්දො පරිවුත්ථ-සද්දපරියායො. මුඛෙ සන්නිධි මුඛසන්නිධීති කම්මසාධනං. බහි සන්නිධිනිවත්තනත්ථං අට්ඨකථාසු මුඛ-ග්ගහණං, අන්තො-ගහණඤ්ච කතං. බහීති ච පටිග්ගහෙත්වා අකප්පියකුටියා බහි යත්ථ කත්ථචි පරිවුත්ථං පච්ඡිමකාලිකද්වයං පුරිමෙන කාලිකද්වයෙන සංසට්ඨං අධිප්පෙතං. මුඛසන්නිධිඅන්තොවුත්ථපදානං අනත්ථන්තරභාවො සමන්තපාසාදිකායං වුත්තො.

යථාහ ¶ ‘‘සාමණෙරො භික්ඛුස්ස තණ්ඩුලාදිකං ආමිසං ආහරිත්වා කප්පියකුටියං නික්ඛිපිත්වා පුනදිවසෙ පචිත්වා දෙති, අන්තොවුත්ථං න හොති. තත්ථ අකප්පියකුටියං නික්ඛිත්තසප්පිආදීසු යං කිඤ්චි පක්ඛිපිත්වා දෙති, මුඛසන්නිධි නාම හොති. මහාපච්චරියං පන ‘අන්තොවුත්ථං හොතී’ති වුත්තං, තත්ථ නාමමත්තමෙව නානාකරණ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 295). නිස්සන්දෙහෙ පන අඤ්ඤථා වුත්තො විය විඤ්ඤායති, තත්ථපි අයමෙව නයො වෙදිතබ්බො.

1391. න ¶ දොසොති සන්නිධිදොසො න හොති. නිදහිත්වාති පටිග්ගහෙත්වා පටිග්ගහණං අවිජහිත්වා සකසකකාලබ්භන්තරෙයෙව නිදහිත්වා. එත්ථ ච හෙට්ඨිමන්තතො සන්නිධිං දස්සෙතුං ‘‘පත්තං ධොවිත්වා පුන තත්ථ අච්ඡොදකං වා ආසිඤ්චිත්වා අඞ්ගුලියා වා ඝංසිත්වා නිස්නෙහභාවො ජානිතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) අට්ඨකථායං වුත්තං. එතෙන නිරපෙක්ඛෙන පටිග්ගහණං අවිස්සජ්ජෙත්වාව සයං වා අඤ්ඤෙන වා තුච්ඡං කත්වාන සම්මා ධොවිත්වා නිට්ඨාපිතෙ පත්තෙ ලග්ගම්පි අවිජහිතපටිග්ගහිතමෙව හොතීති තත්ථ ආපත්ති වුත්තාති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. එතෙන නිරපෙක්ඛෙන පටිග්ගහණෙ විස්සට්ඨෙ තාදිසෙපි පත්තෙ දොසො නත්ථීති සිද්ධං.

සන්නිධිකථාවණ්ණනා.

1393. පණීතානි භොජනානීති පාළියං ‘‘සෙය්යථිදං? සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං මච්ඡො මංසං ඛීරං දධී’’ති (පාචි. 259) උද්දිසිත්වා –

‘‘සප්පි නාම ගොසප්පි වා අජිකාසප්පි වා මහිංසසප්පි වා, යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පි. නවනීතං නාම තෙසඤ්ඤෙව නවනීතං. තෙලං නාම තිලතෙලං සාසපතෙලං මධුකතෙලං එරණ්ඩකතෙලං වසාතෙලං. මධු නාම මක්ඛිකාමධු. ඵාණිතං නාම උච්ඡුම්හා නිබ්බත්තං. මච්ඡො නාම ඔදකො වුච්චති. මංසං නාම යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං මංසං. ඛීරං නාම ගොඛීරං වා අජිකාඛීරං වා මහිංසඛීරං වා, යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං ඛීරං. දධි නාම තෙසඤ්ඤෙව දධී’’ති (පාචි. 260) –

නිද්දිට්ඨානි නව පණීතභොජනානීති අත්ථො. අගිලානොති ‘‘අගිලානො නාම යස්ස විනා පණීතභොජනානි ¶ ඵාසු ¶ හොතී’’ති (පාචි. 260) වුත්තො. අගිලානොති එත්ථ ‘‘හුත්වා’’ති සෙසො.

1394. සප්පිනා දෙහීතිආදි විඤ්ඤාපනප්පකාරො. සප්පිභත්තන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි සප්පිසංසට්ඨං භත්තං, සප්පි ච භත්තඤ්ච සප්පිභත්තන්ති විඤ්ඤායති, අට්ඨකථාසු පන ‘‘සාලිභත්තං විය සප්පිභත්තං නාම නත්ථී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 259) කාරණං වත්වා දුක්කටස්සෙව දළ්හතරං කත්වා වුත්තත්තා න සක්කා අඤ්ඤං වත්තුං. අට්ඨකථාචරියා එව හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු පමාණං.

1395. පාචිත්ති පරියාපුතාති ‘‘අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 260) එවං අජ්ඣොහාරගණනාය පාචිත්ති වුත්තා.

1396. සුද්ධානීති අන්නෙන අමිස්සානි. සෙඛියෙසූති සික්ඛාකරණීයෙ වුත්තන්ති අත්ථො.

1397. යස්මා සුද්ධානං පණීතභොජනානං විඤ්ඤාපෙත්වා පරිභුඤ්ජනං දුක්කටවිසයං, තස්මා. සත්තධඤ්ඤමයන්ති සාලිආදීනං සත්තන්නං ධඤ්ඤානං අඤ්ඤතරස්ස විකාරභූතං.

1398. සචෙ දදාතීති යොජනා. විසඞ්කෙතන්ති අනාපත්ති හොතීති වුත්තං හොති.

1399. දෙති චෙති සම්බන්ධො. අඤ්ඤතරෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘භත්ත’’න්ති අධිකාරතො ලබ්භති. අස්ස භික්ඛුස්ස. විසඞ්කෙතන්ති අඤ්ඤං යාචිතස්ස අඤ්ඤස්ස දින්නත්තා සඞ්කෙතස්ස විරාධනෙන අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

1400. යෙන යෙන හීති එත්ථාපි තථෙව කරණවචනං. ‘‘විඤ්ඤත්ත’’න්ති ඉදං අධිකතස්ස ‘‘භත්ත’’න්ති එතස්ස විසෙසනං. යෙන ¶ යෙනාති අනියමෙන පණීතෙන. තෙන සප්පිආදි විසුං විසුං ගහිතමෙව, සප්පිආදීනං ගොසප්පිආදිභෙදො ච සඞ්ගහිතො. තස්මිං ලද්ධෙපීති යාචිතෙයෙව ලද්ධෙ සති. තස්ස තස්ස මූලෙපි ලද්ධෙති විච්ඡාවසෙන යොජනා.

කිං වුත්තං හොති? ‘‘සප්පිනා භත්තං දෙහී’’ති සාමඤ්ඤෙන විඤ්ඤාපෙන්තස්ස තමෙව වා ‘‘ඉමිනා ¶ සප්පිං කත්වා ගණ්හථා’’ති නවනීතාදීසු අඤ්ඤතරං වා ධෙනුං වා මූලං වා දෙති චෙ, ‘‘ගොසප්පිනා භත්තං දෙහී’’ති විසෙසයුත්තං කත්වා විඤ්ඤාපෙන්තස්ස තමෙව වා ගොනවනීතාදීනි වා ගාවිං වා ‘‘ඉදං දත්වා සප්පිං ගණ්හථා’’ති මූලං වා සචෙ දෙති, විසඞ්කෙතං න හොති, යථාවත්ථුකමෙව ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වුත්තං හොති.

න අඤ්ඤථාති සප්පිං යාචිතවතො ‘‘ඉමං ගහෙත්වා සප්පිං කත්වා ගණ්හථා’’ති අවත්වා ‘‘සප්පි නත්ථි, ඉදං ගණ්හථා’’ති වත්වා වා තුණ්හීභූතෙන වා නවනීතාදීසු කිස්මිඤ්චි දින්නෙ විසෙසවිඤ්ඤාපකස්ස තදඤ්ඤදානෙපි විසඞ්කෙතමෙව හොතීති අත්ථො. පාළියා අනාගතෙපි දින්නෙ විසඞ්කෙතමෙව හොති. ‘‘සචෙ පන අඤ්ඤං පාළියා ආගතං වා අනාගතං වා දෙති, විසඞ්කෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 259) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1401. පාළියන්ති පුබ්බෙ දස්සිතං ‘‘සප්පි නාම ගොසප්පී’’තිආදිං නිද්දෙසපාළිමාහ. යථාහ ‘‘පාළියං ආගතනවනීතාදීනි ඨපෙත්වා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 259). අඤ්ඤෙහි නවනීතාදීහි. සහත්ථෙ කරණවචනං.

1402. ‘‘විඤ්ඤාපෙත්වා’’ති ඉමස්ස කම්මභූතං ‘‘භත්ත’’න්ති අධිකතං. ගාථාබන්ධවසෙන වා-සද්දස්ස රස්සො කතො. එකතො වාති යොජනා, ‘‘නානතො’’තිපි ගහිතමෙව, එකට්ඨානතො වා නානට්ඨානතො වාති වුත්තං හොති. යථාහ ¶ ‘‘සචෙ පන සබ්බෙහිපි සප්පිආදීහි එකට්ඨානෙ වා නානට්ඨානෙ වා විඤ්ඤාපෙත්වා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 259). තෙනෙව භුඤ්ජතීති එත්ථ පරිකප්පසූචකං ‘‘චෙ’’ති ඉදඤ්ච අවකංසසන්දස්සනත්ථං ‘‘කුසග්ගෙන එකබින්දුම්පී’’ති ඉදඤ්ච අජ්ඣාහරිතබ්බං. මතාති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 259) වුත්තං සන්ධායාහ. එකතො වා නානතො වා ඨානා භත්තං විඤ්ඤාපෙත්වා එකරසං කත්වා අන්තමසො කුසග්ගෙන එකබින්දුම්පි භුඤ්ජති චෙ, නව පාචිත්තියො මතාති යොජනා.

1403. අකප්පියෙන සප්පිනා දෙහීති වුත්තෙපීති යොජනා, සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘භත්ත’’න්ති අධිකතං. ‘‘යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පී’’ති (පාචි. 260) වුත්තප්පකාරස්ස විපරියායතො අකප්පියං දට්ඨබ්බං. තෙන චෙ දෙතීති යදි තෙන යාචිතෙන තෙනෙව අකප්පියෙන සද්ධිං ඔදනං දෙතීති.

1404. තථාසඤ්ඤිස්සාති ¶ තථාසඤ්ඤිනො, ගිලානොම්හීතිසඤ්ඤිනොති අත්ථො. යථාහ ‘‘ගිලානො ගිලානසඤ්ඤී, අනාපත්තී’’ති (පාචි. 261).

1405. ගිලානකාලෙ විඤ්ඤත්තං අගිලානස්ස භුඤ්ජතො අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා. එවමිතරෙහිපි ද්වීහි පදෙහි යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘අනාපත්ති ගිලානො හුත්වා විඤ්ඤාපෙත්වා අගිලානො භුඤ්ජතී’’තිආදි (පාචි. 262). ඤාතකාදීනන්ති එත්ථ ‘‘ආයත්ත’’න්ති සෙසො. ආදි-සද්දෙන ‘‘පවාරිතානං අඤ්ඤස්සත්ථාය අත්තනො ධනෙන උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාතීති.

1406. චත්තාරි සමුට්ඨානානි දස්සෙතුමාහ ‘‘කායතො’’තිආදි.

පණීතභොජනකථාවණ්ණනා.

1407. ‘‘අදින්න’’න්ති ¶ ඉමිනා අදින්නාදානසික්ඛාපදෙ (පාරා. 91 ආදයො) විය පරපරිග්ගහිතං අවත්වා අප්පටිග්ගහිතමෙව වත්තබ්බං. යථාහ ‘‘අදින්නං නාම අප්පටිග්ගහිතකං වුච්චතී’’ති (පාචි. 266). මුඛද්වාරන්ති මුඛෙ ද්වාරං මුඛද්වාරං, ගලනාළිකා, ඉමිනා පන වචනෙන යං කිඤ්චි අජ්ඣොහරණීයං, තං මුඛෙන වා පවිසතු නාසිකාය වා, ගලබිලං පවිට්ඨමෙව ආපත්තිකරන්ති දීපෙති. ආහාරන්ති උදකදන්තපොනෙහි අඤ්ඤං අජ්ඣොහරිතබ්බං යං කිඤ්චි යාවකාලිකාදිං. යථාහ ‘‘ආහාරො නාම උදකදන්තපොනං ඨපෙත්වා යං කිඤ්චි අජ්ඣොහරණීය’’න්ති (පාචි. 266).

ආහරෙය්යාති මුඛද්වාරං පවෙසෙය්ය, ඉමිනා පරගලං අකත්වා මුඛෙන පටිග්ගහිතග්ගහණෙපි නත්ථි දොසොති සූචිතං. තෙනෙවාහ ‘‘දන්තපොනොදකං හිත්වා’’ති. තෙනෙව වුත්තං ගණ්ඨිපදෙ ‘‘භගවතො දන්තකට්ඨස්ස මුඛද්වාරඨපනෙ අනාපත්තිවචනෙනෙව යං කිඤ්චි වත්ථුං පරගලං අකත්වා මුඛෙ ඨපනෙ අනාපත්තිභාවො වුත්තො’’ති. උදකඤ්හි යථාසුඛං පාතුං, දන්තකට්ඨඤ්ච දන්තපොනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තස්ස පන රසං ගිලිතුං න වට්ටති. සචෙපි දන්තකට්ඨරසො අජානන්තස්ස අන්තො පවිසති, පාචිත්තියමෙව. දන්තෙ පුනන්ති නිම්මලෙ කරොන්ති එතෙනාති දන්තපොනං.

1408-9. බ්යතිරෙකමුඛෙන ¶ අදින්නලක්ඛණං, පදභාජනෙ ච වුත්තනයෙන පඨමං දින්නලක්ඛණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හත්ථපාසො’’තිආදි. හත්ථපාසොති පවාරණසික්ඛාපදෙ –

‘‘ගණ්හතො පච්ඡිමං අඞ්ගං, දදතො පුරිමං පන;

උභින්නං අඩ්ඪතෙය්යං චෙ, විනා හත්ථං පසාරිත’’න්ති. (වි. වි. 1275) –

වුත්තලක්ඛණො ¶ හත්ථපාසො. අභිනීහාරොති තත්ථෙව වුත්තනයෙන අභිමුඛං කත්වා හරණඤ්ච. මජ්ඣිමුච්චාරණක්ඛමොති පටිග්ගහෙතබ්බභාරස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන උක්ඛිපනාරහතා. භාවප්පධානොයං නිද්දෙසො. අවකංසො පන ‘‘අන්තමසො රථරෙණුමත්තම්පී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 269) අට්ඨකථාවචනතො වෙදිතබ්බො. උච්චාරණං උක්ඛිපනං. ‘‘අමනුස්සො’’ති ඉමිනා තදඤ්ඤසත්තසාමඤ්ඤෙන තිරච්ඡානගතාපි වෙදිතබ්බා. ‘‘පක්ඛී වා’’තිආදිවක්ඛමානෙන වා වෙදිතබ්බා. කායාදිනාති කායකායපටිබද්ධනිස්සග්ගියානං අඤ්ඤතරෙන. තෙනෙවාහ ‘‘තිධා’’ති.

ද්විධාති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා. පඤ්චඞ්ගසංයොගෙති එත්ථ ‘‘හත්ථපාසො’’ති පඨමඞ්ගං, ‘‘අභිනීහාරො’’ති දුතියං, ‘‘මජ්ඣිමුච්චාරණක්ඛමො’’ති තතියං, ‘‘මනුස්සො…පෙ… තිධා’’ති චතුත්ථං, ‘‘පටිග්ගණ්හාති…පෙ… ද්විධා’’ති පඤ්චමන්ති ඉමානි පඤ්ච අඞ්ගානි, පඤ්චන්නං අඞ්ගානං සංයොගො සමාගමො සන්නිපාතො පඤ්චඞ්ගසංයොගො, තස්මිං. ගහණන්ති පටිග්ගහණං. තස්ස භික්ඛුනො. රූහති සම්පජ්ජති.

1410-12. ඉතරොති පටිග්ගාහකො. තස්ස අඞ්ගස්ස. න ගච්ඡතීති නගො, ‘‘නගො’’ති රුක්ඛොපි පබ්බතොපි වුච්චති. එවරූපෙති ඊදිසෙ උච්චනීචට්ඨානෙ.

1413. සොණ්ඩායාති හත්ථෙන.

1415-6. ඊසකං ඔනත්වා ථොකං නාමෙත්වා තෙන භික්ඛුනා තං හෙට්ඨිමං භාජනං එකදෙසෙනාපි පටිච්ඡිතබ්බන්ති යොජනා.

1417. උග්ඝාටෙත්වා ¶ උච්චාරෙත්වා, භාජනානි විසුං විසුං ඔරොපෙත්වාති වුත්තං හොති.

1418. කාජභත්තන්ති ¶ භත්තකාජං, භත්තභරිතං පිටකන්ති වුත්තං හොති. ඔනත්වා දෙතීති සයං ඔනමිත්වා බ්යාභඞ්ගිං දෙති.

1419. ‘‘තිංසහත්ථො’’ති ඉදං තිංසරතනමත්තො චෙ හොති, ‘‘දූර’’න්ති න පරිසඞ්කිතබ්බොති දස්සනත්ථමාහ. ගහිතෙකස්මින්ති උභයකොටීසු ඨපිතෙ ද්වෙ ඝටෙ පටිග්ගහාපෙතුං හත්ථපාසෙ ඨිතෙන දායකෙන දිය්යමානං තිංසහත්ථවෙණුං පටිග්ගණ්හන්තෙන යෙන කෙනචි කායප්පදෙසෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා ‘‘ඉමං ගණ්හාමී’’ති ආභොගං කත්වා මඤ්චාදීසු යත්ථ කත්ථචි ඵුසිත්වා පටිග්ගහිතෙති වුත්තං හොති. තං සබ්බන්ති තෙසු ද්වීසු ඝටෙසු පක්ඛිත්තං සබ්බමෙව. ගහිතමෙවාති පටිග්ගහිතමෙව හොති, දායකස්ස හත්ථපාසබ්භන්තරෙ ගතත්තා ඉදං තස්ස කායපටිබද්ධන්ති ‘‘දූර’’න්ති සඞ්කා න කාතබ්බාති එවකාරෙන දීපෙති. ‘‘ද්වීසු ඝටෙසු භූමියං ඨපිතෙසුපි තත්ථ බන්ධනවෙළුයං පටිග්ගණ්හනමත්තෙනෙව පටිග්ගහිතං හොතී’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

1420-24. ‘‘කටසාරකෙ’’ති ඉමිනා දොණිඵලකාදයො උපලක්ඛිතා. ‘‘නිසීදතී’’ති ඉදං ‘‘තිට්ඨතී’’තිආදීනං උපලක්ඛණං. මඤ්චාදීනි ඵුසිත්වාති එත්ථ ‘‘අඞ්ගුලියාපී’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘පටිග්ගහණසඤ්ඤාය මඤ්චාදීනි අඞ්ගුලියාපි ඵුසිත්වා ඨිතෙන වා නිසින්නෙන වා නිපන්නෙන වා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 265). පත්තෙසූති තථා ඨපිතෙසු සබ්බෙසු පත්තෙසුයෙව. යඤ්ච දීයතීති එත්ථ ‘‘තථා ඨිතෙනා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

මඤ්චාදීසු අඞ්ගුලිආදිනා යෙන කෙනචි ඵුට්ඨමත්තෙපි පටිග්ගහණස්ස රුහණභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තදාරොහණෙනාපි සිජ්ඣතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘පටිග්ගහෙස්සාමී’’තිආදි. සචෙ පන ¶ පටිග්ගහෙස්සාමිච්චෙව මඤ්චාදීනි ආරුහිත්වා නිසීදති, දායකොපි හත්ථපාසෙ ඨත්වාන දෙති චෙ, තං සබ්බං ගහිතං හොතීති යොජනා.

කුච්ඡියා කුච්ඡිං ආහච්ච යෙ පත්තා භූමියං ඨිතා, තෙසු යං යං පත්තං අඞ්ගුලියාපි වා සූචියාපි වා ඵුසිත්වා නිසින්නො, තත්ථ තත්ථෙව දීයමානම්පි පටිග්ගණ්හාති, වට්ටතීති යොජනා.

1425. කටසාරාදයො ¶ සචෙ මහන්තා, පටිග්ගහණං න රුහෙය්යාති විකප්පො සියාති තන්නිවත්තනත්ථමාහ ‘‘කටසාරකෙ’’තිආදි. ‘‘මහන්තස්මි’’න්ති ඉමිනා කටසාරකස්ස පුන වචනෙ හෙතුමාහ. හත්ථත්ථරං නාම හත්ථිපිට්ඨෙ අත්ථරිතබ්බං අත්ථරණං. ආදි-සද්දෙන අස්සත්ථරරථත්ථරාදිං සඞ්ගණ්හාති. ඨිතපත්තෙසු දිය්යමානං ගණ්හතො පටිග්ගහණරුහණහෙතුං දස්සෙති ‘‘හත්ථපාසස්මිං විජ්ජමානෙ තූ’’ති. තු-සද්දො වුත්තවිසෙසමෙව ජොතෙති.

1426. තත්ථජාතකපණ්ණෙසූති රුක්ඛෙයෙව ඨිතෙසු පණ්ණෙසු. ගහෙතුන්ති පටිග්ගහෙතුං. ‘‘න පනෙතානී’’තිආදි යෙන හෙතුනා න වට්ටති, තස්ස දස්සනං. හි-සද්දො පසිද්ධිං සූචෙති.

1427. ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන උක්ඛිපිතුං අසක්කුණෙය්යං අසංහාරියං. තාදිසෙති තථාරූපෙ, අසංහාරියෙති වුත්තං හොති. ඛාණුබද්ධෙති භූමියං නිඛාතඛාණුකෙ බද්ධෙ.

1428. තින්තිණිකාති චිඤ්චා. ආදි-සද්දෙන තථා ඛුද්දකානං කදම්බපුප්ඵපණ්ණාදීනං ගහණං. ‘‘තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසූ’’ති වචනතො සාඛාසු පටිග්ගහණං රුහතීති දට්ඨබ්බං. භූමියං පත්ථටෙසූති යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘භූමියං අත්ථතෙසු සුඛුමෙසු තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසුපි පටිග්ගහණං න රුහතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1429. පරිවෙසකොති ¶ දායකො.

1430. අසෙසතො පුඤ්ඡිත්වාති යොජනා.

1431. පටිග්ගහෙත්වාවාති පත්තං පටිග්ගහෙත්වාව. භික්ඛා ගහෙතබ්බාති සම්බන්ධො.

1432. අපටිග්ගහිතෙති එත්ථ ‘‘පත්තෙ’’ති සෙසො. තං පච්ඡා පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජතො අනාපත්තීති යොජනා.

1433. අනාදියිත්වාති අග්ගහෙත්වා, තස්මිං වචනෙ ආදරං අකත්වාති වුත්තං හොති.

1435. අඤ්ඤස්ස ¶ අනුපසම්පන්නස්ස.

1436. පුබ්බාභොගස්ස අනුරූපවසෙන ‘‘සාමණෙරස්ස තං දත්වා…පෙ… පන වට්ටතී’’ති වුත්තං. යස්මා පන තං ‘‘අඤ්ඤස්ස දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදමත්තෙන පරසන්තකං නාම න හොති, තස්මා තස්ස අදත්වාපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

1437-9. භික්ඛුනොති අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස. භත්තස්සාති කඤ්ජිකාදිද්රවමිස්සභත්තමාහ. උප්ලවතීති උපරි ප්ලවති. කඤ්ජිකන්ති ආරනාලං, ඉමස්ස උපලක්ඛණත්තා ඛීරතක්කාදිද්රවං සඞ්ගහිතං. පවාහෙත්වාති මත්ථකතො පලාපෙත්වා. අන්තො පවිට්ඨං සචෙ තන්ති තං රජං යදි භත්තස්ස අන්තො පවිට්ඨං හොති. පටිග්ගහෙතබ්බන්ති අනුපසම්පන්නෙ අසති හත්ථතො අමොචෙන්තෙනෙව යත්ථ අනුපසම්පන්නො අත්ථි, තං තත්ථ නෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බං.

1440. අපනීයාවාති එත්ථ ‘‘ථූල’’න්ති ඉදං ‘‘සුඛුමං චෙ’’ති වක්ඛමානවිපරියායතො ලබ්භති. සභත්තං අපනීයාති ¶ සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘උපරිභත්තෙන සද්ධිං අපනෙතබ්බං, පටිග්ගහෙත්වා වා භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1441. ථෙවොති බින්දු. ථෙවො…පෙ… වට්ටතීති එත්ථ යථා පඨමතරං පතිතථෙවෙ දොසො නත්ථි, තථා ආකිරිත්වා අපනෙන්තානං පච්ඡා පතිතථෙවෙපි අභිහටත්තා නෙවත්ථි දොසො.

1442-4. චරුකෙනාති ඛුද්දකඋක්ඛලියා. තතො චරුකතො. මසීති ජල්ලිකාආදිකා භස්මා. භාජනෙති භාජනපත්තාදිභාජනෙ. තස්ස චාති තස්ස මසිආදිනො ච.

අනන්තරස්ස භික්ඛුස්ස දීයමානං යං පත්තතො උප්පතිත්වා ඉතරස්ස භික්ඛුනො පත්තෙ සචෙ පතති, තං පටිග්ගහිතමෙව හොති, තස්මා වට්ටතෙවාති යොජනා. ‘‘දීයමාන’’න්ති එත්ථ ‘‘භත්තාදිකං යං කිඤ්චී’’ති පකරණතො ලබ්භති. වට්ටතෙවා යන්ති එත්ථ ‘‘වට්ටතෙව අය’’න්ති පදච්ඡෙදො න කාතබ්බො ‘‘අය’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධනීයස්ස අභාවතො. තස්මා ව-කාරො ගාථාඡන්දවසෙන දීඝං කත්වා වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

1445-6. පායාසස්සාති ¶ එත්ථ පූරණයොගෙ සාමිවචනං, පායාසෙනාති වුත්තං හොති. උණ්හතොති උණ්හත්තා. න සක්කතීති න සක්කොති. මුඛවට්ටියං වට්ටතීති මුඛවට්ටිං උක්ඛිපිත්වා හත්ථෙ ඵුසාපිතෙ ගණ්හිතුං වට්ටති. තථා මුඛවට්ටියා ගහෙතුං න සක්කා චෙ, ආධාරකෙනපි ගහෙතබ්බොති යොජනා.

1447-8. ආහරියමානං වා නෙව ජානාති, දීයමානං වා න ජානාතීති යොජනා. ගාථාබන්ධවසෙන ‘‘ජානතී’’ති රස්සො කතො. ආභොගන්ති ‘‘ගණ්හාමී’’ති ආභොගං. යථාහ ¶ මහාපච්චරියං ‘‘ආභොගමත්තමෙව හි එත්ථ පමාණ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265). ‘‘කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා පටිග්ගණ්හාතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තත්තා පත්තං ගහෙත්වා නිසින්නත්තා ‘‘කායපටිබද්ධෙන ගණ්හිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වාතිපි යුජ්ජතෙව.

1449. ‘‘හත්ථෙන මුඤ්චිත්වා’’ති ඉදං ‘‘ආධාරකම්පි වා’’ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං. ‘‘පාදෙන පෙල්ලෙත්වා’’ති ඉමිනා පන ‘‘ආධාරක’’න්ති ඉදමෙව යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘හත්ථෙන ආධාරකං මුඤ්චිත්වා පාදෙන පෙල්ලෙත්වා නිද්දායතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265). පෙල්ලෙත්වාති පීළෙත්වා, අක්කමිත්වාති වුත්තං හොති.

1450. කමි-ධාතුස්ස මජ්ඣෙ ‘‘අක්ක’’ඉති පදච්ඡෙදො යතිහීනදොසොති.

‘‘සිලොකෙ නියතට්ඨානං, පදච්ඡෙදං යතිං විදූ;

තදපෙතං යතිබ්භට්ඨං, සවනුබ්බෙජනං යථා’’ති. –

දණ්ඩිනා වුත්තලක්ඛණතො සිද්ධතාය දොසො යථා න හොති, තථා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. කෙචි පනෙත්ථ ඉ-කාරාගමස්ස පච්චයභාවත්තා තංසහිතො ම-කාරො තග්ගහණෙන සඞ්ගය්හතීති උභයපක්ඛභාගීති ධාතුපච්චයානං මජ්ඣෙ යතියා ඉච්ඡිතත්තා න දොසොති පරිහරන්ති. ජාගරස්සාපීති අනිද්දායන්තස්සාපි. අනාදරොති අනාදරභාවො.

1451. තස්මාති තථා ගහණස්ස අනාදරභාවතො. තන්ති තං ආධාරකං පාදෙන අක්කමිත්වා පටිග්ගහණඤ්ච. දීයමානන්ති දායකෙන පටිග්ගහාපියමානං. පතතීති පටිග්ගාහකස්ස ¶ හත්ථං අඵුසිත්වා රජොරහිතාය සුද්ධභූමියා වා පදුමිනිපණ්ණාදීසු වා පතති. යථාහ ‘‘යං දිය්යමානං දායකස්ස හත්ථතො ¶ පරිගළිත්වා සුද්ධාය භූමියා වා පදුමිනිපණ්ණවත්ථකටසාරකාදීසු වා පතති, තං සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265). සරජාය භූමියා පතිතෙ රජං පුඤ්ඡිත්වා වා ධොවිත්වා වා පටිග්ගහාපෙත්වා වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති ඉදං අට්ඨකථායං පන ‘‘සරජාය භූමියං පතතී’’තිආදිනා දස්සිතං. ගහෙතුන්ති එත්ථ ‘‘භුඤ්ජිතු’’න්ති ච වට්ටතීති එත්ථ ‘‘පරිච්චත්තං දායකෙහී’’ති ච සෙසො. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ යං දිය්යමානං පතති, තං සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං. පරිච්චත්තං තං භික්ඛවෙ දායකෙහී’’ති (චූළව. 273). ‘‘යං දිය්යමානං පතතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා චතූසුපි කාලිකෙසු අයං නයො වෙදිතබ්බො.

1452. අබ්බොහාරිකනයං දස්සෙතුමාහ ‘‘භුඤ්ජන්තාන’’න්ති.

1453-4. තං මලං. තෙසූති උච්ඡුආදීසු වත්ථූසු. තන්ති මලමිස්සකං උච්ඡුආදිකං වත්ථු. න පඤ්ඤායතීති න පන පඤ්ඤායති. තස්මින්ති උච්ඡුආදිවත්ථුස්මිං.

1455. නිසදොදුක්ඛලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන නිසදපොතමුසලාදීනං ගහණං.

1456. වාසියා උපලක්ඛණත්තා තජ්ජාතිකං යං කිඤ්චි සත්ථම්පි ගහෙතබ්බං. ඛීරෙති අනුපසම්පන්නෙන තාපිතඛීරෙ, ඉදං උපරි ආමකස්ස විසුං ගහණෙන විඤ්ඤායති. නීලිකාති නීලවණ්ණං. සත්ථකෙ විය නිච්ඡයොති සත්ථෙන උට්ඨිතමලෙ උච්ඡුඛණ්ඩෙ විය පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

1457. තන්ති තං අග්ගිසන්තත්තවාසිආදිං, තාපවත්ථුතො වාසි ගහෙතබ්බා.

1459. තන්ති ¶ තං හත්ථාදිකායාවයවං වා චීවරං වා ධොවිත්වා පතිතකිලිට්ඨජලමිස්සමොදනං. රුක්ඛමූලාදීසු නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්තස්ස පත්තාදීසු රුක්ඛපණ්ණාදිං ධොවිත්වා පතිතකිලිට්ඨොදකෙපි එසෙව විනිච්ඡයොති දස්සෙතුමාහ ‘‘එසෙවා’’තිආදි.

1460. ජලං ¶ සචෙ සුද්ධං පතති, වට්ටතීති යොජනා, ‘‘රුක්ඛතො’’ති ලබ්භති. අබ්භොකාසෙ ච සචෙ සුද්ධං තොයං පතති, වට්ටතීති එත්ථ ‘‘ආකාසතො’’ති ලබ්භති. උභයත්ථාපි රුක්ඛපණ්ණෙසු, ආකාසෙ ච රජස්ස පඨමමෙව වස්සොදකෙන ධොවිතත්තා ආහ ‘‘සුද්ධ’’න්ති.

1461. අච්ඡුපන්තෙනාති අඵුසන්තෙන. තස්ස සාමණෙරස්ස.

1462. පත්තන්ති අනුපසම්පන්නස්ස පත්තං. ඡුපිත්වාති අනුපසම්පන්නපත්තගතොදනං ඵුසිත්වා. තං අත්තනො පත්තෙ භත්තං. යථාහ ‘‘අප්පටිග්ගහිතෙ ඔදනං ඡුපිත්වා පුන අත්තනො පත්තෙ ඔදනං ගණ්හන්තස්ස උග්ගහිතකො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1464. පච්ඡාති තස්මිං ගහිතෙපි අගහිතෙපි පච්ඡා. තං පටිග්ගහිතභොජනං.

1467. තස්ස අත්තනො පත්තගතස්ස භත්තස්ස.

1468. පරෙනාති අප්පටිග්ගහිතපත්තෙන.

1469-70. ‘‘යාගුආදීනං පචනෙ භික්ඛූනං භාජනෙ’’ති සම්බන්ධො. පචන්ති එත්ථාති පචනං, භාජනං. භාජනූපරි හත්ථෙසු සාමණෙරස්සාති භාජනස්ස උපරි කතෙසු සාමණෙරස්ස හත්ථෙසු. පතිතං හත්ථතො තස්මින්ති තස්ස සාමණෙරස්ස ¶ හත්ථතො පරිගළිත්වා තස්මිං භාජනෙ පතිතං.

1471. ‘‘න කරොති අකප්පිය’’න්ති එත්ථ කාරණමාහ ‘‘පරිච්චත්තඤ්හි ත’’න්ති. තඤ්හි යස්මා පරිච්චත්තං, තස්මා අකප්පියං න කරොතීති වුත්තං හොති. එවං අකත්වාති යථාවුත්තපකාරෙන අකත්වා. ආකිරතෙව චෙති සචෙ භාජනෙ ආකිරති එව. තං තථා පක්ඛිත්තං භත්තභාජනං. නිරාමිසං කත්වාති තත්ථ පතිතං ආමිසං යථා න තිට්ඨති, එවං ධොවිත්වා භුඤ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

1472-3. කුටන්ති ¶ ඝටං. ආවජ්ජෙතීති කුටං නාමෙත්වා යාගුං ආසිඤ්චති.

1474. හත්ථෙති ද්වෙ හත්ථෙ. තත්ථාති තත්ථ භූමියං ඨපිතෙසු ද්වීසු හත්ථතලෙසු.

1475-6. එකස්ස ගහණූපගං චෙ භාරන්ති ථාමමජ්ඣිමෙන එකෙන පුරිසෙන උක්ඛිපනප්පමාණං භාරං සචෙ භවෙය්ය. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘එකස්ස ගහණූපගං භාර’’න්ති ඉදං පච්චාමසති.

1477. ලග්ගෙන්තීති ඔලම්බන්ති. තත්ථාති තස්මිං මඤ්චපීඨෙ. වට්ටතෙවාති උග්ගහිතකං න හොතීති දීපෙති.

1478. සම්මුජ්ජන්තොති සම්මජ්ජන්තො. ඝට්ටෙතීති අසඤ්චිච්ච සම්මජ්ජනියා ඵුසති.

1479. තං ඤත්වාති පටිග්ගහිතභාවං ඤත්වා. ඨපෙතුං වට්ටති උග්ගහිතකං න හොතීති අධිප්පායො.

1480. තන්ති පටිග්ගහිතසඤ්ඤාය ගහිතං තං අප්පටිග්ගහිතං. අඤ්ඤථා පන න කත්තබ්බන්ති අපිහිතං පිධාතුඤ්ච පිහිතං විවරිතුඤ්ච න වට්ටතීති අත්ථො.

1481. බහි ¶ ඨපෙති චෙති යදි පුබ්බෙ ඨපිතට්ඨානතො බහි ඨපෙති. තෙනාති බහි ඨපෙත්වා මුත්තහත්ථෙන තෙන භික්ඛුනා. තන්ති බහි ඨපිතං හත්ථතො මුත්තං. ඤත්වාති අප්පටිග්ගහිතභාවං ඤත්වා. තං තථා ඤත්වා ඨපිතං.

1482-3. උට්ඨෙති යදි කණ්ණිකාති සචෙ කණ්ණිකා සඤ්ජායති. සිඞ්ගිවෙරාදිකෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පිප්ඵලිආදීනං ගහණං. මූලෙති පඤ්චමූලාදිකෙ මූලෙ. ඝුණචුණ්ණන්ති ඝුණපාණකෙහි උප්පාදිතචුණ්ණං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘උට්ඨෙතී’’ති කිරියං පච්චාමසති. තංසමුට්ඨානතොති පටිග්ගහිතතෙලාදීසු සමුප්පන්නත්තා. තඤ්ඤෙවාති පවුච්චතීති පඨමපටිග්ගහිතං තමෙව තෙලාදිකන්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘පටිග්ගහණ…පෙ… න විජ්ජතී’’ති.

1484-5. කොචි ¶ පුග්ගලොති සාමණෙරගමිකාදීසුපි යො කොචි සත්තො. තාලපිණ්ඩින්ති තාලකණ්ණිකං ඵලං. අඤ්ඤො භූමට්ඨොති භූමියං ඨිතො අඤ්ඤො කොචි පුග්ගලො ඉත්ථී වා පුරිසො වා.

1486. ඡින්දිත්වාති ඡින්දං කත්වා. වතින්ති හත්ථපාසප්පහොනකබහලවතිං. යථාහ ‘‘හත්ථපාසෙ සතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265). දණ්ඩකෙ අඵුසිත්වාවාති යත්තකෙන ගමනවෙගො නිබ්බායති, එත්තකං, පහරණතො වතිදණ්ඩකෙ වා අප්පහරිත්වාති වුත්තං හොති. පහරිත්වා ඨත්වා ගච්ඡති චෙ, න වට්ටති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘මයං පන ‘යං ඨානං පහටං, තතො සයං පතිතමිව හොතී’ති තක්කයාම. තස්මිම්පි අට්ඨත්වා ගච්ඡන්තෙ යුජ්ජති සුඞ්කඝාතකතො පවට්ටෙත්වා බහි පතිතභණ්ඩං වියා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1487-8. පාකාරොති ¶ එත්ථ ‘‘වතිං වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265) අට්ඨකථායං ආගතත්තා ඉදං අධිකාරතො ගහෙතබ්බං. ‘‘න පුථුලො’’ති එත්ථ අධිප්පෙතප්පමාණං දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තො…පෙ… පහොති චෙ’’ති. ‘‘උද්ධං හත්ථසතං ගන්ත්වා’’ති ඉමිනා දායකස්ස දාතුමිච්ඡාය ආකාසං තං උක්ඛිපිත්වා විස්සට්ඨභාවං ඤාපෙති. සම්පත්තන්ති හත්ථප්පත්තං. ගණ්හතොති පටිග්ගහණසඤ්ඤාය ගණ්හතො.

1489. ‘‘සාමණෙර’’න්ති ඉදං උපලක්ඛණන්ති ගිහිනොපි ගහණං. තත්ථෙවාති ඛන්ධෙ එව. නිසින්නො සාමණෙරො.

1491-2. ඵලිනිං සාඛන්ති ඵලවතිං සාඛං. ‘‘ඛාදිතු’’න්ති ඉදං ‘‘චිත්තෙ සමුප්පන්නෙ’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. සචෙ ඵලං ඛාදති, එවං ඛාදිතුං වට්ටතීති යොජනා. මක්ඛිකානං නිවාරත්ථන්ති මක්ඛිකානං නිවාරෙතුං.

1493. ඡායත්ථඤ්ච මක්ඛිකා නිවාරෙතුඤ්ච ගය්හමානා ඵලසාඛා සුඛපරිභොගත්ථාය කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහිතා චෙ, ඛාදිතුමිච්ඡාය සති පුන අප්පටිග්ගහිතාපි වට්ටතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘කප්පියං පන කාරෙත්වා’’තිආදි.

1494-5. ‘‘තං ¶ සො පටිග්ගහාපෙත්වා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘ගහෙත්වා’’ති ඉදං අප්පටිග්ගහාපෙත්වා ගහණං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තං පටිග්ගහිතන්ති එත්ථ ‘‘චෙ පුබ්බමෙවා’’ති සෙසො.

1496-9. භික්ඛුස්ස පාථෙය්යතණ්ඩුලෙති සම්බන්ධො. සොති සාමණෙරො. ඉතරෙහීති භික්ඛුනා ගහිතෙහි අත්තනො තණ්ඩුලෙහි.

ද්වීසු පත්තෙසූති උපලක්ඛණං. බහූසුපි එසෙව නයො. අත්තනා ලද්ධං භික්ඛූනං දත්වා තෙහි ලද්ධං අත්තනා ගහෙත්වා අඤ්ඤෙසං ¶ දානවසෙන බහුන්නම්පි දාතුං වට්ටතීති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 265 අත්ථතො සමානං) වුත්තං තමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘යාගුං භික්ඛුස්සා’’තිආදි. ‘‘ආවුසො තුය්හං යාගුං මය්හං දෙහී’ති එවං ථෙරෙහි පටිපාටියා යාචිත්වාපි පිවිතුං වට්ටති, සබ්බෙහි සාමණෙරස්ස සන්තකමෙව භුත්තං හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265) අට්ඨකථායං වුත්තං. සාමණෙරස්ස පීතත්තාති එත්ථ ‘‘යාගුයා’’තිඉදං අධිකාරතො ලබ්භති.

1500. ඉමස්සාති පාථෙය්යතණ්ඩුලහාරකස්ස. ‘‘න විසෙසතා’’ති ඉමිනා විසුං අවත්තබ්බතං දීපෙති.

1501. අස්ස විසෙසස්සාති යථාවුත්තවිනිච්ඡයවිසෙසස්ස විසුං වත්තබ්බභාවෙති සෙසො. තස්සාති සාමණෙරතණ්ඩුලහාරකස්ස භික්ඛුස්ස. සාලයභාවන්ති අත්තනා හටතණ්ඩුලෙසු පරික්ඛීණෙසු ‘‘ඉදං අම්හාකම්පි පදස්සතී’’ති සාලයභාවො. ඡායාදීනමත්ථාය ගය්හමානාය සාඛාය ඉමිස්සා ඵලං ඛාදිතුකාමතාය සති ඛාදනාරහන්ති ආලයස්ස කාතුං සක්කුණෙය්යත්තා අයම්පි අවිසෙසොති විඤ්ඤායති, තත්ථ සම්භවන්තං පන විසෙසං දස්සෙතුමාහාති වත්තුං යුජ්ජති.

1502-4. නිච්චාලෙතුං න සක්කොතීති නිච්චාලෙත්වා සක්ඛරා අපනෙතුං න සක්කොති. චෙලකොති චූළසාමණෙරො. පක්කකාලස්මිං විවරිත්වා පක්කතා ඤාතබ්බාති යොජනා. පි-සද්දො පන-සද්දත්ථෙ. ඔරොපෙත්වාති උද්ධනතො ඔරොපෙත්වා. පුබ්බතණ්ඩුලධොවනත්ථාය කතපටිග්ගහණස්සෙව පමාණත්තා ආහ ‘‘න පච්ඡස්ස පටිග්ගහණකාරණ’’න්ති. අස්සාති භොජනස්ස.

1505. කාරිතන්තස්ස ¶ ¶ ද්විකම්මකත්තා ආහ ‘‘උද්ධනං සුද්ධභාජන’’න්ති, උද්ධනෙති වුත්තං හොති.

1506. කොචීති අනුපසම්පන්නො. තෙන භික්ඛුනාති උද්ධනං සුද්ධභාජනං ආරොපෙත්වා යෙන අග්ගි කතො, තෙන භික්ඛුනා. ඉදඤ්ච උපලක්ඛණං අඤ්ඤෙනපි න කාතබ්බත්තා.

1507. පච්ඡාති තණ්ඩුලපක්ඛෙපතො පච්ඡා. තං යාගුං. සචෙ පචතීති අග්ගිං කරොන්තො පචති. සාමපාකා න මුච්චතීති තං යාගුං පිවන්තො සාමපාකදුක්කටතො න මුච්චති.

1508. වල්ලියා සහ තත්ථ වල්ලියං ජාතං ඵලං කිඤ්චි ඊසකම්පි චාලෙති, තතො ලද්ධං කිඤ්චි ඵලං තස්සෙව භික්ඛුනො න වට්ටතීති යොජනා, තං පරිභුඤ්ජතො දුරුපචිණ්ණදුක්කටං හොතීති අධිප්පායො. තස්සෙවාති එවකාරෙන අඤ්ඤෙසං වට්ටතීති දීපෙති.

1509. පරාමට්ඨුන්ති ආමසිතුං. අපස්සයිතුන්ති අවලම්බිතුං, අපස්සනං වා කාතුං. ‘‘කිරා’’ති ඉමිනා කෙවලං මහාපච්චරියං (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තභාවං සූචෙති.

1510-1. තත්ථාති තස්මිං තෙලෙ. හත්ථෙන සණ්ඩාසග්ගහණං අමුඤ්චන්තෙන. තං තෙලං.

1515-6. ලොණකිච්චන්ති අලවණට්ඨානෙ ලොණෙන කාතබ්බකිච්චං. සන්නිහිතසෙසකාලිකසම්මිස්සං යාවජීවිකං විය සමුද්දොදකස්ස අසන්නිධිභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘යාවජීවිකසඞ්ඛාත’’න්තිආදි. කාලවිනිම්මුත්තන්ති අකාලිකං, චතූසු කාලිකෙසු අසඞ්ගහිතන්ති අත්ථො.

1517. හිමස්ස කරකාති හිමොදකස්ස මුත්තා විය පත්ථිනසක්ඛරා. බහලම්පි චාති පක්ඛිත්තට්ඨානෙ මුඛෙ වා කද්දමවණ්ණස්ස ¶ අපඤ්ඤායනප්පමාණබහලං පානීයඤ්ච. අප්පටිග්ගහිතං වට්ටති. සචෙ කද්දමවණ්ණං පඤ්ඤායති, න වට්ටතීති. යථාහ ‘‘සචෙ පන මුඛෙ ච හත්ථෙ ච ලග්ගති, න වට්ටති, පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1518. කසිතට්ඨානෙති ¶ කට්ඨට්ඨානෙ. න වට්ටති අප්පටිග්ගහිතං. එවං සබ්බත්ථ.

1519. සොබ්භො දුක්ඛොගාහනජලාසයො. ‘‘ආවාටො’’ති කෙචි. කකුධොති අජ්ජුනො.

1520. පානීයස්ස ඝටෙති පානීයඝටෙ. තං පානීයඝටං.

1521. වාසත්ථාය පුප්ඵානි වාසපුප්ඵානි. තත්ථාති තස්මිං පානීයඝටෙ. කමල්ලිකාසූති පාටලිකුසුමාදීහිපි සහ කණ්ටකමල්ලිකාසු. දින්නාසූති පානීයෙ පක්ඛිත්තාසු.

1522. විසතීති අන්තොගලං පවිසති. තෙනෙව අට්ඨකථායං ‘‘අප්පටිග්ගහෙත්වා ඨපිතං පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තං. ඉදං අට්ඨකථාවචනං ‘‘අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා’’ති (පාචි. 266) පාළියා විරුජ්ඣතීති චෙ? න විරුජ්ඣති. සා හි කෙවලං දන්තකිච්චං සන්ධාය වුත්තා, ඉදං රසං සන්ධාය වුත්තන්ති. තෙනෙව තදනන්තරං ‘‘අජානන්තස්ස රසෙ පවිට්ඨෙපි ආපත්තියෙව. අචිත්තකඤ්හි ඉදං සික්ඛාපද’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තං. තස්ස සික්ඛාපදස්ස අචිත්තකතා ‘‘අප්පටිග්ගහිතකෙ පටිග්ගහිතසඤ්ඤී’’තිආදිකාය පාළියා කප්පියසඤ්ඤිනොපි පාචිත්තියස්ස වුත්තත්තා විඤ්ඤායති. පසන්නොදකස්ස පන අප්පටිග්ගහෙත්වාපි පාතබ්බතාය දන්තකට්ඨෙන සදිසත්තා එකයොගනිද්දිට්ඨානං සහෙව පවත්තීති විඤ්ඤායති. උදකස්ස ච දන්තපොනස්ස ච තුල්යදොසෙන භවිතබ්බන්ති.

1523. මුත්තොදකසිඞ්ඝාණිකාදිද්රවඅස්සුඛීරාදිද්රවස්ස ¶ ආපොධාතුප්පකාරත්තා, කණ්ණමලාදිනො ඝනදබ්බස්ස පථවිධාතුප්පකාරත්තා ‘‘සරීරට්ඨෙසු භූතෙසූ’’ති ඉමිනා ඛීරාදිමාහ. ‘‘කි’’න්ති ඉදං න වට්ටතීති පදෙනපි යොජෙතබ්බං. කප්පාකප්පියමංසානන්ති එත්ථ ‘‘සත්තාන’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

1524. ලොණන්ති එත්ථ ‘‘එතං සබ්බම්පී’’ති ඉදං අධිකාරතො ලබ්භති.

1525. එත්ථාති එතෙසු යථාවුත්තෙසු කණ්ණමලාදීසු.

1528. චත්තාරි ¶ විකටානීති මහාවිකටං නාම ගූථං, මත්තිකා, මුත්තං, ඡාරිකා චාති වුත්තානි චත්තාරි විකටානි. තානි හි විරුද්ධානි සප්පවිසානි කතානි විහතානීති ‘‘විකටානී’’ති වුච්චන්ති. නත්ථි දායකො එත්ථාති නදායකං, ඨානං, තස්මිං. ‘‘න අ නො මා අලං පටිසෙධෙ’’ති වුත්තත්තා පටිසෙධවාචිනා න-සද්දෙන සමාසො, ‘‘අදායකෙ’’ති ඉමිනා අනත්ථන්තරං. ඉධ දුබ්බචො ච අසමත්ථො ච අසන්තො නාමාති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 265; කඞ්ඛා. අට්ඨ. දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා, අත්ථතො සමානං) වුත්තං. ඉදං කාලොදිස්සං නාම.

1529. පථවින්ති අකප්පියපථවිං. තරුන්ති අල්ලරුක්ඛං. ඉමිනා සප්පදට්ඨකාලෙ අසති කප්පියකාරකෙ විකටත්ථාය අත්තනා ච කත්තබ්බන්ති දස්සෙති.

1530. අච්ඡෙදගාහතොති විලුම්පිත්වා ගණ්හනතො. ‘‘තස්සා’’ති ඉදං සබ්බෙහි හෙතුපදෙහි යුජ්ජති. තස්සාති අප්පටිග්ගහිතස්සාති අත්ථො. අපරස්ස අභික්ඛුකස්ස දානෙන චාති යොජනා. ‘‘අභික්ඛුකස්සා’’ති පන විසෙසනෙන උපසම්පන්නස්ස ¶ දින්නෙ පටිග්ගහණං න විජහතීති දීපෙති. සබ්බන්ති යථාවුත්තං කායෙන ගහණාදිප්පකාරස්ස කල්යං ගහිතං. එවන්ති ඉමිනා නියාමෙන.

1531. දුරුපචිණ්ණෙති දුට්ඨු උපචිණ්ණෙ දුරාමට්ඨෙ, අප්පටිග්ගහිතස්ස ආමිසභත්තභාජනාදිනො කීළාවසෙන හත්ථෙන පරාමසනෙ ච තත්ථජාතකඵලිනිං සාඛාය වා වල්ලියා වා ගහෙත්වා චාලනෙ චාති අත්ථො. උග්ගහිතස්ස ගහණෙති අප්පටිග්ගහිතභාවං ඤත්වාව ගහිතස්ස කස්සචි වත්ථුනො පටිග්ගහණෙ ච. අන්තොවුත්ථෙ චාති අකප්පියකුටියා අන්තො ඨපෙත්වා අරුණං උට්ඨාපිතෙ ච. සයංපක්කෙ චාති යත්ථ කත්ථචි අත්තනා පක්කෙ ච. අන්තොපක්කෙ චාති අකප්පියකුටියා අන්තොයෙව පක්කෙ ච. දුක්කටං නිද්දිට්ඨන්ති සම්බන්ධො.

1532-3. පටිග්ගහිතකෙ තස්මිං පටිග්ගහිතසඤ්ඤිස්සාති සම්බන්ධො. දන්තපොනං දන්තකට්ඨං.

1534. භික්ඛුනීනන්ති භික්ඛුනො ච භික්ඛුනියා ච භික්ඛුනීනං, එකදෙසසරූපෙකසෙසො. එත්ථ ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. විනිච්ඡයො නවමජ්ඣිමථෙරභික්ඛුනීනං යතො අවිසෙසෙන ¶ ඉච්ඡිතබ්බකො, තතො තස්මා හෙතුනා සකලො අයං විනිච්ඡයො අසමාසතො මයා කථිතොති යොජනා. කුසලත්තිකාදීසු විය අත්ථසාකල්යස්ස අත්ථසඞ්ඛෙපතොව වත්තුං සක්කුණෙය්යත්තා ‘‘සකලො’’ති වත්වාපි කථාය විත්ථාරිතභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘අසමාසතො’’ති.

දන්තපොනකථාවණ්ණනා.

භොජනවග්ගො චතුත්ථො.

1535. ‘‘අචෙලකාදීන’’න්තිආදීසු ¶ ‘‘අචෙලකො නාම යො කොචි පරිබ්බාජකසමාපන්නො නග්ගො’’ති (පාචි. 271) පදභාජනෙ වුත්තං, තදට්ඨකථාය ‘‘පරිබ්බාජකසමාපන්නොති පබ්බජ්ජං සමාපන්නො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 269) වුත්තං, තස්මා අචෙලකපබ්බජ්ජමුපගතොයෙවෙත්ථ අචෙලකො නාම. ආදි-සද්දෙන ‘‘පරිබ්බාජකස්ස වා පරිබ්බාජිකාය වා’’ති (පාචි. 270) මාතිකා-ගතෙ ද්වෙ සඞ්ගණ්හාති. ඉමෙසු ච ද්වීසු ‘‘පරිබ්බාජකො නාම භික්ඛුඤ්ච සාමණෙරඤ්ච ඨපෙත්වා යො කොචි පරිබ්බාජකසමාපන්නො’’ති (පාචි. 271) වුත්තො පරිබ්බාජකො නාම. ‘‘භික්ඛුනිඤ්ච සික්ඛමානඤ්ච සාමණෙරිඤ්ච ඨපෙත්වා යා කාචි පරිබ්බාජිකසමාපන්නා’’ති (පාචි. 271) වුත්තා පරිබ්බාජිකා නාමාති ගහෙතබ්බා. පරිබ්බාජකා පනෙත්ථ ඡන්නායෙව ගහෙතබ්බා. දෙන්තස්සාති එත්ථ ‘‘භික්ඛුස්සා’’ති පකරණතො ලබ්භති, එත්ථ ‘‘කායාදිනා’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘දදෙය්යාති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා නිස්සග්ගියෙන වා දෙතී’’ති (පාචි. 271).

1536. තිකපාචිත්තියන්ති තිත්ථියෙ තිත්ථියසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අතිත්ථියසඤ්ඤීති තිකෙ පාචිත්තියත්තයං.

1537. අතිත්ථියෙ තිත්ථියසඤ්ඤිස්ස, වෙමතිකස්ස ච තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටන්ති යොජනා.

1538-9. තෙසන්ති තිත්ථියානං. බහිලෙපනන්ති බහිසරීරෙ ලිම්පිතබ්බං කිඤ්චි දෙන්තස්ස. තෙසං තිත්ථියානං සන්තිකෙ සමීපෙ අත්තනො භත්තපත්තාදිකං භොජනං ඨපෙත්වා ‘‘භොජනං ගණ්හථා’’ති වදන්තස්ස ච අනාපත්තීති යොජනා. ‘‘සමුට්ඨානං එළකූපම’’න්ති පදච්ඡෙදො.

අචෙලකකථාවණ්ණනා.

1540-2. භික්ඛු ¶ ¶ භික්ඛුනො යං කිඤ්චි ආමිසං දාපෙත්වා වා අදාපෙත්වා වාති යොජනා. කිං වුත්තං හොති? ‘‘එහාවුසො, ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය පවිසිස්සාමා’’ති (පාචි. 275) සික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වත්වා යෙන සද්ධිං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො, තස්ස භික්ඛුස්ස ඛාදනීයාදිභෙදං යං කිඤ්චි ආමිසං දාපෙත්වා වා අදාපෙත්වා වාති.

තං භික්ඛුං ‘‘ගච්ඡා’’ති වත්වා උය්යොජෙතීති යොජනා. කිං වුත්තං හොති? එවං යො භික්ඛු තෙන සද්ධිං ගාමං පවිට්ඨො, තං ‘‘ගච්ඡාවුසො, න මෙ තයා සද්ධිං කථා වා නිසජ්ජා වා ඵාසු හොති, එකකස්ස මෙ කථා වා නිසජ්ජා වා ඵාසු හොතී’’ති (පාචි. 275) වත්වා තප්පච්චයා තෙසං ඉත්ථියාසද්ධිං වචනාදීනං අනාචාරානං පච්චයා ගන්තුං නියොජෙතීති. තප්පච්චයාති ‘‘උය්යොජනමත්තස්මි’’න්ති විසෙසනං. පඨමෙන චාති එත්ථ ච-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො ‘‘උය්යොජනමත්තස්මිඤ්චා’’ති යොජෙතබ්බො. තස්සාති උය්යොජකස්ස.

අස්සාති උය්යොජිතස්ස, අවයවසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. උපචාරස්මිං අතික්කන්තෙති වක්ඛමානලක්ඛණෙ දස්සනූපචාරෙ වා සවනූපචාරෙ වා අතික්කන්තෙති අත්ථො, භාවලක්ඛණෙ භුම්මං. පුන අස්සාති උපචාරස්ස. ද්වාදසරතනපරියොසානං, තදන්තොගධං පාකාරාදි එව වා උපචාරස්ස සීමා නාම.

1543. තං සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘දස්සනෙ’’තිආදි. අජ්ඣොකාසෙ දස්සනෙ උපචාරස්ස ද්වාදස හත්ථා පමාණං දෙසිතාති යොජනා. සවනෙ ච අජ්ඣොකාසෙ එවං සවනූපචාරස්ස අජ්ඣොකාසෙ ද්වාදස හත්ථා පමාණං දෙසිතාති යොජනා, සවනෙ ච උපචාරස්ස අවධි ද්වාදසහත්ථප්පමාණමෙවාති වුත්තන්ති අත්ථො. න චෙතරෙති ඉතරස්මිං ¶ අනජ්ඣොකාසෙ එවං උපචාරස්ස පමාණං ද්වාදසහත්ථා න ච දෙසිතා, කිං නු බ්යාවධාකරා කුට්ටාදයො උපචාරස්ස පමාණන්ති දෙසිතාති වුත්තං හොති. වුත්තඤ්චෙතං අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන අන්තරා කුට්ටද්වාරපාකාරාදයො හොන්ති, තෙහි අන්තරිතභාවොයෙව දස්සනූපචාරාතික්කමො, තස්ස වසෙන ආපත්ති වෙදිතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 276). ඉධ උපචාරද්වයෙ සමානෙපි උය්යොජිතමවධිඅන්තං සන්ධාය අසවනූපචාරං වුත්තන්ති විඤ්ඤායති.

1544. ‘‘තිකපාචිත්තීති උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීහි තිකපාචිත්තියං ¶ . ඉතරෙති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. ‘‘ඉතරෙති සාමණෙරෙයෙවා’’ති නිස්සන්දෙහෙ ලිඛිතං. එතස්සෙවත්ථස්ස වජිරබුද්ධිනාපි වුත්තභාවො දස්සිතො. තථාදස්සනං පඤ්චසහධම්මිකෙසු ඉධාධිප්පෙතමනුපසම්පන්නං සන්ධාය වුත්තං චෙ, යුජ්ජති. අඤ්ඤථා පාළිඅට්ඨකථාසු ‘‘අනුපසම්පන්නෙ’’ති සාමඤ්ඤෙන නිද්දිට්ඨත්තා ගහට්ඨානුපසම්පන්නම්පි තථා උය්යොජෙන්තස්ස අනාපත්ති න වත්තබ්බාති අම්හාකං ඛන්ති.

උභින්නන්ති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නානං. නිස්සන්දෙහෙ පන ‘‘භික්ඛුසාමණෙරාන’’න්ති ලිඛිතං. කලිසාසනාරොපනෙති එත්ථ කලීති කොධො, තස්ස සාසනං ආණා කලිසාසනං, තස්ස ආරොපනං පවත්තනං කලිසාසනාරොපනං, තස්මිං, කොධවසෙන ඨානනිසජ්ජාදීසු දොසං දස්සෙත්වා ‘‘පස්සථ භො ඉමස්ස ඨානං නිසජ්ජං ආලොකිතං විලොකිතං, ඛාණුකො විය තිට්ඨති, සුනඛො විය නිසීදති, මක්කටො විය ඉතො චිතො ච විලොකෙතී’’ති එවං ‘‘අප්පෙව නාම ඉමිනාපි උබ්බාළ්හො පක්කමෙය්යා’’ති අමනාපවචනස්ස භණනෙති වුත්තං හොති.

1545. උය්යොජෙන්තස්ස ¶ කිච්චෙනාති විහාරපාලකාදීනං භොජනහරණාදිකිච්චෙන පෙසෙන්තස්ස, ඉමස්ස උපලක්ඛණත්තා ‘‘අනාපත්ති ‘උභො එකතො න යාපෙස්සාමා’ති උය්යොජෙතී’’තිආදිනා (පාචි. 278) අනාපත්තිවාරාගතා සබ්බෙපි පකාරා ගහෙතබ්බා.

උය්යොජනකථාවණ්ණනා.

1546. ඛුද්දකෙති එත්ථ ‘‘සයනිඝරෙ’’ති සෙසො උපරි ‘‘අසයනිඝරෙ තස්ස, සයනිඝරසඤ්ඤිනො’’ති වක්ඛමානත්තා ලබ්භති. ‘‘මහල්ලකෙ’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පිට්ඨිසඞ්ඝාටතො අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණං යස්ස වෙමජ්ඣෙ හොති, ඊදිසෙ ඛුද්දකෙ සයනිඝරෙති අත්ථො. පිට්ඨිවංසන්ති පිට්ඨිවංසෙන නියමිතං ගෙහමජ්ඣං. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා’ති ඉමිනා මජ්ඣාතික්කමං දස්සෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 280). සභොජනෙති සහ භොජනෙහීති සභොජනං, තස්මිං සභොජනෙ. අථ වා සභොජනෙති සභොගෙ. රාගපරියුට්ඨිතස්ස පුරිසස්ස හි ඉත්ථී භොගො, ඉත්ථියා ච පුරිසො, මෙථුනරාගෙන සාරත්තපුරිසිත්ථිසහිතෙති වුත්තං හොති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘සභොජනං නාම කුලං ඉත්ථී චෙව හොති පුරිසො ච, ඉත්ථී ච පුරිසො ච උභො අනික්ඛන්තා ¶ හොන්ති, උභො අවීතරාගා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 281). ඉමිනා පරියුට්ඨිතස්ස මෙථුනරාගග්ගිනො තඞ්ඛණෙ නිබ්බත්තභාවො දීපිතො. කුලෙති ඝරෙ.

1547. හත්ථපාසන්ති අඩ්ඪතෙය්යරතනප්පමාණදෙසං. පිට්ඨිසඞ්ඝාටකස්ස චාති ද්වාරසබන්ධස්ස ච. සයනස්සාති සයන්ති එත්ථාති සයනං, තස්ස, ආසන්නෙ ඨානෙ යො නිසීදති සභොජනෙ කුලෙ, ‘‘තස්සා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, සයනස්ස ¶ සමීපෙ ඨානෙ යො නිසීදතීති අත්ථො. මහල්ලකෙති පුබ්බෙ වුත්තප්පමාණතො මහන්තෙ සයනිඝරෙ. ‘‘ඊදිසඤ්ච සයනිඝරං මහාචතුසාලාදීසු හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 280) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1548. සයනමෙතස්ස අත්ථීති සයනී, සයනී ච තං ඝරඤ්චාති විග්ගහො. තත්ථාති සයනිඝරෙ.

1549-50. දුතියෙ සතීති දුතියෙ භික්ඛුම්හි සති. යථාහ අනාපත්තිවාරෙ ‘‘භික්ඛු දුතියො හොතී’’ති (පාචි. 283). වීතරාගෙසූති වීතරාගපරියුට්ඨානෙසු. වුත්තලක්ඛණං පදෙසන්ති ඛුද්දකමහන්තසෙනාසනෙ වුත්තලක්ඛණපදෙස. අනතික්කම්ම නිසින්නස්සාති අනතික්කමිත්වා නිසීදතො.

සභොජනකථාවණ්ණනා.

1552. තෙසන්ති ද්වින්නං අනියතසික්ඛාපදානං. එසන්ති ඉමෙසං ද්වින්නං රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදානං, අයමෙව විසෙසොති අනන්තරසික්ඛාපදෙන සමුට්ඨානභාවසඞ්ඛාතො අයං විසෙසො දීපිතොති යොජනා.

රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජකථාවණ්ණනා.

1553-6. වුත්තොති නිමන්තිතො. සන්තං භික්ඛුන්ති ‘‘කුලං උපසඞ්කමිස්සාමී’’ති යස්මිං පදෙසෙ චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස සාමන්තා ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං භික්ඛුන්ති අත්ථො. යථාහ ‘‘යත්ථ ඨිතස්ස කුලානි පයිරුපාසනචිත්තං උප්පන්නං, තතො පට්ඨාය යං පස්සෙ වා අභිමුඛෙ වා පස්සති, යස්ස ච සක්කා හොති පකතිවචනෙන ආරොචෙතුං, අයං සන්තො නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 298). එත්ථ ¶ යං ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතෙන සොතුං සක්කා භවෙය්ය, තං ¶ පකතිවචනං නාම. අනාපුච්ඡාති ‘‘අහං ඉත්ථන්නාමස්ස ඝරං ගච්ඡාමී’’ති වා ‘‘චාරිත්තං ආපුච්ඡාමී’’ති වා ඊදිසෙන වචනෙන අනාපුච්ඡිත්වා. චාරිත්තං ආපජ්ජෙය්ය චෙති යදි සඤ්චරෙය්යාති වුත්තං හොති. අඤ්ඤත්ර සමයාති ‘‘තත්ථායං සමයො, චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො’’ති (පාචි. 299) සික්ඛාපදෙ අනුපඤ්ඤත්තිවසෙන වුත්තා දුවිධා සමයා අඤ්ඤස්මිං කාලෙ.

ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඨපෙත්වා’’තිආදි. ‘‘අවීතිවත්තෙ මජ්ඣන්හෙ’’ති ඉමිනා පුරෙභත්තං, පච්ඡාභත්තඤ්ච සඞ්ගහිතං. එත්ථ ච පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තන්ති යෙන භත්තෙන නිමන්තිතො, තස්මිං අභුත්තෙ වා භුත්තෙ වාති අත්ථො. යථාහ ‘‘පුරෙභත්තං නාම යෙන නිමන්තිතො, තං අභුත්තාවී. පච්ඡාභත්තං නාම යෙන නිමන්තිතො, තං අන්තමසො කුසග්ගෙනපි භුත්තං හොතී’’ති (පාචි. 300) පදභාජනෙ වුත්තං. අඤ්ඤස්ස ඝරන්ති නිමන්තිතතො අඤ්ඤස්ස ගෙහං. ඝරූපචාරොක්කමනෙ දුක්කටන්ති සම්බන්ධො, අත්තනා ගතගෙහස්ස උපචාරොක්කමනෙ දුක්කටන්ති අත්ථො. පඨමෙන පාදෙනාති සම්බන්ධො.

ඝරුම්මාරෙති අඤ්ඤස්ස ගෙහුම්මාරෙ. ඝරූපචාරෙ දුක්කටං සන්ධාය ‘‘අපරම්පි චා’’ති වුත්තං. ‘‘සමතික්කමෙ’’ති ඉමිනා සහ ‘‘ඝරුම්මාරෙ’’ති පදං ‘‘ඝරුම්මාරස්සා’’ති විභත්තිවිපරිණාමෙන යොජෙතබ්බං.

1557. ඨිතට්ඨානෙති යත්ථ ඨිතස්ස ගමනචිත්තං උප්පන්නං, තස්මිං ඨානෙ ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙති ඉදං යථාවුත්තනියාමෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඔලොකෙත්වාති උභයපස්සං, අභිමුඛඤ්ච ඔලොකෙත්වා. ‘‘යං පස්සෙ වා අභිමුඛෙ වා පස්සතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 298) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1558. දූරෙති ¶ ද්වාදසහත්ථතො දූරමෙවාහ. ඉතො චිතො ච ගවෙසිත්වා ආරොචනෙ කිච්චං නත්ථීති යොජනා.

1559. න දොසොති අනාපත්ති. සමයෙති එත්ථ ‘‘අනාපුච්ඡතො’’ති සෙසො. එත්ථ ච උපරි ච ‘‘න දොසො’’ති පච්චෙකං යුජ්ජති. සන්තං භික්ඛුන්ති සම්බන්ධො. ඝරෙනාති අඤ්ඤස්ස ඝරෙන, එත්ථ ‘‘ඝරූපචාරෙන චා’’ති සෙසො. ආරාමං ගච්ඡතොති එත්ථ තෙන මග්ගෙනාති වුත්තං හොති.

1560. ‘‘තෙන ¶ මග්ගෙනා’’ති ච ‘‘ගච්ඡතො’’ති ච පදද්වයං ‘‘තිත්ථියානං පස්සය’’න්ති ච ‘‘භික්ඛුනිපස්සය’’න්ති ච උභයත්ථ තථා-සද්දෙන ලබ්භති. තෙන ඝරෙන, ඝරූපචාරෙන වා ගන්තබ්බමග්ගෙන තිත්ථියාරාමං වා භික්ඛුනිපස්සයං වා ගච්ඡතො අනාපත්තීති අත්ථො. ආපදාය ගච්ඡතීති යොජනා. ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායා ආපදා. ආසනසාලං වාති සීහළදීපෙ විය භික්ඛූනං භුඤ්ජනත්ථාය යත්ථ දානපතීහි ආසනානි පඤ්ඤාපීයන්ති, තං ආසනසාලං වා, භොජනසාලන්ති අත්ථො. ‘‘ආපදායාසනසාල’’න්ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන යකාරලොපො. භත්තියස්ස ඝරන්ති නිමන්තිතඝරං වා සලාකභත්තදායකානං වා ඝරං.

1561. පවෙසනං ක්රියං. අනාපුච්ඡනං අක්රියං. අචිත්තකසමුට්ඨානමිස්සකත්තා ‘‘අචිත්ත’’න්ති වුත්තං. කුසලාකුසලාබ්යාකතානං අඤ්ඤතරචිත්තසමඞ්ගිනා ආපජ්ජිතබ්බං සන්ධාය ‘‘තිචිත්තඤ්චා’’ති වුත්තං.

චාරිත්තකථාවණ්ණනා.

1562. ‘‘සබ්බා’’ති ඉදං විවරන්තො ‘‘චතුමාසපවාරණා පුනපවාරණා නිච්චපවාරණා’’ති පවාරණත්තයං දස්සෙති. එත්ථ ච ¶ ‘‘චතුමාසපච්චයපවාරණා සාදිතබ්බාති ගිලානපච්චයපවාරණා සාදිතබ්බා’’ති (පාචි. 307) පදභාජනෙ වුත්තං. පුනපවාරණා ච චත්තාරොයෙව මාසෙ භෙසජ්ජෙන පවාරණං. තෙනාහ අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘තෙන හි ත්වං මහානාම සඞ්ඝං අපරම්පි චතුමාසං භෙසජ්ජෙන පවාරෙහී’’ති. නිච්චපවාරණා නාම යාවජීවං භෙසජ්ජෙහෙව පවාරණා. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘තෙන හි ත්වං මහානාම සඞ්ඝං යාවජීවං භෙසජ්ජෙන පවාරෙහී’’ති (පාචි. 303).

සබ්බා චෙතා පවාරණා භෙසජ්ජපරියන්තරත්තිපරියන්තතදුභයපරියන්තඅපරියන්තවසෙන චතුබ්බිධා හොන්ති. යථාහ –

‘‘භෙසජ්ජපරියන්තා නාම භෙසජ්ජානි පරිග්ගහිතානි හොන්ති ‘එත්තකෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරෙමී’ති. රත්තිපරියන්තා නාම රත්තියො පරිග්ගහිතායො හොන්ති ‘එත්තකාසු රත්තීසු පවාරෙමී’ති. භෙසජ්ජපරියන්තා ච රත්තිපරියන්තා ච නාම භෙසජ්ජානි ච පරිග්ගහිතානි හොන්ති රත්තියො ච පරිග්ගහිතායො හොන්ති ‘එත්තකෙහි භෙසජ්ජෙහි එත්තකාසු රත්තීසු ¶ පවාරෙමී’ති. නෙවභෙසජ්ජපරියන්තා නරත්තිපරියන්තා නාම භෙසජ්ජානි ච අපරිග්ගහිතානි හොන්ති රත්තියො ච අපරිග්ගහිතායො හොන්තී’’ති (පාචි. 307).

1563. ‘‘සාදිතබ්බා’’ති වුත්තෙ සාදියනප්පකාරෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘විඤ්ඤාපෙස්සාමී’’තිආදි. භෙසජ්ජම්පි සති මෙ පච්චයෙ විඤ්ඤාපෙස්සාමීති යොජනා, ‘‘සාදිතබ්බා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තදෙව බ්යතිරෙකතො දස්සෙතුමාහ ‘‘න පටික්ඛිපිතබ්බා’’ති. පටික්ඛෙපකාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘රොගොදානි න මෙති චා’’ති. සා තිවිධා පවාරණා.

1564. තිකපාචිත්තියං ¶ වුත්තන්ති ‘‘තතුත්තරි තතුත්තරිසඤ්ඤී, වෙමතිකො, නතතුත්තරිසඤ්ඤී භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 309) වුත්තං පාචිත්තියත්තයං. ඉධ තතුත්තරීති එත්ථ යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො, යාසු ච රත්තීසු පවාරිතො, තතො චෙ උත්තරි අධිකන්ති අත්ථො. යථාහ ‘‘භෙසජ්ජපරියන්තෙ යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො හොති, තානි භෙසජ්ජානි ඨපෙත්වා අඤ්ඤානි භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති ච ‘‘රත්තිපරියන්තෙ යාසු රත්තීසු පවාරිතො හොති, තා රත්තියො ඨපෙත්වා අඤ්ඤාසු රත්තීසු විඤ්ඤාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 308) ච. තත්ථ වෙමතිකස්ස ච දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

1565. තතො චතුමාසතො උත්තරි අතිරෙකං තතුත්තරි, තතුත්තරි න හොතීති නතතුත්තරි, නතතුත්තරීති සඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති නතතුත්තරිසඤ්ඤී, භික්ඛු, තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො, තානි විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති සහ සෙසෙන යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘අනාපත්ති යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො හොති, තානි භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙතී’’ති (පාචි. 310). යෙන වා යෙහි භෙසජ්ජෙහි යාසු වා රත්තීසු පවාරිතො, තතො අඤ්ඤම්පි යථාතථං ආචික්ඛිත්වා භිය්යො විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති සහ සෙසෙන යොජෙතබ්බං. යථාතථං ආචික්ඛිත්වා භිය්යො විඤ්ඤාපෙන්තස්සාති එත්ථ ‘‘ඉමෙහි තයා භෙසජ්ජෙහි පවාරිතම්හ, අම්හාකඤ්ච ඉමිනා ච ඉමිනා ච භෙසජ්ජෙන අත්ථො’ති ආචික්ඛිත්වා විඤ්ඤාපෙති, ‘යාසු තයා රත්තීසු පවාරිතම්හ, තායො ච රත්තියො වීතිවත්තා, අම්හාකඤ්ච භෙසජ්ජෙන අත්ථො’ති ආචික්ඛිත්වා විඤ්ඤාපෙතී’’ති (පාචි. 310) වචනතො යථාතථං වත්වා අධිකං විඤ්ඤාපෙන්තස්සාති අත්ථො.

1566. අඤ්ඤස්ස ¶ ¶ භික්ඛුස්ස අත්ථාය වා විඤ්ඤාපෙන්තස්ස භික්ඛුස්ස අනාපත්තීති යොජනා. ඤාතකානං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති එත්ථ ඤාතකානං සන්තකං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. අත්තනො වා ධනෙන විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. එත්ථ ධනං නාම තණ්ඩුලාදි කප්පියවත්ථු.

1567. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තස්සා’’ති ඉදං පච්චාමසති. උම්මත්තකාදීනන්ති විසෙසිතබ්බමපෙක්ඛිත්වා ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තාන’’න්ති බහුවචනං කාතබ්බං.

භෙසජ්ජකථාවණ්ණනා.

1568. උය්යුත්තන්ති සඞ්ගාමත්ථාය කතඋය්යොගං, ගාමතො නික්ඛම්ම ගච්ඡන්තං වා එකත්ථ සන්නිවිට්ඨං වා. යථාහ ‘‘උය්යුත්තා නාම සෙනා ගාමතො නික්ඛමිත්වා නිවිට්ඨා වා හොති පයාතා වා’’ති (පාචි. 314). අඤ්ඤත්ර පච්චයාති ඨපෙත්වා තථාරූපපච්චයං.

1569. දස්සනස්සුපචාරස්මින්ති එත්ථ දස්සනූපචාරං නාම යස්මිං ඨානෙ ඨිතස්ස සෙනා පඤ්ඤායති, තං ඨානං. යථාහ ‘‘යත්ථ ඨිතො පස්සති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 314). උපචාරං විමුඤ්චිත්වා පස්සන්තස්සාති යථාවුත්තදස්සනොපචාරට්ඨානං එත්ථ ඨත්වා ඔලොකෙතුං න සුකරන්තිආදිනා කාරණෙන තං ඨානං පහාය අඤ්ඤත්ථ විලොකෙන්තස්සාති වුත්තං හොති. කෙනචි පටිච්ඡන්නං හුත්වා අදිස්සමානම්පි නින්නං ඨානං ඔතිණ්ණං අපඤ්ඤායමානම්පි පඤ්ඤායන්තම්පි ඔලොකෙතුං න සක්කා එවමෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. යථාහ ‘‘කෙනචි අන්තරිතා වා නින්නං ඔරුළ්හා වා න දිස්සතී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 314). පයොගතොති යථාවුත්තදස්සනපයොගගණනාය.

1570. ඉදානි ¶ චතුරඞ්ගසෙනාලක්ඛණං දස්සෙතුමාහ ‘‘ආරොහා පන චත්තාරො’’තිආදි. ආරොහාති එත්ථ හත්ථාරොහා දට්ඨබ්බා. තප්පාදරක්ඛකාති තස්ස පාදරක්ඛකාති විග්ගහො. ද්වෙ ද්වෙති එකෙකං පාදං රක්ඛන්තා ද්වෙ ද්වෙ. ද්වාදසපොසොති ද්වාදස පොසා එතස්සාති විග්ගහො. ද්වාදසපුරිසයුත්තො එකො හත්ථී නාම.

1571. ආරොහොති ¶ එත්ථ අස්සාරොහො වුච්චති. තිපුරිසොති තයො පුරිසා අස්සාති විග්ගහො. හයොති අස්සො. එකො සාරථීති රථචාරිකො. ‘‘යොධො එකො’’ති පදච්ඡෙදො. ආණිරක්ඛාති රථචක්කද්වයස්ස අගළනත්ථං අක්ඛකස්ස උභොසු කොටීසු ආකොටිතා ද්වෙ ආණියො රක්ඛනකා.

1572. චතුපොසොති චත්තාරො පොසා යස්සාති විග්ගහො. චතුසච්චවිභාවිනාති චතුන්නං අරියසච්චානං දෙසකෙන භගවතා. පදහත්ථාති ආවුධහත්ථා. පජ්ජතෙ ගම්යතෙ අනෙන පරෙ හනිතුන්ති පදං, ආවුධං, පදානි හත්ථෙසු යෙසං තෙ පදහත්ථාති භින්නාධිකරණො බාහිරත්ථසමාසො යථා ‘‘වජිරපාණී’’ති. පත්තිපදාති-සද්දො අනත්ථන්තරා, මනුස්සසෙනාය අධිවචනං.

1573. චතුරඞ්ගසමායුත්තාති චතූහි අඞ්ගෙහි අවයවෙහි සමායුත්තාති විග්ගහො.

1574. හත්ථිආදීසූති යථාවුත්තලක්ඛණහත්ථිඅස්සරථපදාතිනාමකෙසු චතූසු අඞ්ගෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. එකෙකන්ති එකෙකං අඞ්ගං. එතෙසු අවකංසතො එකං පුරිසාරුළ්හමපි හත්ථිඤ්ච තථා අස්සඤ්ච එකං පදහත්ථපුරිසඤ්ච එකමෙකං ¶ කත්වා ආහ ‘‘එකෙකං දස්සනත්ථාය ගච්ඡතො’’ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අන්තමසො එකපුරිසාරුළ්හං එකම්පි හත්ථිම්පී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 315). අනුය්යුත්තෙපීති සඞ්ගාමං විනා අඤ්ඤෙන කාරණෙන නික්ඛන්තෙ. යථාහ ‘‘අනුය්යුත්තා නාම රාජා උය්යානං වා නදිං වා ගච්ඡති, එවං අනුය්යුත්තා හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 315).

1575. සම්පත්තන්ති එත්ථ ‘‘සෙන’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. ආපදාසූති ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායෙ සති ‘‘එත්ථ ගතො මුච්චිස්සාමී’’ති ගච්ඡතො අනාපත්ති. තථාරූපෙ පච්චයෙ ගිලානාවලොකනාදිකෙ ගමනානුරූපපච්චයෙ සති අනාපත්තීති යොජනා.

උය්යුත්තකථාවණ්ණනා.

1576-7. ‘‘සියා ච තස්ස භික්ඛුනො කොචිදෙව පච්චයො සෙනං ගමනාය, දිරත්තතිරත්තං තෙන භික්ඛුනා සෙනාය වසිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 318) අනුඤ්ඤාතත්තා කෙනචි කරණීයෙන ¶ සඞ්ගාමත්ථං උය්යුත්තාය සෙනාය දිරත්තතිරත්තං පටිපාටියා වසිත්වා චතුත්ථරත්තියං වසන්තස්ස පන භික්ඛුනො ආපත්තිං දස්සෙතුමාහ ‘‘චතුත්ථෙ’’තිආදි. අනාපත්තිවාරෙ ‘‘ගිලානො වසතී’’ති (පාචි. 321) වුත්තත්තා ආහ ‘‘අරොගවා’’ති. සෙනායාති එත්ථ පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන වා සඤ්චරණපරියන්තෙන වා සෙනා පරිච්ඡින්දිතබ්බා, එවං පරිච්ඡින්නාය සෙනාය අන්තොවාති අත්ථො.

තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘අතිරෙකතිරත්තෙ අතිරෙකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ඌනකසඤ්ඤී සෙනාය වසති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 320) පාචිත්තියත්තයං වුත්තං.

සෙනාවාසකථාවණ්ණනා.

1580. උය්යොධිකං ¶ නාම සඞ්ගාමට්ඨානං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘උග්ගන්ත්වා උග්ගන්ත්වා එත්ථ යුජ්ඣන්තීති උය්යොධිකං, සම්පහාරට්ඨානස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 322). බලග්ගන්ති ‘‘එත්තකා හත්ථී’’තිආදිනා (පාචි. 324) පදභාජනාගතනයෙන බලස්ස ගණනට්ඨානං බලග්ගං. යථාහ ‘‘බලස්ස අග්ගං ජානන්ති එත්ථාති බලග්ගං, බලගණනට්ඨානන්ති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 322). සෙනාබ්යූහන්ති ‘‘ඉතො හත්ථී හොන්තු, ඉතො අස්සා, ඉතො රථා, ඉතො පත්තී හොන්තූ’’ති (පාචි. 324) පදභාජනෙ වුත්තසෙනාසන්නිවෙසට්ඨානං සෙනාබ්යූහං. යථාහ ‘‘සෙනාය වියූහං සෙනාබ්යූහං, සෙනාසන්නිවෙසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 322).

1581. පුරිමෙති අනන්තරසික්ඛාපදෙ. ‘‘ද්වාදසපුරිසො හත්ථී’’ඉති යො හත්ථී වුත්තොති යොජනා. තෙනාති තෙන හත්ථිනා හෙතුභූතෙන.

1582. ‘‘සෙසෙසූ’’ති ඉමිනා අස්සානීකරථානීකපත්තානීකා ගහිතා. පත්තානීකං නාම ‘‘චත්තාරො පුරිසා පදහත්ථා පත්තී පච්ඡිමං පත්තානීක’’න්ති (පාචි. 324) සෙනඞ්ගෙසු පටිනිද්දෙසෙන නිබ්බිසෙසං කත්වා වුත්තං. තිණ්ණන්ති එතෙසං උය්යුත්තාදීනං.

උය්යොධිකකථාවණ්ණනා.

අචෙලකවග්ගො පඤ්චමො.

1583. පිට්ඨාදීහීති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන පූවාදිං සඞ්ගණ්හාති. යථාහ ‘‘සුරා නාම පිට්ඨසුරා පූවසුරා ඔදනසුරා කිණ්ණපක්ඛිත්තා සම්භාරසංයුත්තා’’ති (පාචි. 328). එත්ථ ච පිට්ඨං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා පක්ඛිපිත්වා කතා පිට්ඨසුරා. එවං ¶ පූවෙ, ඔදනෙ ච භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා මද්දිත්වා කතා ‘‘පූවසුරා, ඔදනසුරා’’ති වුච්චති. ‘‘කිණ්ණා’’ති පන තස්සා සුරාය බීජං වුච්චති, යෙ ‘‘සුරාමොදකා’’තිපි වුච්චන්ති, තෙ පක්ඛිපිත්වා කතා කිණ්ණපක්ඛිත්තා. හරීතකිසාසපාදිනානාසම්භාරෙහි සංයොජිතා සම්භාරසංයුත්තා.

පුප්ඵාදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඵලාදීනං ගහණං. යථාහ ‘‘මෙරයො නාම පුප්ඵාසවො ඵලාසවො මධ්වාසවො ගුළාසවො සම්භාරසංයුත්තො’’ති (පාචි. 328). තත්ථ ච පුප්ඵාසවො නාම මධුකපුප්ඵාදීනං ජාතිරසකතො චෙව තාලනාළිකෙරපුප්ඵානඤ්ච රසො චිරපරිවාසිතො. ඵලාසවො පන මුද්දිකාපනසඵලාදීනි මද්දිත්වා තෙසං රසෙන කතො. මධ්වාසවො නාම මුද්දිකානං ජාතිරසෙන කතො. මක්ඛිකාමධුනාපි කරීයතීති වදන්ති. උච්ඡුරසො ගුළාසවො. හරීතකාමලකකටුකභණ්ඩාදිනානාසම්භාරානං රසො චිරපරිවාසිතො සම්භාරසංයුත්තො. ආසවො මෙරයං හොතීති යොජනා.

1584. බීජතො පට්ඨායාති සම්භාරෙ පටියාදිත්වා චාටියං පක්ඛිත්තකාලතො පට්ඨාය තාලනාළිකෙරාදීනං පුප්ඵරසෙ පුප්ඵතො ගළිතාභිනවකාලතොයෙව ච පට්ඨාය. පිවන්තස්සාති එත්ථ ‘‘කුසග්ගෙනා’’තිපි සෙසො. උභයම්පි චාති සුරං, මෙරයඤ්චාති උභයම්පි. බීජතො පන පට්ඨාය කුසග්ගෙන පිවන්තස්සපි භික්ඛුනො පාචිත්තියං හොතීති යොජෙතබ්බං. පයොගබාහුල්ලෙන ආපත්තිබාහුල්ලං දස්සෙතුමාහ ‘‘පයොගෙ ච පයොගෙ චා’’ති. ඉදඤ්ච විච්ඡින්දිත්වා විච්ඡින්දිත්වා පිවන්තස්ස භික්ඛුනො පයොගෙ ච පයොගෙ ච පාචිත්තියං හොතීති යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘විච්ඡින්දිත්වා විච්ඡින්දිත්වා පිවතො පයොගගණනාය ආපත්තියො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 328). එකෙනෙව පයොගෙන බහුම්පි පිවන්තස්ස එකං එව ¶ ආපත්තිං බ්යතිරෙකතො දීපෙති. යථාහ ‘‘එකෙන පන පයොගෙන බහුම්පි පිවන්තස්ස එකා ආපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 328).

1585. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘මජ්ජෙ මජ්ජසඤ්ඤී, මජ්ජෙ වෙමතිකො, මජ්ජෙ අමජ්ජසඤ්ඤී පිවති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 328) තිකපාචිත්තියං වුත්තං.

1586. ‘‘අනාපත්ති ¶ නමජ්ජං හොති මජ්ජවණ්ණං මජ්ජගන්ධං මජ්ජරසං, තං පිවතී’’ති (පාචි. 328) වුත්තත්තා ආහ ‘‘අමජ්ජං මජ්ජවණ්ණ’’න්තිආදි. අරිට්ඨං නාම ආමලකඵලරසාදීහි කතො ආසවවිසෙසො. ලොණසොවීරකං නාම අට්ඨකථායං –

‘‘හරීතකාමලකවිභීතකකසාවෙ, සබ්බධඤ්ඤානි, සබ්බඅපරණ්ණානි, සත්තන්නම්පි ධඤ්ඤානං ඔදනං, කදලිඵලාදීනි සබ්බඵලානි, වෙත්තකෙතකඛජ්ජූරිකළීරාදයො සබ්බකළීරෙ, මච්ඡමංසඛණ්ඩානි, අනෙකානි ච මධුඵාණිතසින්ධවලොණතිකටුකාදීනි භෙසජ්ජානි පක්ඛිපිත්වා කුම්භිමුඛං ලිම්පිත්වා එකං වා ද්වෙ වා තීණි වා සංවච්ඡරානි ඨපෙන්ති, තං පරිපච්චිත්වා ජම්බුරසවණ්ණං හොති. වාතකාසකුට්ඨපණ්ඩුභගන්දලාදීනඤ්ච සිනිද්ධභොජනභුත්තානඤ්ච උත්තරපානං භත්තජීරණකභෙසජ්ජං තාදිසං නත්ථි. තං පනෙතං භික්ඛූනං පච්ඡාභත්තම්පි වට්ටති, ගිලානානං පාකතිකමෙව. අගිලානානං පන උදකසම්භින්නං පානපරිභොගෙනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.192) –

විභාවිතො භෙසජ්ජවිසෙසො. සුත්තං නාම අනෙකෙහි භෙසජ්ජෙහි අභිසඞ්ඛතො අමජ්ජභූතො ආසවවිසෙසො.

1587. වාසගාහාපනත්ථායාති ¶ සුගන්ධිභාවගාහාපනත්ථං. ඊසකන්ති මජ්ජවණ්ණගන්ධරසා යථා න පඤ්ඤායන්ති, එවං අප්පමත්තකං. යථාහ ‘‘අනතික්ඛිත්තමජ්ජෙයෙව අනාපත්ති. යං පන අතික්ඛිත්තමජ්ජං හොති, යත්ථ මජ්ජස්ස වණ්ණගන්ධරසා පඤ්ඤායන්ති, තස්මිං ආපත්තියෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 329). සූපාදීනං තු පාකෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මංසපාකාදයො සඞ්ගහිතා. යථාහ ‘‘සූපසම්පාකෙ මංසසම්පාකෙ තෙලසම්පාකෙ’’ති (පාචි. 328).

1588. වත්ථුඅජානනා අචිත්තන්ති සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථ අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 329). වත්ථුඅජානනතා ච නාම ‘‘මජ්ජ’’න්ති අජානනභාවො. ඉදන්ති ඉදං සික්ඛාපදං. ච-සද්දෙන අඤ්ඤානි ච ගිරග්ගසමජ්ජාදිසික්ඛාපදානි සමුච්චිනොති. අකුසලෙනෙවාති අකුසලචිත්තෙනෙව. පානතොති පාතබ්බතො. ලොකවජ්ජකන්ති සාධුලොකෙන වජ්ජෙතබ්බන්ති අත්ථො. ලොකවජ්ජමෙව ලොකවජ්ජකං.

නනු ¶ චෙත්ථ වත්ථුඅජානනතාය අචිත්තකත්තෙ තංවත්ථුඅජානනං කුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගිනොපි සම්භවති, කස්මා ‘‘අකුසලෙනෙව පානතො ලොකවජ්ජක’’න්ති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – යස්මා අමජ්ජසඤ්ඤාය පිවතො, මජ්ජසඤ්ඤාය ච පිවතො මජ්ජං වත්ථුනියාමෙන කිලෙසුප්පත්තියාව පච්චයො හොති, යථා මජ්ජං පීතං අජානන්තස්සාපි අකුසලානමෙව පච්චයො හොති, න කුසලානං, තථා අජ්ඣොහරණකාලෙපි වත්ථුනියාමෙන අකුසලස්සෙව පච්චයො හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අකුසලෙනෙව පානතො ලොකවජ්ජක’’න්ති. යථා තං නිළිනිජාතකෙ (ජා. 2.18.1 ආදයො; ජා. අට්ඨ. 5.18.1 ආදයො) භෙසජ්ජසඤ්ඤාය ඉත්ථියා මග්ගෙ අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස කුමාරස්ස ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘තස්සා මග්ගෙ මෙථුනං පටිසෙවාමී’’ති වා සඤ්ඤාය ¶ අභාවෙපි කාමරාගුප්පත්තියා සීලාදිගුණපරිහානි වත්ථුනියාමතො ච අහොසි, එවමිධාපි දට්ඨබ්බො.

කෙචි පන ‘‘අකුසලෙනෙව පානතො’’ති ඉදං ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස සචිත්තකපක්ඛං සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤථා පාණාතිපාතාදීසුපි අතිප්පසඞ්ගොති මඤ්ඤමානා බහුකාරණං, නියමනඤ්ච දස්සෙසුං. විනයට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 329), පන ඛුද්දකපාඨට්ඨකථායං (ඛු. පා. අට්ඨ. සික්ඛාපදවණ්ණනා), විභඞ්ගට්ඨකථාදීසු ච ‘‘තිචිත්ත’’න්ති අවත්වා ‘‘අකුසලචිත්ත’’මිච්චෙව වුත්තත්තා, සික්ඛාපදස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණං දස්සෙන්තෙන පක්ඛන්තරලක්ඛණදස්සනස්ස අයුත්තත්තා ච අට්ඨකථාසු යථාරුතවසෙනෙව අත්ථග්ගහණෙ ච කස්සචි විරොධස්ස අසම්භවතො සචිත්තකපක්ඛමෙව සන්ධාය අකුසලචිත්තතා, ලොකවජ්ජතා චෙත්ථ න වත්තබ්බා. ‘‘වත්ථුං ජානිත්වාපි අජානිත්වාපි මජ්ජං පිවතො භික්ඛුස්ස පාචිත්තියං. සාමණෙරස්ස පන ජානිත්වාව පිවතො සීලභෙදො, න අජානිත්වා’’ති (මාහාව. අට්ඨ. 108 අත්ථතො සමානං) යං වුත්තං, තත්ථ කාරණං මග්ගිතබ්බං. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා බුද්ධානමෙව විසයත්තා න තං මග්ගිතබ්බං, යථාපඤ්ඤත්තෙයෙව වත්තිතබ්බං. ඉදං පන සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං, සුඛොපෙක්ඛාවෙදනානං වසෙන දුවෙදනඤ්ච හොති. විනයට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 329), පන මාතිකට්ඨකථායඤ්ච (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තිවෙදන’’න්ති පාඨො දිස්සති, ඛුද්දකපාඨවණ්ණනාය (ඛු. පා. අට්ඨ. සික්ඛාපදවණ්ණනා), විභඞ්ගට්ඨකථාදීසු (විභ. අට්ඨ. 703 ආදයො) ච ‘‘සුඛමජ්ඣත්තවෙදනාවසෙන දුවෙදන’’න්ති ච ‘‘ලොභමොහමූලවසෙන ද්විමූලක’’න්ති ච වුත්තත්තා සො ‘‘පමාදපාඨො’’ති ගහෙතබ්බො.

සුරාපානකථාවණ්ණනා.

1589. යෙන ¶ ¶ කෙනචි අඞ්ගෙනාති අඞ්ගුලිආදිනා යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන. හසාධිප්පායිනොති හසෙ අධිප්පායො හසාධිප්පායො, සො එතස්ස අත්ථීති විග්ගහො, තස්ස, ඉමිනා කීළාධිප්පායරහිතස්ස අනාපත්තිං බ්යතිරෙකතො දීපෙති. වක්ඛති ච ‘‘අනාපත්ති නහසාධිප්පායස්සා’’ති. ඵුසතො ඵුසන්තස්ස.

1590. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු උපසම්පන්නානුපසම්පන්නෙසු. කායපටිබද්ධාදිකෙ නයෙති ‘‘කායෙන කායපටිබද්ධං ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිඑවමාදිනා (පාචි. 332) දස්සිතෙ නයෙ. අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි දුක්කටානි වුත්තානීති ආහ ‘‘තථෙවානුපසම්පන්නෙ, දීපිතං තිකදුක්කට’’න්ති. එත්ථ ච ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියස්ස වුත්තභාවො දීපිතො හොති. යථා උපසම්පන්නෙ තිකපාචිත්තියං දීපිතං, තථෙව අනුපසම්පන්නෙ තිකදුක්කටං දීපිතන්ති යොජනා.

1591. එත්ථ…පෙ… භික්ඛුනීති එත්ථ භික්ඛුපි භික්ඛුනියා අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඨිතොති වෙදිතබ්බො.

1592. නහසාධිප්පායස්ස ඵුසතොති හසාධිප්පායං විනා වන්දනාදීසු පාදාදිසරීරාවයවෙන පරං ඵුසන්තස්ස. කිච්චෙ සතීති පිට්ඨිපරිකම්මාදිකිච්චෙ සති.

අඞ්ගුලිපතොදකකථාවණ්ණනා.

1593. ජලෙති එත්ථ ‘‘උපරිගොප්ඵකෙ’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘උපරිගොප්ඵකෙ උදකෙ’’ති (පාචි. 337). නිමුජ්ජනාදීනන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන උම්මුජ්ජනප්ලවනානි ගහිතානි. යථාහ ‘‘උපරිගොප්ඵකෙ උදකෙ හසාධිප්පායො නිමුජ්ජති වා උම්මුජ්ජති වා පලවති ¶ වා’’ති (පාචි. 337). ‘‘කෙවල’’න්ති ඉමිනා නහානාදිකිච්චෙන ඔතරන්තස්ස අනාපත්තීති දීපෙති.

1594. උපරිගොප්ඵකෙ ජලෙති ගොප්ඵකානං උපරිභාගප්පමාණෙ ජලෙ. නිමුජ්ජෙය්යපි වාති අන්තොජලං පවිසන්තො නිමුජ්ජෙය්ය වා. තරෙය්ය වාති ප්ලවෙය්ය වා.

1595-6. අන්තොයෙවොදකෙ ¶ නිමුජ්ජිත්වාන ගච්ඡතො තස්ස හත්ථපාදපයොගෙහි පාචිත්තිං පරිදීපයෙති යොජනා.

1597. හත්ථාදිසකලසරීරාවයවං සඞ්ගණ්හිතුං ‘‘යෙන යෙනා’’ති අනියමාමෙඩිතමාහ. ජලං තරතො භික්ඛුනො යෙන යෙන පන අඞ්ගෙන තරණං හොතීති යොජනා.

1598. තරුතො වාපීති රුක්ඛතොපි වා. තිකපාචිත්තියන්ති උදකෙ හසධම්මෙ හසධම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅහසධම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං. ‘‘තිකදුක්කට’’න්ති පාඨො දිස්සති, ‘‘උදකෙ අහසධම්මෙ හසධම්මසඤ්ඤී, ආපත්ති දුක්කටස්ස. උදකෙ අහසධම්මෙ වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 338) වත්වා ‘‘උදකෙ අහසධම්මෙ අහසධම්මසඤ්ඤී, අනාපත්තී’’ති (පාචි. 338) තතියවිකප්පෙ පාළියං අනාපත්ති වුත්තාති සො පමාදපාඨො, ‘‘ද්විකදුක්කට’’න්ති පාඨොයෙව ගහෙතබ්බො.

1599. නාවං තීරෙ උස්සාරෙන්තොපි වාති සම්බන්ධො. උස්සාරෙන්තොති තීරමාරොපෙන්තො. ‘‘කීළතී’’ති ඉදං ‘‘පාජෙන්තො’’ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං.

1600. කථලාය වාති ඛුද්දකකපාලිකාය වා. උදකන්ති එත්ථ ‘‘භාජනගතං වා’’ති සෙසො. ‘‘භාජනගතං උදකං වා’’ති (පාචි. 338) හි පදභාජනෙ වුත්තං.

1601. කඤ්චිකං ¶ වාති ධඤ්ඤරසං වා. අපි-සද්දො ‘‘ඛීරං වා තක්කං වා රජනං වා පස්සාවං වා’’ති (පාචි. 338) පාළියං ආගතෙ සම්පිණ්ඩෙති. චික්ඛල්ලං වාපීති උදකකද්දමං වා. එත්ථ විසෙසජොතකෙන අපි-සද්දෙන ‘‘අපිච උපරිගොප්ඵකෙ වුත්තානි උම්මුජ්ජනාදීනි ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි ආකාරෙන උදකං ඔතරිත්වා වා අනොතරිත්වා වා යත්ථ කත්ථචි ඨිතං උදකං අන්තමසො බින්දුං ගහෙත්වා ඛිපනකීළායපි කීළන්තස්ස දුක්කටමෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 336) අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයවිසෙසං සම්පිණ්ඩෙති. වික්ඛිපන්ති වික්ඛිපිත්වා.

1602. සති ¶ කිච්චෙ ජලං විගාහිත්වා නිමුජ්ජනාදිකං කරොන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. කිච්චං නාම නහානාදිකං.

1603. අනන්තරස්සාති අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදස්ස. විසෙසොව විසෙසතා, කොචි විසෙසො නත්ථීති අත්ථො.

හසධම්මකථාවණ්ණනා.

1604-5. යො භික්ඛු භික්ඛුනා පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො අස්ස වචනං අකත්තුකාමතාය ආදරං පන සචෙ න කරොති, තස්ස තස්මිං අනාදරියෙ පාචිත්තියමුදීරයෙති යොජනා, ඉමිනා වාක්යෙන පුග්ගලානාදරමූලකං පාචිත්තියං වුත්තං. යථාහ ‘‘අනාදරියං නාම ද්වෙ අනාදරියානි පුග්ගලානාදරියඤ්ච ධම්මානාදරියඤ්චා’’ති (පාචි. 342), ‘‘පුග්ගලානාදරියං නාම උපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො ‘අයං උක්ඛිත්තකො වා වම්භිතො වා ගරහිතො වා ඉමස්ස වචනං අකතං භවිස්සතී’ති අනාදරියං කරොති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 342) ච.

ධම්මමෙව වා අසික්ඛිතුකාමො යො භික්ඛු භික්ඛුනා පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො අස්ස වචනං අකත්තුකාමතාය ආදරං ¶ පන සචෙ න කරොති, තස්ස තස්මිං අනාදරියෙ පාචිත්තියමුදීරයෙති යොජනා, ඉමිනා ධම්මානාදරියමූලකං පාචිත්තියං වුත්තං. යථාහ ‘‘ධම්මානාදරියං නාම උපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො කථායං නස්සෙය්ය වා විනස්සෙය්ය වා අන්තරධායෙය්ය වා, තං නසික්ඛිතුකාමො අනාදරියං කරොති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 342). අනාදරියෙති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං.

1606. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී අනාදරියං කරොති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 343) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. තිකාතීතෙනාති ලොකත්තිකමතික්කන්තෙන. අනුපසම්පන්නානාදරෙ තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං.

1607. සුත්තෙනෙවාභිධම්මෙනාති එත්ථ එවකාරො ‘‘දුක්කට’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බො. ‘‘සුත්තෙන ¶ අභිධම්මෙනා’’ති පදද්වයෙන අභෙදොපචාරතො සුත්තාභිධම්මාගතො පරියත්තිධම්මො වුත්තො. අපඤ්ඤත්තෙනාති පඤ්ඤත්තසඞ්ඛාතවිනයතො අඤ්ඤත්තා අපඤ්ඤත්තෙන. ‘‘අපඤ්ඤත්තෙනා’’ති ඉදං ‘‘සුත්තෙන අභිධම්මෙනා’’ති පදද්වයවිසෙසනං. භික්ඛුනා වුත්තස්ස තස්මිං භික්ඛුම්හි වා ධම්මෙ වා අනාදරං කරොතො දුක්කටමෙව. සාමණෙරෙන උභයෙනපි පඤ්ඤත්තෙන වා අපඤ්ඤත්තෙන වා වුත්තස්ස තස්මිං සාමණෙරෙ වා පඤ්ඤත්තෙ වා අපඤ්ඤත්තෙ වා ධම්මෙ අනාදරං කරොතො භික්ඛුස්ස දුක්කටමෙවාති යොජනා.

1608. දොසොති පාචිත්තියදුක්කටසඞ්ඛාතො කොචි දොසො.

1609. එත්ථාති ¶ ඉමස්මිං ආචරියානං ගාහෙ. ගාරය්හො ආචරියුග්ගහො නෙව ගහෙතබ්බොති යොජනා. ගාරය්හො ආචරියුග්ගහොති එත්ථ ‘‘යස්මා උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකො, තස්ස කසටො යාවජීවිකො, ද්වින්නංයෙව සමවායො උච්ඡුයට්ඨි, තස්මා විකාලෙ උච්ඡුයට්ඨිං ඛාදිතුං වට්ටති ගුළහරීතකෙ වියා’’ති එවමාදිකො සම්පති නිබ්බත්තො ගාරය්හාචරියවාදො. කතරො පන ගහෙතබ්බොති? පවෙණියා ආගතො ආචරියුග්ගහොව ගහෙතබ්බො.

කුරුන්දියං පන ‘‘ලොකවජ්ජෙ ආචරියුග්ගහො න වට්ටති, පණ්ණත්තිවජ්ජෙ පන වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 344) වුත්තං. මහාපච්චරියං ‘‘සුත්තං, සුත්තානුලොමඤ්ච උග්ගහිතකානංයෙව ආචරියානං උග්ගහො පමාණං, අජානන්තානං කථා අප්පමාණ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 344) වුත්තං. ‘‘තං සබ්බං පවෙණියා ආගතෙ සමොධානං ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 344) අට්ඨකථායං වුත්තං. එත්ථ ලොකවජ්ජෙ ආචරියුග්ගහො න වට්ටතීති ලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙ ආපත්තිට්ඨානෙ යො ආචරියවාදො, සො න ගහෙතබ්බො, ලොකවජ්ජමතික්කමිත්වා ‘‘ඉදං අම්හාකං ආචරියුග්ගහො’’ති වදන්තස්ස උග්ගහො න වට්ටතීති අධිප්පායො. සුත්තානුලොමං නාම අට්ඨකථා. පවෙණියා ආගතෙ සමොධානං ගච්ඡතීති ‘‘පවෙණියා ආගතො ආචරියුග්ගහොව ගහෙතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 344) එවං වුත්තෙ මහාඅට්ඨකථාවාදෙයෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති අධිප්පායො.

අනාදරියකථාවණ්ණනා.

1610-1. ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛුං භිංසාපෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 346) මාතිකාවචනතො ¶ භයසඤ්ජනනත්ථායාති එත්ථ ‘‘භික්ඛුස්සා’’ති සෙසො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘ඉතරස්ස තු භික්ඛුස්සා’’ති. රූපාදින්ති රූපසද්දගන්ධාදිං. උපසංහරෙති උපට්ඨපෙති ¶ , දස්සෙතීති වුත්තං හොති. භයානකං කථන්ති චොරකන්තාරාදිකථං. යථාහ ‘‘චොරකන්තාරං වා වාළකන්තාරං වා පිසාචකන්තාරං වා ආචික්ඛතී’’ති (පාචි. 348). පරසන්තිකෙති එත්ථ ‘‘පරො’’ති වුත්තනයෙන ලබ්භමානො උපසම්පන්නො ගහෙතබ්බො.

දිස්වා වාති උපට්ඨාපිතං තං රූපාදිං දිස්වා වා. සුත්වා වාති තං භයානකං කථං සුත්වා වා. යස්ස භයදස්සනත්ථාය තං උපට්ඨාපෙසි, සො භායතු වා මා වා භායතු. ඉතරස්සාති තදුපට්ඨාපකස්ස භික්ඛුස්ස. තඞ්ඛණෙති උපට්ඨාපිතක්ඛණෙ.

1612. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී භිංසාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 348) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. ‘‘අනුපසම්පන්නං භිංසාපෙතුකාමො’’තිආදිකෙ දුක්කටවාරෙ අනුපසම්පන්නග්ගහණෙන ගිහිනොපි සඞ්ගය්හමානත්තා ‘‘සාමණෙරං ගහට්ඨං වා’’ති ආහ. සාමණෙරං…පෙ… භික්ඛුනො තථෙව භිංසාපෙන්තස්ස තිකදුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

භිංසාපනකථාවණ්ණනා.

1614. ජොතින්ති අග්ගිං. තප්පෙතුකාමොති විසිබ්බෙතුකාමො. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ පදීපෙපි ජොතිකෙපි ජන්තාඝරෙපි කුක්කුච්චායන්තී’’ති (පාචි. 352) උප්පන්නවත්ථුම්හි ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ තථාරූපපච්චයා ජොතිං සමාදහිතුං සමාදහාපෙතු’’න්ති (පාචි. 352) වුත්තත්තා එත්ථ ‘‘තථාරූපං පච්චය’’න්ති ඉමිනා ¶ පදීපුජ්ජලනඤ්ච පත්තපචනසරීරසෙදනාදිකම්මඤ්ච ජන්තාඝරවත්තඤ්ච ගහෙතබ්බං. එත්ථ ච ජොතිකෙපීති පත්තපචනසෙදනකම්මාදීසු ජොතිකරණෙති අත්ථො.

1615. සයංසමාදහන්තස්සාති අත්තනා ජාලෙන්තස්ස.

1616. ජාලාපෙන්තස්ස ¶ …පෙ… දුක්කටන්ති ආණත්තියා ආපජ්ජිතබ්බං දුක්කටං සන්ධායාහ. ආණත්තියා ජලිතෙ ආපජ්ජිතබ්බාපත්ති ‘‘ජාලුට්ඨානෙ පනාපත්ති, පාචිත්ති පරිකිත්තිතා’’ති අනුවත්තමානත්තා සිද්ධාති විසුං න වුත්තා.

1617. ගිලානස්සාති ‘‘ගිලානො නාම යස්ස විනා අග්ගිනා න ඵාසු හොතී’’ති (පාචි. 354) වුත්තස්ස ගිලානස්ස. අවිජ්ඣාතං අලාතං උක්ඛිපන්තස්සාති ගහණෙන භට්ඨං අනිබ්බුතාලාතං අග්ගිනො සමීපං කරොන්තස්ස, යථාඨානෙ ඨපෙන්තස්සාති වුත්තං හොති.

1618-9. විජ්ඣාතං අලාතන්ති නිබ්බුතාලාතං. යථාවත්ථුකං පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤෙන වා කතං විසිබ්බෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. විසිබ්බෙන්තස්සාති තප්පෙන්තස්ස. අඞ්ගාරන්ති වීතච්චිකං අඞ්ගාරං. පදීපුජ්ජලනාදිකෙති ආදි-සද්දෙන ‘‘ජොතිකෙ ජන්තාඝරෙ තථාරූපපච්චයා’’ති (පාචි. 352) ආගතං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ ච තථාරූපපච්චයාති ඨපෙත්වා පදීපාදීනි අඤ්ඤෙනපි තථාරූපෙන පච්චයෙන.

ජොතිසමාදහනකථාවණ්ණනා.

1620-1. මජ්ඣිමෙ දෙසෙති ජම්බුදීපෙ යත්ථ බොධිමණ්ඩලං හොති, තස්මිං නවයොජනසතාවට්ටෙ මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ, ඉමිනා ඉදං ¶ සික්ඛාපදං තත්ථෙව දෙසොදිස්සකතාය නියතන්ති දස්සෙති. තෙනෙව වක්ඛති අනාපත්තිවාරෙ ‘‘පච්චන්තිමෙපි වා දෙසෙ’’ති. චුණ්ණන්ති සිරීසචුණ්ණාදිකං චුණ්ණං. අභිසඞ්ඛරතොති පටියාදෙන්තස්ස.

1622-3. ‘‘මාසෙ ඌනසඤ්ඤිනො’’ති පදච්ඡෙදො. අතිරෙකද්ධමාසෙ ඌනසඤ්ඤිනො වා අතිරෙකද්ධමාසෙ විමතිස්ස වා දුක්කටන්ති යොජනා. අතිරෙකද්ධමාසෙ න්හායන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. සමයෙසු ච න්හායන්තස්ස අනාපත්තීති එත්ථ ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො ගිලානසමයො කම්මසමයො අද්ධානගමනසමයො වාතවුට්ඨිසමයො’’ති (පාචි. 363) දස්සිතෙසු ඡසු සමයෙසු අඤ්ඤතරෙ සම්පත්තෙ සමයෙ සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ඌනමාසෙපි නහායන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො.

තත්ථ ¶ ජෙට්ඨමාසො ච ආසාළ්හිමාසස්ස පුරිමපක්ඛො චාති දියඩ්ඪමාසො උණ්හසමයො නාම. යථාහ ‘‘උණ්හසමයො නාම දියඩ්ඪො මාසො සෙසො ගිම්හාන’’න්ති (පාචි. 364), වස්සානස්ස පඨමො මාසො පරිළාහසමයො නාම. යථාහ ‘‘පරිළාහසමයො නාම වස්සානස්ස පඨමො මාසො’’ති (පාචි. 364). ‘‘යස්ස විනා නහානා න ඵාසු හොතී’’ති (පාචි. 364) වුත්තො සමයො ගිලානසමයො නාම. ‘‘අන්තමසො පරිවෙණම්පි සම්මට්ඨං හොතී’’ති (පාචි. 364) වුත්තො කම්මසමයො නාම. ‘‘අද්ධයොජනං ගච්ඡිස්සාමී’ති නහායිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 364) වුත්තො අද්ධානගමනසමයො නාම. ‘‘භික්ඛූ සරජෙන වාතෙන ඔකිණ්ණා හොන්ති, ද්වෙ වා තීණි වා උදකඵුසිතානි කායෙ පතිතානි හොන්තී’’ති (පාචි. 364) වුත්තො වාතවුට්ඨිසමයො නාම.

නදීපාරං ගච්ඡතොපි ඌනකද්ධමාසෙ න්හායන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. වාලිකං උක්කිරිත්වානාති එත්ථ සුක්ඛාය නදියා ¶ වාලිකං උක්කිරිත්වා. කතාවාටෙසුපි ඌනකද්ධමාසෙ න්හායන්තස්සපි අනාපත්තීති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘න්හායන්තස්ස අනාපත්තී’’ති ඉදං පච්චාමසති.

1624. පච්චන්තිමෙපි වා දෙසෙති ජම්බුදීපෙ යථාවුත්තමජ්ඣිමදෙසතො බහි පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු, ඛුද්දකෙසු ච දීපෙසු. සබ්බෙසන්ති ලද්ධසමයානං, අලද්ධසමයානඤ්ච සබ්බෙසං භික්ඛූනං. ආපදාසූති භමරඅනුබන්ධාදිආපදාසු. යථාහ ‘‘භමරාදීහි අනුබද්ධස්ස උදකෙ නිමුජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 366). කායචිත්තසමුට්ඨානං එළකලොමසමුට්ඨානං නාම.

න්හානකථාවණ්ණනා.

1625-7. ‘‘නවං නාම අකතකප්පං වුච්චතී’’ති (පාචි. 369) පාළිවචනතො ච ‘‘පටිලද්ධනවචීවරෙනාති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) අට්ඨකථාවචනතො ච චීවරන්ති එත්ථ ‘‘නව’’න්ති සෙසො. කප්පියං බින්දුං අදත්වා නවං චීවරං භික්ඛු පරිභුඤ්ජති, තස්සෙවං පරිභුඤ්ජතො පාචිත්තීති සම්බන්ධො. ඡන්නන්ති ඛොමාදීනං, නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අඤ්ඤතරං නවං චීවරන්ති නිද්ධාරෙතබ්බං. යත්ථ කත්ථචීති ‘‘චතූසු වා කොණෙසු තීසු වා ද්වීසු වා එකස්මිං වා කොණෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) අට්ඨකථාවචනතො චීවරකොණෙසු යත්ථ කත්ථචි.

කංසනීලෙනාති ¶ චම්මකාරනීලෙන. චම්මකාරනීලං නාම පකතිනීලං. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘චම්මකාරා උදකෙ තිඵලං, අයොගූථඤ්ච පක්ඛිපිත්වා චම්මං කාළං කරොන්ති, තං චම්මකාරනීල’’න්ති වුත්තං. මහාපච්චරියං පන ‘‘අයොමලං ලොහමලං, එතං කංසනීලං නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) වුත්තං. පත්තනීලෙන වාති ‘‘යො කොචි නීලවණ්ණො පණ්ණරසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) අට්ඨකථාය වුත්තෙන නීලපණ්ණරසෙන. යෙන කෙනචි කාළෙනාති අඞ්ගාරජල්ලිකාදීසු අඤ්ඤතරෙන යෙන කෙනචි කාළවණ්ණෙන. ‘‘කද්දමො නාම ¶ ඔදකො වුච්චතී’’ති (පාචි. 369) වුත්තත්තා කද්දමෙනාති උදකානුකද්දමසුක්ඛකද්දමාදිං සඞ්ගණ්හාති.

‘‘මඞ්ගුලස්ස පිට්ඨිප්පමාණකං මයූරස්ස අක්ඛිප්පමාණක’’න්ති යථාක්කමෙන යොජනා.

1628. ‘‘පාළිකප්පො කණ්ණිකාකප්පො’’ති යොජනා, මුත්තාවලි විය පාළිං කත්වා අප්පිතකප්පො ච කණ්ණිකාකාරෙන අප්පිතකප්පො චාති අත්ථො. කත්ථචීති එත්ථ ‘‘යථාවුත්තප්පදෙසෙ’’ති සෙසො. ‘‘චතූසු වා කොණෙසු තීසු වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) වුත්තත්තා ‘‘අනෙකං වා’’ති ආහ. වට්ටමෙව වට්ටකං, ඉමිනා අඤ්ඤං විකාරං න වට්ටතීති දස්සෙති. යථාහ ‘‘ඨපෙත්වා එකං වට්ටබින්දුං අඤ්ඤෙන කෙනචිපි විකාරෙන කප්පො න කාතබ්බො’’ති (පාචි. 368).

1629. ‘‘අනාපත්ති පකාසිතා’’ති ඉදං ‘‘විමතිස්සචා’’ති එත්ථ ච-සද්දෙන සමුච්චිතං ‘‘ආදින්නෙ ආදින්නසඤ්ඤිනො’’ති තතියවිකප්පං සන්ධාය වුත්තං. යථාහ ‘‘ආදින්නෙ ආදින්නසඤ්ඤී, අනාපත්තී’’ති.

1630. ‘‘කප්පෙ නට්ඨෙපි වා’’තිආදීහි ච යොජෙතබ්බං. පි-සද්දෙන ‘‘කප්පකතොකාසෙ ජිණ්ණෙ’’ති ඉදං සම්පිණ්ඩෙති. යථාහ ‘‘කප්පකතොකාසො ජිණ්ණො හොතී’’ති. තෙන කප්පකතෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං. සංසිබ්බිතෙසූති එත්ථ ‘‘අකප්පකතෙසූ’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘කප්පකතෙන අකප්පකතං සංසිබ්බිතං හොතී’’ති. නිවාසනපාරුපනං ක්රියං. කප්පබින්දුඅනාදානං අක්රියං.

දුබ්බණ්ණකරණකථාවණ්ණනා.

1631-4. ‘‘විකප්පනා ¶ ¶ නාම ද්වෙ විකප්පනා සම්මුඛාවිකප්පනා ච පරම්මුඛාවිකප්පනා චා’’ති (පාචි. 374) වුත්තත්තා ‘‘විකප්පනා දුවෙ’’තිආදිමාහ. ඉතීති නිදස්සනෙ, එවන්ති අත්ථො. කථං සම්මුඛාවිකප්පනා හොතීති ආහ ‘‘සම්මුඛාය…පෙ… නිද්දිසෙ’’ති. එකස්සාති එත්ථ ‘‘බ්යත්තස්සා’’ති සෙසො. ඉධ බ්යත්තො නාම විකප්පනපච්චුද්ධාරණවිධිං ජානන්තො.

යථාවචනයොගතොති ‘‘ඉමං චීවර’න්ති වා, ‘ඉමානි චීවරානී’ති වා, ‘එතං චීවර’න්ති වා, ‘එතානි චීවරානී’ති වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) අට්ඨකථාය වුත්තං අනතික්කම්ම, වචනසම්බන්ධක්කමෙනාති අත්ථො. තදෙකදෙසසරූපං දස්සෙති ‘‘ඉමං චීවර’’න්ති.

‘‘අපච්චුද්ධටතො’’ති ඉමිනා ‘‘න කප්පතී’’ති එතස්ස හෙතුං දස්සෙති.

1635. ‘‘සන්තක’’මිච්චාදි පච්චුද්ධරණප්පකාරො. යථාපච්චයං කරොහීති තුය්හං රුච්චනකං කරොහීති අත්ථො.

1636. සම්මුඛාවිකප්පන්තරං දස්සෙතුමාහ ‘‘අපරා සම්මුඛා වුත්තා’’තිආදි. අත්තනා අභිරුචිතස්ස යස්ස කස්සචි නාමං ගහෙත්වාති යොජනා. සහධම්මිනන්ති එත්ථ ‘‘පඤ්චන්න’’න්ති සෙසො, නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං.

1639. එවන්ති වක්ඛමානාපෙක්ඛං. අපි-සද්දො පන සද්දස්සත්ථෙ.

1640. මිත්තොති දළ්හමිත්තො, ‘‘තෙන වත්තබ්බං ‘කො තෙ මිත්තො වා සන්දිට්ඨො වා’’ති (පාචි. 374) වචනතො ඉදං උපලක්ඛණං. පුන තෙනපි භික්ඛුනා වත්තබ්බන්ති යොජනා.

1641-2. ‘‘අහං ¶ තිස්සස්ස භික්ඛුනො දම්මී’ති වා…පෙ… ‘තිස්සාය සාමණෙරියා දම්මී’ති වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) සෙසඅට්ඨකථාපාඨෙන ‘‘ඉද’’මිච්චාදිපාඨො යොජෙතබ්බො.

1643. ද්වීසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං, එත්ථ ‘‘විකප්පනාසූ’’ති පකරණතො ලබ්භති.

1644-5. ඉධ ¶ පන ඉමස්මිං සාසනෙ යෙන පන භික්ඛුනා සහ චීවරසාමිකෙන තං විනයකම්මං කතං, තස්ස අවිස්සාසෙන විස්සාසභාවං විනා සො විනයකම්මකතො භික්ඛු තං චීවරං පරිභුඤ්ජෙය්ය, තස්ස භික්ඛුනො පාචිත්තීති යොජනා. ඡන්දානුරක්ඛනත්ථං ‘‘විනයංකම්ම’’න්ති අනුස්සාරාගමො වෙදිතබ්බො, විනයකම්මන්ති අත්ථො. තං චීවරං අධිට්ඨහන්තස්ස වා විස්සජ්ජන්තස්ස වා දුක්කටන්ති යොජනා.

1646. පච්චුද්ධාරකවත්ථෙසූති පච්චුද්ධටවත්ථෙසු. අපච්චුද්ධාරසඤ්ඤිනොති අපච්චුද්ධටසඤ්ඤිනො. තත්ථාති අපච්චුද්ධටවත්ථෙසු. වෙමතිකස්සාති ‘‘පච්චුද්ධටානි නු ඛො මයා, අපච්චුද්ධටානී’’ති සංසයාපන්නස්ස.

1647. පච්චුද්ධාරණසඤ්ඤිස්සාති පච්චුද්ධටමිදන්ති සඤ්ඤිස්ස. විස්සාසාති යස්ස වා චීවරං විකප්පෙසි, තෙන අපච්චුද්ධටම්පි තස්ස විස්සාසා පරිභුඤ්ජතො ච. යථාහ ‘‘තස්ස වා විස්සසන්තො පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාචි. 376).

විකප්පනකථාවණ්ණනා.

1648-9. ‘‘පත්තො නාම ද්වෙ පත්තා අයොපත්තො මත්තිකාපත්තො’’ති (පාචි. 379) ජාතියා කප්පියපත්තානං වුත්තත්තා ආහ ¶ ‘‘අධිට්ඨානුපගං පත්ත’’න්ති. තාදිසන්ති අධිට්ඨානුපගං. සූචිඝරං නාම සසූචිකං වා අසූචිකං වා. කායබන්ධනං නාම පට්ටිකා වා සූකරන්තකං වා. නිසීදනං නාම සදසං වුච්චති.

‘‘පත්තං වා’’තිආදීහි උපයොගන්තපදෙහි ‘‘අපනෙත්වා නිධෙන්තස්සා’’ති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. නිධෙන්තස්සාති එතස්ස ‘‘හසාපෙක්ඛස්සා’’ති විසෙසනං. යථාහ ‘‘හසාපෙක්ඛොපීති කීළාධිප්පායො’’ති (පාචි. 379). ‘‘කෙවල’’න්ති ඉමිනා දුන්නික්ඛිත්තස්ස පටිසාමනාධිප්පායාදිඅඤ්ඤාධිප්පායාභාවං දීපෙති. වක්ඛති ච ‘‘දුන්නික්ඛිත්තමනාපත්ති, පටිසාමයතො පනා’’ති.

1650. තෙනාපීති ආණත්තෙන. තස්සාති ආණාපකස්ස. තිකදුක්කටං වුත්තන්ති අනුපසම්පන්නෙ ¶ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං වුත්තං, ඉමිනා ච උපසම්පන්නසන්තකෙ තිකපාචිත්තියන්ති ඉදඤ්ච වුත්තමෙව හොති.

1651. අඤ්ඤන්ති පාළියං අනාගතං පත්තත්ථවිකාදිපරික්ඛාරං.

1652. සබ්බෙසූති පාළියං ආගතෙසු ච අනාගතෙසු ච සබ්බෙසු පරික්ඛාරෙසු.

1653. ධම්මකථං කත්වාති ‘‘සමණෙන නාම අනිහිතපරික්ඛාරෙන භවිතුං න වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 377) අට්ඨකථාගතනයෙන ධම්මකථං කත්වා. අනිහිතපරික්ඛාරෙනාති අප්පටිසාමිතපරික්ඛාරෙන. නිධෙති චෙ, තථා අනාපත්තීති යොජනා. අවිහෙසෙතුකාමස්සාති විහෙසාධිප්පායරහිතස්ස. අකීළස්සාති කීළාධිප්පායරහිතස්ස කෙවලං වත්තසීසෙන ‘‘පටිසාමෙත්වා දස්සාමී’’ති අපනිධෙන්තස්ස.

1654. අදින්නාදානසමුට්ඨානාපත්තීනං ¶ අකුසලාදිවසෙනපි සචිත්තකත්තා ආහ ‘‘ඉදං අකුසලෙනෙව සචිත්ත’’න්ති.

චීවරාපනිධානකථාවණ්ණනා.

සුරාපානවග්ගො ඡට්ඨො.

1655. ‘‘තිරච්ඡානගතං පාණ’’න්ති ඉමිනා ‘‘යො පන භික්ඛු සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 383) ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ අධිප්පෙතං පාණං දස්සෙති. ආපත්තිනානත්තාභාවා ආහ ‘‘මහන්තං ඛුද්දකම්පි වා’’ති. යථාහ ‘‘ඉමස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ තිරච්ඡානගතොයෙව ‘පාණො’ති වෙදිතබ්බො, තං ඛුද්දකම්පි මහන්තම්පි මාරෙන්තස්ස ආපත්තිනානාකරණං නත්ථි, මහන්තෙ පන උපක්කමමහන්තත්තා අකුසලං මහන්තං හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 382). ‘‘මාරෙන්තස්ස අස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘ඛුද්දකම්පි වා මාරෙන්තස්සා’’ති ඉමිනා අට්ඨකථායං ‘‘අන්තමසො මඤ්චපීඨං සොධෙන්තො මඞ්ගුලබීජකෙපි පාණසඤ්ඤී නික්කාරුණිකතාය තං භින්දන්තො අපනෙති, පාචිත්තියං. තස්මා එවරූපෙසු ඨානෙසු කාරුඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා අප්පමත්තෙන වත්තං කාතබ්බ’’න්ති වුත්තවිනිච්ඡයොපි සඞ්ගහිතො.

1656. උභයත්ථ ¶ චාති පාණෙ වා අපාණෙ වාති උභයත්ථාපි. අවසෙසවිනිච්ඡයො පනෙත්ථ මනුස්සවිග්ගහෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

සඤ්චිච්චපාණකථාවණ්ණනා.

1658. සප්පාණකන්ති සහ පාණකෙහීති සප්පාණකං. යෙ පරිභොගෙන මරන්ති, එවරූපා ඉධ ‘‘පාණකා’’ති අධිප්පෙතා. අස්සාති භික්ඛුනො.

1659. ‘‘අවිච්ඡිජ්ජා’’ති ¶ ඉමිනා විච්ඡෙදෙනෙව පයොගනානත්තං හොතීති දීපෙති. පත්තපූරම්පීති එත්ථ පි-සද්දො බ්යතිරෙකෙ.

1660-1. අස්ස පාචිත්ති පරිදීපිතාති සම්බන්ධො. තාදිසෙනාති සප්පාණකෙන. ආවිඤ්ඡිත්වානාති පරිබ්භමිත්වා. යාගුයොති එත්ථ ‘‘උණ්හා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ඉදඤ්ච පාණීනං මාරණත්ථං යං කිඤ්චි උණ්හවත්ථුං සප්පාණකෙන උදකෙන අනිබ්බාපෙතුං උපලක්ඛණං. තං සප්පාණකං උදකං. න්හායතොපි වාති එත්ථ පි-සද්දෙන අට්ඨකථායං –

‘‘උදකසොණ්ඩිං වා පොක්ඛරණිං වා පවිසිත්වා බහි නික්ඛමනත්ථාය වීචිං උට්ඨාපයතොපි. සොණ්ඩිං වා පොක්ඛරණිං වා සොධෙන්තෙහි තතො ගහිතඋදකං උදකෙයෙව ආසිඤ්චිතබ්බං. සමීපම්හි උදකෙ අසති කප්පියඋදකස්ස අට්ඨ වා දස වා ඝටෙ උදකසණ්ඨානකප්පදෙසෙ ආසිඤ්චිත්වා තත්ථ ආසිඤ්චිතබ්බං. ‘පවට්ටිත්වා උදකෙ පතිස්සතී’ති උණ්හපාසාණෙ උදකං නාසිඤ්චිතබ්බං. කප්පියඋදකෙන පන පාසාණං නිබ්බාපෙත්වා ආසිඤ්චිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 387) –

වුත්තවිනිච්ඡයං සම්පිණ්ඩෙති.

1662. උභයත්ථපීති සප්පාණකෙපි අප්පාණකෙපීති උභයත්ථෙව.

1664-6. පාණපටිබද්ධතාය කාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘පතන’’න්තිආදි. සලභාදීනන්ති පටඞ්ගාදීනං ¶ . ඤත්වාති එත්ථ පි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. එවමුපරිපි. පදීපුජ්ජලනන්ති එත්ථ ‘‘වියා’’ති සෙසො. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. සප්පාණභාවොව සප්පාණභාවතා, තං. භුඤ්ජතොති භුඤ්ජිතබ්බතො.

සලභාදීනං ¶ පතනං ඤත්වාපි සුද්ධෙන චෙතසා පදීපුජ්ජලනං විය සපාණභාවං ඤත්වාපි ජලසඤ්ඤාය භුඤ්ජිතබ්බතො එත්ථ පණ්ණත්තිවජ්ජතා ඤෙය්යාති යොජනා.

එවං සන්තෙ සිඤ්චනසප්පාණකසික්ඛාපදානං උභින්නම්පි කො විසෙසොති ආහ ‘‘සිඤ්චනෙ’’තිආදි. සිඤ්චනං සිඤ්චනසික්ඛාපදං සිඤ්චනෙ වුත්තං සිඤ්චනවිසයෙ පඤ්ඤත්තං, ඉදං පන සප්පාණකසික්ඛාපදං පරිභොගෙ වුත්තං අජ්ඣොහාරවිසයෙ පඤ්ඤත්තන්ති අයමෙව තස්ස චෙව අස්ස ච විසෙසොති යොජනා.

සප්පාණකකථාවණ්ණනා.

1667. යථාධම්මන්ති යො යස්ස අධිකරණස්ස වූපසමනාය ධම්මො වුත්තො, තෙනෙව ධම්මෙනාති අත්ථො. ‘‘කිච්චාධිකරණ’’න්ති ඉමිනා ඉතරානි අධිකරණානි උපලක්ඛිතානි. යථාහ ‘‘අධිකරණං නාම චත්තාරි අධිකරණානි විවාදාධිකරණං අනුවාදාධිකරණං ආපත්තාධිකරණං කිච්චාධිකරණ’’න්ති (පාචි. 394). අපලොකනකම්මාදීනි චත්තාරි සඞ්ඝකිච්චං නාම, තදෙව සමථෙහි අධිකරණීයත්තා වූපසමෙතබ්බත්තා අධිකරණන්ති කිච්චාධිකරණං. පුන නීහාතබ්බන්ති පුන නීහරිතබ්බං, වූපසමෙතබ්බන්ති අත්ථො. ඉමිනා ‘‘අකතං කම්ම’’න්තිආදිනා පාළියං දස්සිතා ද්වාදස උක්කොටා උපලක්ඛිතාති දට්ඨබ්බා. උක්කොටෙන්තස්සාති තස්ස තස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අකතං කම්ම’’න්තිආදීනි වත්වා උච්චාලෙන්තස්ස යථාපතිට්ඨිතභාවෙන පතිට්ඨාතුං න දෙන්තස්ස. එත්ථ ච පතිට්ඨාතුං න දෙන්තස්සාති තස්ස පවත්තිආකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. යං පන ධම්මෙන අධිකරණං නිහටං, තං සුනිහටමෙව.

1668. ‘‘අකතං කම්මං, දුක්කටං කම්මං, පුන කාතබ්බං කම්ම’’න්ති වදතා වදන්තෙන භික්ඛුනා තං කම්මං උච්චාලෙතුං න වට්ටතීති යොජනා.

1669. විප්පකතෙති ¶ ¶ ආරද්ධානිට්ඨිතෙ. තන්ති පටික්කොසන්තං. සඤ්ඤාපෙත්වාති කතකම්මස්ස අනවජ්ජභාවං ඤාපෙත්වා. න පනඤ්ඤථාති තථා අසඤ්ඤාපෙත්වා.

1670. අධම්මෙ පන කම්මස්මින්ති යථාපාළිආගතෙ කම්මස්මිං. උභයත්ථාපීති ධම්මකම්මෙ, අධම්මකම්මෙ වාති උභයත්ථ.

1671. න ච කම්මාරහස්ස වාති එත්ථ ච-සද්දො ‘‘වග්ගෙන චා’’ති යොජෙතබ්බො. ච-සද්දො වා-සද්දත්ථෙ දට්ඨබ්බො. ‘‘අධම්මෙන, වග්ගෙන වා න කම්මාරහස්ස වා කත’’න්ති ජානතො උක්කොටනෙ දොසො නත්ථීති යොජනා.

උක්කොටනකථාවණ්ණනා.

1673. ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාම ආපත්ති චත්තාරි ච පාරාජිකානි තෙරස ච සඞ්ඝාදිසෙසා’’ති (පාචි. 399) වචනතො පාරාජිකානම්පි දුට්ඨුල්ලත්තා, ඉධ ච පාරාජිකස්ස අනධිප්පෙතත්තා ඉධාධිප්පෙතමෙව දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති ඉමිනා දුට්ඨුල්ල-පදං විසෙසිතං. යථාහ ‘‘එත්ථ චත්තාරි පාරාජිකානි අත්ථුද්ධාරවසෙන දස්සිතානි, සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති පන අධිප්පෙතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 399). ඤත්වාති සාමං වා අඤ්ඤතො වා ජානිත්වා. ඡාදයතො තස්ස පරියාපුතාති ‘‘ඉමං ජානිත්වා චොදෙස්සන්ති, සාරෙස්සන්ති, නාරොචෙස්සාමී’’ති පටිච්ඡාදෙන්තස්ස තස්ස පරියාපුතා දෙසිතා.

1674-5. ධුරං නික්ඛිපිත්වාති ‘‘අඤ්ඤස්ස න ආරොචෙස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපං කත්වා. තස්සාති දුට්ඨුල්ලස්ස. පටිච්ඡාදනං හෙතු කාරණං යස්ස ආරොචනස්සාති විග්ගහො. පටිච්ඡාදනහෙතුකන්ති ආරොචනකිරියාය විසෙසනං, ‘‘ඉත්ථන්නාමො ¶ ඉත්ථන්නාමං සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො, අඤ්ඤස්ස න ආරොචෙහී’’ති වත්වා ආරොචනං කරොතීති වුත්තං හොති. ඉතීති වුත්තනිදස්සනෙ, හීති එවකාරත්ථෙ, එවමෙව වදතීති අත්ථො.

යාව කොටි න ඡිජ්ජති, තාව එවං භික්ඛූනං සතම්පි සහස්සම්පි තං ආපත්තිං ආපජ්ජති එවාති යොජනා.

1676. මූලෙනාති ¶ සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නපුග්ගලෙන. ආරොචිතස්ස දුතියස්සාති සමානාධිකරණං. මූලෙන ‘‘මම ආපත්තිං ආපන්නභාවං අඤ්ඤස්ස න ආරොචෙහී’’ති ආරොචිතස්ස දුතියභික්ඛුස්ස සන්තිකා සුණන්තෙන තතියෙන නිවත්තිත්වා තස්සෙව දුතියස්ස පකාසිතෙ ආරොචනස්ස කොටි ඡින්නාති වුච්චතීති යොජනා. කොටීති ආරොචනකිරියාවසානං වුච්චති.

1677. දුට්ඨුල්ලාය ච දුට්ඨුල්ලසඤ්ඤීති එත්ථ ‘‘ආරොචෙන්තො’’ති පකරණතො ලබ්භති. ඉතරෙසු පන ද්වීසූති දුට්ඨුල්ලාය වෙමතිකො, අදුට්ඨුල්ලසඤ්ඤීති ද්වීසු.

1678. අදුට්ඨුල්ලායාති පඤ්චවිධාය ලහුකාපත්තියා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු විකප්පෙසු. තිකදුක්කටං නිද්දිට්ඨන්ති අදුට්ඨුල්ලාය දුට්ඨුල්ලසඤ්ඤිවෙමතිකඅදුට්ඨුල්ලසඤ්ඤීනං වසෙන දුක්කටත්තයං පාළියං (පාචි. 400) දස්සිතන්ති අත්ථො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු. අනුපසම්පන්නවාරෙසූති තීසු අනුපසම්පන්නවිකප්පෙසු. දුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටන්ති අත්ථො.

1679-80. ‘‘සඞ්ඝස්ස භෙදනාදීනි භවිස්සන්තී’’තිආදීහි සබ්බෙහි පදෙහි ‘‘න ආරොචෙති චෙ, දොසො නත්ථී’’ති ඉදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. සභාගං වා න පස්සතීති තථා ¶ අපස්සන්තො න ආරොචෙති චෙ, දොසො නත්ථි. කක්ඛළො අයන්ති න ආරොචෙති චෙ, දොසො නත්ථි.

1681. අඤ්ඤස්ස අනාරොචනෙන ආපජ්ජිතබ්බතො ‘‘අක්රිය’’න්ති වුත්තං. ‘‘ආරොචෙතබ්බ’’න්ති අනුඤ්ඤාතස්ස අනාරොචනං අනාදරමන්තරෙන න හොතීති ආහ ‘‘දුක්ඛවෙදන’’න්ති. එත්ථ ච මාතිකට්ඨකථායං ‘‘සමනුභාසනසදිසානෙවා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුට්ඨල්ලසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං, ඉධ ‘‘ධුරනික්ඛෙපතුල්යාවා’’ති, උභයත්ථ නාමමත්තමෙව විසෙසො, එකමෙව සමුට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

දුට්ඨුල්ලකථාවණ්ණනා.

1682. ඌනවීසතිවස්සන්ති එත්ථ ‘‘ජාන’’න්ති සෙසො, ‘‘ඌනවීසතිවස්සො’’ති ජානන්තොති අත්ථො. ඌනවීසතිවස්සො නාම පටිසන්ධිතො පට්ඨාය අපරිපුණ්ණවීසතිසංවච්ඡරො. යොති ¶ යො භික්ඛු උපජ්ඣායො හුත්වා. කරෙය්යාති කාරාපෙය්ය. උපසම්පජ්ජතීති උපසම්පදො, තං. යො ජානං ඌනවීසතිවස්සං පුග්ගලං උපසම්පදං උපසම්පන්නං කරෙය්ය, තස්ස එවං උපසම්පාදෙන්තස්ස භික්ඛුනො පාචිත්තියං හොතීති යොජනා. සෙසානන්ති ‘‘ගණස්ස ච ආචරියස්ස ච ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 404) පාළියං දස්සිතානං ගහණං.

1683. ඌනවීසතිවස්සභාවං ජානතා වා අජානතා වා භික්ඛුනා යො පුග්ගලො චෙ උපසම්පාදිතො, සො අනුපසම්පන්නොව හොති, පුන සො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො සමානො උපසම්පන්නො කාතබ්බො උපසම්පාදෙතබ්බොයෙවාති යොජනා.

1684. දසවස්සච්චයෙන පරිපුණ්ණදසවස්සො හුත්වා උපජ්ඣායස්ස සතො අස්ස භික්ඛුපටිඤ්ඤස්ස අඤ්ඤෙසං උපසම්පාදනෙ ¶ කොචි දොසො චෙ එකංසෙන නත්ථි න විජ්ජතීති යොජනා.

1685. තං භික්ඛුන්ති ඌනවීසතිවස්සො හුත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා පරිපුණ්ණදසවස්සො උපජ්ඣායො හුත්වා උපසම්පාදෙන්තං තං භික්ඛුපටිඤ්ඤං. ගණො චෙ පරිපූරතීති මජ්ඣිමදෙසෙ දසවග්ගො, පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු පඤ්චවග්ගො ගණො සචෙ අනූනො හොති. තෙති උපසම්පාදිතා. සූපසම්පන්නාති සුට්ඨු උපසම්පන්නා.

1686-7. යො භික්ඛු උපජ්ඣායො හුත්වා ‘‘ඌනවීසතිවස්සපුග්ගලං උපසම්පාදයිස්සාමි’’ඉති ගණම්පි වා ආචරියම්පි වා පත්තම්පි වා පරියෙසති, මාළකඤ්ච සම්මන්නති බද්ධසීමං බන්ධති, තස්ස සබ්බෙසු පයොගෙසු දුක්කටං. තථා ඤත්තියා දුක්කටං. තථා ද්වීසු කම්මවාචාසුපි දුක්කටන්ති යොජනා.

1688-9. වීසති ච තානි වස්සානි චාති වීසතිවස්සානි, ඌනානි වීසතිවස්සානි යස්ස සො ඌනවීසතිවස්සො, ඌනවීසතිවස්සොති සඤ්ඤා ඌනවීසතිවස්සසඤ්ඤා, සා එතස්ස අත්ථීති ‘‘ඌනවීසතිවස්සසඤ්ඤී’’ඉති වත්තබ්බෙ නිපාතනලක්ඛණෙන වස්ස-සද්දලොපං කත්වා ‘‘ඌනවීසතිසඤ්ඤී’’ති වුත්තං, තස්ස ඌනවීසතිසඤ්ඤිස්ස. පරිපුණ්ණානි වීසතිවස්සානි එතස්සාති ‘‘පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො’’ති වත්තබ්බෙ නිපාතනලක්ඛණෙන වීසතිවස්ස-සද්දලොපං ¶ කත්වා ‘‘පරිපුණ්ණො’’ති පුග්ගලො වුච්චති, තස්මිං පරිපුණ්ණෙ, පරිපුණ්ණවීසතිවස්සෙ පුග්ගලෙති අත්ථො. උභයත්ථාති ඌනවීසතිපරිපුණ්ණවීසතිවස්සෙසු උභොසු පුග්ගලෙසු.

ඌනවීසතිවස්සකථාවණ්ණනා.

1691. ථෙය්යසත්ථෙන ¶ සද්ධින්ති ‘‘ථෙය්යසත්ථො නාම චොරා කතකම්මා වා හොන්ති අකතකම්මා වා’’තිආදිනා (පාචි. 409) පදභාජනෙ වුත්තසරූපෙන සත්ථසඞ්ඛාතෙන ජනසමූහෙන සහාති වුත්තං හොති. සහාදියොගෙ කරණවචනං. ජානන්තොති ‘‘ථෙය්යසත්ථො’’ති ජානන්තො. සංවිධායාති ‘‘ගච්ඡාමාවුසො, ගච්ඡාම භන්තෙ, ගච්ඡාමාවුසො, අජ්ජ වා හිය්යො වා පරෙ වා අපරෙ වා ගච්ඡාමා’’ති පදභාජනෙ වුත්තනයෙන සංවිදහිත්වාති අත්ථො. මග්ගන්ති එකද්ධානමග්ගං, එත්ථ ‘‘අන්තමසො ගාමන්තරම්පී’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘එකද්ධානමග්ගං පටිපජ්ජෙය්ය අන්තමසො ගාමන්තරම්පී’’ති. පාචිත්තියං සියාති ‘‘ගාමෙ ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති වුත්තප්පකාරං පාචිත්තියං භවෙය්ය.

1692. න උද්ධටොති ඉධ න වුත්තො.

1693-4. මග්ගාටවිවිසඞ්කෙතෙති මග්ගවිසඞ්කෙතෙ, අටවිවිසඞ්කෙතෙ ච. යථාවත්ථුකමෙවාති පාචිත්තියමෙව. තෙසූති සත්ථිකෙසු. අසංවිදහන්තෙසූති සංවිධානං අකරොන්තෙසු. සයං විදහතොපි චාති අත්තනා සංවිදහන්තස්ස ච. උභයත්ථාති ථෙය්යසත්ථෙ වා අථෙය්යසත්ථෙ වාති ද්වීසු.

1695. අථෙය්යසත්ථසඤ්ඤිස්සාති එත්ථ ‘‘උභයත්ථා’’ති අනුවත්තෙතබ්බං. කාලස්සායන්ති කාලිකො, විසඞ්කෙතො, තස්මිං, කාලසම්බන්ධිනි විසඞ්කෙතෙ ච අනාපත්තීති අත්ථො. ‘‘කාලිකෙ’’ති ඉමිනා විසඞ්කෙතවිසෙසනෙන මග්ගාටවිවිසඞ්කෙතෙපි ආපත්තියෙවාති දීපෙති.

1696. කායචිත්තතො ¶ , කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨානතො ඉදං සික්ඛාපදං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං කථිතන්ති යොජනා.

ථෙය්යසත්ථකථාවණ්ණනා.

1697. සත්තමන්ති ¶ ‘‘යො පන භික්ඛු මාතුගාමෙන සද්ධිං සංවිධායා’’තිආදිනා (පාචි. 413) උද්දිට්ඨං සත්තමසික්ඛාපදං. භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධානෙනාති භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධානසික්ඛාපදෙන. සමුට්ඨානාදිනාති සමුට්ඨානාදිනා විනිච්ඡයෙන. තුල්යන්ති සදිසං. කොචිපීති අප්පමත්තකොපි.

සංවිධානකථාවණ්ණනා.

1698. එතෙ පඤ්ච ධම්මා අන්තරායකරාති පකාසිතාති යොජනා. ඉධ අයං අන්තරායකර-සද්දො පාළියං ආගතෙන අන්තරායික-සද්දෙන සමානත්ථො. තස්මා කම්මන්තරායිකා, කිලෙසන්තරායිකා, විපාකන්තරායිකා, උපවාදන්තරායිකා, ආණාවීතික්කමන්තරායිකාති ඉමෙ පඤ්ච අන්තරායිකා ධම්මා භගවතා පකාසිතාති වුත්තං හොති.

තත්ථ තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො, අනතික්කමනට්ඨෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තා, අන්තරායං වා ඵලං අරහන්ති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලාති අන්තරායිකා (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.417; කඞ්ඛා. අභි. ටී. අරිට්ඨසික්ඛාපදවණ්ණනා).

පඤ්චානන්තරියකම්මානෙව කම්මන්තරායිකා, තථා භික්ඛුනිදූසකකම්මං. තං පන මොක්ඛස්සෙව අන්තරායං කරොති, න සග්ගස්ස. ඉදඤ්ච මිච්ඡාචාරලක්ඛණස්ස අභාවතො වුත්තං. න හි ¶ භික්ඛුනියා ධම්මරක්ඛිතභාවො අත්ථි. පාකතිකභික්ඛුනිවසෙන චෙතං වුත්තං. අරියාය පන පවත්තං අපායසංවත්තනිකමෙව. නන්දමාණවකො (ම. නි. අට්ඨ. 3.7; ධ. ප. අට්ඨ. 1.68 උප්පලවණ්ණත්ථෙරීවත්ථු; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.34) චෙත්ථ නිදස්සනං. උභින්නං සමානච්ඡන්දතාවසෙන වා න සග්ගන්තරායිකතා, මොක්ඛන්තරායිකතා පන මොක්ඛත්ථාය පටිපත්තියා විදූසනතො. අභිභවිත්වා පන පවත්තියා සග්ගන්තරායිකතාපි න සක්කා නිවාරෙතුන්ති වදන්ති.

අහෙතුකදිට්ඨිඅකිරියදිට්ඨිනත්ථිකදිට්ඨිසඞ්ඛාතා මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා නියතභාවප්පත්තා කිලෙසන්තරායිකා නාම. පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකානං පටිසන්ධිචිත්තුප්පාදධම්මා විපාකන්තරායිකා නාම. පණ්ඩකාදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං සබ්බායපි අහෙතුකපටිසන්ධියා විපාකන්තරායිකභාවතො ¶ . අරියූපවාදා උපවාදන්තරායිකා නාම. තෙ පන යාව අරියෙ න ඛමාපෙන්ති, තාවදෙව, න තතො පරං. සඤ්චිච්ච ආපන්නා සත්තාපත්තික්ඛන්ධා ආණාවීතික්කමන්තරායිකා නාම. තෙපි යාව භික්ඛුභාවං වා පටිජානාති, න වුට්ඨාති වා න දෙසෙති වා, තාවදෙව, න තතො පරං.

1699-700.

‘‘අනන්තරායිකා එතෙ;

යථා හොන්ති තථා අහං;

දෙසිතං මුනිනා ධම්මං;

ආජානාමීති යො වදෙ’’ති. –

එවං දුතියගාථා වත්තබ්බා. තථා අවුත්තෙ ‘‘තික්ඛත්තු’’න්තිආදිගාථා පඨමගාථාය සද්ධිං ඝටනා එව න සියා. තස්මා එත්ථායං ගාථා පරිහීනාති විඤ්ඤායති.

එතෙති ‘‘අන්තරායිකා’’ති භගවතා පකාසිතා පඤ්ච ධම්මා ‘‘යථා අනන්තරායිකා හොන්ති, තථා අහං මුනිනා දෙසිතං ධම්මං ආජානාමී’’ති යො භික්ඛු වදෙය්ය, සො පන ¶ භික්ඛු තික්ඛත්තුං වත්තබ්බොති සම්බන්ධො. කෙහි කථං වත්තබ්බොති ආහ ‘‘යෙ පස්සන්තී’’තිආදි. යෙ තථාවාදිතං භික්ඛුං පස්සන්ති, ‘‘අසුකො ආයස්මා එවංවාදී’’ති පරතො සුණන්ති ච, තෙහි. සො පන භික්ඛු ‘‘මා ආයස්මා එවං අවචා’’ති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බොති යොජනා.

1701. අවදන්තස්සාති තං දිස්වා වා සුත්වා වා යථාවුත්තනයෙන අවදන්තස්ස. දුක්කටන්ති ඤාතදුක්කටං. තං දුලද්ධිං. අනිස්සජතොති භික්ඛූහි එවං වුත්තෙපි අනිස්සජන්තස්ස. තථා දුක්කටන්ති අතිදිසති.

1702. කම්මවාචායාති තතියාය කම්මවාචාය. ඔසානෙති පරියොසානෙ, ය්යකාරෙ පත්තෙති අධිප්පායො. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී න පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. ධම්මකම්මෙ වෙමතිකො න පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. ධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී න පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 421) තිකපාචිත්තියං ¶ වුත්තං. අධම්මෙ තිකදුක්කටං වුත්තන්ති අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං වුත්තං.

1703. ‘‘අනාපත්ති අකතකම්මස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. කම්මං නාම සමනුභාසනකම්මං. යථාහ ‘‘අනාපත්ති අසමනුභාසන්තස්සා’’ති (පාචි. 422).

අරිට්ඨකථාවණ්ණනා.

1704. ඤත්වාති අනොසාරිතභාවං සයමෙව වා පරතො වා තස්ස වා සන්තිකා ඤත්වා. අකතානුධම්මෙනාති අකතො ඔසාරණසඞ්ඛාතො අනුධම්මො යස්ස සො ¶ අකතානුධම්මො, තෙන, සහයොගෙ කරණවචනං. තථාවාදිකභික්ඛුනාති ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදිං වදන්තෙන භික්ඛුනා. ‘‘අකතානුධම්මෙනා’’ති ඉමිනා සමානාධිකරණං. සංවසෙය්යාති උපොසථාදිකං සඞ්ඝකම්මං කරෙය්ය. භුඤ්ජෙය්ය චාති ආමිසසම්භොගං වා ධම්මසම්භොගං වා කරෙය්ය. සහ සෙය්ය වාති නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ නිපජ්ජෙය්ය.

1705. ඉදානි යථාවුත්තපාචිත්තියස්ස ඛෙත්තනියමං දස්සෙතුමාහ ‘‘උපොසථාදිකං කම්ම’’න්තිආදි. ආදි-සද්දෙන පවාරණං ගහිතං. යථාහ ‘‘උපොසථං වා පවාරණං වා’’ති (පාචි. 425). තෙන සහාති උක්ඛිත්තකෙන සහ. ‘‘කම්මස්ස පරියොසානෙ’’ති ඉදං සංවාසෙන ආපත්තිඛෙත්තනිදස්සනං.

1706. එකෙනෙව පයොගෙන බහුං යාමකාලිකාදිආමිසං ගණ්හතො එකං පාචිත්තියං. තථා එකෙනෙව පයොගෙන බහුං ආමිසං දදතොපි එකං පාචිත්තියං. බහූසු පයොගෙසු බහූනි පාචිත්තියානීති යොජනා. ඉමිනා ච ආමිසසම්භොගෙන තුල්යඵලං ධම්මසම්භොගම්පි සහචරියෙන ආහාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ පන පදාදීහි උද්දිසන්තස්ස වා උද්දිසාපෙන්තස්ස වා පදසොධම්මෙ වුත්තනයෙන ආපත්ති වෙදිතබ්බා.

1707. ඉතරොති පකතත්තො. ඉතරස්මින්ති උක්ඛිත්තකෙ. පරොති පකතත්තො. උභොපි වාති ¶ පකතත්තඋක්ඛිත්තා ද්වෙපි වා. ‘‘එකත්ථ එකතො නිපජ්ජන්තී’’ති සෙසො. ඉමෙසු තීසුපි ඨානෙසු ‘‘පාචිත්තී’’ති පකරණතො ලබ්භති.

1708. උට්ඨහිත්වා පුනප්පුනං නිපජ්ජන්තස්ස නිපජ්ජනපයොගානං වසෙන ආපත්තියො සියුන්ති අජ්ඣාහාරයොජනා කාතබ්බා. ‘‘උක්ඛිත්තකෙ නිපන්නස්මි’’න්තිආදිනා වුත්තාපත්තිවිනිච්ඡයො කත්ථ ¶ හොතීති ආහ ‘‘එකනානූපචාරෙසු, එකච්ඡන්නෙ විනිච්ඡයො’’ති. නානූපචාරෙසූති එත්ථ පි-සද්දො ච ‘‘විනිච්ඡයො’’ති එත්ථ අයන්ති ච යොජෙතබ්බො. එකො උපචාරො අස්සාති එකූපචාරං, නානා උපචාරො අස්සාති නානූපචාරං, එකූපචාරඤ්ච නානූපචාරඤ්ච එකනානූපචාරානි එකදෙසසරූපෙකසෙසෙන, තෙසු. එකතො ඡන්නානි එකච්ඡන්නානි, තෙසු එකච්ඡන්නෙසූති වත්තබ්බෙ වණ්ණලොපෙන වා වචනවිපල්ලාසෙන වා ‘‘එකච්ඡන්නෙ’’ති වුත්තං. එකනානූපචාරෙසුපි සෙනාසනෙසු එකච්ඡන්නෙසු අයං යථාවුත්තආපත්තිවිනිච්ඡයො දට්ඨබ්බොති අත්ථො.

1709. උභයත්ථාපීති උක්ඛිත්තානුක්ඛිත්තෙසු ද්වීසුපි.

1710. ‘‘සඤ්ඤිස්ස ඔසාරිතොති චා’’ති පදච්ඡෙදො.

උක්ඛිත්තකථාවණ්ණනා.

1712. තථා විනාසිතන්ති ‘‘අජ්ජතග්ගෙ තෙ ආවුසො සමණුද්දෙස න චෙව සො භගවා සත්ථා අපදිසිතබ්බො, යම්පි චඤ්ඤෙ සමණුද්දෙසා ලභන්ති භික්ඛූහි සද්ධිං දිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යං, සාපි තෙ නත්ථි, චර පිරෙ විනස්සා’’ති (පාචි. 429) වුත්තනයෙන නාසිතං. ‘‘තථා නාසිතං සමණුද්දෙස’’න්ති (පාචි. 428) වචනතො ‘‘සමණුද්දෙස’’න්ති සෙසො. ජානන්ති වුත්තනයෙන ‘‘නාසිතො අය’’න්ති ජානන්තො. උපලාපෙය්යාති ‘‘උපලාපෙය්ය වාති තස්ස පත්තං වා චීවරං වා උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා දස්සාමී’’ති (පාචි. 430) පදභාජනෙ ආගතනයෙන සඞ්ගණ්හෙය්ය. තෙනාති නාසිතෙන. උපට්ඨාපෙය්ය වාති තෙන දිය්යමානානි චුණ්ණමත්තිකාදීනි සාදියන්තො තෙන අත්තනො උපට්ඨානං කාරාපෙය්ය වා. ‘‘තෙනා’’ති ඉදං සහත්ථෙ කරණවසෙන ‘‘සම්භුඤ්ජෙය්යා’’තිආදීහි ච යොජෙතබ්බං. වාති එත්ථ ගාථාබන්ධවසෙන ¶ රස්සො. සම්භොගසහසෙය්යා ¶ අනන්තරසික්ඛාපදෙ වුත්තනයා එව. තස්මා ආපත්තිපරිච්ඡෙදොපෙත්ථ තස්මිං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

1713. අත්ථුද්ධාරවසෙන අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 428) වුත්තා තිස්සො නාසනා දස්සෙතුමාහ ‘‘සංවාසෙන…පෙ… තිස්සො’’ති. තත්ථ තීසු කතමා අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘එත්ථා’’තිආදි. දණ්ඩකම්මෙන නාසනා එත්ථ අධිප්පෙතාති යොජනා. එතාසං විභාගො ච ‘‘තත්ථ ආපත්තියා අදස්සනාදීසු උක්ඛෙපනා සංවාසනාසනා නාම. ‘දූසකො නාසෙතබ්බො, මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථා’ති අයං ලිඞ්ගනාසනා නාම. ‘අජ්ජතග්ගෙ තෙ ආවුසො සමණුද්දෙස න චෙව සො භගවා සත්ථා අපදිසිතබ්බො’ති අයං දණ්ඩකම්මනාසනා නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 428) අට්ඨකථාය වුත්තො.

1715. ‘‘වුත්තා සමනුභාසනෙ’’ති (වි. වි. 1703) තත්ථ වුත්තත්තා ආහ ‘‘අරිට්ඨෙන සමා මතා’’ති.

කණ්ටකකථාවණ්ණනා.

සප්පාණකවග්ගො සත්තමො.

1716-7. යො භික්ඛු සික්ඛාපදං වීතික්කමන්තො තං වීතික්කමං යෙ පස්සන්ති, සුණන්ති ච, තෙහි භික්ඛූහි සික්ඛාපදෙන වුච්චමානො ‘‘මාවුසො එවං අකාසි, න කප්පති එතං භික්ඛුස්සා’’ති සික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙන වුච්චමානො ‘‘එතස්මිං සික්ඛාපදෙ යෙන මං තුම්හෙ වදෙථ, එතස්මිං සික්ඛාපදත්ථෙ යාව අඤ්ඤං වියත්තං බහුස්සුතං පකතඤ්ඤුං විනයධරං න පුච්ඡාමි, තාව අහං න සික්ඛිස්සාමී’’ති භණති, තස්ස එවං භණන්තස්ස පාචිත්තියං සියාති සාධිප්පායයොජනා.

1718-9. අනුපසම්පන්නෙ ¶ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන අනුපසම්පන්නෙ සත්ථුනා තිකදුක්කටං දීපිතන්ති යොජනා, ඉමිනා ච උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන උපසම්පන්නෙ තිකපාචිත්තියං දීපිතං හොති. අපඤ්ඤත්තෙන ඔවදනප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘න සල්ලෙඛායිදං හොතී’’ති. උභොහිපි උපසම්පන්නානුපසම්පන්නෙහි ¶ . ‘‘ඉදං සල්ලෙඛාය න හොතී’’ති අපඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානස්ස ‘‘න තාවාහ’’න්තිආදීනි වදතො තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති යොජනා. ‘‘න දොසො උම්මත්තකාදීන’’න්ති පදච්ඡෙදො.

සහධම්මිකකථාවණ්ණනා.

1720. ‘‘යො පන භික්ඛු පාතිමොක්ඛෙ උද්දිස්සමානෙ එවං වදෙය්යා’’තිආදිසික්ඛාපදපාඨතො (පාචි. 439) උද්දිට්ඨෙහීති එත්ථ ‘‘ඛුද්දානුඛුද්දකෙහි සික්ඛාපදෙහී’’ති සෙසො. පාරාජිකං ඨපෙත්වා අවසෙසා උපාදායුපාදාය ඛුද්දානුඛුද්දකාති නිද්දිට්ඨා. එත්ථ කින්ති පටික්ඛෙපෙ, එතෙහි කිං, පයොජනං නත්ථීති වුත්තං හොති. එතෙහීති සමීපත්ථෙ වචනසාමඤ්ඤෙන ‘‘ඉමෙහී’’ති එතස්ස පරියායො. ‘‘කිං පනිමෙහී’’ති (පාචි. 439) සික්ඛාපදපාඨෙ පටික්ඛෙපස්ස කාරණං දස්සෙති ‘‘කුක්කුච්චාදිනිදානතො’’ති. එත්ථ ආදි-සද්දෙන විහෙසාවිලෙඛා ගහිතා. එත්ථ කුක්කුච්චං නාම ‘‘කප්පති නු ඛො, න කප්පති නු ඛො’’ති කුක්කුච්චකරණං. විහෙසා නාම විප්පටිසාරො. විලෙඛා නාම විචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතා මනොවිලෙඛතා මනොවිලෙඛා, ඉමෙහි සකලෙහි පදෙහි සික්ඛාපදවිවණ්ණකප්පකාරො දස්සිතො. ‘‘ඉති සික්ඛාපදවිවණ්ණනෙ’’ති ඉති-සද්දො අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බො. විවණ්ණනෙති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං.

කුක්කුච්චාදිනිදානතො ¶ එතෙහි ඛුද්දානුඛුද්දකෙහි සික්ඛාපදෙහි උද්දිට්ඨෙහි කිං ඉති සික්ඛාපදවිවණ්ණනෙ පාචිත්තියාපත්ති හොතීති යොජනා.

1721. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී විනයං විවණ්ණෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. උපසම්පන්නෙ වෙමතිකො…පෙ… අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී…පෙ… පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 441) තීණි පාචිත්තියානි වුත්තානි. තං විනයං සචෙ පන අනුපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ විවණ්ණෙති, තිකදුක්කටන්ති යොජනා.

1722-4. උභින්නම්පීති උපසම්පන්නානං, අනුපසම්පන්නානං උභින්නම්පි, ‘‘සන්තිකෙ’’ති සෙසො. අඤ්ඤධම්මවිවණ්ණනෙති විනයතො අඤ්ඤෙසං සුත්තාභිධම්මානං විවණ්ණනෙ.

අනාපත්තිවිසයං ¶ දස්සෙතුමාහ ‘‘නවිවණ්ණෙතුකාමස්සා’’තිආදි. නවිවණ්ණෙතුකාමස්ස ‘‘හන්ද සුත්තන්තං පරියාපුණ, පච්ඡාපි විනයං පරියාපුණිස්සසි’’ ඉති එවං වදන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. සදිසා එව සාදිසා.

විලෙඛනකථාවණ්ණනා.

1725. මොහනකථායං තාව –

‘‘අන්වඩ්ඪමාසං යො භික්ඛු;

පාතිමොක්ඛෙ අසෙසතො;

උද්දිස්සමානෙ අඤ්ඤාණ-

තාය පුච්ඡති අත්තනො’’ති. –

පඨමගාථාය භවිතබ්බං. එවඤ්හි සති ‘‘අඤ්ඤාණෙනා’’තිආදිගාථා පරිපුණ්ණසම්බන්ධා සියාති විඤ්ඤායති.

අඤ්ඤාණෙනාති එත්ථ වා ‘‘ආපන්නත්තා’’ති සෙසො. ආපත්තිමොක්ඛොති ආපත්තියා මොක්ඛො. අඤ්ඤාණෙන ආපන්නත්තා ¶ ආපත්තිමොක්ඛො නෙව විජ්ජතීති යොජනා. කිං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘කාරෙතබ්බො’’තිආදි. යථා ධම්මො ඨිතො, තථා භික්ඛු කාරෙතබ්බොති සම්බන්ධො. ධම්ම-සද්දො පාළිවාචකො, පාළියං යථා වුත්තං, තථා කාරෙතබ්බොති අත්ථො, දෙසනාගාමිනී ආපත්ති චෙ, දෙසාපෙතබ්බො, වුට්ඨානගාමිනී චෙ, වුට්ඨාපෙතබ්බොති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘යථාධම්මො කාරෙතබ්බො’’ති (පාචි. 444). අඤ්ඤාණෙන ආපන්නත්තා තස්ස ආපත්තියා මොක්ඛො නත්ථි. යථා පන ධම්මො ච විනයො ච ඨිතො, තථා භික්ඛු කාරෙතබ්බො, දෙසනාගාමිනිං චෙ ආපන්නො හොති, දෙසාපෙතබ්බො, වුට්ඨානගාමිනිං චෙ, වුට්ඨාපෙතබ්බොති අත්ථො.

1726. උත්තරින්ති යථාධම්මකරණතො උත්තරිං. දුතියෙනෙවාති ඤත්තිදුතියෙනෙව. නින්දිත්වාති ‘‘තස්ස තෙ ආවුසො අලාභා’’තිආදිනා ගරහිත්වා.

1727. එවං ¶ ආරොපිතෙ මොහෙති යථාධම්මකරණතො උපරි යථාවුත්තනයෙන තං පුග්ගලං ගරහිත්වා ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය තස්ස එවං මොහෙ ආරොපිතෙ. පුන යදි මොහෙතීති යොජනා. තස්මිං මොහනකෙ පුග්ගලෙ පාචිත්ති වුත්තාති යොජනා.

1728. දීපිතං තිකදුක්කටන්ති ‘‘අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 447) තිකදුක්කටං දස්සිතං. එතස්ස විපරියායතො තිකපාචිත්තියං වෙදිතබ්බං. යථාහ ‘‘ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 447). එත්ථ කම්මන්ති මොහාරොපනකම්මං ¶ අධිප්පෙතං. යථාහ ‘‘ධම්මකම්මෙතිආදීසු මොහාරොපනකම්මං අධිප්පෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 447).

1729-30. ‘‘න ච මොහෙතුකාමස්සා’’තිආදීහි ‘‘අනාපත්තීති විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ඉදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. ‘‘විත්ථාරෙන අසුතස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. එත්ථ ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති කම්මපදං අපෙක්ඛිතබ්බං. විත්ථාරෙන ඌනකද්වත්තික්ඛත්තුං සුතස්ස චාති යොජනා. තථාති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තීති විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ඉදං පච්චාමසති.

මොහනකථාවණ්ණනා.

1731-2. කුද්ධොති කුපිතො. පහාරං දෙතීති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා නිස්සග්ගියෙන වා අන්තමසො උප්පලපත්තෙනාපි පහාරං දෙති. යථාහ ‘‘පහාරං දදෙය්යාති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා නිස්සග්ගියෙන වා අන්තමසො උප්පලපත්තෙනාපි පහාරං දෙතී’’ති (පාචි. 451). එත්ථ ‘‘අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්සා’’ති සෙසො. තස්සාති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘යො’’ති ලබ්භති.

අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සම්පහරිතුකාමෙනා’’තිආදි, ඉමිනා මරණාධිප්පායෙන පහටෙ පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති.

1733. ‘‘ඉති එවං කතෙ අයං සඞ්ඝමජ්ඣෙන විරොචතී’’ති විරූපකරණාපෙක්ඛො විරූපකරණෙ අපෙක්ඛවා තස්ස ච අපෙක්ඛිතස්ස භික්ඛුස්ස කණ්ණං වා නාසං වා යදි ඡින්දති, දුක්කටන්ති යොජනා.

1734. අනුපසම්පන්නෙති ¶ ¶ සාමිවචනත්ථෙ භුම්මං. ‘‘ඉත්ථියා’’තිආදීහි පදෙහි යථාරහං යොජෙතබ්බං ‘‘අනුපසම්පන්නාය ඉත්ථියා අනුපසම්පන්නස්ස පුරිසස්සා’’ති. තිරච්ඡානගතස්සපීති එත්ථ ‘‘අන්තමසො’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතස්සපී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 452).

1735. ‘‘සචෙ පහරති ඉත්ථිඤ්චා’’ති පදච්ඡෙදො. රත්තෙන චෙතසාති කායසංසග්ගරාගෙන රත්තෙන චිත්තෙන. විනිද්දිට්ඨාති ‘‘යො පන භික්ඛු ඔතිණ්ණො විපරිණතෙන චිත්තෙන මාතුගාමෙන සද්ධිං කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’තිආදිනා (පාරා. 270) දස්සිතා.

1736. මොක්ඛාධිප්පායොති තතො අත්තනො මොක්ඛං පත්ථෙන්තො. දොසො න විජ්ජතීති දුක්කටාදිකොපි දොසො නත්ථි.

1737-9. හෙඨෙතුකාමමායන්තං චොරම්පි වා පච්චත්ථිකම්පි වා අන්තරාමග්ගෙ පස්සිත්වාති යොජනා. දිස්වා කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ආහ ‘‘මා ඉධාගච්ඡුපාසකා’’තිආදි, ආගමනපටික්ඛෙපෙන තත්ථෙව තිට්ඨාති වුත්තං හොති. ආයන්තන්ති එවං වුත්තෙ තං අනාදියිත්වා ආගච්ඡන්තං. යථාහ ‘‘වචනං අනාදියිත්වා ආගච්ඡන්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 453).

එසෙව නයොති ‘‘මා ආගච්ඡා’ති වුත්තෙපි ආගච්ඡන්තං පහටෙ මතෙපි අනාපත්තී’’ති අයං නයො.

1740. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී පහාරං දෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 452) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. සෙසෙති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටන්ති ‘‘අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො ¶ , අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී පහාරං දෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 452) තිකදුක්කටං වුත්තං. අනාණත්තිකත්තා ආහ ‘‘කායචිත්තසමුට්ඨාන’’න්ති. කායචිත්තානං සුඛොපෙක්ඛාපි සම්භවන්තීති තතො විසෙසෙතුමාහ ‘‘දුක්ඛවෙදන’’න්ති.

පහාරකථාවණ්ණනා.

1741. කායන්ති ¶ කායෙකදෙසං හත්ථාදිඅවයවමාහ. වාති දුතියත්ථසම්පිණ්ඩනෙ. කායබද්ධන්ති කායපටිබද්ධං පහරණයොග්ගායොග්ගෙසු කත්තරයට්ඨිසත්ථාදීසු අඤ්ඤතරං. සචෙ උච්චාරෙය්යාති සචෙ පහරණාකාරං දස්සෙත්වා උක්ඛිපෙය්ය, ඉදං ‘‘කායං වා කායපටිබද්ධං වා’’ති ඉමෙහි පදෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. තස්සාති උච්චාරිතකායාදිකස්ස. උග්ගිරණපච්චයාති උක්ඛිපනකාරණා.

1742. අසම්පහරිතුකාමෙනාති පහාරදානං අනිච්ඡන්තෙන. දින්නත්තාති පහාරස්ස දින්නත්තා. අප්පහරිතුකාමත්තා පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං න හොති, උග්ගිරිතුකාමතාය කතපයොගස්ස උග්ගිරණමත්තෙ අට්ඨත්වා පහාරස්ස දින්නත්තා ඉමිනාපි පාචිත්තියං න හොති, අජ්ඣාසයස්ස, පයොගස්ස ච අසුද්ධත්තා අනාපත්තියාපි න භවිතබ්බන්ති දුක්කටං වුත්තං.

1743. සචෙ තෙන පහාරෙන භික්ඛුනො හත්ථාදීසුපි යං කිඤ්චි අඞ්ගං භිජ්ජති, පහටස්ස පහාරදායකස්ස දුක්කටන්ති සම්බන්ධො.

1744. සෙසො විනිච්ඡයො ‘‘මොක්ඛාධිප්පායො’’තිආදිකො ඉධ අවුත්තො විනිච්ඡයො සමුට්ඨානාදිනා සද්ධිං අනන්තරෙ වුත්තනයෙන විනයඤ්ඤුනා වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘තිරච්ඡානාදීනං ¶ වච්චකරණාදිං දිස්වාන පලාපෙතුකාමතාය කුජ්ඣිත්වාපි උග්ගිරන්තස්ස මොක්ඛාධිප්පායො එවා’’ති වදන්ති.

තලසත්තිකථාවණ්ණනා.

1745. අමූලකෙනාති දිට්ඨාදිමූලවිරහිතෙන, එත්ථ ‘‘භික්ඛු’’න්ති සෙසො. සඞ්ඝාදිසෙසෙනාති තෙරසන්නං අඤ්ඤතරෙන. තස්සාති චොදකස්ස, චොදාපකස්ස වා පාපභික්ඛුනො. සචෙ චුදිතකො තස්මිං ඛණෙ ‘‘එස මං චොදෙතී’’ති ජානාති, පාචිත්තියං සියාති යොජනා, ඉමිනා ‘‘සචෙ එවං න ජානාති, චිරෙන වා ජානාති, දුක්කටං හොතී’’ති සිද්ධං.

1746. තත්ථාති උපසම්පන්නෙ. තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී අමූලකෙන සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනුද්ධංසෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. වෙමතිකො…පෙ… අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී අමූලකෙන සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනුද්ධංසෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 462) තිකපාචිත්තියං ¶ . දිට්ඨාචාරවිපත්තියා චොදකො දුක්කටාපත්තීති අමූලිකාය දිට්ඨිවිපත්තියා වා ආචාරවිපත්තියා වා අනුද්ධංසෙන්තස්ස දුක්කටාපත්ති හොතීති අත්ථො. සෙසෙ චාති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි දුක්කටානි හොන්තීති අත්ථො.

1747. ‘‘තථාසඤ්ඤිස්ස අනාපත්තී’’ති පදච්ඡෙදො. තථාසඤ්ඤිස්සාති සමූලකසඤ්ඤිස්ස.

අමූලකකථාවණ්ණනා.

1748-9. සඤ්චිච්චාති තස්ස පරිපුණ්ණවීසතිවස්සාදිභාවං ජානන්තොයෙව. භික්ඛුනොති එත්ථ ‘‘අඤ්ඤස්සා’’ති සෙසො ¶ . ඌනවීසතිවස්සො ත්වං මඤ්ඤෙති එත්ථ ‘‘මඤ්ඤෙ’’ති ඉමිනා පරිකප්පත්ථවාචිනා නිපාතෙන ‘‘උදකං මඤ්ඤෙ ආදිත්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 383) විය මුසාවාදාපත්තියා අවිසයතං දීපෙති. හිතෙසිතාය අනුසිට්ඨිදානාදිකෙ තථාරූපෙ අඤ්ඤස්මිං පච්චයෙ කාරණෙ අසති ‘‘ඌනවීසතිවස්සො ත්වං මඤ්ඤෙ’’ ඉති එවමාදිනා අඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො යො භික්ඛු සචෙ සඤ්චිච්ච කුක්කුච්චං උප්පාදෙය්ය, තස්ස එවං කුක්කුච්චං උප්පාදෙන්තස්ස භික්ඛුනො වාචාය වාචාය පාචිත්ති හොතීති යොජනා.

1750. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී සඤ්චිච්ච කුක්කුච්චං උපදහති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. වෙමතිකො…පෙ… අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී සඤ්චිච්ච කුක්කුච්චං උපදහති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 467) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. සෙසෙ චාති අනුපසම්පන්නෙ ච. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. වජ්ජමෙව වජ්ජතා.

1751. හිතෙසිතාය භාසතොති සම්බන්ධො. මා එවන්ති එත්ථ ‘‘කරොහී’’ති සෙසො, පුනපි මා එවං කරොහීති අත්ථො. ‘‘අහං තං ඉත්ථියා සහ නිසින්නං මඤ්ඤෙ, තයා විකාලෙ භුත්තං මඤ්ඤෙ, පුන මා එවං කරොහි’’ ඉති හිතෙසිතාය භාසතො අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

සඤ්චිච්චකථාවණ්ණනා.

1753. භණ්ඩනං ¶ නාම කලහො, භණ්ඩනං ජාතං යෙසන්ති විග්ගහො, ජාතභණ්ඩනානන්ති අත්ථො, ‘‘වචන’’න්ති සෙසො. සොතුං උපස්සුතිං තිට්ඨෙය්යාති යොජනා. උපෙච්ච සුය්යති එත්ථාති හි උපස්සුති, ඨානං, යං ඨානං උපගතෙන සක්කා හොති කථෙන්තානං සද්දං සොතුං, තත්ථාති අත්ථො. යො ¶ පන භික්ඛු භණ්ඩනජාතානං භික්ඛූනං වචනං සොතුං උපස්සුතිං සචෙ තිට්ඨෙය්ය, තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනා.

1754. චොදෙතුකාමතාය ගච්ඡතො අස්සාති යොජනා.

1755. සොතුන්ති පච්ඡතො ගච්ඡන්තානං භණ්ඩනජාතානං වචනං සොතුං. ඔහීයන්තස්සාති පකතිගමනං හාපෙත්වා ඔසක්කන්තස්ස. පුරතො ගච්ඡතො භික්ඛුස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ගච්ඡතො තුරිතං වාපීති පුරතො ගච්ඡන්තානං භණ්ඩනජාතානං වචනං සොතුං පච්ඡතො සීඝං ගච්ඡන්තස්සාපි. අයමෙව විනිච්ඡයොති පදෙ පදෙ අයං එව විනිච්ඡයො.

1756. අත්තනො ඨිතොකාසන්ති සම්බන්ධො. උක්කාසිත්වාපි වාති උක්කාසිතසද්දං කත්වා වා. එත්ථ අහන්ති වා වත්වා ඤාපෙතබ්බන්ති යොජනා.

1757. තිකපාචිත්තියං වුත්තං උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන. සෙසෙ චාති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටං අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන.

1758. ඔරමිස්සන්ති මයා ගහිතදුග්ගාහතො විරමිස්සාමි.

1759. කායචිත්තතො ච කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨානතො ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං. සියා කිරියං සොතුකාමතාය ගමනවසෙන, සියා අකිරියං ඨිතට්ඨානං ආගන්ත්වා මන්තයමානං අජානාපනවසෙන, තෙනාහ ‘‘ඉදං හොති ක්රියාක්රිය’’න්ති. ගමනෙන සිජ්ඣනතො කායකම්මං ¶ . තුණ්හීභාවෙන සිජ්ඣනතො වචීකම්මං. සදොසන්ති සාවජ්ජං, අකුසලචිත්තන්ති වුත්තං හොති.

උපස්සුතිකථාවණ්ණනා.

1760. ධම්මිකානන්ති ¶ ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන කතානං. කම්මානන්ති අපලොකනකම්මං, ඤත්තිකම්මං, ඤත්තිදුතියකම්මං, ඤත්තිචතුත්ථකම්මන්ති ඉමෙසං චතුන්නං කම්මානං. ඛීයතීති අරුචිං පකාසෙති.

1761. උභයත්ථාති අධම්මෙ, ධම්මෙ ච.

1762. අධම්මෙනාති එත්ථ ‘‘කම්මෙනා’’ති සෙසො, ධම්මවිරුද්ධෙන කම්මෙනාති අත්ථො. ‘‘කම්මස්මි’’න්ති ඉදං විභත්තිං විපරිණාමෙත්වා ‘‘කම්මෙනා’’ති අනුවත්තෙතබ්බං. වග්ගෙනාති ‘‘ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහටො හොති, සම්මුඛීභූතා න පටික්කොසන්තී’’ති (මහාව. 387) වුත්තසාමග්ගිලක්ඛණස්ස විරුද්ධත්තා අසමග්ගෙන, එත්ථ ‘‘සඞ්ඝෙනා’’ති සෙසො. ‘‘තථා අකම්මාරහස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අධම්මෙන කම්මෙන ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච ‘‘අසමග්ගෙන සඞ්ඝෙන ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච ‘‘අධම්මෙන කම්මෙන වග්ගෙන සඞ්ඝෙන ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච තථා ‘‘අකම්මාරහස්ස ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච ඤත්වා යො ඛීයති, තස්ස ච අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

කම්මපටිබාහනකථාවණ්ණනා.

1764-5. ආරොචිතං වත්ථු යාව න විනිච්ඡිතං වාති යොජනා, ‘‘චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච අත්තනො කථා කථිතා, අනුවිජ්ජකො සම්මතො, එත්තාවතාපි වත්ථුමෙව ආරොචිතං හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 481) අට්ඨකථාය වුත්තත්තා ආරොචිතං වත්ථු යාව න විනිච්ඡිතං හොතීති අත්ථො. ඤත්ති වා ඨපිතා ¶ , කම්මවාචා නිට්ඨං යාව න ගච්ඡති, එතස්මිං…පෙ…හොති ආපත්ති දුක්කටන්ති යොජනා.

1766. ඡන්දං අදත්වා හත්ථපාසෙ ජහිතෙ තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනා.

1767-9. අධම්මෙපි කම්මස්මිං ධම්මකම්මන්ති සඤ්ඤිනො දුක්කටන්ති යොජනා. ධම්මකම්මෙ ච අධම්මකම්මසඤ්ඤිනො අනාපත්ති ඉධ න වුත්තා, පාළියං පන වුත්තත්තා ඉධාපි යොජෙතබ්බා. ‘‘සඞ්ඝස්ස භණ්ඩනාදීනි භවිස්සන්තී’’ති සඤ්ඤිනො ගච්ඡතො ච යො වා ගිලානො හොති, තස්ස ගච්ඡතො ¶ ච ගිලානස්ස කරණීයෙ සති ගච්ඡතො ච කම්මං නකොපෙතුකාමස්ස ගච්ඡතො ච පස්සාවනාදිනා පීළිතස්ස ගච්ඡතො ච ‘‘ආගමිස්සාමි’’ඉති එවං ගච්ඡතොපි න දොසතාති යොජනා. තත්ථ දොසො එව දොසතා, ආපත්ති, නදොසතා අනාපත්ති. හත්ථපාසං විජහිත්වා ගමනෙන, ඡන්දස්ස අදානෙන ච ආපජ්ජනතො ක්රියාක්රියං.

ඡන්දංඅදත්වාගමනකථාවණ්ණනා.

1770-1. සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන සද්ධින්ති සමානසංවාසකෙන සමානසීමායං ඨිතෙන සඞ්ඝෙන සද්ධිං. වුත්තඤ්හි ‘‘සමග්ගො නාම සඞ්ඝො සමානසංවාසකො සමානසීමායං ඨිතො’’ති (පාචි. 486). චීවරන්ති විකප්පනුපගමාහ. යථාහ ‘‘චීවරං නාම ඡන්නං චීවරානං අඤ්ඤතරං චීවරං විකප්පනුපගං පච්ඡිම’’න්ති (පාචි. 486). සම්මතස්සාති සෙනාසනපඤ්ඤාපකාදිසම්මුතිං පත්තෙසු අඤ්ඤතරස්ස. ඛීයතීති ‘‘යො යො මිත්තො, තස්ස තස්ස දෙන්තී’’තිආදිනා නයෙන අවණ්ණං භණති.

ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං වුත්තං.

1772-4. සඞ්ඝෙනාසම්මතස්සාපි ¶ චීවරං, අඤ්ඤමෙව වා තථෙව සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන දත්වා ඛීයති, තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. අනුපසම්පන්නෙ තථෙව සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන දින්නෙ සබ්බත්ථ චීවරෙ, අඤ්ඤපරික්ඛාරෙ ච දුක්කටන්ති යොජනා. අනුපසම්පන්නෙති සම්පදානත්ථෙ භුම්මං, අනුපසම්පන්නස්සාති අත්ථො.

සභාවතො ඡන්දාදීනං වසෙනෙව කරොන්තං ඛීයන්තස්ස ච අනාපත්තීති යොජනා. නයා විනිච්ඡයක්කමා.

දුබ්බලකථාවණ්ණනා.

1775. ඉදං ද්වාදසමන්ති සම්බන්ධො, ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සඞ්ඝිකං ලාභං පරිණතං පුග්ගලස්ස පරිණාමෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 490) ඉමං ද්වාදසමං සික්ඛාපදන්ති අත්ථො. තිංසකකණ්ඩස්මිං නිස්සග්ගියකණ්ඩෙ. අන්තිමෙනාති එත්ථ ‘‘සික්ඛාපදෙනා’’ති පකරණතො ලබ්භති. ච-සද්දො ¶ එවකාරත්ථො. ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සඞ්ඝිකං ලාභං පරිණතං අත්තනො පරිණාමෙය්ය, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 658) ඉමිනා අන්තිමෙනෙව සික්ඛාපදෙන සබ්බථා සබ්බං වත්තබ්බං තුල්යන්ති යොජනා. අයමෙව විසෙසතාති එත්ථ විසෙසොයෙව විසෙසතා, අයමෙව විසෙසොති අත්ථො.

1776. තත්ථාති තස්මිං නිස්සග්ගියාවසානෙ සික්ඛාපදෙ. අත්තනො පරිණාමනාති අත්තනො පරිණාමනහෙතු.

පරිණාමනකථාවණ්ණනා.

සහධම්මිකවග්ගො අට්ඨමො.

1777-8. යො ¶ පන භික්ඛු දෙවියා වාපි රඤ්ඤො වාපි අවිදිතාගමනො අප්පටිසංවිදිතාගමනො සයනීයඝරා රාජස්මිං අනික්ඛන්තෙ, දෙවියා අනික්ඛන්තාය තස්ස සයනීයඝරස්ස උම්මාරං ඉන්දඛීලං සචෙ අතික්කමෙය්ය, තස්ස භික්ඛුනො පඨමෙ පාදෙ දුක්කටං සියා, දුතියෙ පාදෙ පාචිත්තියං සියාති යොජනා.

1779. පටිසංවිදිතෙති අත්තනො ආගමනෙ නිවෙදිතෙ. නෙවපටිසංවිදිතසඤ්ඤිනොති අනිවෙදිතසඤ්ඤිනො. තත්ථාති තස්මිං පටිසංවිදිතාගමනෙ. වෙමතිකස්සාති ‘‘පටිසංවිදිතං නු ඛො, න පටිසංවිදිතං නු ඛො’’ති සංසයමාපන්නස්ස.

1780-1. නෙව ඛත්තියස්ස අප්පටිසංවිදිතෙපි වා න ඛත්තියාභිසෙකෙන අභිසිත්තස්ස අප්පටිසංවිදිතෙපි වා පවිසතො න දොසොති යොජනා, එවරූපානං අනිවෙදිතෙපි පවිසන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො.

උභොසු රාජිනි ච දෙවියා ච සයනිඝරතො බහි නික්ඛන්තෙසු පවිසතොපි වා උභින්නං අඤ්ඤතරස්මිං නික්ඛන්තෙ පවිසතොපි වා න දොසොති යොජනා. කථිනෙනාති එත්ථ ‘‘සමුට්ඨානාදිනා සම’’න්ති සෙසො, ඉදං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානාදිවසෙන කථිනසික්ඛාපදෙන සමානන්ති වුත්තං හොති. සයනීයඝරප්පවෙසො ක්රියං. අප්පටිසංවෙදනං අක්රියං.

අන්තෙපුරකථාවණ්ණනා.

1782. රජතං ¶ , ජාතරූපං වා අත්තනො අත්ථාය උග්ගණ්හන්තස්ස, උග්ගණ්හාපයතොපි වා තස්ස නිස්සග්ගියාපත්තීති යොජනා.

1783. ගණපුග්ගලසඞ්ඝානං අත්ථාය චෙතියෙ නවකම්මස්ස අත්ථාය උග්ගණ්හාපයතො, උග්ගණ්හතොපි වා දුක්කටං හොතීති ¶ යොජනා. ජාතරූපරජතානං සරූපං නිස්සග්ගියෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

1784. මුත්තාදිරතනම්පි වුත්තසරූපමෙව. සඞ්ඝාදීනම්පීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ගණපුග්ගලචෙතියානං සඞ්ගහො.

1785-6. යං කිඤ්චි ගිහිසන්තකං සචෙ කප්පියවත්ථු වා හොතු, අකප්පියවත්ථු වාපි හොතු, මාතුකණ්ණපිළන්ධනං තාලපණ්ණම්පි වා හොතු, භණ්ඩාගාරිකසීසෙන පටිසාමයතො තස්ස පාචිත්තියාපත්ති හොතීති යොජනා.

1787. න නිධෙතබ්බමෙවාති න පටිසාමෙතබ්බමෙව.

1788. එසො හි යස්මා පලිබොධො නාම, තස්මා ඨපෙතුං පන වට්ටතීති යොජනා.

1789. අනුඤ්ඤාතෙ ඨානෙති එත්ථ ‘‘පතිත’’න්ති සෙසො. එත්ථ අනුඤ්ඤාතට්ඨානං නාම අජ්ඣාරාමො වා අජ්ඣාවසථො වා. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ රතනං වා රතනසම්මතං වා අජ්ඣාරාමෙ වා අජ්ඣාවසථෙ වා උග්ගහෙත්වා වා උග්ගහාපෙත්වා වා නික්ඛිපිතුං ‘යස්ස භවිස්සති, සො හරිස්සතී’’ති (පාචි. 504). එත්ථ ච අජ්ඣාරාමො නාම පරික්ඛිත්තස්ස අන්තොපරික්ඛෙපො, අපරික්ඛිත්තස්ස ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තො. අජ්ඣාවසථො නාම පරික්ඛිත්තස්ස අන්තොපරික්ඛෙපො, අපරික්ඛිත්තස්ස මුසලපාතබ්භන්තරං. ‘‘උග්ගහෙත්වා’’ති ඉදං උපලක්ඛණං, උග්ගහාපෙත්වාතිපි වුත්තං හොති.

1790-1. අනුඤ්ඤාතෙ පන ඨානෙ යථාවුත්තඅජ්ඣාරාමාදිකෙ ඨානෙ රතනං වා රතනසම්මතං වා මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං වා සයනභණ්ඩං වා ගහෙත්වා නික්ඛිපන්තස්ස, රතනසම්මතං ¶ විස්සාසං ¶ ගණ්හන්තස්ස ච තාවකාලිකමෙව වා ගණ්හන්තස්ස උභයත්ථ උම්මත්තකාදීනඤ්ච න දොසොති යොජනා.

සඤ්චරිත්තසමොදයන්ති එත්ථ ‘‘සමුට්ඨානාදිනා ඉදං සික්ඛාපද’’න්ති වත්තබ්බං, ඉදං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානාදිනා සඤ්චරිත්තසමජාතිකන්ති අත්ථො.

රතනකථාවණ්ණනා.

1792. පුරෙති පුබ්බභාගෙ.

1793-4. සන්තන්ති චාරිත්තසික්ඛාපදෙ වුත්තසරූපං. අනාපුච්ඡාති ‘‘විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡාමී’’ති අනාපුච්ඡිත්වා. පච්චයං විනාති තාදිසං අච්චායිකං කරණීයං විනා. පරික්ඛෙපොක්කමෙති පරික්ඛෙපස්ස අන්තොපවෙසෙ. උපචාරොක්කමෙති එත්ථාපි එසෙව නයො.

1795. අථාති වාක්යන්තරාරම්භෙ.

1796. තතො අඤ්ඤන්ති පඨමං විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡිත්වා තතො පවිට්ඨගාමතො අඤ්ඤං ගාමං. පුන තතොති දුතියගාමමාහ. කත්ථචි පොත්ථකෙ ‘‘ආපුච්ඡනෙ කිච්ච’’න්ති පාඨො දිස්සති, ‘‘ආපුච්ඡනකිච්ච’’න්ති පාඨොයෙව පන යුත්තතරො. යථාආකඞ්ඛිතපමාණං දස්සෙතුමාහ ‘‘ගාමසතෙපි වා’’ති.

1797. පස්සම්භෙත්වානාති පටිවිනොදෙත්වා. අන්තරා අඤ්ඤං ගාමං පවිසන්ති චෙති යොජනා.

1798-9. කුලඝරෙ වා අඤ්ඤත්ථ ආසනසාලාය වා භත්තකිච්චං කත්වා යො භික්ඛු සප්පිභික්ඛාය වා තෙලභික්ඛාය වා සචෙ චරිතුකාමො සියාති යොජනා.

පස්සෙති ¶ පකතිවචනසවනාරහෙ අත්තනො සමීපෙ, එතෙනෙව එත්තකා ඨානා දූරීභූතො අසන්තො ¶ නාම හොතීති බ්යතිරෙකතො ලබ්භතීති දස්සෙති. අසන්තෙති අවිජ්ජමානෙ වා වුත්තප්පමාණතො දූරීභූතෙ වා. නත්ථීති එත්ථ ‘‘චින්තෙත්වා’’ති සෙසො.

1802. අනොක්කම්මාති අනුපසක්කිත්වා. මග්ගාති ගන්තබ්බමග්ගා.

1803. තිකපාචිත්තියන්ති විකාලෙ විකාලසඤ්ඤිවෙමතිකකාලසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං වුත්තං.

1804. අච්චායිකෙ කිච්චෙ වාපීති සප්පදට්ඨාදීනං භෙසජ්ජපරියෙසනාදිකෙ අචිරායිතබ්බකිච්චෙ සති ගච්ඡතො.

1805. අන්තරාරාමන්ති ගාමබ්භන්තරෙ සඞ්ඝාරාමං. භික්ඛුනීනං උපස්සයන්ති භික්ඛුනිවිහාරං. තිත්ථියානං උපස්සයන්ති තිත්ථියාරාමං.

1806-7. අන්තරාරාමාදිගමනෙ න කෙවලං අනාපුච්ඡා ගච්ඡතොයෙව, කායබන්ධනං අබන්ධිත්වා, සඞ්ඝාටිං අපාරුපිත්වා ගච්ඡන්තස්සාපි අනාපත්ති.

ආපදාසුපීති සීහො වා බ්යග්ඝො වා ආගච්ඡති, මෙඝො වා උට්ඨෙති, අඤ්ඤො වා කොචි උපද්දවො උප්පජ්ජති, එවරූපාසු ආපදාසුපි බහිගාමතො අන්තොගාමං ගච්ඡතො අනාපත්තීති අත්ථො.

විකාලගාමප්පවෙසනකථාවණ්ණනා.

1808. අට්ඨිදන්තමයං වාපි විසාණජං වාපි සූචිඝරන්ති යොජනා. අට්ඨි නාම යං කිඤ්චි අට්ඨි. දන්තොති හත්ථිදන්තො. විසාණං නාම යං කිඤ්චි විසාණං.

1809. ලාභෙති ¶ පටිලාභෙ. භෙදනකන්ති භෙදනමෙව භෙදනකං, තං අස්ස අත්ථීති භෙදනකං, පඨමං භින්දිත්වා පච්ඡා දෙසෙතබ්බත්තා තං භෙදනකං අස්ස පාචිත්තියස්ස අත්ථීති භෙදනකං, පාචිත්තියං, අස්සත්ථිඅත්ථෙ අ-කාරපච්චයො.

1810-1. ‘‘අනාපත්ති ¶ අරණිකෙ’’ති පදච්ඡෙදො. අරණිකෙති අරණිධනුකෙ. විධෙති කායබන්ධනස්ස විධකෙ. අඤ්ජනිකාති අඤ්ජනිනාළිකා. දකපුඤ්ඡනියාති නහාතස්ස ගත්තෙ උදකපුඤ්ඡනපෙසිකාය. වාසිජටෙති වාසිදණ්ඩකෙ.

සූචිඝරකථාවණ්ණනා.

1812-3. මඤ්චපීඨසරූපං දුතියෙ භූතගාමවග්ගෙ චතුත්ථසික්ඛාපදෙ වුත්තමෙව. ‘‘සුගතඞ්ගුලෙන අට්ඨඞ්ගුලපාදක’’න්ති අට්ඨඞ්ගුලපාදකස්ස ආගතත්තා ‘‘අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණෙනා’’ති එත්ථ ‘‘පාදෙනා’’ති සෙසො.

හෙට්ඨිමාටනින්ති අටනියා හෙට්ඨිමතලං. අටනියා හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමාටනී, තං ඨපෙත්වා, අඤ්ඤත්ර හෙට්ඨිමාය අටනියාති වුත්තං හොති. දෙසනාපුබ්බභාගියෙන මඤ්චපාදච්ඡෙදෙන සහ වත්තතීති සච්ඡෙදා. තං පමාණං. අතික්කමතොති අතික්කාමයතො, ගාථාබන්ධවසෙන ය-කාරලොපො.

1815. පමාණෙන කරොන්තස්සාති අටනියා හෙට්ඨා වඩ්ඪකිරතනප්පමාණෙන පාදෙන යොජෙත්වා කරොන්තස්ස, එතෙනෙව ‘‘ඌනකං කරොන්තස්සා’’ති ඉදං උපලක්ඛිතං. තස්සාති තස්ස අප්පමාණිකස්ස. ඡින්දිත්වාති අටනිතො හෙට්ඨා වඩ්ඪකිරතනාතිරිත්තං ඨානං ඡින්දිත්වා.

1816. පමාණතො නිඛණිත්වාති එත්ථ ‘‘අධික’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති, පමාණතො අධිකං ඨානං නිඛණිත්වා, අන්තොභූමිං ¶ පවෙසෙත්වාති වුත්තං හොති. උත්තානං වාපීති උද්ධං පාදං කත්වා භූමියං වා දාරුඝටිකාසු වා ඨපෙත්වා. අට්ටං වා බන්ධිත්වා පරිභුඤ්ජතොති උක්ඛිපිත්වා තුලාසඞ්ඝාටෙ ඨපෙත්වා අට්ටං බන්ධිත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති.

මඤ්චකථාවණ්ණනා.

1817. තූලං ඔනද්ධමෙත්ථාති තූලොනද්ධං, තූලං පක්ඛිපිත්වා උපරි චිමිලිකාය ඔනද්ධං, ‘‘තූලං නාම තීණි තූලානි රුක්ඛතූලං ලතාතූලං පොටකිතූල’’න්ති (පාචි. 528) වුත්තතූලානං ¶ අඤ්ඤතරං පක්ඛිපිත්වා උපරි පිලොතිකාය සිබ්බිත්වා කතන්ති වුත්තං හොති. පොටකිතූලන්ති එරකතූලාදි යං කිඤ්චි තිණජාතීනං තූලං. උද්දාලනමෙව උද්දාලනකං, තං අස්ස අත්ථීති උද්දාලනකන්ති වුත්තනයමෙව. අතික්කන්තා ඊති උපද්දවො යෙන සො අනීති, භගවා, තෙන අනීතිනා.

1818. ආයොගෙති ආයොගපත්තෙ. බන්ධනෙති කායබන්ධනෙ. අංසබද්ධකෙති අංසබන්ධනකෙ. බිබ්බොහනෙති උපධානෙ. ථවිකාති පත්තථවිකා. ථවිකාදීසූති ආදි-සද්දෙන සිපාටිකාදීනං සඞ්ගහො. ථවිකාදීසු තූලොනද්ධෙසු පරිභුත්තෙසු භික්ඛුනො අනාපත්තීති යොජනා.

1819. අඤ්ඤෙන ච කතන්ති එත්ථ ‘‘මඤ්චං වා පීඨං වා’’ති පකරණතො ලබ්භති. උද්දාලෙත්වාති පිලොතිකං උප්පාටෙත්වා තූලං අපනෙත්වා. නයාති සමුට්ඨානාදයො.

තූලොනද්ධකථාවණ්ණනා.

1820. නිසීදනන්ති නිසීදනචීවරං. පමාණතොති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො ද්වෙ විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං දියඩ්ඪං ¶ , දසා විදත්ථී’’ති (පාචි. 531) වුත්තපමාණතො. පමාණාතික්කමෙ පයොගෙ තස්ස දුක්කටං සියාති යොජනා.

1821. සච්ඡෙදන්ති පමාණතො අතිරිත්තපදෙසස්ස ඡෙදනකිරියාසහිතපටිකම්මං පාචිත්තියමුදීරිතන්ති අත්ථො. තස්සාති නිසීදනස්ස. ද්වීසු ඨානෙසු ඵාලෙත්වා තිස්සො දසා කාතබ්බා සියුන්ති යොජනා.

1822. තදූනකන්ති තතො පමාණතො ඌනකං. විතානාදිං කරොන්තස්සාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අත්ථරණසාණිපාකාරභිසිබිබ්බොහනානං සඞ්ගහො. ‘‘සඤ්චරිත්තසමා නයා’’ති ඉදං වුත්තත්ථමෙව.

නිසීදනකථාවණ්ණනා.

1823. රොගෙති කණ්ඩුපිළකාදිරොගෙ සති. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ යස්ස කණ්ඩු ¶ වා පිළකාවා අස්සාවො වා ථුල්ලකච්ඡු වා ආබාධො, තස්ස කණ්ඩුපටිච්ඡාදි’’න්ති (මහාව. 354). එත්ථ කණ්ඩූති කච්ඡු. පිළකාති ලොහිතතුණ්ඩිකා සුඛුමපිළකා. අස්සාවොති අරිසභගන්දලමධුමෙහාදිවසෙන අසුචිපග්ඝරණං. ථුල්ලකච්ඡු වා ආබාධොති මහාපිළකාබාධො වුච්චති. පමාණතොති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො චතස්සො විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ද්වෙ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 538) වුත්තප්පමාණතො.

කණ්ඩුපටිච්ඡාදිකථාවණ්ණනා.

1825. පමාණෙනෙවාති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො ඡ විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං අඩ්ඪතෙය්යා’’ති (පාචි. 543) වුත්තප්පමාණෙනෙව. පමාණාතික්කමෙති වස්සිකසාටිකාය යථාවුත්තපමාණතො ¶ අතික්කමනෙ, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං. තස්ස භික්ඛුස්ස. නයොති ඡෙදනපාචිත්තියාදිකො විනිච්ඡයනයො.

වස්සිකසාටිකකථාවණ්ණනා.

1826. සුගතස්ස චීවරෙන තුල්යප්පමාණං චීවරං යො භික්ඛු සචෙ කාරෙය්ය, තස්ස චීවරස්ස කරණෙ තස්ස භික්ඛුස්ස දුක්කටං සියාති යොජනා. තුල්යං පමාණං යස්සාති විග්ගහො.

1827. අත්තනො වත්ථානං කරණකාරාපනං විනා අඤ්ඤතො පටිලාභො නාම නත්ථි, සූචිකම්මපරියොසානෙ චීවරසරූපස්ස පටිලාභොයෙවෙත්ථ පටිලාභොති විඤ්ඤායති.

1828. තස්සාති යං ‘‘සුගතස්ස චීවරෙනා’’ති වුත්තං, තස්ස සුගතචීවරස්ස. දීඝසො පමාණෙන සුගතස්ස විදත්ථියා නව විදත්ථියො, තිරියං පමාණෙන ඡ විදත්ථියො විනිද්දිට්ඨා සික්ඛාපදෙයෙව කථිතාති යොජනා.

නන්දකථාවණ්ණනා.

රාජවග්ගො නවමො.

ඉති විනයත්ථසාරසන්දීපනියා විනයවිනිච්ඡයවණ්ණනාය

පාචිත්තියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමො භාගො නිට්ඨිතො.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

විනයපිටකෙ

විනයවිනිච්ඡය-ටීකා (දුතියො භාගො)