📜

මහාවග්ගයොජනා

1. මහාඛන්ධකං

1. බොධිකථා

එවූභතොවිභඞ්ගස්ස ¶ ¶ , කත්වාන යොජනානයං;

මහාවග්ගඛන්ධකස්ස, කරිස්සං යොජනානයං.

උභින්නන්ති උභයෙසං. පාතිමොක්ඛානන්ති පාතිමොක්ඛවිභඞ්ගානං. පාතිමොක්ඛගහණෙන හෙත්ථ තෙසං විභඞ්ගොපි ගහිතො අභෙදෙන වා උත්තරපදලොපවසෙන වා. ඛන්ධකන්ති පඤ්ඤත්තිසමූහං. ඛන්ධසද්දො හෙත්ථ පඤ්ඤත්තිවාචකො. විනයපඤ්ඤත්තියො වුච්චන්ති ‘‘ඛන්ධො’’ති. තෙසං සමූහො ඛන්ධකො. අථවා ඛන්ධොති රාසි. ඛන්ධසද්දො හි රාසත්ථවාචකො. විනයපඤ්ඤත්තිරාසි වුච්චති ‘‘ඛන්ධො’’ති. කකාරො පකාසකවාචකො. ඛන්ධානං විනයපඤ්ඤත්තිරාසීනං කො පකාසකොති ඛන්ධකො, ¶ තං ඛන්ධකං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – උභින්නං පාතිමොක්ඛානං සඞ්ගීතිසමනන්තරං ඛන්ධකොවිදා ඛන්ධකෙසු කුසලා මහාථෙරා යං ඛන්ධකං සඞ්ගායිංසු, තස්ස ඛන්ධකස්ස දානි සංවණ්ණනාක්කමො යස්මා සම්පත්තො, තස්මා තස්ස ඛන්ධකස්ස අයං අනුත්තානත්ථවණ්ණනා හොතීති.

යෙ අත්ථාති සම්බන්ධො. හිසද්දො පදාලඞ්කාරො. යෙසන්ති පදානං. තෙති තෙ අත්ථෙ. භවෙති භවෙය්ය, භවිතුං සක්කුණෙය්යාති අත්ථො. තෙසන්ති අත්ථානං. කින්ති කිං පයොජනං. තෙති අත්ථෙ, ඤාතුන්ති සම්බන්ධො. අථවා තෙති අත්ථා, අවණ්ණිතාති සම්බන්ධො. තෙසංයෙවාති අත්ථානමෙව. අයං පනෙත්ථ යොජනා – පදභාජනීයෙ යෙසං පදානං යෙ අත්ථා භගවතා පකාසිතා, තෙසං පදානන්ති පාඨසෙසො, තෙ අත්ථෙ පුන වදෙය්යාම චෙ, කදා පරියොසානං සංවණ්ණනාය පරිනිට්ඨානං භවෙ, න භවෙය්යාති අධිප්පායො. යෙ චෙව අත්ථා උත්තානා, තෙසං සංවණ්ණනාය කිං පයොජනං, න පයොජනන්ති අධිප්පායො. අධිප්පායානුසන්ධීහි ච අධිප්පායෙන ච අනුසන්ධිනා ච බ්යඤ්ජනෙන ච යෙ පන අත්ථා අනුත්තානා, තෙ අත්ථෙ, අත්ථා වා අවණ්ණිතා ¶ යස්මා ඤාතුං න සක්කා, තස්මා තෙසංයෙව අත්ථානං අයං සංවණ්ණනානයො හොතීති. ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො.

1. ‘‘තෙන…පෙ… වෙරඤ්ජාය’’න්තිආදීසු (පාරා. 1) කරණවචනෙ විසෙසකාරණමත්ථි විය, ‘‘තෙන…පෙ… පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති එත්ථ කිඤ්චාපි නත්ථීති යොජනා. අසදිසොපමායං. කිඤ්චාපිසද්දො ගරහත්ථජොතකො, පන-සද්දො සම්භාවනත්ථජොතකො. ‘‘කරණවචනෙනෙවා’’ති එත්ථ එවකාරෙන උපයොගවචනං වා භුම්මවචනං වා නිවාරෙති. අභිලාපොති අභිමුඛං අත්ථං ලපතීති අභිලාපො, සද්දො. ආදිතොති වෙරඤ්ජකණ්ඩතො. එතන්ති ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා උරුවෙලාය’’න්තිආදිවචනං. ‘‘අඤ්ඤෙසුපී’’ති වත්වා තමෙවත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ඉතො පරෙසූ’’ති.

යදි විසෙසකාරණං නත්ථි, කිං පනෙතස්ස වචනෙ පයොජනන්ති චොදෙන්තො ආහ ‘‘කිං පනෙතස්සා’’තිආදි. එතස්සාති ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා උරුවෙලාය’’න්තිආදිවචනස්ස. නිදානදස්සනං පයොජනං නාමාති යොජනා. තමෙවත්ථං විභාවෙතුමාහ ‘‘යා හී’’තිආදි. යා පබ්බජ්ජා චෙව යා උපසම්පදා ච භගවතො අනුඤ්ඤාතාති යොජනා. යානි ච අනුඤ්ඤාතානීති සම්බන්ධො. තානීති පබ්බජ්ජාදීනි. අභිසම්බොධින්ති අරහත්තමග්ගඤාණපදට්ඨානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං අරහත්තමග්ගඤාණඤ්ච. බොධිමහාමණ්ඩෙති මහන්තානං මග්ගඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං පසන්නට්ඨානෙ බොධිරුක්ඛමූලෙති අත්ථො. එවන්තිආදි නිගමනං.

තත්ථාති ¶ යං ‘‘තෙන සමයෙන උරුවෙලාය’’න්තිආදිවචනං වුත්තං, තත්ථ. උරුවෙලායන්ති එත්ථ උරුසද්දො මහන්තපරියායොති ආහ ‘‘මහාවෙලාය’’න්ති. ‘‘වාලිකරාසිම්හී’’ති ඉමිනා වෙලාසද්දස්ස රාසත්ථං දස්සෙති, කාලසීමාදයො නිවත්තෙති. යදි පන ‘‘උරූ’’ති වාලිකාය නාමං, ‘‘වෙලා’’ති මරියාදාය, එවඤ්හි සති නනු උරුයා වෙලාති අත්ථො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘වෙලාතික්කමනහෙතු ආහටා උරු උරුවෙලා’’ති. ඉමිනා ¶ වෙලාය අතික්කමො වෙලා උත්තරපදලොපවසෙන, වෙලාය ආහටා උරු උරුවෙලා පදවිපරියායවසෙනාති දස්සෙති. එත්ථාති ‘‘උරුවෙලාය’’න්තිපදෙ. තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘අතීතෙ කිරා’’තිආදි. අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පබ්බජිත්වාති සම්බන්ධො. තාපසපබ්බජ්ජන්ති ඉසිපබ්බජ්ජං, න සමණපබ්බජ්ජං. කතිකවත්තන්ති කරණං කතං, කතෙන පවත්තං කතිකං, තමෙව වත්තං කතිකවත්තං. අකංසු කිරාති සම්බන්ධො. යොති යො කොචි. අඤ්ඤොති අත්තනා අපරො. සො ආකිරතූති සම්බන්ධො. පත්තපුටෙනාති පණ්ණෙන කතෙන පුටෙන. තතොති කතිකවත්තකරණතො. තත්ථාති තස්මිං පදෙසෙ. තතොති මහාවාලිකරාසිජනනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. නන්ති තං පදෙසං. තන්ති මහාවාලිකරාසිං.

‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ’’ති එත්ථ අස්සත්ථරුක්ඛස්ස උපචාරවසෙන බොධීති නාමලභනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්තිආදි. ඉමිනා චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣතීති බොධීති වචනත්ථෙන චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං බොධි නාමාති දස්සෙති. එත්ථාති බොධිම්හි, බොධියං වා. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. රුක්ඛොපීති පිසද්දෙන න මග්ගඤාණමෙවාති දස්සෙති. මූලෙති ආසන්නෙ. පඨමාභිසම්බුද්ධොති අනුනාසිකලොපවසෙන සන්ධීති ආහ ‘‘පඨමං අභිසම්බුද්ධො’’ති. ‘‘හුත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘පඨම’’න්තිපදස්ස භාවනපුංසකං දස්සෙති. සබ්බපඨමංයෙවාති සබ්බෙසං ජනානං පඨමමෙව අභිසම්බුද්ධො හුත්වාති සම්බන්ධො. එකො එව පල්ලඞ්කො එකපල්ලඞ්කොති අවධාරණසමාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකෙනෙව පල්ලඞ්කෙනා’’ති. ‘‘සකිං…පෙ… ආභුජිතෙනා’’ති ඉමිනා අවධාරණඵලං දස්සෙති. පල්ලඞ්කොති ච ඌරුබද්ධාසනං. විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදීති එත්ථ තදඞ්ගාදීසු (පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.104) පඤ්චසු විමුත්තීසු පටිප්පස්සද්ධිසඞ්ඛාතා ඵලසමාපත්ති එවාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘ඵලසමාපත්තිසුඛ’’න්ති. ඵලසමාපත්තීති අරහත්තඵලසමාපත්ති. සා හි විරුද්ධෙහි උපක්කිලෙසෙහි මුච්චිතට්ඨෙන විමුත්තීති වුච්චති, තාය සම්පයුත්තං සුඛං විමුත්තිසුඛං, චතුත්ථජ්ඣානිකං අරහත්තඵලසමාපත්තිසුඛං. අථවා තාය ජාතං සුඛං විමුත්තිසුඛං, සකලකිලෙසදුක්ඛූපසමසුඛං ¶ . ‘‘පටිසංවෙදයමානො’’තිඉමිනා ‘‘පටිසංවෙදී’’ති එත්ථ ණීපච්චයස්ස කත්තුත්ථං දස්සෙති. පුනප්පුනං සුට්ඨු වදති අනුභවතීති පටිසංවෙදී. පටිසංවෙදී හුත්වා නිසීදීති සම්බන්ධො.

පච්චයාකාරන්ති ¶ අවිජ්ජාදිපච්චයානං උප්පාදාකාරං. කස්මා පච්චයාකාරො පටිච්චසමුප්පාදො නාමාති ආහ ‘‘පච්චයාකාරො හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්තිඉමිනා ‘‘පටිච්චා’’තිපදස්ස කම්මං දස්සෙති, ‘‘සහිතෙ’’තිඉමිනා සංසද්දස්සත්ථං. ‘‘ධම්මෙ’’තිඉමිනා තස්ස සරූපං. එත්ථාති ඉමිස්සං විනයට්ඨකථායං. තත්ථාති ‘‘අනුලොමපටිලොම’’න්තිපදෙ, අනුලොමපටිලොමෙසු වා. ස්වෙව පච්චයාකාරො වුච්චතීති යොජනා. ‘‘අත්තනා කත්තබ්බකිච්චකරණතො’’තිඉමිනා අනුලොමසද්දස්ස සභාවත්ථං දස්සෙති. ස්වෙවාති පච්චයාකාරො එව. තං කිච්චන්ති අත්තනා කත්තබ්බං තං කිච්චං. තස්ස අකරණතොති අත්තනා කත්තබ්බකිච්චස්ස අකරණතො. ඉමිනා පටිලොමසද්දස්ස සභාවත්ථං දස්සෙති. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා පුරිමනයෙනෙව. වාති අථවා. පවත්තියාති සංසාරපවත්තියා. අනුලොමොති අනුකූලො, අනුරූපො වා. ඉතරොති ‘‘අවිජ්ජායත්වෙවා’’තිආදිනා වුත්තො පච්චයාකාරො. තස්සාති පවත්තියා. පටිලොමොති පටිවිරුද්ධො, එත්ථාති ‘‘අනුලොමපටිලොම’’න්තිපදෙ. අත්ථො දට්ඨබ්බොති එත්ථ අත්ථො එවාති සම්භවතො තස්ස ඵලං වා ‘‘සද්දන්තරත්ථාපොහනෙන සද්දො අත්ථං වදතී’’ති වචනතො (උදා. අට්ඨ. 1; දී. නි. ටී. 1.1; ම. නි. ටී. 1.මුලපරියායසුත්තවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.ඔඝතරයසුත්තවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.රුපාදිවග්ගවණ්ණනා) සද්දන්තරත්ථාපොහනං වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආදිතො පනා’’තිආදි. යාවසද්දො අවධිවචනො. යාව අන්තං පාපෙත්වාති සම්බන්ධො. ඉතොති ඉමෙහි වුත්තෙහි ද්වීහි අත්ථෙහි. ‘‘මනසාකාසී’’ති එත්ථ ඉකාරලොපවසෙන සන්ධීති ආහ ‘‘මනසි අකාසී’’ති. තත්ථාති ‘‘මනසාකාසී’’තිපදෙ. යථාති යෙනාකාරෙන. ඉදන්ති ඉමං ආකාරං. තත්ථාති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිපාඨෙ අවයවත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. සමාසමජ්ඣෙ තසද්දෙන පුබ්බපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගහෙතබ්බානීති ආහ ‘‘අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චා’’ති ¶ . වාක්යෙ පන තසද්දෙන පරපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගහෙතබ්බානි. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’තිපදං ‘‘සම්භවන්තී’’තිපදෙන සම්බන්ධිතබ්බන්ති ආහ ‘‘තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’ති. සබ්බපදෙසූති ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු සබ්බෙසු පදෙසු.

යථා පනාති යෙනාකාරෙන පන. ඉදන්ති ඉමං ආකාරං. තත්ථාති ‘‘අවිජ්ජාය…පෙ… නිරොධො’’තිආදිවාක්යෙ. අවිජ්ජායත්වෙවාති එත්ථ ‘‘භද්දියොත්වෙවා’’තිආදීසු විය ‘‘භද්දියො ඉති එවා’’ති පදච්ඡෙදො කත්තබ්බො, න එවං ‘‘අවිජ්ජාය ඉති එවා’’ති, අථ ඛො ‘‘අවිජ්ජාය තු එවා’’ති කාතබ්බොති ආහ ‘‘අවිජ්ජාය තු එවා’’ති. ‘‘ප අතිමොක්ඛං අතිපමොක්ඛ’’න්තිආදීසු (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) විය උපසග්ගබ්යත්තයෙන වුත්තං, එවමිධ ¶ නිපාතබ්යත්තයෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ එවසද්දෙන සත්තජීවාදයො නිවත්තෙති. තුසද්දො පක්ඛන්තරත්ථජොතකො. අනුලොමපක්ඛතො පටිලොමසඞ්ඛාතං පක්ඛන්තරං මනසාකාසීති අත්ථො. අසෙසවිරාගනිරොධසද්දො අයුත්තසමාසො, උත්තරපදෙන ච තතියාසමාසොති ආහ ‘‘විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙන අසෙසනිරොධා’’ති. තත්ථ අසෙසසද්දං විරාගසද්දෙන සම්බන්ධමකත්වා නිරොධසද්දෙන සම්බන්ධං කත්වා අත්ථස්ස ගහණං අයුත්තසමාසො නාම. ‘‘මග්ගෙනා’’තිඉමිනා විරාගසද්දස්සත්ථං දස්සෙති. මග්ගො හි විරජ්ජනට්ඨෙන විරාගොති වුච්චති. සඞ්ඛාරනිරොධොති එත්ථ මග්ගෙන නිරොධත්තා අනුප්පාදනිරොධො හොතීති ආහ ‘‘සඞ්ඛාරානං අනුප්පාදනිරොධො හොතී’’ති. අනුප්පාදනිරොධොති ච අනුප්පාදෙන නිරොධො සමුච්ඡෙදවසෙන නිරුද්ධත්තා. එවන්ති යථා අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, එවං තථාති අත්ථො. තත්ථාති ‘‘එවමෙතස්සා’’තිආදිවචනෙ. කෙවලසද්දො සකලපරියායොති ආහ ‘‘සකලස්සා’’ති, අනවසෙසස්සාති අත්ථො. අථවා සත්තජීවාදීහි අමිස්සිතත්තා අමිස්සත්ථොති ආහ ‘‘සුද්ධස්ස වා’’ති. ‘‘සත්තවිරහිතස්සා’’ති ඉමිනා සුද්ධභාවං දස්සෙති. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති එත්ථ ඛන්ධසද්දො රාසත්ථවාචකොති ආහ ‘‘දුක්ඛරාසිස්සා’’ති.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති එත්ථ එතසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ය්වාය’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘අවිජ්ජාදිවසෙන…පෙ… නිරොධො හොතී’’ති ය්වායං අත්ථො වුත්තොති යොජනා. සමුදයො ච හොතීති සම්බන්ධො. විදිතවෙලායන්ති පාකටවෙලායං පසිද්ධකාලෙති අත්ථො. ඉමං උදානන්ති එත්ථ ඉමසද්දො වුච්චමානාපෙක්ඛො. තස්මිං අත්ථෙ විදිතෙ සතීති යොජනා. පජානනතායාති පකාරෙන ජානනභාවස්ස. සොමනස්සයුත්තඤාණසමුට්ඨානන්ති සොමනස්සෙන එකුප්පාදාදිවසෙන යුත්තෙන ඤාණෙන සමුට්ඨානං, යුත්තං වා ඤාණසඞ්ඛාතං සමුට්ඨානං උදානන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ උදානන්ති කෙනට්ඨෙන උදානං? උදානට්ඨෙන, මොදනට්ඨෙන, කීළනට්ඨෙන චාති අත්ථො. කිමිදං උදානං නාම? පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතො උදාහාරො. යථා (උදා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) හි යං තෙලාදිමිනිතබ්බවත්ථු මානං ගහෙතුං න සක්කොති විසන්දිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘අවසෙකො’’ති වුච්චති. යඤ්ච ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘ඔඝො’’ති වුච්චති. එවමෙවං යං පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතං විතක්කවිප්ඵාරං හදයං සන්ධාරෙතුං න සක්කොති, සො අධිකො හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා වචීද්වාරෙන නික්ඛමන්තො පටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛො උදාහාරවිසෙසො ‘‘උදාන’’න්ති වුච්චති. ‘‘අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙසී’’ති ඉමිනා උදධාතුස්ස උදාහාරත්ථං දස්සෙති.

තස්සාති උදානස්ස අත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. යදාති එත්ථ දාපච්චයස්ස අත්ථවාක්යං ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මිං කාලෙ’’ති. හවෙති ‘‘බ්යත්ත’’න්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. බ්යත්තං පාකටන්ති හි අත්ථො. පාතුභවන්තීති එත්ථ පාතුනිපාතස්ස අත්ථස්ස ‘‘හවෙ’’ති නිපාතෙන වුත්තත්තා භූධාතුස්සෙව අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති. අනුලොම පටිලොම පච්චයාකාර පටිවෙධසාධකාති අනුලොමතො ච පටිලොමතො ච පච්චයාකාරස්ස පටිවිජ්ඣනස්ස සාධකා. බොධිපක්ඛියධම්මාති බොධියා මග්ගඤාණස්ස පක්ඛෙ භවා සත්තතිංස ධම්මා. අථවා පාතුනිපාතෙන සහ ‘‘භවන්තී’’තිපදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පකාසන්තී’’ති. ඉමස්මිං නයෙ හවෙසද්දො එකංසත්ථවාචකො. හවෙ එකංසෙනාති හි අත්ථො. අභිසමයවසෙනාති මග්ගඤාණවසෙන ¶ . මග්ගඤාණඤ්හි යස්මා අභිමුඛං චත්තාරි සච්චානි සමෙච්ච අයති ජානාති, තස්මා අභිසමයොති වුච්චති.

‘‘කිලෙසසන්තාපනට්ඨෙනා’’ති ඉමිනා ආභුසො කිලෙසෙ තාපෙතීති ආතාපොති වචනත්ථං දස්සෙති. න වීරියසාමඤ්ඤං හොති, අථ ඛො සම්මප්පධානවීරියමෙවාති ආහ ‘‘සම්මප්පධානවීරියවතො’’ති. ඉමිනා ආතාපීති එත්ථ ඊපච්චයස්ස වන්තුඅත්ථං දස්සෙති. ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන චාති කසිණාදිආරම්මණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣානසභාවෙන අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙන ඣානෙන ච. ලක්ඛණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන චාති අනිච්චාදිලක්ඛණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣානසභාවෙන විපස්සනාමග්ගඵලසඞ්ඛාතෙන ඣානෙන ච. ‘‘බාහිතපාපස්සා’’ති ඉමිනා බාහිතො අණො පාපො අනෙනාති බ්රාහ්මණොති වචනත්ථං දස්සෙති. අණසද්දො හි පාපපරියායො. ‘‘ඛීණාසවස්සා’’ති ඉමිනා තස්ස සරූපං දස්සෙති. අථස්සාති අථ අස්ස, තස්මිං කාලෙ බ්රාහ්මණස්සාති අත්ථො. යා එතා කඞ්ඛා වුත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘කො නු ඛො…පෙ… අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.12) නයෙන ච තථා ‘‘කතමං නු ඛො…පෙ… අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.35) නයෙන ච පච්චයාකාරෙ වුත්තාති යොජනා. නො කල්ලො පඤ්හොති අයුත්තො පඤ්හො, දුප්පඤ්හො එසොති අත්ථො. තථාති එවං, තතො අඤ්ඤථා වා. යා ච සොළස කඞ්ඛා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) ආගතාති සම්බන්ධො. අපටිවිද්ධත්තා කඞ්ඛාති යොජනා. සොළස කඞ්ඛාති අතීතවිසයා පඤ්ච, අනාගතවිසයා පඤ්ච, පච්චුප්පන්නවිසයා ඡාති සොළසවිධා කඞ්ඛා. වපයන්තීති වි අපයන්ති, ඉකාරලොපෙනායං සන්ධි. විත්යූපසග්ගො ධාත්වත්ථානුවත්තකො, අපයන්ති – සද්දො අපගමනත්ථොති ආහ ‘‘අපගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘නිරුජ්ඣන්තී’’තිඉමිනා අපගමනත්ථමෙව පරියායන්තරෙන දීපෙති. ‘‘කස්මා’’ති ඉමිනා ‘‘යතො පජානාති සහෙතුධම්ම’’න්ති වාක්යස්ස පුබ්බවාක්යකාරණභාවං දස්සෙති. සහෙතුධම්මන්ති එත්ථ සහ අවිජ්ජාදිහෙතුනාති සහෙතු, සඞ්ඛාරාදිකො පච්චයුප්පන්නධම්මො. සහෙතු ච සො ධම්මො චාති සහෙතුධම්මොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිජ්ජාදිකෙනා’’තිආදි ¶ . ‘‘පටිවිජ්ඣතී’’ති ඉමිනා පජානා තීති ¶ එත්ථ ඤාධාතුයා අවබොධනත්ථං දස්සෙති, මාරණතොසනාදිකෙ අත්ථෙ නිවත්තෙති. ඉතීති තස්මා, වපයන්තීති යොජනා.

2. පච්චයක්ඛයස්සාති පච්චයානං ඛයට්ඨානස්ස අසඞ්ඛතස්සාති යොජනා. තත්රාති දුතියඋදානෙ. ඛීයන්ති පච්චයා එත්ථාති ඛයං, නිබ්බානන්ති ආහ ‘‘පච්චයානං ඛයසඞ්ඛාතං නිබ්බාන’’න්ති. ‘‘අඤ්ඤාසී’’ති ඉමිනා අවෙදීති එත්ථ විදධාතුයා ඤාණත්ථං දස්සෙති, අනුභවනලාභාදිකෙ නිවත්තෙති. තස්මා වපයන්තීති සම්බන්ධො. වුත්තප්පකාරාති පඨමඋදානෙ වුත්තසදිසා. ධම්මාති බොධිපක්ඛියධම්මා, චතුඅරියසච්චධම්මා වා.

3. ඉමං උදානං උදානෙසීති සම්බන්ධො. යෙන මග්ගෙන විදිතොති යොජනා. තත්රාති තතියඋදානෙ. සො බ්රාහ්මණො තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. තෙහි උප්පන්නෙහි බොධිපක්ඛියධම්මෙහි වා යස්ස අරියමග්ගස්ස චතුසච්චධම්මා පාතුභූතා, තෙන අරියමග්ගෙන වා විධූපයන්ති යොජනා. වුත්තප්පකාරන්ති සුත්තනිපාතෙ වුත්තප්පකාරං. මාරසෙනන්ති කාමාදිකං දසවිධං මාරසෙනං. ‘‘විධමෙන්තො’’තිඉමිනා විධූපයන්ති එත්ථ ධූපධාතුයා විධමනත්ථං දස්සෙති, ලිම්පනත්ථාදයො නිවත්තෙති. ‘‘විද්ධං සෙන්තො’’තිඉමිනා විධමෙන්තොති එත්ථ ධමුධාතුයා ධංසනත්ථං දස්සෙති, සද්දත්ථාදයො නිවත්තෙති. ‘‘සූරියොව ඔභාසය’’න්තිපදස්ස ‘‘සූරියො ඉවා’’ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. සූරියොති ආදිච්චො. සො හි යස්මා පඨමකප්පිකානං සූරං ජනෙති, තස්මා සූරියොති වුච්චති. අබ්භුග්ගතොති අභිමුඛං උද්ධං ආකාසං ගතො, අබ්භං වා ආකාසං උග්ගතො. අබ්භසද්දො හි ආකාසපරියායො. ආකාසො හි යස්මා ආභුසො භාති දිප්පති, තස්මා ‘‘අබ්භ’’න්ති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – යථා සූරියො ඔභාසයන්තො තිට්ඨති, එවං බ්රාහ්මණො සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො. යථා සූරියො අන්ධකාරං විධමෙන්තො තිට්ඨති, එවං බ්රාහ්මණො මාරසෙනම්පි විධූපයන්තොති.

එත්ථාති එතෙසු තීසු උදානෙසු. පඨමං උදානං උප්පන්නන්ති සම්බන්ධො. ඉමිස්සා ඛන්ධකපාළියා උදානපාළිං සංසන්දන්තො ආහ ‘‘උදානෙ පනා’’තිආදි ¶ . උදානෙ පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තන්ති උදානෙ වුත්තවචනං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අච්චයෙනාති අතික්කමෙන, තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘තදා හී’’තිආදි. තදාති ‘‘ස්වෙ ආසනා වුට්ඨහිස්සාමී’’ති රත්තිං උප්පාදිතමනසිකාරකාලෙ. භගවා මනසාකාසීති සම්බන්ධො. පුරිමා ද්වෙ උදානගාථා ආනුභාවදීපිකා හොන්තීති යොජනා. තස්සාති පච්චයාකාරපජානනපච්චයක්ඛයාධිගමස්ස. එකෙකමෙවාති ¶ අනුලොමපටිලොමෙසු එකෙකමෙව. පඨමයාමඤ්චාති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, නිරන්තරං පඨමයාමකාලන්ති අත්ථො. ඉධ පනාති ඉමස්මිං ඛන්ධකෙ පන. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘භගවා හී’’තිආදි. තත්ථ භගවා උදානෙසීති සම්බන්ධො. විසාඛපුණ්ණමායාති විසාඛාය යුත්තාය පුණ්ණමාය. ‘‘අරුණො උග්ගමිස්සතී’’ති වත්තබ්බසමයෙති සම්බන්ධො. සබ්බඤ්ඤුතන්ති සබ්බඤ්ඤුභාවං, අනාවරණඤාණන්ති අත්ථො. තතොති අරුණුග්ගමනතො. තං දිවසන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, තස්මිං දිවසෙති හි අත්ථො. අච්චන්තසංයොගෙ වා, තං දිවසං කාලන්ති හි අත්ථො. එවං මනසි කත්වාති යථා තං දිවසං අනුලොමපටිලොමං මනසාකාසි, එවං මනසි කත්වාති අත්ථො. ඉතීති එවං. ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ…පෙ… නිසීදී’’ති එවං වුත්තං තං සත්තාහන්ති යොජනා. තත්ථෙවාති බොධිරුක්ඛමූලෙයෙව.

2. අජපාලකථා

4. න භගවාති එත්ථ නකාරො ‘‘උපසඞ්කමී’’ති පදෙන යොජෙතබ්බො, න උපසඞ්ඛමීති හි අත්ථො. තම්හා සමාධිම්හාති තතො අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාධිතො. අනන්තරමෙව අනුපසඞ්කමනං උපමාය ආවිකරොන්තො ආහ ‘‘යථා පනා’’තිආදි. ඉච්චෙවං වුත්තං න හොතීති යොජනා. ඉදන්ති ඉදං අත්ථජාතං. එත්ථාති ‘‘භුත්වා සයතී’’ති වාක්යෙ. එවන්ති උපමෙය්යජොතකො. ඉධාපීති ඉමිස්සං ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදිපාළියම්පි. ඉදන්ති අයමත්ථො දීපිතො හොතීති යොජනා. එත්ථාති ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදිපාඨෙ.

අපරානිපීති පල්ලඞ්කසත්තාහතො අඤ්ඤානිපි. තත්රාති ‘‘අපරානිපී’’තිආදිවචනෙ. භගවති නිසින්නෙ සතීති යොජනා. කිරසද්දො විත්ථාරජොතකො ¶ . කිං නු ඛොති පරිවිතක්කනත්ථෙ නිපාතො. එකච්චානන්ති අප්පෙසක්ඛානං එකච්චානං. තාසන්ති දෙවතානං. බලාධිගමට්ඨානන්ති බලෙන තෙජසා අධිගමට්ඨානං. අනිමිසෙහීති උම්මිසෙහි. සත්තාහන්ති කම්මත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං, අච්චන්තසංයොගෙ වා. එවඤ්හි සති ‘‘කාල’’න්ති කම්මං වෙදිතබ්බං. තං ඨානන්ති අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකියමානට්ඨානං. අථාති අනිමිසසත්තාහස්ස අනන්තරෙ. රතනචඞ්කමෙති රතනමයෙ චඞ්කමෙ. තං ඨානන්ති චඞ්කමට්ඨානං. තතොති චඞ්කමසත්තාහතො. රතනඝරන්ති රතනමයං ගෙහං. තත්ථාති රතනඝරෙ අභිධම්මපිටකං විචිනන්තොති සම්බන්ධො. එත්ථාති රතනඝරෙ, අභිධම්මපිටකෙ වා, නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මවචනං. තං ඨානන්ති අභිධම්මපිටකවිචිනනට්ඨානං.

එවන්තිආදි පුබ්බවචනස්ස නිගමවසෙන පච්ඡිමවචනස්ස අනුසන්ධිනිදස්සනං. තෙනාති අජපාලානං ¶ නිසීදනකාරණෙන. අස්සාති නිග්රොධස්ස. ‘‘අජපාලනිග්රොධොත්වෙව නාම’’න්ති ඉමිනා උපචාරවසෙන නාමලභනං දස්සෙති. අජපා බ්රාහ්මණා ලන්ති නිවාසං ගණ්හන්ති එත්ථාති අජපාලො, උණ්හකාලෙ වා අන්තොපවිට්ඨෙ අජෙ අත්තනො ඡායාය පාලෙතීති අජපාලො, අජපාලො ච සො නිග්රොධො චෙති අජපාලනිග්රොධොති වචනත්ථානිපි පකරණන්තරෙසු (උදා. අට්ඨ. 4) දස්සිතානි. තත්රාපීති අජපාලනිග්රොධෙපි. බොධිතොති බොධිරුක්ඛතො. එත්ථාති අජපාලනිග්රොධෙ. භගවති නිසින්නෙති යොජනා. තත්ථාති ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරො’’තිආදිවචනෙ. සොති බ්රාහ්මණො. දිට්ඨමඞ්ගලිකො නාමාති දිට්ඨසුතමුතසඞ්ඛාතෙසු තීසු මඞ්ගලිකෙසු දිට්ඨමඞ්ගලිකො නාම කිරාති අත්ථො. ‘‘මානවසෙන…පෙ… වුච්චතී’’ති ඉමිනා ‘‘හුංහු’’න්ති කරොතීති හුංහුඞ්කො, හුංහුඞ්කො ජාති සභාවො ඉමස්සාති හුංහුඞ්කජාතිකොති වචනත්ථං දස්සෙති.

තෙනාති බ්රාහ්මණෙන. සිඛාප්පත්තන්ති අග්ගප්පත්තං. තස්සාති උදානස්ස. යොති පුග්ගලො, පටිජානාතීති සම්බන්ධො. ‘‘න දිට්ඨමඞ්ගලිකතායා’’ති ඉමිනා අවධාරණඵලං දස්සෙති. ‘‘බාහිතපාපධම්මත්තා’’ති ඉමිනා බාහිතො ¶ පාපො ධම්මො අනෙනාති බාහිතපාපධම්මොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘හුංහුඞ්කාරපහානෙනා’’ති ඉමිනා නත්ථි හුංහුඞ්කාරො ඉමස්සාති නිහුංහුඞ්කොති වචනත්ථං දස්සෙති. රාගාදිකසාවාභාවෙනාති ඉමිනා නත්ථි රාගාදිකසාවො ඉමස්සාති නික්කසාවොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘භාවනානුයොගයුත්තචිත්තතායා’’ති ඉමිනා යතං අනුයුත්තං අත්තං චිත්තං ඉමස්සාති යතත්තොති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ හි යතසද්දො වීරියවාචකො, යතධාතුයා නිප්ඵන්නො, අත්තසද්දො චිත්තපරියායො. යතසද්දස්ස යමුධාතුයා ච නිප්ඵන්නභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සීලසංවරෙන වා’’තිආදි. ‘‘සඤ්ඤතචිත්තතායා’’ති ඉමිනා යමති සංයමතීති යතං, යතං අත්තං චිත්තං ඉමස්සාති යතත්තොති වචනත්ථං දස්සෙති. සච්චානි විදන්ති ජානන්තීති වෙදානීති වචනත්ථෙන මග්ගඤාණානි වෙදානි නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතෙහි වෙදෙහී’’ති. ‘‘චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතාන’’න්ති විභත්තිපරිණාමං කත්වා ‘‘වෙදාන’’න්තිපදෙන යොජෙතබ්බො. අන්තන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි යස්මා සඞ්ඛාරානං අවසානෙ ජාතං, තස්මා අන්තන්ති වුච්චති. පුන අන්තන්ති අරහත්තඵලං. තඤ්හි යස්මා මග්ගස්ස පරියොසානෙ පවත්තං, තස්මා අන්තන්ති වුච්චති. ‘‘මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස වුසිතත්තා’’ති ඉමිනා වුසිතං මග්ගසඞ්ඛාතං බ්රහ්මචරියං අනෙනාති වුසිතබ්රහ්මචරියොති වචනත්ථං දස්සෙති. ධම්මෙන බ්රහ්මවාදං වදෙය්යාති වුත්තවචනස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බ්රාහ්මණො අහන්ති එතං වාදං ධම්මෙන වදෙය්යා’’ති. ධම්මෙනාති භූතෙන සභාවෙන. ලොකෙති එත්ථ සත්තලොකොවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සකලෙ ලොකසන්නිවාසෙ’’ති.

3. මුචලින්දකථා

5. අකාලමෙඝොති ¶ එත්ථ වප්පාදිකාලස්ස අභාවා න අකාලො හොති, අථ ඛො වස්සකාලෙ අසම්පත්තත්තා අකාලොති ආහ ‘‘අසම්පත්තෙ වස්සකාලෙ’’ති. ‘‘උප්පන්නමෙඝො’’ති ඉමිනා අකාලෙ උප්පන්නො මෙඝො අකාලමෙඝොති වචනත්ථං දස්සෙති. ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙති ජෙට්ඨමූලමාසෙ. තස්මින්ති මෙඝෙ. සීතවාතදුද්දිනීති එත්ථ සීතෙන වාතෙන දූසිතං දිනං ඉමිස්සා වට්ටලිකායාති සීතවාතදුද්දිනීති වචනත්ථං ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සා ච පනා’’තිආදි. සා ච පන සත්තාහවට්ටලිකා සීතවාතදුද්දිනී නාම අහොසීති සම්බන්ධො. ‘‘සමීපෙ පොක්ඛරණියා නිබ්බත්තො’’ති ඉමිනා මුචලින්දස්ස සමීපෙ නිබ්බත්තො මුචලින්දොති වචනත්ථං දස්සෙති. මුචලින්දොති ච නිචුලො. සො නීපොති ච පියකොති ච වුච්චති. නාගස්ස භොගො එකොපි සත්තාභුජත්තා ‘‘භොගෙහී’’ති බහුවචනවසෙන වුත්තං. තස්මින්ති නාගරාජෙ ඨිතෙ සතීති යොජනා. තස්සාති නාගරාජස්ස. තස්මාති යස්මා භණ්ඩාගාරගබ්භපමාණං අහොසි, තස්මා. ඨානස්ස කාරණං පරිදීපෙති අනෙනාති ඨානකාරණපරිදීපනං ‘‘මා භගවන්තං සීත’’න්තිආදිවචනං. සොති නාගරාජා. හීති සච්චං. පාළියං ‘‘බාධයිත්ථා’’ති කිරියාපදං අජ්ඣාහරිතබ්බන්ති ආහ ‘‘මා සීතං භගවන්තං බාධයිත්ථා’’ති. තත්ථාති ‘‘මා භගවන්තං සීත’’න්තිආදිවචනෙ. සත්තාහවට්ටලිකාය සතීති සම්බන්ධො. තම්පීති උණ්හම්පි. නන්ති භගවන්තං. තස්සාති නාගරාජස්ස. උබ්බිද්ධන්ති උද්ධං ඡිද්දං. විද්ධඡිද්දසද්දා හි පරියායා. ආකාසං මෙඝපටලපටිච්ඡන්නං ආසන්නං විය හොති, මෙඝපටලවිගමෙ දූරං විය උපට්ඨාති, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙඝවිගමෙන දූරීභූත’’න්ති. විගතවලාහකන්ති එත්ථ විගතසද්දො අපගතත්ථවාචකො, වලාහකසද්දො මෙඝපරියායොති ආහ ‘‘අපගතමෙඝ’’න්ති. ඉන්දනීලමණි විය දිබ්බතීති දෙවොති වචනත්ථෙන ආකාසො දෙවො නාමාති ආහ ‘‘දෙවන්ති ආකාස’’න්ති. අත්තනො රූපන්ති අත්තනො නාගසණ්ඨානං. ඉමිනා සකවණ්ණන්ති එත්ථ සකසද්දො අත්තවාචකො, වණ්ණසද්දො සණ්ඨානවෙවචනොති දස්සෙති.

සුඛො විවෙකොති එත්ථ තදඞ්ග වික්ඛම්භන සමුච්ඡෙද පටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු විවෙකෙසු නිබ්බානසඞ්ඛාතො නිස්සරණවිවෙකො ච කායචිත්තඋපධිවිවෙකසඞ්ඛාතෙසු තීසු විවෙකෙසු නිබ්බානසඞ්ඛාතො උපධිවිවෙකො ච ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘නිබ්බානසඞ්ඛාතො උපධිවිවෙකො’’ති. ‘‘චතුමග්ගඤාණසන්තොසෙනා’’ති ඉමිනා තුට්ඨස්සාති එත්ථ පිණ්ඩපාතසන්තොසාදිකෙ නිවත්තෙති. සුතධම්මස්සාති එත්ථ සුතසද්දො විස්සුතපරියායොති ආහ ‘‘පකාසිතධම්මස්සා’’ති, පාකටසච්චධම්මස්සාති අත්ථො. පස්සතොති එත්ථ මංසචක්ඛුස්ස කරණභාවෙන ¶ ¶ ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘ඤාණචක්ඛුනා’’ති. ‘‘අකුප්පනභාවො’’ති ඉමිනා අබ්යාපජ්ජන්ති එත්ථ බ්යාපාදසද්දස්ස දොසවාචකභාවො ච ණ්යපච්චයස්ස භාවත්ථො ච දස්සිතො. එතෙනාති ‘‘අබ්යාපජ්ජ’’න්තිපදෙන. මෙත්තාපුබ්බභාගොති අබ්යාපජ්ජස්ස පුබ්බභාගෙ මෙත්තාය උප්පන්නභාවො. පාණභූතෙසු සංයමොති එත්ථ පාණභූතසද්දා වෙවචනභාවෙන සත්තෙසු එව වත්තන්තීති ආහ ‘‘සත්තෙසු චා’’ති. කරුණාපුබ්බභාගොති සංයමස්ස පුබ්බභාගෙ කරුණාය උප්පන්නභාවො. යාති යා විරාගතා. අනාගාමිමග්ගස්ස කාමරාගස්ස අනවසෙසපහානත්තා වුත්තං ‘‘එතෙන අනාගාමිමග්ගො කථිතො’’ති. යාථාවමානස්ස අරහත්තමග්ගෙන නිරුද්ධත්තා වුත්තං ‘‘අස්මි…පෙ… කථිත’’න්ති. ඉතොති අරහත්තතො.

4. රාජායතනකථා

6. පාචීනකොණෙති පුරත්ථිමඅස්සෙ, පුබ්බදක්ඛිණදිසාභාගෙති අත්ථො. රාජායතනරුක්ඛන්ති ඛීරිකාරුක්ඛං. තෙන ඛො පන සමයෙනාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං පුච්ඡිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කතරෙන සමයෙනා’’ති. නිසින්නස්ස භගවතොති යොජනා. දෙවරාජසද්දස්ස අඤ්ඤෙ පජාපතිආදයො දෙවරාජානො නිවත්තෙතුං ‘‘සක්කො’’ති වුත්තං. තන්ති හරීතකං. පරිභුත්තමත්තස්සෙව භගවතොති සම්බන්ධො. නිසින්නෙ භගවති.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’ති ඉමිනා යෙන සමයෙන භගවා රාජායතනමූලෙ නිසීදි, තෙන ඛො පන සමයෙනාති අත්ථං දස්සෙති. උක්කලජනපදතොති උක්කලනාමකා ජනපදම්හා. යස්මිං දෙසෙ භගවා විහරති, තං දෙසන්ති යොජනා. එත්ථාති ‘‘තං දෙසං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා’’තිපදෙ. තෙසන්ති වාණිජානං. ඤාතිසාලොහිතසද්දානං අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනත්තා ‘‘ඤාතී’’ති වුත්තෙ සාලොහිතසද්දස්ස අත්ථො සිද්ධොති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ඤාතිභූතපුබ්බා දෙවතා’’ති. සාති දෙවතා. නෙසන්ති වාණිජානං. තතොති අපවත්තනකාරණා. තෙති වාණිජා ¶ . ඉදන්ති අපවත්තනං. බලින්ති උපහාරං. තෙසන්ති වාණිජානං. ‘‘සබ්බිමධුඵාණිතාදීහි යොජෙත්වා’’ති පදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං, තස්මා මජ්ඣෙ වුත්තං. පතිමානෙථාති එත්ථ මාන පූජායං පෙමනෙති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 නකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා පූජනපෙමනං නාම අත්ථතො උපට්ඨහනන්ති ආහ ‘‘උපට්ඨහථා’’ති. තං වොති එත්ථ තංසද්දො පතිමානනවිසයො, වොසද්දො තීසු වොසද්දෙසු තුම්හසද්දස්ස කාරියො වොසද්දො, සො ච චතුත්ථ්යත්ථොති ආහ ‘‘තං පතිමානං තුම්හාක’’න්ති. වොකාරො හි තිවිධො තුම්හසද්දස්ස කාරියො, යොවචනස්ස කාරියො, පදපූරණොති. තත්ථ තුම්හසද්දස්ස කාරියො පඤ්චවිධො පච්චත්තඋපයොගකරණසම්පදානසාමිවචනවසෙනාති. තත්ථ තුම්හසද්දකාරියො සම්පදානවචනො ¶ ඉධාධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘තුම්හාක’’න්ති. ‘‘ය’’න්තිසද්දස්ස විසයො පටිග්ගහණත්ථොති ආහ ‘‘යං පටිග්ගහණ’’න්ති. අස්සාති භවෙය්ය. යො පත්තො අහොසීති යොජනා. අස්සාති භගවතො. සොති පත්තො. සුජාතාය ආගච්ඡන්තියා එවාති සම්බන්ධො. අනාදරෙ චෙතං සාමිවචනං. තෙනාති අන්තරධායහෙතුනා. අස්සාති භගවතො. හත්ථෙසූති කරණත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. හත්ථෙහීති හි අත්ථො. කිම්හීති කෙන.

ඉතොති ආසළ්හීමාසජුණ්හපක්ඛපඤ්චමිතො. එත්තකං කාලන්ති එතං පමාණං එකූනපඤ්ඤාසදිවසකාලං. ජිඝච්ඡාති ඝසිතුමිච්ඡා. පිපාසාති පාතුමිච්ඡා. අස්සාති භගවතො. චෙතසා-චෙතොසද්දානං සම්බන්ධාපෙක්ඛත්තා තෙසං සම්බන්ධං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අත්තනො’’ති ච ‘‘භගවතො’’ති ච. ඉමෙහි සම්බන්ධිසද්දානමසදිසත්තා සම්බන්ධොපි අසදිසොති දස්සෙති. අත්තනොති චතුන්නං මහාරාජානං. සමාසොයෙව අවයවීපධානො හොති, වාක්යං පන අවයවපධානොයෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතූහි දිසාහී’’ති. පාළියං ‘‘ආගන්ත්වා’’ති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො. ‘‘සිලාමයෙ’’ති ඉමිනා සිලාමයමෙව සෙලාමයන්ති අත්ථං දස්සෙති. ඉදන්ති ‘‘සෙලාමයෙ පත්තෙ’’ති වචනං. යෙති මුග්ගවණ්ණසිලාමයෙ පත්තෙ. තතොති ඉන්දනීලමණිමයපත්තඋපනාමනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. තෙසන්ති චතුන්නං මහාරාජානං. චත්තාරොපි අධිට්ඨහීති සම්බන්ධො ¶ . යථාති යෙනාකාරෙන, අධිට්ඨියමානෙති යොජනා. එකසදිසොති එකංසෙන සදිසො. අධිට්ඨිතෙ පත්තෙති සම්බන්ධො. පත්තෙති ච කරණත්ථෙ භුම්මවචනං. පත්තෙන පටිග්ගහෙසීති හි අත්ථො. පච්චග්ඝෙති එත්ථ එකාරො ස්මිංවචනස්ස කාරියොති ආහ ‘‘පච්චග්ඝස්මි’’න්ති. පටි අග්ඝන්ති පදවිභාගං කත්වා පටිසද්දො පාටෙක්කත්ථො, ‘‘අග්ඝ’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි මහග්ඝත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාටෙක්කං මහග්ඝස්මි’’න්ති. ඉමිනා චත්තාරො එකතො හුත්වා න මහග්ඝා හොන්ති, පාටෙක්කං පන මහග්ඝා හොන්තීති දස්සෙති. අථ වා සඋපසග්ගො පච්චග්ඝසද්දො අභිනවපරියායොති ආහ ‘‘අභිනවෙ’’ති. අභිනවොති ච අචිරතනවත්ථුස්ස නාමං. අචිරතනවත්ථු අචිරතනත්තා අබ්භුණ්හං විය හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘අබ්භුණ්හෙ’’ති. ‘‘තඞ්ඛණෙ නිබ්බත්තස්මි’’න්ති ඉමිනා තමෙවත්ථං විභාවෙති. ද්වෙවාචිකාතිපදස්ස සමාසවසෙන ච තද්ධිතවසෙන ච නිප්ඵන්නභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ද්වෙ වාචා’’තිආදි. පත්තාති එත්ථ එකො ඉතිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. ඉති තස්මා ද්වෙවාචිකාඉති අත්ථොති යොජනා. තෙති වාණිජා. අථාති තස්මිං කාලෙ. තෙති කෙසෙ. තෙසන්ති වාණිජානං. පරිහරථාති අත්තනො අභිවාදනපච්චුට්ඨානට්ඨානන්ති පටිග්ගහෙත්වා, පරිච්ඡින්දිත්වා වා හරථාති අත්ථො. තෙති වාණිජා. අමතෙනෙවාති අමතෙන ඉව, අභිසිත්තා ඉවාති යොජනා.

5. බ්රහ්මයාචනකථා

7. භගවා ¶ උපසඞ්කමීති සම්බන්ධො. තස්මින්ති අජපාලනිග්රොධෙ. ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොති ආචරිතො සම්මාචරිතො, න එකස්ස බුද්ධස්ස ආචිණ්ණො, අථ ඛො සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො, අතිආචිණ්ණො නිච්චාචිණ්ණොති අත්ථො. සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘ජානන්ති හී’’තිආදි. ධම්මදෙසනන්ති භගවතො ධම්මදෙසනං, ධම්මදෙසනත්ථාය වා භගවන්තං, භගවන්තං වා ධම්මදෙසනං. තතොති යාචනකාරණා. හීති සච්චං, යස්මා වා. ලොකසන්නිවාසො බ්රහ්මගරුකො යස්මා, ඉති තස්මා උප්පාදෙස්සන්තීති යොජනා. ඉතීතිආදි නිගමනං.

තත්ථාති ¶ පරිවිතක්කනාකාරපාඨෙ. ‘‘පඤ්චකාමගුණෙසු අල්ලීය’’න්තීති ඉමිනා අල්ලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන ලග්ගන්ති එත්ථාති ආලයා පඤ්ච කාමගුණාති වචනත්ථං දස්සෙති. අල්ලීයන්තීති ලග්ගන්ති. ‘‘පඤ්ච කාමගුණෙ අල්ලීයන්තී’’තිපි පාඨො, එවං සති අල්ලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන සෙවියන්තීති ආලයා පඤ්ච කාමගුණාති වචනත්ථො කාතබ්බො. අල්ලීයන්තීති සෙවන්ති. තෙති පඤ්ච කාමගුණා. ‘‘යදිද’’න්තිපදස්ස යං ඉදන්ති පදවිභාගං කත්වා ‘‘ය’’න්ති ච ‘‘ඉද’’න්ති ච සබ්බනාමපදන්ති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘යදිදන්ති නිපාතො’’ති. ඉමිනා තීසු ලිඞ්ගෙසු ද්වීසු ච වචනෙසු විනාසං, විකාරං වා විසදිසං වා නඅයනත්තා නගමනත්තා අබ්යයං නාමාති දස්සෙති, අත්ථො පන සබ්බනාමත්ථොයෙවාති දට්ඨබ්බං. තස්සාති ‘‘යදිද’’න්තිනිපාතස්ස, අත්ථොති සම්බන්ධො. ඨානන්ති ‘‘ඨානං’’ඉතිපදං. පටිච්චසමුප්පාදන්ති ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ඉතිපදං. අත්ථොපි යුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බං. ඉමෙසන්ති සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයුප්පන්නානං. පච්චයාති අවිජ්ජාදිකාරණා. ‘‘ඉදප්පච්චයා එවා’’ති ඉමිනා ඉදප්පච්චයතාති එත්ථ තාපච්චයස්ස ස්වත්ථං දීපෙති ‘‘දෙවතා’’තිආදීසු (ඛු. පා. අට්ඨ. එවමිච්චාදිපාඨවණ්ණනා) විය.

සො මමස්ස කිලමථොති එත්ථ තංසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යා අජානන්තානං දෙසනා නාමා’’ති, ඉමිනා ‘‘දෙසෙය්යං, න ආජානෙය්යු’’න්ති ද්වින්නමෙව කිරියාපදානං තසද්දස්ස විසයභාවං දස්සෙති, න එකස්ස කිරියාපදස්ස. සොති දෙසනාසඞ්ඛාතො කායවචීපයොගො, ඉමිනා වාක්යවිසයෙ තසද්දො උත්තරපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගණ්හාතීති දස්සෙති, සමාසමජ්ඣෙ පන තසද්දො පුබ්බපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගණ්හාති. තෙන වුත්තං ‘‘අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චා’’ති (උදා. අට්ඨ. පඨමබොධිසුත්තවණ්ණනා) ච ‘‘අභිධම්මො ච සො පිටකඤ්චා’’ති ච (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) ආදි ¶ . කිලමථොති කායකිලමනහෙතු. කිලමති අනෙනාති කිලමථො. අස්සාති භවෙය්ය. සාති කායවචීපයොගසඞ්ඛාතා දෙසනා. විහෙසාති කායවිහිංසාහෙතු. විහිංසති ඉමායාති විහෙසා. චිත්තෙන පන බුද්ධානං කිලමථො වා විහෙසා වා නත්ථි අරහත්තමග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා ¶ . ‘‘පටිභංසූ’’ති එත්ථ පටීති කම්මප්පවචනීයයොගත්තා ‘‘භගවන්ත’’න්ති එත්ථ සාම්යත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘භගවතො’’ති. ‘‘අනු අච්ඡරියා’’ති ඉමිනා ‘‘න අච්ඡරියා’’ති පදවිභාගං නිවත්තෙති, පුනප්පුනං අච්ඡරියාති අත්ථො. පටිභංසූති එත්ථ පටිසද්දො පටිභානත්ථො, භාධාතු ඛායනත්ථොති ආහ ‘‘පටිභානසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස ගොචරා අහෙසු’’න්ති. ‘‘ගොචරා අහෙසු’’න්ති ඉමිනා ඛායනං නාම අත්ථතො ගොචරභාවෙන භවනන්ති දස්සෙති.

මෙති මම, මයා වා, අධිගතං ධම්මං පකාසිතුන්ති සම්බන්ධො. අරියමග්ගසොතස්ස පටි පටිසොතන්ති වුත්තෙ නිබ්බානමෙවාති ආහ ‘‘පටිසොතං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති. නිබ්බානගාමින්ති අරියමග්ගං. අරියමග්ගො හි යස්මා නිබ්බානං ගමයති, තස්මා නිබ්බානගාමීති වුච්චති. තමොඛන්ධෙනාති එත්ථ තමසද්දො අවිජ්ජාපරියායො, ඛන්ධසද්දො රාසත්ථොති ආහ ‘‘අවිජ්ජාරාසිනා’’ති. ‘‘අජ්ඣොත්ථටා’’ති ඉමිනා ආවුටාති එත්ථ වුධාතු ආවරණත්ථොති දස්සෙති. අප්පොස්සුක්කතායාති එත්ථ අපත්යූපසග්ගො අභාවත්ථො, තාපච්චයො භාවත්ථොති ආහ ‘‘නිරුස්සුක්කභාවෙනා’’ති.

8. ලොකෙති සත්තලොකෙ. මහාබ්රහ්මෙති මහාබ්රහ්මානො. අප්පරජක්ඛජාතිකාති එත්ථ අප්පං රජං අක්ඛිම්හි එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා, අප්පරජක්ඛා ජාති සභාවො එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛජාතිකාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤාමයෙ’’තිආදි. ‘‘පඤ්ඤාමයෙ’’ති ඉමිනා මංසමයෙති අත්ථං නිවත්තෙති. එතෙසන්ති සත්තානං. ධම්මස්සාති තුපච්චයයොගෙ ඡට්ඨීකම්මං. ආපුබ්බො ඤාධාතු පටිවිජ්ඣනත්ථොති ආහ ‘‘පටිවිජ්ඣිතාරො’’ති.

සංවිජ්ජති මලං එතෙසන්ති සමලා, පූරණකස්සපාදිකා ඡ සත්ථාරො, තෙහි. ‘‘රාගාදීහී’’ති ඉමිනා මලසරූපං දස්සෙති. අවාපුරෙතන්ති එත්ථ අවපුබ්බො ච ආපුබ්බො ච පුරධාතු විවරණත්ථොති ආහ ‘‘විවර එත’’න්ති. වකාරස්ස පකාරං කත්වා ‘‘අපාපුරෙත’’න්තිපි පාඨො ¶ . අමතසද්දස්ස සලිලාදයො නිවත්තෙතුං වුත්තං ‘‘නිබ්බානස්සා’’ති. ඉමෙ සත්තා සුණන්තූති සම්බන්ධො. විමලෙනාති එත්ථ විසද්දො අභාවත්ථොති ආහ ‘‘අභාවතො’’ති. ඉමිනා නත්ථි මලං එතස්සාති විමලොති වචනත්ථං දස්සෙති ¶ . ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙනා’’ති ඉමිනා අඤ්ඤපදත්ථසරූපං දස්සෙති. අනුක්කමෙන මග්ගෙන බුජ්ඣිතබ්බන්ති අනුබුද්ධන්ති වුත්තෙ චතුසච්චධම්මො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘චතුසච්චධම්ම’’න්ති.

‘‘සෙලමයෙ’’ති ඉමිනා සිලාය නිබ්බත්තො සෙලොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනා’’ති ඉමිනා සමන්තචක්ඛුසරූපං දස්සෙති. භගවා ත්වම්පීති යොජනා. ධම්මසද්දො පඤ්ඤාපරියායොති ආහ ‘‘ධම්මමයං පඤ්ඤාමය’’න්ති. අපෙතො සොකො ඉමස්සාති අපෙතසොකො, භගවා. සොකං අවතරතීති සොකාවතිණ්ණා, ජනතා. සොකාවතිණ්ණඤ්ච ජාතිජරාභිභූතඤ්චාති චසද්දො යොජෙතබ්බො. ඉමිනා චසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙති.

‘‘භගවා’’තිපදං ‘‘වීරො’’තිආදීසු යොජෙතබ්බං. ‘‘වීරියවන්තතායා’’ති ඉමිනා වීරං යස්සත්ථීති වීරොති වචනත්ථං දස්සෙති. සද්දසත්ථෙසු ආලපනපදෙසු විග්ගහො න කාතබ්බොති ඉදං ආලපනාවත්ථං සන්ධාය වුත්තං, ඉධ පන තෙසමත්ථදස්සනත්ථාය විග්ගහො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. ‘‘දෙවපුත්ත…පෙ… විජිතත්තා’’ති ඉමිනා විජිතො මාරෙහි සංගාමො අනෙනාති විජිතසඞ්ගාමොති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ ච ඛන්ධමාරො මච්චුමාරෙන සඞ්ගහිතො ද්වින්නං මාරානං එකතො විජිතත්තා. ‘‘සත්තවාහො’’ති පඨමක්ඛරෙන ච ‘‘සත්ථවාහො’’ති දුතියක්ඛරෙන ච යුත්තො. තත්ථ සත්ථවාහො වියාති ‘‘සත්ථවාහො’’ති උපචාරෙන වුත්තෙ දුතියක්ඛරෙන යුත්තො, සත්තෙ වහහීති සත්තවාහොති මුඛ්යතො වුත්තෙ පඨමක්ඛරෙන යුත්තො. ඉධ පන පඨමක්ඛරෙන යුත්තොති ආහ ‘‘සත්තෙ වහතීති සත්තවාහො’’ති. නත්ථි ඉණං ඉමස්සාති අණණො භගවා.

9. බුද්ධචක්ඛුනාති ¶ එත්ථ චක්ඛු දුවිධං මංසචක්ඛුඤාණචක්ඛුවසෙන. තත්ථාපි මංසචක්ඛු දුවිධං පසාදචක්ඛුසසම්භාරචක්ඛුවසෙන. තත්ථ පසාදරූපං පසාදචක්ඛු නාම, භමුකට්ඨිපරිච්ඡින්නො මංසපිණ්ඩො සසම්භාරචක්ඛු නාම. ඤාණචක්ඛු පන පඤ්චවිධං (පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.3) දිබ්බධම්මපඤ්ඤාබුද්ධසමන්තචක්ඛුවසෙන. තත්ථ දිබ්බචක්ඛුඅභිඤ්ඤාඤාණං දිබ්බචක්ඛු නාම, හෙට්ඨිමමග්ගත්තයං ධම්මචක්ඛු නාම, අරහත්තමග්ගඤාණං පඤ්ඤාචක්ඛු නාම, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණඤ්ච ආසයානුසයඤාණඤ්ච බුද්ධචක්ඛු නාම, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සමන්තචක්ඛු නාම. ඉධ පන ‘‘බුද්ධචක්ඛුනා’’ති වුත්තත්තා යථාවුත්තද්වෙඤාණානියෙවාති ආහ ‘‘ඉන්ද්රිය…පෙ… ඤාණෙන චා’’ති. හීති සච්චං. යෙසන්ති සත්තානං. සද්ධාදීනීති ආදිසද්දෙන වීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි සඞ්ගණ්හාති. තික්ඛානීති තිඛිණානි. මුදූනීති සුඛුමතරානි. ආකාරාති කාරණා. ඉමානි තීණි දුකානි බාහිරත්ථසමාසවසෙන වුත්තානි. සුඛෙන විඤ්ඤාපෙතබ්බාති සුවිඤ්ඤාපයා, තථා දුවිඤ්ඤාපයාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙ කථිතකාරණ’’න්තිආදි ¶ . පරලොකො ච වජ්ජඤ්ච පරලොකවජ්ජානි, තානි භයතො පස්සන්තීති පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙ’’තිආදි. ඉමානි ද්වෙ දුකානි කිතවසෙන වුත්තානි, ඉධ පච්ඡිමදුකෙ ‘‘න අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො’’ති දුතියපදං න වුත්තං, පටිසම්භිදාමග්ගපාළියං (පටි. ම. 1.111) පන යුගළවසෙන වුත්තං. උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනීති වචනත්ථෙන ගච්ඡො වා ලතා වා පොක්ඛරණී වා වනං වා ‘‘උප්පලිනී’’ති වුච්චති, ඉධ පන ‘‘වන’’න්ති ආහ ‘‘උප්පලවනෙ’’ති. නිමුග්ගානෙව හුත්වාති සම්බන්ධො. පොසයන්තීති වඩ්ඪන්ති, ඉමිනා අන්තොනිමුග්ගානෙව හුත්වා පොසයන්තීති අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘උදකෙන සම’’න්ති ඉමිනා උදකෙන සමං සමොදකං, සමොදකං හුත්වා ඨිතානීති අත්ථං දස්සෙති. ‘‘අතික්කමිත්වා’’ති ඉමිනා අච්චුග්ගම්මාතිපදස්ස අතිඋග්ගන්ත්වාති අත්ථං දස්සෙති.

පටිච්ඡන්නෙන ආරොපිතාති පාරුතා, න පාරුතා අපාරුතා. අපාරුතා නාම අත්ථතො විවරණාති ආහ ‘‘විවටා’’ති සොති අරියමග්ගො ¶ . හීති සච්චං. පච්ඡිමපදද්වයෙති ගාථාය උත්තමපදද්වයෙ. අයමෙවත්ථොති අයං වක්ඛමානො එවං අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා. හීති විත්ථාරො. න භාසින්ති එත්ථ උත්තමපුරිසත්තා ‘‘අහ’’න්ති වුත්තං. ‘‘දෙවමනුජෙසු’’ති වත්තබ්බෙ එකසෙසවසෙන ‘‘මනුජෙසූ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘දෙවමනුස්සෙසූ’’ති.

6. පඤ්චවග්ගියකථා

10. ඨානුප්පත්තියාති කාරණෙන උප්පත්තියා. නික්කිලෙසො ජාති සභාවො ඉමස්සාති නික්කිලෙසජාතිකො. ‘‘ඤාණ’’න්ති අවිසෙසෙන වුත්තෙපි අත්ථතො අනාවරණඤාණමෙවාති ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති. ඉතොති ‘‘ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති පරිවිතක්කදිවසතො, හෙට්ඨාති සම්බන්ධො. දෙවතා පන ආළාරස්ස කාලඞ්කරණමෙව ජානාති, න ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තභාවං. භගවා පන සබ්බං ජානාති, තෙන වුත්තං ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘පරිහීනත්තා’’ති ඉමිනා මහාජානියොති එත්ථ හාධාතුයා අත්ථං දස්සෙති. අස්සාති ආළාරස්ස. මහතී ජානිඅස්සාති ‘‘මහාජානිකො’’ති වත්තබ්බෙ කකාරස්ස යකාරං කත්වා ‘‘මහාජානියො’’ති වුත්තං. අක්ඛණෙති බ්රහ්මචරියවාසාය අනොකාසෙ, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙති අත්ථො. හිය්යොති අනන්තරාතීතාහෙ. සොපීති උදකො රාමපුත්තොපි. පිසද්දො ආළාරාපෙක්ඛො. තත්ථ ආළාරො කාලාමො යාවආකිඤ්චඤ්ඤායතනඣානලාභී හොති, තස්මා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තො. උදකො රාමපුත්තො යාවනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඣානලාභී හොති, තස්මා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තොති ¶ දට්ඨබ්බං. ‘‘බහුකාරා’’ති ච ‘‘බහූපකාරා’’ති ච පාඨස්ස ද්විධා යුත්තභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘බහුකාරාති බහූපකාරා’’ති. පෙසිතත්තභාවං මන්ති යොජනා. ඉමිනා පහිතත්තන්ති එත්ථ අත්තසද්දො කායවාචකොති දස්සෙති.

11. අන්තරාසද්දෙන යුත්තත්තා ‘‘ගයං, බොධි’’න්ති එත්ථ සාම්යත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘ගයාය ච බොධිමණ්ඩස්ස චා’’ති.

ගාථාය ¶ චතූසු සබ්බසද්දෙසු දුතියො සබ්බසද්දො අනවසෙසත්ථො, සෙසා සාවසෙසත්ථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බං තෙභූමකධම්ම’’න්තිආදි. වචනත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොව. අරහත්තඵලස්සාපි තණ්හාක්ඛයත්තා වුත්තං ‘‘තණ්හාක්ඛයෙ නිබ්බානෙ’’ති. සයංසද්දො අත්තපරියායො, අභිඤ්ඤායසද්දො තු ත්වාපච්චයන්තොති ආහ ‘‘අත්තනාව ජානිත්වා’’ති. ‘‘සබ්බං චතුභූමකධම්ම’’න්ති ඉමිනා ඤාධාතුයා කම්මං දස්සෙති. ‘‘අයං මෙ ආචරියො’’ති උද්දිසනාකාරදස්සනං.

‘‘ලොකුත්තරධම්මෙ’’ති ඉමිනා ලොකියධම්මෙ පන ආචරියො (මි. ප. 4.5.11) අත්ථීති දස්සෙති. පටිපුග්ගලොති එත්ථ පටිසද්දො පටිභාගත්ථොති ආහ ‘‘පටිභාගපුග්ගලො’’ති. සදිසපුග්ගලො නාම නත්ථීති අත්ථො. සීතිභූතොති සීති හුත්වා භූතො, සීතිභාවං වා පත්තො.

කාසීනන්ති බහුවචනවසෙන වුත්තත්තා ජනපදානං නාමං. ජනපදසමූහස්ස රට්ඨනාමත්තා වුත්තං ‘‘කාසිරට්ඨෙ’’ති. ‘‘නගර’’න්ති ඉමිනා පුරසද්දො නගරපරියායොති දස්සෙති. පටිලාභායාති පටිලාභාපනත්ථාය. ‘‘භෙරි’’න්ති ඉමිනා දුන්දුභිසද්දො භෙරිවාචකොති දස්සෙති. භෙරි හි ‘‘දුංදු’’න්තිසද්දෙන උභි පූරණමෙත්ථාති දුන්දුභීති වුච්චති. දකාරරකාරානං සංයොගං කත්වා දුන්ද්රුභීතිපි පාඨො අත්ථි, සො අපාඨොයෙව. ‘‘පහරිස්සාමී’’ති එත්ථ පහාරසද්දෙන ආහඤ්ඤින්ති එත්ථ ආපුබ්බහනධාතුයා අත්ථං දස්සෙති, ස්සාමිසද්දෙන අජ්ජතනිඉංවිභත්තියා අනාගතකාලෙ පවත්තභාවං, ඉතිසද්දෙන ගමනාකාරවාචකස්ස ඉතිසද්දස්ස ලොපභාවං දස්සෙති.

අනන්තජිනොති අනන්තසඞ්ඛාතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානභූතෙන අරහත්තමග්ගඤාණෙන සබ්බකිලෙසාරීනං ජිතවා, එතෙන ඵලූපචාරෙන අනන්තජිනභාවං දස්සෙති. හුවෙය්ය පාවුසොති එත්ථ ‘‘හුවෙය්ය අපි ආවුසො’’ති පදවිභාගං කත්වා හුධාතු සත්තත්ථවාචකො, අපිසද්දො එවංනාමවාචකොති දස්සෙන්තො ආහ ආවුසො ‘‘එවං නාම භවෙය්යා’’ති. වකාරස්ස පකාරං කත්වා ‘‘හුපෙය්යා’’ති පාඨොපි යුජ්ජතියෙව.

12. ‘‘අත්ථාය ¶ ¶ පටිපන්නො’’ති ඉමිනා බාහුල්ලස්ස අත්ථාය පටිපන්නො බාහුල්ලිකොති වචනත්ථං දස්සෙති. පධානතොති දුක්කරචරියාය පදහනතො. ‘‘භට්ඨො’’ති ඉමිනා විබ්භන්තොති එත්ථ විපුබ්බභමුධාතුයා අනවට්ඨානත්ථො නාම අත්ථතො භට්ඨොති දස්සෙති. සොතන්ති එත්ථ සොතසද්දස්ස සොතවිඤ්ඤාණාදිවාචකත්තා ‘‘සොතින්ද්රිය’’න්ති වුත්තං. ඉරියායාති එත්ථ ඉරියනං චරණං ඉරියාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුක්කරචරියායා’’ති. අභිජානාථ නොති එත්ථ නොසද්දො නුසද්දත්ථොති ආහ ‘‘අභිජානාථ නූ’’ති. වාක්යන්ති වාචකං. සඤ්ඤාපෙතුන්තිපදස්ස සඤ්ඤාපනාකාරං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අහං බුද්ධො’’ති.

13. ඉතොති ‘‘චක්ඛුකරණී’’තිආදිතො. පදත්ථතොති පදතො ච අත්ථතො ච, පදානං අත්ථතො වා. ඉතොති යථාවුත්තතො. හීති සච්චං. සුත්තන්තකථන්ති සුත්තන්තවසෙන වුත්තවචනං.

18. දෙවතාකොටීහීති බ්රහ්මසඞ්ඛාතාහි දෙවතාකොටීහි. පතිට්ඨිතස්ස තස්ස ආයස්මතොති සම්බන්ධො. සාව එහිභික්ඛුඋපසම්පදාති යොජනා.

19. දුතියදිවසෙ ධම්මචක්ඛුං උදපාදීති සම්බන්ධො. ‘‘දුතියදිවසෙ’’තිආදි පාටිපදදිවසං උපනිධාය වුත්තං. පක්ඛස්සාති ආසළ්හීමාසකාළපක්ඛස්ස. සබ්බෙව තෙ භික්ඛූති යොජනා. අනත්තසුත්තෙනාති අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තෙන (මහාව. 20; සං. නි. 3.59).

පඤ්චමියා පක්ඛස්සාති පක්ඛස්ස පඤ්චමියා. ලොකස්මින්ති සත්තලොකෙ. ‘‘මනුස්සඅරහන්තොති ඉමිනා දෙවඅරහන්තො බහූති දස්සෙති.

7. පබ්බජ්ජාකථා

31. පොරාණානුපොරාණානන්ති පුරාණෙ ච අනුපුරාණෙ ච භවානං. එකසට්ඨීති එකො ච සට්ඨි ච, එකෙන වා අධිකා සට්ඨි එකසට්ඨි.

තත්රාති ¶ තෙසු එකසට්ඨිමනුස්සඅරහන්තෙසු. පුබ්බයොගොති පුබ්බෙ කතො උපායො, පුබ්බූපනිස්සයොති අත්ථො. වග්ගබන්ධෙනාති සමූහං කත්වා බන්ධෙන. තෙති පඤ්චපඤ්ඤාස ජනා. ඣාපෙස්සාමාති ඩය්හිස්සාම. නීහරිංසූති ගාමතො නීහරිංසු. තෙසූති පඤ්චපඤ්ඤාසජනෙසු. පඤ්ච ජනෙ ¶ ඨපෙත්වාති සම්බන්ධො. සෙසාති පඤ්චහි ජනෙහි අවසෙසා. සොති යසො දාරකො. තෙපීති චත්තාරොපි ජනා. තත්ථාති සරීරෙ. තෙ සබ්බෙපීති යසස්ස මාතාපිතුභරියාහි සද්ධිං සබ්බෙපි තෙ සහායකා. තෙනාති පුබ්බයොගෙන.

ආමන්තෙසීති කථෙසි.

32. දිබ්බෙසු විසයෙසු භවා දිබ්බා ලොභපාසාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දිබ්බා නාමා’’තිආදි. ලොභපාසාති ලොභසඞ්ඛාතා බන්ධනා. අසවනතාති එත්ථ කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘අසවනතායා’’ති. පරිහායන්තීති එත්ථ කෙන පරිහායන්තීති ආහ ‘‘විසෙසාධිගමතො’’ති. විසෙසාධිගමතොති මග්ගඵලසඞ්ඛාතස්ස විසෙසස්ස අධිගමතො.

33. අන්තං ලාමකං කරොතීති අන්තකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ලාමකා’’ති. ‘‘හීනසත්තා’’ති ඉමිනා අන්තකස්ස සරූපං දස්සෙති. ආමන්තනපදමෙතං. තන්ති රාගපාසං. හීති සච්චං. සොති මාරො පාපිමා. අන්තලික්ඛෙ චරන්තානං පඤ්චාභිඤ්ඤානම්පි බන්ධනත්තා අන්තලික්ඛෙ චරති පවත්තතීති අන්තලික්ඛචරොති වචනත්ථෙන රාගපාසො ‘‘අන්තලික්ඛචරො’’ති මාරෙන පාපිමතා වුත්තො.

34. නානාජනපදතොති එකිස්සාපි දිසාය නානාජනපදතො. ‘‘අනුජානාමි…පෙ… පබ්බාජෙථා’’තිආදිම්හි විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. පබ්බාජෙන්තෙන භික්ඛුනා පබ්බාජෙතබ්බොති සම්බන්ධො. යෙ පටික්ඛිත්තා පුග්ගලාති යොජනා. පරතොති පරස්මිං. ‘‘න භික්ඛවෙ…පෙ… පබ්බාජෙතබ්බො’’ති පාළිං (මහාව. 89) ආදිං කත්වාති යොජනා. තෙති පටික්ඛිත්තපුග්ගලෙ. සොපි චාති සොපි ච පුග්ගලො. අනුඤ්ඤාතොයෙව පබ්බාජෙතබ්බොති ¶ සම්බන්ධො. තස්ස චාති පුග්ගලස්ස ච, අථ වා තෙසඤ්ච මාතාපිතූනං. වචනවිපල්ලාසො හෙස. අනුජානනලක්ඛණං වණ්ණයිස්සාමාති සම්බන්ධො.

එවන්ති ඉමිනා වුත්තනයෙන. චසද්දො වාක්යසම්පිණ්ඩනත්ථො. සචෙ අච්ඡින්නකෙසො හොති ච, සචෙ එකසීමාය අඤ්ඤෙපි භික්ඛූ අත්ථි චාති අත්ථො. අඤ්ඤෙපීති අත්තනා අපරෙපි. භණ්ඩූති මුණ්ඩො, සොයෙව කම්මං භණ්ඩුකම්මං. තස්සාති භණ්ඩුකම්මස්ස. ඔකාසොති පබ්බජ්ජාය ඛණො. ‘‘ඔකාසං න ලභතී’’ති වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සචෙ’’තිආදි.

අවුත්තොපීති ¶ එත්ථ පිසද්දො වුත්තො පන කා නාම කථාති දස්සෙති. උපජ්ඣායං උද්දිස්ස පබ්බාජෙතීති එත්ථ පබ්බජ්ජා චතුබ්බිධා තාපසපබ්බජ්ජා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජා සාමණෙරපබ්බජ්ජා උපසම්පදපබ්බජ්ජාති. තත්ථ කෙසමස්සුහරණං තාපසපබ්බජ්ජා නාම වක්කලාදිගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. ඉසිපබ්බජ්ජාතිපි තස්සායෙව නාමං. කෙසමස්සුහරණමෙව පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජා නාම කාසායාදිගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. කෙසමස්සුහරණඤ්ච කාසායච්ඡාදනඤ්ච සාමණෙරපබ්බජ්ජා නාම සරණගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. උපසම්පදපබ්බජ්ජා තිවිධා එහිභික්ඛුඋපසම්පදපබ්බජ්ජා සරණගහණූපසම්පදපබ්බජ්ජා ඤත්තිචතුත්ථවාචිකූපසම්පදපබ්බජ්ජාති. තත්ථ එහිභික්ඛූපසම්පදපබ්බජ්ජායං කෙසමස්සුහරණාදි සබ්බං එකතොව සම්පජ්ජති ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති භගවතො වචනෙන අභිනිප්ඵන්නත්තා. සරණගහණූපසම්පදපබ්බජ්ජා සාමණෙරපබ්බජ්ජසදිසායෙව. කෙසමස්සුහරණඤ්ච කාසායච්ඡාදනඤ්ච සරණගහණඤ්ච ඤත්තිචතුත්ථවාචිකූපසම්පදපබ්බජ්ජා නාම කම්මවාචාගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. තත්ථ සාමණෙරපබ්බජ්ජං සන්ධාය වුත්තං ‘‘උපජ්ඣායං උද්දිස්ස පබ්බාජෙතී’’ති. උපජ්ඣායං උද්දිස්සාති උපජ්ඣායස්ස වෙය්යාවච්චකරට්ඨානනියමං කත්වා. පබ්බජ්ජාකම්මෙ අත්තනො ඉස්සරියමකත්වාති අත්ථො. දහරෙන භික්ඛුනා කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනං සරණදානන්ති තීණි කිච්චානි කාතබ්බානියෙව. කෙචි ‘‘සරණානි පන සයං දාතබ්බානී’’ති පාඨං ඉධානෙත්වා දහරෙන භික්ඛුනා සරණානි න දාතබ්බානීති ¶ වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං දහරස්ස භික්ඛුත්තා, භික්ඛූනං පබ්බාජෙතුං ලභනත්තා ච. උපජ්ඣායො චෙ කෙසච්ඡෙදනඤ්ච කාසායච්ඡාදනඤ්ච අකත්වා පබ්බජ්ජත්ථං සරණානියෙව දෙති, න රුහති පබ්බජ්ජා පබ්බජ්ජාය අකත්තබ්බත්තා. කම්මවාචං සාවෙත්වා උපසම්පාදෙති, රුහති උපසම්පදා අපත්තචීවරානං උපසම්පදසිද්ධිතො, කම්මවිපත්තියා අභාවතො ච. ඛණ්ඩසීමන්ති උපචාරසීමට්ඨං බද්ධසීමං. පබ්බාජෙත්වාති කෙසච්ඡෙදනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා’’ති කාසායච්ඡාදනස්ස විසුං වුත්තත්තා. සාමණෙරස්ස සරණදානස්ස අරුහත්තා ‘‘සරණානි පන සයං දාතබ්බානී’’ති වුත්තං. පුරිසං පබ්බාජෙතුන්ති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. ආණත්තියාති භික්ඛූනං ආණත්තියා. යෙන කෙනචීති ගහට්ඨපබ්බජිතෙසු යෙන කෙනචි.

‘‘භබ්බරූපො’’ති වත්වා තස්ස අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සහෙතුකො’’ති. සහෙතුකොති මග්ගඵලානං උපනිස්සයෙහි සහ පවත්තො. යසස්සීති පරිවාරයසෙන ච කිත්තියසෙන ච සමන්නාගතො. ඔකාසං කත්වාපීති ඔකාසං කත්වා එව. සයමෙවාති න අඤ්ඤො ආණාපෙතබ්බො. එත්තොයෙවාති දස්සනට්ඨානතොයෙව. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ඛජ්ජු වාති කණ්ඩුවනං වා. ‘‘කච්ඡු වා’’තිපි පාඨො, පාමං වාති අත්ථො. පිළකා වාති ඵොටා වා. එත්තකෙනාති එතපමාණෙන ¶ ඝංසිත්වා න්හාපනමත්තෙන. අනිවත්තිධම්මාති ගිහිභාවං අනිවත්තනසභාවා. කතඤ්ඤූති කතස්සූපකාරස්ස ජානනසීලා. කතවෙදිනොති කතඤ්ඤූපකාරස්ස වෙදං පාකටං කරොන්තො.

අනිය්යානිකකථාති යාවදත්ථං සුපිත්වා යාවදත්ථං භුඤ්ජීත්වා චිත්තකෙළිං කරොන්තො අනුක්කණ්ඨිතො විහරාහීතිආදිකා කථා. නකථෙතබ්බං දස්සෙත්වා කථෙතබ්බං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථඛ්වස්සා’’ති. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ආචික්ඛනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආචික්ඛන්තෙන චා’’තිආදි. වණ්ණ…පෙ… වසෙනාති වණ්ණො ච සණ්ඨානඤ්ච ගන්ධො ච ආසයො ච ඔකාසො ච, තෙසං වසෙන, ආචික්ඛිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. හීති ඵලජොතකො, ආචික්ඛනස්ස ඵලං වක්ඛාමීති අත්ථො. සොති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො. පුබ්බෙති පුබ්බභවෙ, පබ්බජනතො ¶ පුබ්බෙ වා. කණ්ටකවෙධාපෙක්ඛො පරිපක්කගණ්ඩො විය ඤාණං පවත්තතීති යොජනා. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ඉන්දාසනීති සක්කස්ස වජිරාවුධො. සො හි ඉන්දෙන අසීයති ඛිපීයතීති ඉන්දාසනීති වුච්චති. ඉන්දාසනි පබ්බතෙ චුණ්ණයමානා විය සබ්බෙ කිලෙසෙ චුණ්ණයමානංයෙවාති යොජනා. ඛුරග්ගෙයෙවාති ඛුරස්ස කොටියමෙව. ඛුරකම්මපරියොසානෙයෙවාති අත්ථො. හීති සච්චං. තස්මාති යස්මා පත්තා, තස්මා. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස.

ගිහිගන්ධන්ති ගෙහෙ ඨිතස්ස ජනස්ස ගන්ධං. අථාපීති යදිපි අච්ඡාදෙතීති සම්බන්ධො. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ආචරියො වාති සරණදානාචරියො වා කම්මවාචාචරියො වා ඔවාදාචරියො වා. තංයෙව වාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛමෙව වා. තෙන භික්ඛුනාවාති ආචරියුපජ්ඣායභික්ඛුනා එව.

අනාණත්තියාති ආචරියුපජ්ඣායෙහි අනාණත්තියා. ඉමිනා ආචරියුපජ්ඣායෙහි අනාණත්තෙන යෙන කෙනචි නිවාසනාදීනි න කාතබ්බානීති දස්සෙති. භික්ඛුනාති ආචරියුපජ්ඣායභික්ඛුනා. තස්සෙවාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්සෙව. උපජ්ඣායමූලකෙති උපජ්ඣායමූලකෙ නිවාසනපාරුපනෙ. අයන්ති විනිච්ඡයො.

තත්ථාති පබ්බජ්ජූපසම්පදට්ඨානෙ. තෙසන්ති භික්ඛූනං. අථාති වන්දාපනතො පච්ඡා, වන්දාපනස්ස අනන්තරා වා. ‘‘එවං වදෙහී’’ති පාළිනයනිදස්සනමුඛෙන ‘‘යමහං වදාමි, තං වදෙහී’’ති අට්ඨකථානයං නිදස්සෙති. අථාති තදනන්තරං. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස, දාතබ්බානීති සම්බන්ධො. එකපදම්පීති තීසු වාක්යපදෙසු එකං වාක්යපදම්පි, නවසු වා විභත්යන්තපදෙසු එකපදම්පි. එකක්ඛරම්පීති චතුවීසතක්ඛරෙසු එකක්ඛරම්පි.

එකතො ¶ සුද්ධියාති එකස්සෙව කම්මවාචාචරියස්ස ඨානකරණසම්පත්තියා සුජ්ඣනෙන. උභතො සුද්ධියාවාති උභයෙසං සරණදානාචරියසාමණෙරානං සුජ්ඣනෙන එව. ඨානකරණසම්පදන්ති උරආදිට්ඨානානඤ්ච සංවුතාදිකරණානඤ්ච සම්පදං. වත්තුන්ති ඨානකරණසම්පදං වත්තුං. න සක්කොතීති වත්තුං න සක්කොතීති යොජනා.

ඉමානීති ¶ සරණානි. චසද්දො උපන්යාසො, පනසද්දො පදාලඞ්කාරො. එකසම්බන්ධානීති එකතො සම්බන්ධානි. අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ ‘‘බුද්ධං’’ඉති ‘‘සරණං’’ඉති පදානඤ්ච ‘‘සරණං’’ඉති ‘‘ගච්ඡාමි’’ඉති පදානඤ්ච අන්තරා විච්ඡෙදමකත්වා එකසම්බන්ධමෙව කත්වා දාතබ්බානීති වුත්තං හොති. කස්මා තිණ්ණං පදානමන්තරා බ්යවධානස්ස කස්සචි අක්ඛරස්ස අභාවතො. විච්ඡින්දිත්වාති විච්ඡෙදං කත්වා. මකාරන්තං කත්වා දානකාලෙ තිණ්ණං පදානමන්තරා එකසම්බන්ධමකත්වා විච්ඡින්දිත්වා එව කත්වා දාතබ්බානීති වුත්තං හොති. කස්මා? තිණ්ණං පදානමන්තරා බ්යවධානස්ස නිස්සරස්ස මකාරස්ස අත්ථිභාවතො. අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තන්ති වචනං, ‘‘නත්ථී’’තිපදෙ කත්තා, ‘‘න වුත්ත’’න්තිපදෙ කම්මං. තථාති ‘‘අහං භන්තෙ බුද්ධරක්ඛිතො’’තිආදිනා ආකාරෙන, අවදන්තස්ස සරණං න කුප්පති, බුකාරදකාරාදීනං බ්යඤ්ජනානං ඨානකරණසම්පදං හාපෙන්තස්සෙව සරණං කුප්පතීති අධිප්පායො.

‘‘තික්ඛත්තු’’න්ති ඉමිනා සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා න වට්ටතීති දීපෙති. තික්ඛත්තුතො අධිකං පන සහස්සක්ඛත්තුම්පි වට්ටතියෙව. තත්ථාති තාසු පබ්බජ්ජාඋපසම්පදාසු. පරතොති පරස්මිං. සාති උපසම්පදා. පබ්බජ්ජා පන අනුඤ්ඤාතා එවාති සම්බන්ධො. පරතොපීති පිසද්දො පුබ්බාපෙක්ඛො. සාති පබ්බජ්ජා. එත්තාවතාති එත්තකෙන කෙසච්ඡෙදනකාසායච්ඡාදනසරණදානෙන. හීති ඵලජොතකො.

එසාති එසො සාමණෙරොති අත්ථො. ‘‘ගතිමා’’ති වත්වා තස්සත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පණ්ඩිතජාතිකො’’ති. අථාති එවං සති. අස්සාති සාමණෙරස්ස. තස්මිංයෙව ඨානෙති සාමණෙරභූමියං ඨිතට්ඨානෙයෙව. යථා භගවතා උද්දිට්ඨානි, තථා උද්දිසිතබ්බානීති යොජනා. එතන්ති ‘‘අනුජානාමි…පෙ… ජාතරූප රජතපටිග්ගහණා වෙරමණී’’ති වචනං.

තන්ති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තවචනං. යථාපාළියාවාති එවසද්දො සන්නිට්ඨානත්ථො, තෙන යථාපාළියාව උද්දිසිතබ්බානි. යථාපාළිං විසජ්ජෙත්වා අඤ්ඤථා එව උද්දිසිතබ්බානීති වාදං නිවාරෙති. යථාපාළිං විසජ්ජෙත්වා ¶ අඤ්ඤථා ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණිං සික්ඛාපදං සමාදියාමී’’ති ¶ උද්දිසන්තොපි නිද්දොසොයෙව. හීති සච්චං, යස්මා වා. තානීති සික්ඛාපදානි. යාවාති යත්තකං කාලං න ජානාති, න කුසලො හොතීති සම්බන්ධො. සන්තිකාවචරොයෙවාති ආචරියුපජ්ඣායානං සමීපෙ අවචාරොව. අස්සාති සාමණෙරස්ස. කප්පියාකප්පියන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං කප්පියං පරාමාසාදිඤ්ච අකප්පියං අපරාමාසාදිඤ්ච. තෙනාපීති සාමණෙරෙනාපි. නාසනඞ්ගානීති ලිඞ්ගනාසනඅඞ්ගානි. සාධුකං සික්ඛිතබ්බන්ති සාධුකං අසික්ඛන්තස්ස ලිඞ්ගනාසනඤ්ච දණ්ඩකම්මනාසනඤ්ච හොතීති අධිප්පායො.

10. දුතියමාරකථා

35. මය්හන්තිපදස්ස ‘‘අනුප්පත්තා සච්ඡිකතා’’තිපදෙසු ඡට්ඨීකත්තුභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මයා ඛොති අත්ථො’’ති. ‘‘අථ වා’’තිආදිනා ‘‘මය්හ’’න්තිපදස්ස ‘‘යොනිසො මනසිකාරා, යොනිසො සම්මප්පධානා’’තිපදෙසු සම්බන්ධභාවං දස්සෙති. ‘‘යොනිසො මනසිකාරා, යොනිසො සම්මප්පධානා’’ති එත්ථ කාරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘තෙන හෙතුනා’’ති. ‘‘පුනා’’තිආදිනා ‘‘මය්හ’’න්තිපදං ‘‘යොනිසො මනසිකාරා, යොනිසො සම්මප්පධානා’’තිපදෙසු සාම්යත්ථෙ සාමිභාවෙන යොජෙත්වා පුන ‘‘අනුප්පත්තා, සච්ඡිකතා’’ති පදෙසු කත්තුත්ථෙ සාමිභාවෙන විභත්තිවිපල්ලාසො කාතබ්බොති දස්සෙති.

11. භද්දවග්ගියකථා

36. භද්දං රූපඤ්ච චිත්තඤ්ච එතෙසමත්ථීති භද්දකා. වග්ගබන්ධනං වග්ගො උත්තරපදලොපෙන, වග්ගෙන චරන්තීති වග්ගියා. භද්දකා ච තෙ වග්ගියා චාති භද්දවග්ගියා කකාරලොපෙනාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භද්දවග්ගියා’’තිආදි. ‘‘වොකාරො නිපාතමත්තො’’ති ඉමිනා තුම්හසද්දස්ස ච යොවචනස්ස ච කාරියභාවං නිවත්තෙති. හීති සච්චං. තෙති භද්දවග්ගියා. ඉදන්ති පඤ්චසීලරක්ඛනං. පුබ්බකම්මන්ති පුබ්බෙ උපචිතං කුසලකම්මං.

12. උරුවෙලපාටිහාරියකථා

38. පරියාදියෙය්යන්ති ¶ එත්ථ දාධාතුස්ස පරීති ච ආති ච උපසග්ගවසෙන අභිභවනත්ථොති ආහ ‘‘අභිභවෙය්ය’’න්ති.

39. පච්ඡා ¶ පක්ඛිත්තාති සඞ්ගීතිතො පරං පොත්ථකාරූළ්හෙහි ඨපිතාති අත්ථො.

44. ‘‘එවං වදන්තො විය ඔණතො’’ති ඉමිනා ‘‘ආහරහත්ථො’’තිපදස්ස තද්ධිතභාවං දස්සෙති. විත්ථිණ්ණමුඛත්තා මන්දං හීනං අතිමුඛමෙතාසන්ති වචනත්ථෙන අග්ගිකපාලා මන්දාමුඛියොති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘අග්ගිභාජනානි වුච්චන්තී’’ති.

51. යස්මා යො නාගදමනකාලො චිරං පතති පවත්තති, තස්මා සො චිරපතිකොති වුච්චති, තස්මා චිරපතිකා පට්ඨාය අභිප්පසන්නාති යොජනා. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චිරකාලතො පට්ඨායා’’ති.

52. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘ජටාමිස්ස’’න්තිආදිපදෙසු. ඛාරිකාජන්ති එත්ථ කමණ්ඩලුආදිකා තාපසපරික්ඛාරා ඛාරීති වුච්චන්ති, ඛාරිසඞ්ඛාතෙන භාරෙන පූරිතො කාජො ඛාරිකාජොති අත්ථං එකදෙසෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛාරිභාරො’’ති.

13. බිම්බිසාරසමාගමකථා

55. ලට්ඨිසද්දො තරුණරුක්ඛවාචකො ‘‘අම්බලට්ඨිකාය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.2), ඉධාපි තරුණතාලරුක්ඛො ලට්ඨි නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තාලුය්යානෙ’’ති. වටරුක්ඛෙති නිග්රොධරුක්ඛෙ. එත්ථ ‘‘වට’’ඉති ඉමිනා වටරුක්ඛො බහුමූලත්තා සුට්ඨුං පතිට්ඨාතීති අත්ථෙන සුප්පතිට්ඨො නාමාති දස්සෙති. ‘‘රුක්ඛෙ’’ඉති ඉමිනා චෙතියසද්දො චෙතියරුක්ඛෙ වත්තතීති දස්සෙති, දෙවාලයඤ්ච ථූපඤ්ච නිවත්තෙති. තස්සාති වටරුක්ඛස්ස. එතන්ති ‘‘සුප්පතිට්ඨෙ චෙතියෙ’’ති එතං නාමං. ලොකවොහාරවසෙන දසසහස්සසඞ්ඛාතෙ සඞ්ඛ්යාවිසෙසෙ නීහරිත්වා යුජ්ජිතබ්බන්ති නියුතන්ති වචනත්ථෙන ¶ දසසහස්සං නියුතං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකනියුතං දසසහස්සානී’’ති. ‘‘නහුත’’න්තිපි පාඨො, සො අයුත්තො නහුතසඞ්ඛාතෙන සඞ්ඛ්යාවිසෙසෙන මිස්සීභාවෙන පසඞ්ගත්තා. තෙසන්ති ද්වාදසනියුතානං බ්රාහ්මණගහපතිකානං.

‘‘කිසසරීරත්තා’’ති ඉමිනා කිසො කො අත්තා එතෙසන්ති කිසකාති වචනත්ථං දස්සෙති. කකාරො හෙත්ථ අත්තවාචකො. ‘‘ඔවාදකො’’ති ඉමිනා ඔවදානොති එත්ථ යුපච්චයො කත්තුත්ථොති දස්සෙති. ගාථාබන්ධත්තා අකාරස්ස දීඝො. ‘‘අථ වා’’තිආදිනා කිසකො හුත්වා අඤ්ඤෙ ඔවදානො ¶ කිසකොවදානොති වචනත්ථං දස්සෙති. ඉදන්ති ඉදං අත්ථජාතං, අයමත්ථො වා. ත්වං පහාසීති සම්බන්ධො. තන්ති තුවං. ඉති වුත්තං හොතීති යොජනා.

කාමිත්ථියොති එකාරලොපවසෙන සන්ධීති ආහ ‘‘කාමෙ ඉත්ථියො චා’’ති. උපචීසූති එත්ථ කාමඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතෙසු චතූසු උපධීසු ඛන්ධුපධි අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛන්ධුපධීසූ’’ති.

කොචරහීති එත්ථ කොසද්දො ‘‘කො තෙ බලං මහාරාජා’’තිආදීසු (ජා. 2.22.1880) විය ක්වසද්දත්ථොති ආහ ‘‘ක්වචරහී’’ති. නිපාතොයෙවෙස.

පදසද්දස්ස චරණපදාදයො නිවත්තෙතුං වුත්තං ‘‘නිබ්බානපද’’න්ති. ‘‘සන්තසභාවතායා’’තිආදිනා සන්තො සභාවො ඉමස්ස පදස්සාති සන්තං. නත්ථි උපධයො එත්ථාති අනුපධිකං. නත්ථි කිඤ්චනමෙත්ථාති අකිඤ්චනං. තීසු භවෙසු න සඤ්ජතීති අසත්තං. අඤ්ඤථා න භවතීති අනඤ්ඤථාභාවි. අඤ්ඤෙන කෙනචි න නෙතබ්බන්ති අනඤ්ඤනෙය්යන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තෙනාති ‘‘සන්ත’’න්තිආදිපදෙන. මෙති මම, මනොති සම්බන්ධො. එත්ථ දෙවමනුස්සලොකෙ මෙ මනො රතො නාමාති කිං වක්ඛාමි. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙතීති යොජනා.

56. තඤ්චාති සාවකභාවඤ්ච.

57. අස්සාසකාති එත්ථ ආපුබ්බො සාසධාතු ආපුබ්බ සිසධාතුනා සදිසො, ‘‘මෙ’’ති ඡට්ඨීයොගත්තා ණ්වුපච්චයො ච භාවත්ථොති ¶ ආහ ‘‘ආසිසනා’’ති. ‘‘පත්ථනා’’ති ඉමිනා ආපුබ්බසිසධාතුයා අත්ථං දස්සෙති. අස්සාති බිම්බිසාරරඤ්ඤො. තත්ථාති රතනත්තයෙ. නිච්ඡයගමනමෙවාති ‘‘සරණ’’ඉතිනිච්ඡයෙන ජානනමෙව ගතො. අත්තසන්නිය්යාතනන්ති අත්තනො අත්තානං රතනත්තයෙ සන්නිය්යාතනං. ඉමිනා අත්තසන්නිය්යාතන, පණිපාත, තප්පරායන, සිස්සභාවූපගමනසඞ්ඛාතෙසු චතූසු සරණගමනෙසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.250; ම. නි. අට්ඨ. 1.56; ඛු. පා. අට්ඨ. 1.සරණගමනගමකවිභාවනා) අත්තසන්නිය්යාතනසරණගමනං දීපෙති. අයන්ති බිම්බිසාරො රාජා. තන්ති නියතසරණතං. පණිපාතගමනඤ්චාති එත්ථ පණීති කරො. යථා හි පාදපදසද්දා දීඝරස්සවසෙන හුත්වා චරණං වදන්ති, එවං පාණිපණිසද්දා කරං වදන්ති. තස්මා වුත්තං ‘‘පණීති කරො’’ති. පතනං පාතො, පණිනො පාතො පණිපාතො. අත්ථතො අඤ්ජලිපණමනන්ති වුත්තං හොති. තස්ස ගමනඤ්ච ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ඉමිනා පණිපාතසරණගමනං ¶ දීපෙති. චසද්දො ‘‘පාකට’’න්ති එත්ථාපි යොජෙතබ්බො. පාකටඤ්ච කරොන්තොති හි අත්ථො.

58. සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණොති එත්ථ සිඞ්ගීසඞ්ඛාතො නික්ඛො සිඞ්ගීනික්ඛො, තෙන සමානො වණ්ණො එතස්සාති සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සිඞ්ගීසුවණ්ණනික්ඛෙන සමානවණ්ණො’’ති. තත්ථ ‘‘සුවණ්ණ’’ඉතිපදෙන නික්ඛසද්දස්ස සුවණ්ණත්ථං දස්සෙති, පඤ්චසුවණ්ණාදයො අත්ථෙ නිවත්තෙති. ‘‘සමාන’’ඉතිපදෙන සවණ්ණොති එත්ථ සකාරො සමානසද්දස්සෙව කාරියොති දස්සෙති. සබ්බෙසූති අඛිලෙසු චක්ඛාදිඉන්ද්රියෙසු. දන්තොති දමිතො. ඉන්ද්රියසංවරොති වුත්තං හොති. තමෙවත්ථං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි.

59. ඔණීතො පත්තතො පාණි යෙනාති ඔණීතපත්තපාණීති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පත්තතො චා’’තිආදි. ‘‘අපනීතපාණි’’න්ති ඉමිනා ඔණීතසද්දො අපනීතත්ථො, පාණිසද්දෙන ච සම්බන්ධිතබ්බොති දස්සෙති. ‘‘සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘භගවන්ත’’න්ති ඉමං කම්මං ‘‘සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති පාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙති. එකමන්තන්ති එත්ථ අන්තසද්දො සමීපදෙසත්ථො, කොටිදෙසත්ථො වා හොති ¶ , උපයොගවචනඤ්ච භුම්මත්ථෙ හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකස්මිං පදෙසෙ’’ති. අත්ථිකපයොගෙ කරණස්ස සම්භවතො ආහ ‘‘බුද්ධාභිවාදනගමනෙන වා ධම්මස්සවනගමනෙන වා’’ති. අප්පාකිණ්ණන්ති එත්ථ අප්පසද්දො පටිසෙධත්ථොති ආහ ‘‘අනාකිණ්ණ’’න්ති. ‘‘අබ්බොකිණ්ණ’’න්තිපි පාඨො. අප්පනිග්ඝොසන්ති එත්ථ ‘‘අප්පසද්ද’’න්තිපදෙන වචනසද්දස්ස ගහිතත්තා ඉමිනා පාරිසෙසනයෙන නගරනිග්ඝොසසද්දොයෙව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘නගරනිග්ඝොසසද්දෙන අප්පනිග්ඝොස’’න්ති. තීසු පාඨෙසු පඨමෙන පාඨෙන ජනස්ස වාතො ජනවාතො, තෙන විරහිතං විජනවාතන්ති විකප්පං දස්සෙති. දුතියෙන ජනස්ස වාදො ජනවාදො, තෙන විරහිතං විජනවාදන්ති විකප්පං දස්සෙති. තතියෙන ජනස්ස පාතො සඤ්චරණං ජනපාතො, තෙන විරහිතං විජනපාතන්ති විකප්පං දස්සෙති. රහස්සං කරීයති එත්ථාති රාහස්සෙය්යකං. මනුස්සානං රාහස්සෙය්යකං මනුස්සරාහස්සෙය්යකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති ‘‘මනුස්සාන’’න්තිආදිනා.

14. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලාන පබ්බජ්ජාකථා

60. ‘‘තෙති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා. අගමංසු කිරාති යොජනා. තත්රාති ගිරග්ගසමජ්ජෙ. අථාති පරිවිතක්කනානන්තරං. තස්සාති සඤ්චයස්ස. පාරන්ති පරතීරං. එත්ථාති තුම්හාකං වාදෙ. ඉදන්ති අයං වාදො එත්තකොයෙවාති අත්ථො. යොති යො කොචි. ත්වඤ්ච අහඤ්ච ¶ අම්හෙ, තෙසු. නාමතුම්හසඞ්ඛාතෙසු හි තීසු සද්දෙසු එකසෙසෙන කත්තබ්බෙසු පච්ඡිමස්සෙව එකසෙසො කාතබ්බො. තෙනාති කතිකකරණහෙතුනා.

සංඛෙපෙන වුත්තං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං හී’’තිආදි. අත්ථීකෙහීති අමතෙන අත්ථිකෙහි. උපඤ්ඤාතං මග්ගන්ති අමතස්ස මග්ගො උපගන්ත්වා ඤාතො. ඤාතො චෙව උපගතො චාති සහ උපසග්ගෙන පදං පරිවත්තිත්වා අත්ථං කථෙන්තො උපසග්ගත්ථො ච ධාතුත්ථො ච විසුංයෙව හොතීති ඤාපෙති. අත්ථිකෙහි අම්හෙහි උපඤ්ඤාතං ¶ නිබ්බානං මග්ගං මග්ගන්තො අනුබන්ධෙය්යන්ති වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි උපගන්ත්වා ඤාතබ්බන්ති උපඤ්ඤාතං නිබ්බානං. මග්ගධාථුයා අන්වෙසනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරියෙසන්තො’’ති.

සාරිපුත්තොපි පඤ්හං පුච්ඡීති සම්බන්ධො. කමණ්ඩලුතොති කුණ්ඩිකතො. අත්තනො ච පරෙසඤ්ච අකථනෙන අන්තරෙ විවරං පටිසන්දහතීති පටිසන්ධාරො, තං. එත්ථාති ‘‘න ත්යාහං සක්කොමී’’තිපදෙ. අධිප්පායො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. එත්තකන්ති එත්තකං පඤ්හං. ඉමස්සාති පරිබ්බාජකස්ස. අවිසයභාවන්ති අත්තනො අවිසයභාවං.

හෙතුං පටිච්ච භවන්තීති හෙතුප්පභවාති වචනත්ථෙන පඤ්චක්ඛන්ධා හෙතුප්පභවා නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හෙතුප්පභවා නාම පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති. තෙනාති ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති පදෙන. අස්සාති සාරිපුත්තපරිබ්බාජකස්ස. ‘‘තෙසං හෙතු නාම සමුදයසච්ච’’න්ති ඉමිනා හිනොති එතස්මා ඵලන්ති හෙතූති වචනත්ථෙන සමුදයසච්චං හෙතු නාමාති දස්සෙති. තඤ්චාති සමුදයසච්චඤ්ච. තෙසන්ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘උභින්නම්පි සච්චාන’’න්ති. අපවත්තිවසෙන නිරුජ්ඣති එත්ථාති නිරොධො. තඤ්චාති නිරොධඤ්ච. තෙනාති ‘‘තෙසඤ්ච යො නිරොධො’’තිපදෙන. අස්සාති සාරිපුත්තපරිබ්බාජකස්ස. එත්ථාති ඉමිස්සං ගාථායං, චතූසු සච්චෙසු වා. නයතොති නානන්තරිකනයතො, අවිනාභාවනයතො වා, නෙත්තිදෙසනාහාරනයතො වා. තමෙවත්ථං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘නිරොධෙ හී’’තිආදි. එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන වා මග්ගසච්චං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. නිරොධො ච නිරොධූපායො ච නිරොධොති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කාතබ්බො. තෙසඤ්චාති එත්ථ අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථෙන චසද්දෙන මග්ගසච්චං ගහෙතබ්බන්තිපි වදන්ති. අයං නයො අට්ඨකථායං න වුත්තො. තමෙවත්ථන්ති චතුසච්චසඞ්ඛාතං තමෙවත්ථං. පටිපාදෙන්තොති නිගමෙන්තො.

‘‘සචෙපී’’ති ¶ ඉමිනා යදීති පදස්සත්ථං වණ්ණෙති. ‘‘එත්තකමෙවා’’ති ඉමිනා තාවදෙවාති පදස්සත්ථං ¶ වණ්ණෙති. ‘‘ඉතො උත්තරි නත්ථී’’ති ඉමිනා එවකාරස්ස ඵලං දස්සෙති. ඉතොති සොතාපත්තිඵලතො. ‘‘ඉදං…පෙ… පත්තබ්බ’’න්ති ඉමිනා ‘‘එත්තකමෙවා’’ති පදස්ස අත්ථසරූපං දස්සෙති. ‘‘එසො එව ධම්මො’’ති ඉමිනා ‘‘එසෙව ධම්මො’’තිපදස්ස අත්ථං වණ්ණෙති. පච්චබ්යත්ථාති පතිඅවපුබ්බො ඉධාතු පටිවිද්ධත්ථොති ආහ ‘‘පටිවිද්ධත්ථා’’ති. තුම්හෙහීති අස්සජිත්ථෙරං සන්ධායාහ. ඉමිනා ‘‘පච්චබ්යත්ථා’’ති එත්ථ හිය්යත්තනීපරස්සපදමජ්ඣිමපුරිසබහුවචනත්ථවිභත්තිං දීපෙති. කප්පනහුතෙහීති කප්පානං නහුතෙහි, කොටිපකොටිසතසහස්සානං සතෙහි නහුතෙහීති අත්ථො. අබ්භතීතන්ති අභිඅතීතං. අම්හෙහි අදිට්ඨමෙව හුත්වා අතික්කමාපිතන්ති අත්ථො.

62. ආරම්මණභූතස්ස නිබ්බානස්ස ගම්භීරත්තා ආරම්මණිකභූතං ඤාණම්පි ගම්භීරමෙවාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ගම්භීරස්ස ච ඤාණස්සා’’ති. යථා හි සණ්හවත්ථස්ස සිබ්බනත්ථාය සණ්හසූචි අධිප්පෙතාති. උපධීනං සම්මා ඛයට්ඨෙන නිබ්බානං උපධිසඞ්ඛයං නාමාති ආහ ‘‘උපධිසඞ්ඛයෙති නිබ්බානෙ’’ති. තදාරම්මණායාති තංනිබ්බානාරම්මණාය. විමුත්තියාති ඵලවිමුත්තියා. සාවකපාරමීඤාණෙති අග්ගසාවකපාරමීඤාණෙ. තෙසූති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසු. අඩ්ඪමාසෙන අරහත්තෙ පතිට්ඨිතොති සම්බන්ධො.

අතීතෙති කප්පසතසහස්සාධිකෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යමත්ථකෙ. තස්සාති බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අග්ගසාවකභාවං පත්ථෙසීති යොජනා. අස්සමෙති මුනීනං ඨානෙ. තඤ්හි ආ කොධං, ආ භුසො වා රාගාදයො සමෙන්ති එත්ථාති අස්සමොති වුච්චති, තස්මිං. පත්ථයිත්වා ච පෙසෙසීති සම්බන්ධො. තත්ථාති නීලුප්පලමණ්ඩපෙ. තෙසූති තාපසසෙට්ඨීසු.

63. යෙසන්ති කුලානං. ‘‘විධවභාවායා’’ති ඉමිනා විධවාය භාවො වෙධබ්යන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. විධවාති ච පතිසුඤ්ඤා. සා හි ධවෙන විගතාති ‘‘විධවා’’ති ච, විගතො ධවො ඉමිස්සාති ‘‘විධවා’’ති ච වුච්චති. උභයෙනාපීති පුත්තපබ්බජ්ජපතිපබ්බජ්ජසඞ්ඛාතෙන දුවිධෙනපි.

සඤ්චයානීති ¶ එත්ථ නිස්සයූපචාරෙන නිස්සයෙ නිස්සිතූපචාරො හොතීති ආහ ‘‘සඤ්චයස්ස අන්තෙවාසිකානී’’ති. අථ වා ණපච්චයො තස්සෙදමත්ථෙ හොතීති ආහ ‘‘සඤ්චයස්ස අන්තෙවාසිකානී’’ති. ‘‘මගධාන’’න්ති බහුවචනවසෙන වුත්තත්තා ජනපදස්ස නාමන්ති ආහ ‘‘මගධානං ජනපදස්සා’’ති. ගිරිබ්බජන්ති එත්ථ වජො වියාති වජො, ගිරි. වජසදිසො ගිරි එත්ථාති ¶ ගිරිබ්බජං පදහෙට්ඨුපරියවසෙන, නගරං. ‘‘මහාවීරියවන්තො’’ති ඉමිනා මහන්තො වීරො එතෙසං තථාගතානන්ති මහාවීරාති වචනත්ථං දස්සෙති. ධම්මෙන නයමානානං කා උසූයා විජානතන්ති එත්ථ කච්චායනනයෙන (කච්චායනෙ 277 සුත්තෙ) උසූයපයොගෙ සම්පදානං හොතීති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං, උපයොගත්ථෙ වා’’ති. විජානන්තානන්ති විජානන්තෙසු තථාගතෙසු, විජානන්තෙ වා.

15. උපජ්ඣායවත්තකථා

64. අනුපජ්ඣායකාති එත්ථ වජ්ජාවජ්ජං උපගන්ත්වා ඣායතීති උපජ්ඣායො, සො නත්ථි එතෙසන්ති අනුපජ්ඣායකාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වජ්ජාවජ්ජ’’න්තිආදි. ‘‘පිණ්ඩාය චරණකපත්ත’’න්ති ඉමිනා පිණ්ඩාය උද්දිස්ස, උට්ඨහිත්වා වා තිට්ඨති අනෙනාති උත්තිට්ඨො, සොයෙව පත්තො උත්තිට්ඨපත්තොති අත්ථං දස්සෙති. ‘‘උත්තිට්ඨෙ න පමජ්ජෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 168) පන පිණ්ඩාය චරණං ‘‘උත්තිට්ඨ’’න්ති වුච්චති. තස්මා තත්ථ පිණ්ඩාය උද්දිස්ස, උට්ඨහිත්වා වා තිට්ඨනං උත්තිට්ඨන්ති වචනත්ථො කාතබ්බො. ‘‘පිණ්ඩාය චරණපත්ත’’න්ති ඉදං වචනං ‘‘තස්මිඤ්හි මනුස්සා උච්ඡිට්ඨසඤ්ඤිනො’’තිපදං ලඞ්ඝිත්වා ‘‘තස්මා උත්තිට්ඨපත්තන්ති වුත්ත’’න්තිපදෙන යොජෙතබ්බං, තස්මා පිණ්ඩාය චරණකපත්තත්තා උත්තිට්ඨපත්තන්ති වුත්තන්ති වුත්තං හොති. තස්මිං මනුස්සා කිංසඤ්ඤිනොති ආහ ‘‘තස්මිඤ්හි මනුස්සා උච්ඡිට්ඨසඤ්ඤිනො’’ති. තස්මිඤ්හි තස්මිං එව උත්තිට්ඨපත්තෙ පබ්බජිතානං පරිභොගභාවෙන මනුස්සෙහි අවසජ්ජිතබ්බත්තා, අවඡඩ්ඩෙතබ්බත්තා වා මනුස්සා උච්ඡිට්ඨසඤ්ඤිනො හොන්තීති යොජනා. පබ්බජිතානං පිණ්ඩාය චරණකපත්තත්තා උත්තිට්ඨපත්තන්ති වුත්තං, මනුස්සානං පන අවසජ්ජිතපත්තත්තා උච්ඡිට්ඨපත්තන්ති වුත්තන්ති අධිප්පායො. උත්තිට්ඨ පත්තන්තිපදං වාක්යමෙව, න සමාසොතිපි දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ ¶ වා’’තිආදි. ‘‘උට්ඨහිත්වා’’ති ඉමිනා උත්තිට්ඨාති එත්ථ ත්වාලොපොති දස්සෙති. ‘‘ගහෙතු’’න්ති ඉමිනා පාඨසෙසං දස්සෙති. ගෙහසිතපෙමවසෙනාති ගෙහෙ නිස්සිතපෙමවසෙන, මෙත්තාපුබ්බඞ්ගමපෙමවසෙනාති අත්ථො. සගාරවා හුත්වා සප්පතිස්සා හුත්වා විහරන්තාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපට්ඨපෙත්වා’’ති. ‘‘සභාගජීවිකා’’ති ඉමිනා සභාගවුත්තිකාති එත්ථ වුත්තිසද්දො ජීවිකත්ථොයෙව, න විවරණාද්යත්ථොති දස්සෙති. උපජ්ඣායභාවං සම්පටිච්ඡති එතෙහීති උපජ්ඣායභාවසම්පටිච්ඡනානි, තානියෙව වෙවචනානි උපජ්ඣායභාවසම්පටිච්ඡනවෙවචනානි. තික්ඛත්තුන්ති උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, සකිම්පි වට්ටතියෙව. පදස්ස වසෙන විඤ්ඤාපෙතීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. එත්ථාති උපජ්ඣායගහණට්ඨානෙ. යදිදං වාචාය වා සාවනං, යදිදං කායෙන වා අත්ථවිඤ්ඤාපනං අත්ථි, ඉදමෙව සාවනඅත්ථවිඤ්ඤාපනමෙව උපජ්ඣායගහණන්ති යොජනා. සාධූති සම්පටිච්ඡනන්ති උපජ්ඣායෙන ¶ පඤ්චසු පදෙසු යස්මිං කිස්මිංචි වුත්තෙ සද්ධිවිහාරිකස්ස ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡනං. තන්ති කෙසඤ්චි වචනං. හීති සච්චං, යස්මා වා. එත්ථාති උපජ්ඣායගහණෙ. ‘‘න සම්පටිච්ඡනං අඞ්ග’’න්ති ඉමිනා ආයාචනදානානියෙව අඞ්ගානි නාමාති දස්සෙති. සද්ධිවිහාරිකෙනාපි ඤාතුන්ති සම්බන්ධො. ඉමිනා පදෙනාති ‘‘සාධූ’’ති ඉමිනා පදෙන.

තත්රායං සම්මාවත්තනාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘යං වුත්තං සම්මා වත්තිතබ්බ’’න්ති. ඉමිනා කිරියාවිසයභාවමෙව දීපෙති, න දබ්බවිසයභාවං. අයන්ති වුච්චමානා. අස්සාති සද්ධිවිහාරිකස්ස. ධොතපාදපරිහරණත්ථායාති ධොතස්ස පාදස්ස පංසුමක්ඛනාදීනං පරිහරණත්ථාය. තාති උපාහනායො. කාලස්සෙවාති පච්චූසකාලතොයෙව, නිස්සක්කත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. තතොති තෙහි තීහි දන්තකට්ඨෙහි, විභත්තඅපාදානමෙතං. තෙසු වා තීසු දන්තකට්ඨෙසු. යන්ති යං දන්තකට්ඨං. අථාති තස්මිං ගහණෙ.

තතොති සීතුණ්හොදකෙහි, සීතුණ්හොදකෙසු වා. වළඤ්ජෙතීති පරිභුඤ්ජති. උදකන්ති මුඛධොවනොදකං. ‘‘වච්චකුටිතො’’ති ඉමිනා පස්සාවකුටීපි ¶ ගහෙතබ්බා. එවන්ති සම්මජ්ජියමානෙ. අසුඤ්ඤන්ති ජනසද්දතො අතුච්ඡං. ආසනන්ති ථෙරස්ස ආසනං. තස්මින්ති ආසනෙ. නිසින්නස්ස ථෙරස්ස වත්තං කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. උක්ලාපො අස්මිං දෙසෙ අත්ථීති උක්ලාපොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කෙනචි කචවරෙන සංකිණ්ණො’’ති. එත්ථ ච සඞ්කාරො උච්ඡිට්ඨො කලාපො සමූහො උක්ලාපොති වචනත්ථෙන උක්ලාපොති වුච්චති. කචීයති බන්ධීයති අස්මිං දෙසෙති කචො, සො වරීයති ඉච්ඡීයති අනෙනාති කචවරොති වචනත්ථෙන කචවරොති වුච්චති. හත්ථෙනපීති එත්ථ පිසද්දො පිලොතිකෙනපීතිආදිං සඞ්ගණ්හාති.

එකතො කත්වාති එකතො සමානපටලං කත්වා. කස්මා සඞ්ඝාටීති ආහ ‘‘සබ්බං හී’’තිආදි. ‘‘සඞ්ඝටිතත්තා’’ති ඉමිනා සංහරිතබ්බාති සඞ්ඝාටීති වචනත්ථං දස්සෙති. නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තං උපජ්ඣායං සංපාපුණාතීති යොජනා. එකෙන වා පදවීතිහාරෙනාති සම්බන්ධො. පත්තොයෙව උණ්හභාරිකෙසු පරියාපන්නොති පත්තපරියාපන්නො, පත්තෙ පරියාපන්නො යාගුආදිකො පත්තපරියාපන්නොතිපි යුජ්ජතියෙව. භික්ඛාචාරෙති භික්ඛාචාරට්ඨානෙ. යාගුයා වා ලද්ධායාති සම්බන්ධො. තස්සාති උපජ්ඣායස්ස. සො පත්තොති උණ්හාදීසු පරියාපන්නො සො පත්තො. අඤ්ඤත්ර වාති ආරාමාදීසු වා. තස්සාති උපජ්ඣායස්ස. වචනෙ අනිට්ඨිතෙති සම්බන්ධො. ඉතො පට්ඨායාති ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්සා’’ති එත්ථ වුත්තනකාරතො පට්ඨාය. ඉමිනා හෙට්ඨා වුත්තෙසු ‘‘නාතිදූරෙ ගන්තබ්බ’’න්තිආදීසු නකාරපටිසිද්ධෙසු ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති. යත්ථ කත්ථචීති ‘‘න ¶ ච උණ්හෙ චීවරං නිදහිතබ්බ’’න්තිආදීසු යෙසු කෙසුචි. අයන්ති දුක්කටාපත්ති. හීති සච්චං. ආපත්තිසාමන්තාති එත්ථ ආපත්තියා සාමන්තා ආපත්තිසාමන්තාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආපත්තියා ආසන්න’’න්ති. ‘‘ආසන්න’’න්ති ඉමිනා සාමන්තාසද්දස්ස ආසන්නවෙවචනතඤ්ච උපයොගත්ථෙ නිස්සක්කවචනතඤ්ච දස්සෙති. ඊදිසං වචනං භන්තෙ වත්තුං වට්ටති නාමාති යොජනා.

ගාමතො ¶ පඨමතරන්ති ගාමතො උපජ්ඣායස්ස පඨමතරං. තෙනෙවාති උපජ්ඣායෙනෙව. නිවත්තන්තෙන සද්ධිවිහාරිකෙනාති සම්බන්ධො. ‘‘තින්ත’’න්ති වත්වා තමෙවත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සෙදග්ගහිත’’න්ති. ඉමිනා සෙදෙන සීදතීති සින්නන්ති අත්ථං දස්සෙති. ‘‘අතිරෙකං කත්වා’’ති ඉමිනා උස්සාරෙත්වාතිපදස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙති, උද්ධං උද්ධං සාරෙත්වාති වුත්තං හොති. පච්ඡිමවාක්යස්ස පුබ්බවාක්යකාරණභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘කිං කාරණා’’ති. මජ්ඣෙ භඞ්ගස්ස දොසං ආවිකරොන්තො ආහ ‘‘සමං කත්වා’’තිආදි. තතොති සමං කත්වා සංහරණතො, නිච්චං භිජ්ජමානන්ති සම්බන්ධො. මජ්ඣෙ භඞ්ගතො වා, දුබ්බලන්ති සම්බන්ධො. එතන්ති ‘‘චතුරඞ්ගුලං කණ්ණං උස්සාරෙත්වා’’ති එතං වචනං. යථාති යෙනාකාරෙන සංහරියමානෙති සම්බන්ධො. චීවරභොගස්ස ඔරො අන්තො ඔභොගොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කායබන්ධන’’න්තිආදි.

යොති උපජ්ඣායො. ‘‘ගාමෙයෙවා’’ති වත්වා තමෙවත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අන්තරඝරෙ වා පටික්කමනෙ වා’’ති. පටික්කමනෙ වාති භොජනසාලායං වා. තස්සාති උපජ්ඣායස්ස. ලද්ධා භික්ඛා යෙනාති ලද්ධභික්ඛො, තස්ස වා. පිණ්ඩපාතො හොතීති යොජනා. තස්සාති උපජ්ඣායස්ස. පිණ්ඩපාතො න හොතීති සම්බන්ධො. අත්තනා ලද්ධොපීති පිසද්දො උපජ්ඣායෙන ලද්ධොපීති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. ආහරියතූති එත්ථ තුවිභත්ති පුච්ඡායං හොති, ආහරියතු කින්ති අත්ථො. කාලොති භොජනකාලො. භුඤ්ජිත්ථාති භුත්තො, තස්මිං සතීති සම්බන්ධො. උපකට්ඨොති මජ්ඣන්හිකස්ස ආසන්නො.

අනන්තරහිතායාති එත්ථ අන්තරධායතීති අන්තරහිතො, තට්ටිකචම්මඛණ්ඩාදි, නත්ථි අන්තරහිතො එතස්මිං පත්තභූමීනමන්තරෙති අනන්තරහිතොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනත්ථතායා’’ති. කාළවණ්ණකතා වා සුධාබද්ධා වා නිරජමත්තිකා හොතීති යොජනා. තන්ති පත්තං. ධොතවාලිකායපීති සුද්ධවාලිකායපි. තත්ථාති පංසුරජසක්ඛරාදීසු. පුන තත්ථාති පණ්ණාධාරකෙසු. ඉදං වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අභිමුඛෙනාති අත්තනො අභිමුඛෙන. සණිකන්ති සින්නං ¶ . අන්තෙ පනාති චීවරස්ස කොටියං පන. නික්ඛිපන්තස්ස සද්ධිවිහාරිකස්ස චීවරස්ස භොගොති යොජනා.

චුණ්ණං ¶ සන්නෙතබ්බන්ති එත්ථ චුණ්ණසමොධානෙන නෙතබ්බන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පිණ්ඩි කාතබ්බා’’ති. ‘‘එකස්මිං නිද්ධූමෙ ඨානෙ’’ති ඉමිනා එකමන්තන්ති එත්ථ එකස්මිං අන්තෙ ඨානෙති අත්ථං දස්සෙති. ජන්තාඝරෙති අග්ගිසාලායං. සා හි ජලති දිබ්බති අග්ගි එත්ථාති ජන්තා, ජනෙති සරීරසෙදමෙත්ථාති වා ජන්තා, සා එව ඝරං ජන්තාඝරන්ති වුච්චති, තස්මිං. පරිපූජාවසෙන කරීයතීති පරිකම්මන්ති අත්ථෙන අඞ්ගාරදානාදිකං පරිකම්මං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිකම්මං නාමා’’තිආදි.

‘‘න කෙනචි ගෙලඤ්ඤෙනා’’තිආදිනා උස්සහනස්ස කාරණං දස්සෙති. හීති සච්චං. අගිලානෙන සට්ඨිවස්සෙන සද්ධිවිහාරිකෙනාපි කාතබ්බන්ති යොජනා. අනාදරෙනාති වත්තකරණස්ස අනාදරෙන. නකාරපටිසංයුත්තෙසූති පටිසෙධවාචකෙන නකාරෙන පටිසංයුත්තෙසු. පදෙසූති ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්ස අන්තරන්තරා කථා ඔපාතෙතබ්බා’’තිආදීසු වාක්යෙසු. භූමියන්ති උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං භිත්තියම්පි අපටිඝංසිතබ්බත්තා. ‘‘පිඨසඞ්ඝාටඤ්චා’’ති ඉමිනා කවාටපීළන්ති එත්ථ පීඨසද්දෙන පිඨසඞ්ඝාටං වුච්චති උත්තරපදලොපවසෙන වා එකදෙසවොහාරවසෙන වාති දස්සෙති. ‘‘අච්ඡුපන්තෙනා’’ති ඉමිනා අප්පටිඝංසන්තෙනාති එත්ථ ඝංසධාතුයා අත්ථං දස්සෙති. සම්මා තායති අත්තානඤ්ච පරඤ්ච අනෙනාති සන්තානං, තමෙව සන්තානකන්ති අත්ථෙන කීටකුලාවකමක්කටකසුත්තාදි සන්තානකං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සන්තානක’’න්තිආදි. උල්ලොකතොති විතානතො. තඤ්හි උද්ධං ලුචීයතෙ බන්ධීයතෙති උල්ලොකන්ති වුච්චති, චකාරස්ස කකාරමකත්වා ‘‘උල්ලොච’’න්තිපි වුච්චති. තොසද්දෙන ආකාරස්ස ස්මාවචනස්ස කාරියභාවං දස්සෙති. අපහරිතබ්බන්ති අපනෙතබ්බං. ‘‘අවහරිතබ්බ’’න්තිපි පාඨො, හෙට්ඨා හරිතබ්බං පාතෙතබ්බන්ති අත්ථො.

ආලොකසන්ධිභාගාති ¶ එත්ථ භාගසද්දස්ස ද්වන්දතො පරත්තා පුබ්බපදෙසුපි පච්චෙකං යොජෙතබ්බොති ආහ ‘‘ආලොකසන්ධිභාගා ච කණ්ණභාගා චා’’ති. තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තරබාහිරා’’තිආදි. ‘‘වාතපානකවාටකානී’’ති ඉමිනා ආලොකසන්ධිසද්දස්ස වාතපානකවාටකපරියායභාවං දස්සෙති. ‘‘කොණා’’ති ඉමිනා කණ්ණසද්දස්ස කොණවෙවචනභාවං දස්සෙති.

‘‘යථා පඨම’’න්තිආදිනා පඨමපඤ්ඤත්තමෙව පඤ්ඤපෙතබ්බං, න අඤ්ඤථාති දස්සෙති. ඉදං පතිරූපං පඨමපඤ්ඤත්තං සන්ධාය වුත්තං. පඨමපඤ්ඤත්තෙ අපතිරූපෙ අඤ්ඤථාපි පඤ්ඤපෙතබ්බං. එතදත්ථමෙවාති යථාපඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙතබ්බස්ස අත්ථාය එව. සචෙ පඤ්ඤත්තං අහොසි, එවං සතීති යොජනා. ඉදන්ති භිත්තිං මොචෙත්වා පඤ්ඤාපනං. කටෙසු කිළඤ්ජෙසු සාරත්තා උත්තමත්තා කටසාරකොති ¶ වුච්චති. නිවත්තෙත්වාති සංහරිත්වා. පුරත්ථිමාති එත්ථ යකාරලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පුරත්ථිමායා’’ති.

වූපකාසෙතබ්බොති එත්ථ කසධාතු ගත්යත්ථොති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ථ නෙතබ්බො’’ති. උපජ්ඣායං ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ගන්තබ්බොති අත්ථො. අඤ්ඤත්ථාති අඤ්ඤං ඨානං. විවෙචෙතබ්බන්ති එත්ථ දිට්ඨිගතතො උපජ්ඣායං විවෙචෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විස්සජ්ජාපෙතබ්බ’’න්ති. ‘‘අඤ්ඤො වත්තබ්බො’’ති වත්වා තස්ස ආකාරං දස්සෙති ‘‘ථෙර’’න්තිආදිනා. සො සො භික්ඛු යාචිතබ්බොති සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙන දාපෙතබ්බොති අත්තනා අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා උපජ්ඣායස්ස පරිවාසො දාපෙතබ්බොති අත්ථො. කින්ති නු ඛොති කෙන එව උපායෙන දදෙය්ය නුඛොති අත්ථො. ඉතිසද්දො හි අවධාරණත්ථො. අට්ඨකථායපි ඉමමෙව නයං දස්සෙති ‘‘කෙන නු ඛො උපායෙනා’’ති ඉමිනා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘කින්ති නු ඛො පටිකස්සෙය්යා’’තිආදිවාක්යෙසු. සත්තසු කම්මෙසු තිවිධස්ස උක්ඛෙපනීයකම්මස්ස ගරුකත්තා වුත්තං ‘‘උක්ඛෙපනීයං අකත්වා’’ති. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තෙන හී’’තිආදි.

තෙන ¶ සද්ධිවිහාරිකෙන යාචිතබ්බාති සම්බන්ධො. සචෙ කරොන්තියෙවාති භික්ඛූ සචෙ කම්මං කරොන්තියෙව. පුන සචෙ කරොන්තියෙවාති භික්ඛූ සචෙ උක්ඛෙපනීයකම්මං කරොන්තියෙව. අථාති තස්මිං කම්මෙ කතෙ. ඉතීති එවං යාචනෙන. නන්ති තං උපජ්ඣායං.

සම්පරිවත්තකන්ති එත්ථ ‘‘පිණ්ඩුක්ඛෙපක’’න්තිආදීසු (පාචි. 620) විය සම්පරිවත්තකන්තිපදං කිරියාවිසෙසනං, කපච්චයො ච විච්ඡත්ථොති ආහ ‘‘සම්පරිවත්තෙත්වා සම්පරිවත්තෙත්වා’’ති. යදීති යාව. යදිසද්දො හි යාවපරියායො, තෙන වුත්තං ‘‘න තාව පක්කමිතබ්බ’’න්ති. යාව අප්පමත්තකම්පි රජනං ගලති, න තාව පක්කමිතබ්බන්ති යොජනා. විසභාගපුග්ගලෙනාති විසභාගෙන පුග්ගලෙන කරණභූතෙන. න උපජ්ඣායං අනාපුච්ඡා ගාමො පවිසිතබ්බොති එත්ථ න අඤ්ඤෙනෙව කරණීයෙන පවිසිතබ්බො. පිණ්ඩාය පන පවිසිතබ්බොති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘පිණ්ඩාය වා’’තිආදි. ‘‘අනාපුච්ඡිත්වා’’ති ඉමිනා අනාපුච්ඡාති එත්ථ ආකාරො ත්වාපච්චයස්ස කාරියොති දස්සෙති. භික්ඛාචාරන්ති භික්ඛාය චරණට්ඨානං, උපජ්ඣායෙන ගන්තබ්බන්ති යොජනා. පරිවෙණන්ති උපජ්ඣායස්ස පරිවෙණං. පස්සතීති උපජ්ඣායං පස්සති.

දස්සනත්ථාය වාති අසුභදස්සනත්ථාය වා. ඉමිනාපි වාසත්ථාය එව න ගන්තබ්බන්ති ආසඞ්කං ¶ නිවත්තෙති. කම්මන්ති පක්කමනස්ස කාරණං කම්මං. අනනුජානනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යාවතතිය’’න්ති. තන්ති උපජ්ඣායං. අස්සාති සද්ධිවිහාරිකස්ස. ‘‘න සම්පජ්ජතී’’ති ඉමිනා සචෙ සම්පජ්ජති, න පක්කමිතබ්බාති දස්සෙති. කෙවලන්ති විනා උද්දෙසාදිසම්පජ්ජනෙහි. එවරූපෙ උපජ්ඣායෙ නිවාරෙන්තෙපීති යොජනා. ‘‘ගෙලඤ්ඤතො’’ති ඉමිනා වුට්ඨානසද්දස්ස අවධිඅපෙක්ඛතං දස්සෙති. අස්සාති උපජ්ඣායස්ස. අඤ්ඤොති අත්තනා අඤ්ඤො. තස්සාති අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස.

16. සද්ධිවිහාරිකවත්තකථා

67. සම්මාවත්තනායං ¶ විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. උද්දෙසාදීහීති ආදිසද්දෙන පරිපුච්ඡාදයො සඞ්ගණ්හාති. සඞ්ගහසද්දස්ස සඞ්ඛෙපගහණෙසුපි වුත්තිතො ‘‘අනුග්ගහො’’ති වුත්තං. අථ වා සම්මුඛා සඞ්ගහො ච පරම්මුඛා අනුග්ගහො ච කාතබ්බො. ආමිසෙන වා සඞ්ගහො, ධම්මෙන වා අනුග්ගහො. දිට්ඨධම්මිකත්ථාය වා සඞ්ගහො, සම්පරායිකත්ථාය වා අනුග්ගහො. ලොකියත්ථාය වා සඞ්ගහො, ලොකුත්තරත්ථාය වා අනුග්ගහො කාතබ්බො. තත්ථාති යං වුත්තං ‘‘උද්දෙසෙන පරිපුච්ඡාය ඔවාදෙන අනුසාසනීයා’’ති. තත්ථ උද්දිසනං උද්දෙසොති වචනත්ථෙන පාළිවාචනා උද්දෙසො නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උද්දෙසොති පාළිවාචනා’’ති. ‘‘පාළියා අත්ථවණ්ණනා’’ති ඉමිනා පුනප්පුනං, සමන්තතො වා පාළියා අත්ථස්ස පුච්ඡනං පරිපුච්ඡාති අත්ථං දස්සෙති. වත්ථුස්මින්ති චාරිත්තවාරිත්තවත්ථුස්මිං. ඉදන්ති චාරිත්තං. පුන ඉදන්ති වාරිත්තං. ‘‘වචන’’න්ති ඉමිනා ඔවදනං ඔවාදොති වචනත්ථං දස්සෙති. ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං ‘‘ඉදං කරොහි, ඉදං මා කරිත්ථා’’ති වචනං අනුසාසනී නාමාති යොජනා. ‘‘පුනප්පුනං වචන’’න්ති ඉමිනා අනුසාසනීති එත්ථ අනුසද්දස්ස නඋපච්ඡින්නත්ථං දස්සෙති. ‘‘සචෙ උපජ්ඣායස්ස පත්තො හොතී’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි න පකතිපත්තො හොති, අථ ඛො අතිරිත්තපත්තො හොතීති ආහ ‘‘අතිරෙකපත්තො’’ති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘සචෙ උපජ්ඣායස්ස චීවරං හොතී’’තිආදීසු පදෙසු. අඤ්ඤොපීති පත්තචීවරෙහි අඤ්ඤොපි. සමණපරික්ඛාරොති ඡත්තුපාහනාදි සමණපරික්ඛාරො. ඉධාති සද්ධිවිහාරිකවත්තෙ. නයෙනාති ඤායෙන. උප්පජ්ජමානඋපායපරියෙසනන්ති උප්පජ්ජමානස්ස, උප්පජ්ජමානත්ථාය වා උපායස්ස පරියෙසනං. ඉතොති ‘‘කින්ති නු ඛො සද්ධිවිහාරිකස්ස පරික්ඛාරො උප්පජ්ජියෙථා’’ති පාළිතො. චීවරං රජන්තෙනාති එත්ථ රජන්තෙන උපජ්ඣායෙනාති අත්ථො න දට්ඨබ්බො, සද්ධිවිහාරිකෙනාති අත්ථො එවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපජ්ඣායතො උපායං සුත්වා රජන්තෙනා’’ති. උපජ්ඣායතො උපායන්ති උපජ්ඣායතො ලද්ධං උපායං.

නසම්මාවත්තනාදිකථා

68. උපජ්ඣායවත්තන්ති ¶ ¶ උපජ්ඣායම්හි වත්තිතබ්බං වත්තං. සොති සද්ධිවිහාරිකො. දුක්කටං ආපජ්ජතීති අස්ස, සො වා දුක්කටං ආපජ්ජතීති යොජනා. පණාමෙතබ්බොති එත්ථ පපුබ්බ නමුධාතු අත්ථපකරණාදිවසෙන ඉධ අපසාදනත්ථොති ආහ ‘‘අපසාදෙතබ්බො’’ති. අධිමත්තන්ති අධිකප්පමාණං. ගෙහසිතපෙමන්ති මෙත්තාසිනෙහං. වුත්තපටිපක්ඛනයෙනාති කණ්හපක්ඛෙ වුත්තෙන පටිපක්ඛෙන නයෙන. අලං පණාමෙතුන්ති එත්ථ අලංසද්දස්ස අරහත්ථපටික්ඛිත්තෙසු ද්වීසු අත්ථෙසු අරහත්ථොති ආහ ‘‘යුත්තො පණාමෙතු’’න්ති.

සාතිසාරො හොතීති එත්ථ පකතිභාවං අතික්කමිත්වා සරණං පවත්තනං අතිසාරො, දොසො. සංවිජ්ජති සො එතස්සාති සාතිසාරොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සදොසො හොතී’’ති. තස්සත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති. ආපත්තින්ති දුක්කටාපත්තිං. තන්ති වත්තං.

තෙසන්ති සද්ධිවිහාරිකානං. වත්තන්ති බහුකානං සද්ධිවිහාරිකානං වත්තං. සාදියනං වා…පෙ… බාලො හොතීති එත්ථ බාලස්ස කාරණං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සාදියනං වා අසාදියනං වා න ජානාතී’’ති. සාදියනස්ස වා අසාදියනස්ස වා අජානනත්තා බාලො හොතීති වුත්තං හොති. අජානනස්ස කාරණං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘බාලො හොතී’’ති. බාලත්තා සාදියනං වා අසාදියනං වා න ජානාතීති වුත්තං හොති. තෙසූති බහුකෙසු සද්ධිවිහාරිකෙසු. තස්සාති වත්තසම්පන්නභික්ඛුස්ස. තෙසන්ති ඉතරෙසං සද්ධිවිහාරිකානං.

රාධබ්රාහ්මණවත්ථුකථා

69. කිඤ්චාපි ආයස්මා සාරිපුත්තො ජානාතීති යොජනා. ඉමිනා ‘‘කිං නු ඛො අජානන්තො පුච්ඡී’’ති ආසඞ්කං නිවාරෙති. භගවා අනුඤ්ඤාතුකාමො ¶ හොතීති සම්බන්ධො. පනසද්දො ගරහත්ථො, තථා ජානන්තොපීති අත්ථො. ලහුකන්ති හෙතුඅන්තොගධවිසෙසනං. ලහුකත්තා පටික්ඛිපිත්වාති වුත්තං හොති. අස්සාති භගවතො, අජ්ඣාසයන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අජ්ඣාසයං විදිත්වා’’තිවචනස්ස යුත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බුද්ධානං හී’’තිආදි. හීති සච්චං. අයඤ්චාති සාරිපුත්තත්ථෙරො ච. අග්ගොති කොටිඋක්කංසො. සෙට්ඨොති පවරො උත්තමො.

‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙනා’’ති එත්ථ බ්යත්තපටිබලානං විසෙසං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘බ්යත්තො නාමා’’තිආදි. තත්ථ යස්ස සාට්ඨකථං විනයපිටකවාචුග්ගතං පවත්තති, අයං බ්යත්තො නාමාති යොජනා ¶ . තස්මින්ති විනයපිටකං වාචුග්ගතභික්ඛුම්හි. යස්සාති භික්ඛුනො. සුග්ගහිතන්ති සාට්ඨකථාය සුට්ඨු ගහිතං. අයම්පීති පිසද්දො පුරිමභික්ඛුං අපෙක්ඛති. ඉමස්මිං අත්ථෙති ඉමස්මිං වත්ථුම්හි, ඉමස්මිං විසයෙති අත්ථො. බ්යතිරෙකාන්වයවසෙන පටිබලං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො පනා’’තිආදි. යො පන න සක්කොතීති සම්බන්ධො. කස්මාති ආහ ‘‘කාසසොසසෙම්හාදිනා වා’’තිආදි. තත්ථ කාසො ච සොසො ච සෙම්හො ච, තෙ ආදයො යස්ස ගෙලඤ්ඤස්සාති කාසසොසසෙම්හාදි, ආදිසද්දෙන එළමූගාදයො සඞ්ගණ්හාති. ඔට්ඨො ච දන්තො ච ජිව්හා ච, තා ආදයො යෙසං තාලුආදීනන්ති ඔට්ඨදන්තජිව්හාදයො, තෙසං. පදබ්යඤ්ජනෙහීති පදඅක්ඛරෙහි. බ්යඤ්ජනසද්දො හෙත්ථ අක්ඛරවාචකො. හාපෙතීති ගලත්තා හාපෙති. අඤ්ඤථා වා වත්තබ්බන්ති අඤ්ඤෙන සිථිලාදිනා ආකාරෙන වා වත්තබ්බං. අඤ්ඤථා වදතීති අඤ්ඤෙන ධනිතාදිආකාරෙන වදති. තබ්බිපරීතොති තස්ස අපටිබලස්ස විපරීතො භික්ඛූති සම්බන්ධො. තතොති ජානාපෙතබ්බතො. යන්ති යං ආකාරං ධාතුකම්මමෙතං, සඞ්ඝොති කාරිතකම්මමෙතං. ඉධ කාරිතකම්මං කිතො වදති.

71. උපසම්පන්නසමනන්තරාති එත්ථ උපසම්පන්නස්ස සමනන්තරාති අත්ථං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘උපසම්පන්නො හුත්වාව සමනන්තරා’’ති. එවසද්දෙන චිරකාලං ¶ නිවත්තෙති. උල්ලුම්පතූති එත්ථ උපුබ්බලුපධාතුයා උපසග්ගවසෙන වා අත්ථාතිසයවසෙන වා ධාතූනමනෙකත්ථත්තා ඉධ උපුබ්බධරධාතුයා අත්ථෙ වත්තතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උද්ධරතූ’’ති. උට්ඨාපෙත්වා, උක්ඛිපිත්වා වා ධරතූති අත්ථො. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අකුසලා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘අකුසලා වුට්ඨාපෙත්වා’’ති ඉමිනා සහාවධිනා උත්යූපසග්ගස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘කුසලෙ පතිට්ඨාපෙතූ’’ති ඉමිනා සහාධාරෙන ධරධාතුස්ස අත්ථං දස්සෙති. උත්යූපසග්ගස්ස උක්ඛිපනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සාමණෙරභාවා වා උද්ධරිත්වා’’ති. ‘‘පටිච්චා’’ති ඉමිනා උපාදායාති එත්ථ සමීපෙ ආදියිත්වාති සද්දත්ථමගහෙත්වා සඞ්කෙතත්ථවසෙන පාකටත්තා තස්ස සඞ්කෙතත්ථං දස්සෙති, අධිප්පායත්ථං දස්සෙතීති අත්ථො.

73. අධිට්ඨිතාති එත්ථ අධි නිච්චවසෙන ඨාති පවත්තතීති අධිට්ඨිතාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිච්චප්පවත්තිනී’’ති. කස්මා චත්තාරො පච්චයා නිස්සයාති වුත්තාති ආහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. ‘‘චත්තාරො’’තිආදිනා චත්තාරො පච්චයෙ නිස්සාය අත්තභාවො සෙති පවත්තතීති නිස්සායාති අවුත්තකම්මත්ථං දස්සෙති.

18. ආචරියවත්තකථා

75. කින්තායන්ති ¶ එත්ථ එකාරලොපවසෙන සන්ධි හොතීති ආහ ‘‘කිංතෙ අය’’න්ති. ‘‘ඔවදිතබ්බොති’’ඉමිනා ඔවදියොති එත්ථ ණ්යපච්චයස්ස කම්මත්ථං දස්සෙති. ‘‘තදත්ථායා’’ති ඉමිනා ‘‘යදිදං ගණබන්ධික’’න්ති උත්තරවාක්යෙ යංසද්දං දිස්වා පුබ්බවාක්යෙ තංසද්දං ඤාපෙති, තස්ස බාහුල්ලස්ස අත්ථායාති අත්ථො.

76. සොති පසූරො පරිබ්බාජකො. තෙනාති උදායිත්ථෙරෙන. සහධම්මිකන්ති සහ ධම්මෙන කාරණෙන. බ්යත්තො තාව පුබ්බෙ වුත්තලක්ඛණො හොතු, පටිබලො පන කථං ඤාතබ්බොති ආහ ‘‘යො පනා’’තිආදි ¶ . යො පන සක්කොතීති සම්බන්ධො. චාති සච්චං. එතන්ති පටිබලත්තං, ‘‘පඤ්චහි…පෙ… විනෙතු’’න්තිවචනං වා.

77. තිත්ථියපක්ඛසඞ්කන්තෙසූති තිත්ථියසඞ්ඛාතං සාසනස්ස පටිපක්ඛං සඞ්කමන්තෙසු. ආචාරසමාචාරසික්ඛාපනකන්ති අතිවිය චරිතබ්බං ආභිසමාචාරිකසීලං සික්ඛාපනකං. ඉමිනා ආචාරං සික්ඛාපෙතීති ආචරියොති වචනත්ථං දස්සෙති. නාමමත්තමෙවාති ‘‘ආචරියො’’ති වා ‘‘අන්තෙවාසිකො’’ති වා නාමමත්තමෙව. නානන්ති උපජ්ඣායතො වා සද්ධිවිහාරිකතො වා නානං.

20. පණාමනාඛමාපනාකථා

80. යං ලක්ඛණං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. නිස්සයන්තෙවාසිකෙන කාතබ්බන්ති යොජනා. පබ්බජ්ජාඋපසම්පදාධම්මන්තෙවාසිකෙහීති පබ්බජ්ජන්තෙවාසිකෙන ච උපසම්පදන්තෙවාසිකෙන ච ධම්මන්තෙවාසිකෙන ච. එතෙසන්ති පබ්බජ්ජාඋපසම්පදාධම්මන්තෙවාසිකානං. එතෙසූති එතෙසු තීසු අන්තෙවාසිකෙසු. ආචරියස්සාති පබ්බජ්ජන්තෙවාසිකො පබ්බජ්ජාචරියස්ස, උපසම්පදන්තෙවාසිකො උපසම්පදාචරියස්සාති අත්ථො. සමීපෙති නිස්සයාචරියස්ස ච ධම්මාචරියස්ස ච ආසන්නෙ. තස්මාති යස්මා අන්තෙවාසිකෙන ආචරියම්හි සම්මා වත්තිතබ්බං, තස්මා. ආචරියෙනාපීති නිස්සයපබ්බජ්ජා උපසම්පදා ධම්මාචරියෙනාපි. ඔවාදාචරියො තෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡති. තෙසූති චතූසු අන්තෙවාසිකෙසු.

22. නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථා

ආණත්තිවිනිච්ඡයො

83. ‘‘නිස්සයපටිපස්සද්ධීසූ’’ති ¶ සමූහාධාරො. ‘‘උපජ්ඣායො පක්කන්තො වාතිආදීසූ’’ති අවයවාධාරො. ‘‘විප්පවසිතුකාමො’’ති ඉමිනා නිරාලයභාවං දස්සෙති. එවං ගතෙති එවං උපජ්ඣායෙ ගතෙති යොජනා. අඤ්ඤදාපීති අඤ්ඤස්මිම්පි කාලෙ. උපජ්ඣායෙන පවාසිතකාලෙති අත්ථො. එකසම්භොගපරිභොගොති අත්තනා වා උපජ්ඣායෙන වා එකො පච්චයසම්භොගො ච ධම්මපරිභොගො ච. එකදිවසම්පීති පිසද්දො ¶ ගරහත්ථො, ද්විහාදිකං පන පගෙවාති අත්ථො. පරිහාරො නත්ථීති ආපත්තිපරිහාරො නත්ථි, ආපත්තියා පරිහරණං අපනයනං නත්ථීති අධිප්පායො. ලජ්ජී පෙසලොති ලජ්ජී හුත්වා පියසීලො භික්ඛූති සම්බන්ධො. තදහෙවාති තස්මිං උපජ්ඣායස්ස පක්කන්තඅහනි එව. තථාති යථා ‘‘උපජ්ඣායො ලහුං ආගමිස්සතී’’ති පුච්ඡති, තථා ‘‘අහං ලහුං ආගමිස්සාමී’’ති වුත්තන්ති අත්ථො. සචෙ වදතීති සචෙ ආචරියො වදතීති යොජනා. අස්සාති භික්ඛුස්ස. සභාගතන්ති ලජ්ජිපෙසලභාවං.

යාව ආගමනාති උපජ්ඣායස්ස යාව ආගමනා. නන්ති උපජ්ඣායං. ‘‘වාසෙන්තියෙවා’’තිපදෙ කාරිතකම්මං. තත්ථාති උපජ්ඣායස්ස ගතට්ඨානෙ. තෙනාති උපජ්ඣායෙන. පවත්තීති පවත්තනං. නදීපූරෙන වා උපද්දුතොති සම්බන්ධො. නදීපූරත්තා උදකොසක්කනං ආගමෙති, චොරාදීනං උපද්දුතත්තා සහායෙ පරියෙසති. සොති උපජ්ඣායො.

‘‘නිස්සයපණාමනා’’ති ඉමිනා ආණාපනං ආණත්තීති වචනත්ථෙන නිස්සයපණාමනා ආණත්තීති වුච්චතීති දස්සෙති. නිස්සයපණාමනාති නිස්සයස්ස උපජ්ඣාචරියස්ස පණාමනා. තස්මා පණාමිතො හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘ආපුච්ඡීතිආදිනා’’ති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘මා මං සුසානගමනං ආපුච්ඡී’’තිආදයො සඞ්ගණ්හාති. තෙනාති සද්ධිවිහාරිකෙන. ඛමාපෙතබ්බොති තිතික්ඛාපෙතබ්බො.

තාවාති මහාථෙරෙහි, මහාථෙරානං වා පඨමං. අඤ්ඤත්ථාති උපජ්ඣායස්ස විහාරතො අඤ්ඤං විහාරං. අප්පෙවාති අපි එව නාම ඛමෙය්යාති යොජනා. තත්රෙවාති අඤ්ඤත්ථෙව. දුබ්භික්ඛාදිදොසෙනාති එත්ථ ආදිසද්දෙන ඤාතිවියොගාදිදොසො ගහෙතබ්බො. තංයෙවාති අත්තනා වසිතං තමෙව ඨානං. අඤ්ඤස්සාති උපජ්ඣායතො අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්සාති සම්බන්ධො. ඉමිනා උපජ්ඣායෙන පරිච්චත්තත්තා උපජ්ඣායසමොධානෙ නිස්සයපටිප්පස්සද්ධි නත්ථීති දීපෙති.

සමොධානවිනිච්ඡයො

ආපුච්ඡිත්වාති =00 ¶ අන්තෙවාසිකං ආපුච්ඡිත්වා. තත්රාපීති ආචරියන්තෙවාසිකෙසුපි. කදාති කස්මිං කාලෙ. සායන්හෙ වා රත්තිංවාති අජ්ජ සායන්හෙ වා රත්තිං වා. තංඛණෙයෙවාති තස්මිං සම්පටිච්ඡනක්ඛණෙයෙව.

සො චාති අන්තෙවාසිකො ච. තතොති ගාමතො. සුගතොති සුට්ඨු ගතො, නිස්සයො පටිප්පස්සම්භතීති අධිප්පායො. අථාපීති පුන ච පරං. ආපුච්ඡිත්වා පක්කමනෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ආපුච්ඡිත්වා පක්කමනෙ තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආචරියං අනාපුච්ඡා’’තිආදි. උපචාරසීමාතික්කමෙති උපචාරසීමාය අතික්කමෙ සති, අතික්කමනහෙතු වාති යොජනා. එත්ථ ච උපචාරසීමා නාම පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපොයෙව, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං.

සායන්හෙ වා රත්තිභාගෙ වාති අජ්ජ සායන්හෙ වා රත්තිභාගෙ වා. ස්වෙති සුවෙ.

බහිසීමන්ති උපචාරසීමතො බහි. තතොති බහිසීමතො. ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානන්ති අන්තෙවාසිකතො ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං. අතික්කමිත්වාති උපචාරසීමතො බහි අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකානං වසනට්ඨානතො අතික්කමිත්වා.

මුච්චිතුකාමොති අන්තෙවාසිකම්හා මුච්චිතුකාමො එව. පණාමෙතීති කායවාචාහි පණාමෙති. සාලයොති ආචරියෙ සාපෙක්ඛො. ‘‘නිරාලයො’’ති වත්වා තස්ස අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘න දානී’’තිආදි. එවම්පීති ධුරෙ නික්ඛිත්තෙපි. උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙ සති, ධුරනික්ඛෙපහෙතු වා පටිප්පස්සම්භතීති යොජනා. පණාමිතෙන පටිපජ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. ආචරියන්ති නිස්සයාචරියං. චෙතියං වා වන්දන්තං උපජ්ඣායන්ති සම්බන්ධො, මග්ගප්පටිපන්නං වා උපජ්ඣායන්ති යොජනා. දූරත්තාති දූරභාවතො. උපරිපාසාදෙති පාසාදස්ස උපරි. තන්ති උපජ්ඣායං. නිසින්නං උපජ්ඣායන්ති සම්බන්ධො.

සවනවසෙන ¶ සමොධානෙ විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. උපජ්ඣායස්ස සද්දන්ති සම්බන්ධො.

23. උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථා

84. ඉදානි =01 යං ලක්ඛණං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඛෙපතොති අඞ්ගානි අනුද්ධරිත්වා සමාසතො. තත්ථාති යං ‘‘පඤ්චහි භික්ඛවෙ අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා’’තිආදිමාහ, තත්ථ. අගුණඞ්ගෙහීති ගුණවිරහිතෙහි අඞ්ගෙහි. සොති භික්ඛු. න උපසම්පාදෙතබ්බන්ති එත්ථ කම්මවාචාචරියෙන හුත්වා න උපසම්පාදෙතබ්බන්ති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘උපජ්ඣායෙන හුත්වා න උපසම්පාදෙතබ්බ’’න්ති. එත්ථාති එතෙසු පඤ්චකෙසු. ආදීසූති එත්ථ පුබ්බො නිදස්සනත්ථො ඉතිසද්දො ලොපො හොති. ඉතිආදීසූති හි අත්ථො. අයුත්තවසෙනාති අනනුරූපවසෙන. යොති භික්ඛු. හීති සච්චං, යස්මා වා. පරෙ ච සමාදපෙතුන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති සීලක්ඛන්ධාදිකෙ. පරිහරතීති පරිසං පරිස්සයතො හරති අපනෙති. තස්සාති භික්ඛුනො. ‘‘සීලාදීහී’’තිපදං ‘‘පරිහායතියෙවා’’තිපදෙ අපාදානං, ‘‘න වඩ්ඪතී’’තිපදෙ කරණං. තස්මාතිආදි ලද්ධගුණං. තෙනාති භික්ඛුනා. කස්මා ආපත්තිඅඞ්ගවසෙන න වුත්තන්ති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හීති යස්මා. තස්සෙවාති ඛීණාසවස්සෙව. න වදෙය්යාති ඛීණාසවානං අනභිරතියා අනුප්පන්නත්තා න වදෙය්ය. යදි න ඛීණාසවස්සෙව උපජ්ඣායාචරියභාවො අනුඤ්ඤාතො, අථ කස්මා ඛීණාසවපඤ්චකො වුත්තොති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. යස්මා න පරිහායතීති සම්බන්ධො.

අන්තග්ගාහිකායාති සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං අන්තං ලාමකං ගණ්හාති, ගණ්හාපෙතීති වා අන්තග්ගාහිකා, තාය. දිට්ඨියාති මිච්ඡාදිට්ඨියා. යත්තකං සුතන්ති භික්ඛුනොවාදකසික්ඛාපදෙ (පාචි. අට්ඨ. 145-147) වුත්තං යත්තකං සුතං. තෙනාති සුතෙන ऋ. යං ආපත්තාදි තෙන ජානිතබ්බන්ති යොජනා.

ආපත්තිං ¶ න ජානාතීති එත්ථ ආපත්තිං ආපන්නොති න ජානාතීති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං නාමා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ආපන්නො’’ති ඉමිනා ‘‘ආපත්ති’’න්තිපදං ‘‘ආපන්නො’’තිපාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

ආභිසමාචාරිකායාති එත්ථ උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසීලතො අභිවිසෙසෙන සම්මා චරිතබ්බන්ති ආභිසමාචාරං, ඛන්ධකපරියාපන්නං වත්තපටිපත්තිසීලං, තං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තා ආභිසමාචාරිකා, ඛන්ධකපරියාපන්නා සික්ඛා, තාය. ආදිබ්රහ්මචාරියකායාති එත්ථ මග්ගසඞ්ඛාතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස ආදි මරියාදො ආදිබ්රහ්මචරියො, තස්මිං පවත්තා ආදිබ්රහ්මචරියකා =02, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නා සික්ඛා, තාය. සෙක්ඛපණ්ණත්තියන්ති සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා, සා එව භගවතා පඤ්ඤත්තත්තා සෙක්ඛපණ්ණත්ති. අථ වා සික්ඛනං සික්ඛා, තාය සික්ඛනත්ථාය භගවතා පඤ්ඤපීයතීති සෙක්ඛපණ්ණත්ති උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛායෙව, තස්සං. අභිධම්මෙති එත්ථ සුත්තන්තපාළිතො අභි අතිරෙකො, අභිවිසිට්ඨො වා ධම්මො අභිධම්මොති වුත්තෙ නාමරූපපරිච්ඡෙදකං අභිධම්මපිටකන්ති ආහ ‘‘නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ’’ති. අභිවිනයෙති එත්ථ අභිභවිත්වා කායවාචං විනෙතීති අභිවිනයො, අභිභවිත්වා කායවාචං විනෙති එත්ථ, එතෙනාති වා අභිවිනයොති වුත්තෙ විනයපිටකන්ති ආහ ‘‘සකලෙ විනයපිටකෙ’’ති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පදෙසු, සබ්බෙසං වා පදානං. අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා. ‘‘කාරණෙනා’’ති එත්ථ කාරණසද්දෙන ‘‘ධම්මතො’’ති එත්ථ ධම්මසද්දස්ස සභාවත්ථාදයො නිවාරෙත්වා කාරණත්ථතං දීපෙති, එනසද්දෙන තොපච්චයස්ස විසෙසනත්ථං. ඉතීති එවං යථාවුත්තනයෙනාති අත්ථො. චතුත්ථෙති චතුත්ථපඤ්චකෙ. චතුත්ථපඤ්චකතො තීණි පදානි, පඤ්චමපඤ්චකතො ද්වෙ පදානි ගහෙත්වා පඤ්චකං කත්වා වුත්තං ‘‘චත්තාරො පඤ්චකා’’ති. අට්ඨසු පඤ්චකෙසූති සම්බන්ධො.

ඉති සොළසපඤ්චකවිනිච්ඡයෙ යොජනා සමත්තා.

24. උපසම්පාදෙතබ්බඡක්කකථා

85. තන්ති ¶ ඌනදසවස්සපදං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ඡක්කෙසු. තත්ථාති ඡක්කෙසු. ‘‘පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙනා’’ති වුත්තත්තා විභඞ්ගවසෙන ගහෙතබ්බානීති ආහ ‘‘උභතොවිභඞ්ගවසෙන වුත්තානී’’ති. මාතිකාවිභඞ්ගවසෙන සුට්ඨු විභජිතබ්බානීති සුවිභත්තානි, වාචුග්ගතවසෙන සුන්දරා පවත්ති එතෙසන්ති සුප්පවත්තීනි, සුත්තතො අනුබ්යඤ්ජනතො සුට්ඨු විනිච්ඡිතබ්බානීති සුවිනිච්ඡිතබ්බානීති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මාතිකාවිභඞ්ගවසෙනා’’තිආදි.

25. අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථා

86. යො පනාති යො පන අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො. අඤ්ඤොපීති පසූරතො අපරොපි. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. තස්මින්ති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බෙ. තත්ථාති ‘‘යො සො භික්ඛවෙ අඤ්ඤොපී’’තිආදිවචනෙ. අයන්ති පරිවාසො. නග්ගපරිබ්බාජකස්සෙවාති වත්වා තස්ස භෙදං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ආජීවකස්ස වා අචෙලකස්ස වා’’ති. තත්ථ ආජීවකො උපරි එකමෙව වත්ථං උපකච්ඡකෙ පවෙසෙත්වා පරිදහති, හෙට්ඨා නග්ගො. අචෙලකො පන සබ්බෙන සබ්බං නග්ගොයෙව. සොපීති =03 නග්ගපරිබ්බාජකොපි. වාලකම්බලාදීනන්ති වාලෙන කතං කම්බලං, ආදිසද්දෙන කෙසකම්බලාදයො සඞ්ගණ්හාති. අස්සාති පරිබ්බාජකස්ස. අඤ්ඤස්සාති නග්ගපරිබ්බාජකතො අපරස්ස. පණ්ඩරඞ්ගාදිකස්සාති පණ්ඩරං සෙතවත්ථං අඞ්ගෙ සරීරෙ එතස්සත්ථීති පණ්ඩරඞ්ගො, ආදිසද්දෙන නීලඞ්ගාදයො සඞ්ගණ්හාති.

එවන්ති ඉමිනා කෙසමස්සුඔරොපනාදිනා. පබ්බාජෙන්තෙහි භික්ඛූහීති සම්බන්ධො. තස්මින්ති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බෙ, නිසින්නෙයෙවාති යොජනා. අනාදරෙ චෙතං භුම්මවචනං. තස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස. නයිමෙති න ඉමෙ, භික්ඛූති සම්බන්ධො. තන්ති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බං.

87. ‘‘එවං ඛො…පෙ… අනාරාධකො’’ති අයං කථා මාතිකාති යොජනා. අස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස. තස්සෙවාති තස්සායෙව මාතිකාය. තත්ථාති විභඞ්ගෙ. අතිකාලෙනාති එත්ථ භත්තකිච්චං කත්වා වත්තකරණවෙලායෙව අතිකාලො නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ¶ ‘‘වත්තකරණවෙලායමෙවා’’ති. ඉමිනා භුම්මත්ථෙ කරණවචනන්තිපි දස්සෙති. තත්ථෙවාති කුලඝරෙසුයෙව. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසෙන, ‘‘කරොන්තො’’ති ඉමිනා පාඨසෙසං දස්සෙති. එවම්පි කරොන්තො අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බොති යොජනා. ‘‘සම්පාදකො’’ති ඉමිනා අනාරාධකොති එත්ථ ආරාධසද්දස්ස සාධනත්ථං දස්සෙති, තොසනත්ථාදයො නිවත්තෙති.

අජ්ඣාචාරත්ථිකා විසන්ති පවිසන්ති එත්ථාති වෙසියා, සොභණරූපසඞ්ඛාතං වෙසං ධාරෙතීති වා වෙසියා. තෙන වුත්තං ‘‘සුලභජ්ඣාචාරා’’තිආදි. ආමිසොයෙව කිඤ්ජක්ඛො අප්පමත්තකට්ඨෙනාති ආමිසකිඤ්ජක්ඛො, විසෙසනපරපදො. අථ වා ආමිසො ච තතො අඤ්ඤො කිඤ්ජක්ඛො ච ආමිසකිඤ්ජක්ඛං, තස්ස සම්පදානං ආමිසකිඤ්ජක්ඛසම්පදානං. කිඤ්ජක්ඛසද්දො කෙසරස්සෙව මුඛ්යතො වාචකො, අප්පමත්තකස්ස පන රූළ්හීවසෙන. විධවාති එත්ථ ධවසද්දො පතිනොයෙව වාචකො, න රුක්ඛවිසෙසස්සාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මතපතිකා වා’’තිආදි. ඉමෙහි පදෙහි මතවසෙන වා පවුත්ථවසෙන වා විගතො ධවො එතාසං, ධවෙන වා විගතාති විධවාති වචනත්ථං දස්සෙති. තාති විධවා. යොබ්බනපත්තත්තා වා යොබ්බනාතීතත්තා වා ථුල්ලා මහන්තා කුමාරිකාති ථුල්ලකුමාරිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යොබ්බනපත්තා’’තිආදි. පණ්ඩකාති එත්ථ ආසිත්තපණ්ඩකාදීසු පඤ්චසු පණ්ඩකෙසු නපුංසකපණ්ඩකොවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘නපුංසකා’’ති. සමානපබ්බජ්ජාති භික්ඛූහි සමානපබ්බජ්ජා. තතොති විස්සාසතො.

තත්ථාති වෙසියාදීසු. තාසන්ති වෙසියානං. සොති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු =04 විධවාදීසු. ගන්තබ්බතං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තථාති යථා ගන්තබ්බත්තං වුත්තං, තථා.

උච්චාවචානීති එත්ථ උද්ධං චයති වඩ්ඪතීති උච්චං, චයතො අවගතො වියොගොති අවචං. උච්චඤ්ච අවචඤ්ච උච්චාවචානීති වචනත්ථෙන මහන්තඛුද්දකත්ථොති ආහ ‘‘මහන්තඛුද්දකානී’’ති. ‘‘කම්මානී’’ති ඉමිනා ‘‘කරණීයානී’’තිපදස්ස සරූපං දස්සෙති. තංදස්සනෙන ච කත්තබ්බානීති කරණීයානීති වචනත්ථො කාතබ්බො. තත්ථාති මහන්තඛුද්දකෙසු කම්මෙසු ¶ . තත්ථ න දක්ඛොති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තෙසු තෙසු නවකම්මෙසූ’’ති. ‘‘උට්ඨානවීරියසම්පන්නො’’ති ඉමිනා නත්ථි අලසො කොසජ්ජං එතස්සාති අනලසොති වචනත්ථං දස්සෙති. තත්රාති එත්ථ ත්රපච්චයො සත්තම්යත්ථෙ විච්ඡාජොතකොති ආහ ‘‘තෙසු තෙසූ’’ති. ‘‘ඨානුප්පත්තිකාය වීමංසායා’’ති වුත්තවචනස්සත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදමෙව’’න්තිආදි. ‘‘තස්මිංයෙව ඛණෙ උප්පන්නපඤ්ඤායා’’ති ඉමිනා ‘‘ඨානුප්පත්තිකායා’’ති එත්ථ ඨානසද්දො තඞ්ඛණත්ථොති දස්සෙති. අලං කාතුන්ති එත්ථ අලංසද්දො භූසනවාරණපරියත්තසඞ්ඛාතෙසු තීසු අත්ථෙසු පරියත්තත්ථොති ආහ ‘‘කාතුං සමත්ථො’’ති.

තිබ්බච්ඡන්දොති තිඛිණඡන්දො. ‘‘බලවච්ඡන්දො’’ති ඉමිනා අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. ලොකියසමාධිභාවනායාති ලොකියාය අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතාය සමාධිභාවනාය.

ඉධාගතොති ඉමස්මිං සාසනෙ ආගතො. තිත්ථායතනසාමිකස්සාති තරන්ති උප්ලවන්ති සත්තා උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති එත්ථාති තිත්ථං, ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. තමෙව ආයතනං දිට්ඨිගතිකානන්ති තිත්ථායතනං. අථ වා තිත්ථමෙතෙසමත්ථීති තිත්ථිනො, තෙසමායතනං තිත්ථායතනං, තස්ස සාමිකො තිත්ථායතනසාමිකො, තස්ස. තස්ස දිට්ඨියාති එත්ථ දිට්ඨිසද්දො ලද්ධිපරියායොති ආහ ‘‘තස්ස සන්තකාය ලද්ධියා’’ති. කස්මා සා ලද්ධි ‘‘ඛන්තී’’ති ච ‘‘රුචී’’ති ච ‘‘ආදායො’’ති ච වුච්චතීති ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. සායෙව ලද්ධි ඛමති චෙව රුච්චති ච ගහිතා චාති යොජනා. තස්ස තිත්ථකරස්සාති කත්වත්ථෙ සාමිවචනං. තස්සාති තිත්ථායතනසාමිකස්ස. භඤ්ඤමානායාති භණියමානාය. අනභිරද්ධොති එත්ථ අනභිරාධිතො අපරිතොසිතචිත්තොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපරිපුණ්ණසඞ්කප්පො, නො පග්ගහිතචිත්තො’’ති. යදිදන්ති යං ඉදං ‘‘අනත්තමනත්ත’’න්ති වා ‘‘අත්තමනත්ත’’න්ති වා සම්බන්ධො. ඉමිනා ‘‘ඉද’’න්තිපදස්ස අනියමං දස්සෙති. ඉමෙති භික්ඛූ. යඤ්ච අනත්තමනත්තන්ති යොජනා. තස්සෙවාති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස ¶ එව අනත්තමනත්තන්ති සම්බන්ධො. ඉදන්ති ද්වෙ අත්තමනත්තානි, ද්වෙ අනත්තමනත්තානීති චතුබ්බිධං ඉදං ධම්මජාතං. සඞ්ඝාටනීයන්ති සඞ්ඝටිතබ්බං, සන්නිචයං කාතබ්බන්ති අත්ථො. ‘‘අනාරාධකෙ’’තිආදිනා අනාරාධනීයස්මින්ති =05 එත්ථ න ආරාධෙති වත්තං අනෙන කම්මෙනාති අනාරාධනීයන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ඉදන්ති චතුබ්බිධං. ලිඞ්ගන්ති කාරණං. ලක්ඛණන්ති චිහනං. ඉතොති අට්ඨඞ්ගතො නීහටෙනාති සම්බන්ධො. වුත්තවිපල්ලාසෙනාති කණ්හපක්ඛෙ වුත්තවිපරීතෙන.

සුක්කපක්ඛෙ අට්ඨඞ්ගානි සමොධානෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නාතිකාලෙන ගාමපවෙසනං නාතිදිවා පටික්කමන’’න්තිආදි. කණ්හපක්ඛෙපි ඉමිනා නයෙන අට්ඨඞ්ගානි සමොධානෙතබ්බානි. ‘‘පරිතොසකො’’ති ඉමිනා ආරාධකසද්දස්ස තොසනත්ථං දස්සෙති. හෙට්ඨා පන ‘‘සම්පාදකො’’ති වුත්තත්තා සාධනත්ථං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

උපසම්පදමාළකෙපීති උපසම්පාදට්ඨානෙ එකකූටයුත්තෙ අනෙකකොණෙ පතිස්සයවිසෙසෙපි. සො හි එකකූටං කත්වා අනෙකෙහි කොණෙහි මලීයති විභූසීයතීති මාළොති වුච්චති. ‘‘චත්තාරො මාසෙ පරිවසිතබ්බ’’න්තිවචනං අසදිසූපමාය පාකටං කරොන්තො ‘‘යථා පනා’’තිආදිමාහ. හීති සච්චං. අස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස. පරිවසන්තො අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බොති සම්බන්ධො. අන්තරාති චතුමාසස්ස අබ්භන්තරෙ. කුප්පනසභාවොති නස්සනසභාවො. පරිග්ගණ්හාතීති පරිච්ඡින්දිත්වා ගණ්හාති. නාමරූපං වවත්ථපෙතීති ‘‘ඉදං නාමං, ඉදං රූප’’න්ති වවත්ථපෙති. ලක්ඛණන්ති නමනරුප්පනලක්ඛණං, අනිච්චාදිලක්ඛණං වා. සොතාපත්තිමග්ගස්ස දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාපහානං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සමූහතානි…පෙ… සල්ල’’න්ති. අබ්බුළ්හන්ති ආවහියිත්ථාති අබ්බුළ්හං, උද්ධං වහියිත්ථාති අත්ථො. ආත්යූපසග්ගො හි උද්ධඞ්ගමත්ථො. තංදිවසමෙවාති තස්මිං සොතාපත්තිමග්ගස්ස පටිලභනදිවසෙයෙව. භුම්මත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. තදහෙවාති තස්මිං සොතාපන්නභවනඅහනි එව.

තස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස. පාළියං පත්තස්ස අනාගතත්තා වුත්තං ‘‘පත්තම්පි තථෙවා’’ති. යථා උපජ්ඣායමූලකං චීවරං පරියෙසිතබ්බං, පත්තම්පි තථෙවාති ¶ අත්ථො. ඉදන්ති පත්තචීවරං. ඉමස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස. අඤ්ඤෙති උපජ්ඣායතො අපරෙ. තෙහිපීති අඤ්ඤෙහිපි. විලොමාති පටිලොමා. ආයත්තන්ති අධීනං. ආයත්තජීවිකත්තාති අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බස්ස උපජ්ඣායෙන ආයත්තජීවිකත්තා. තස්සාති උපජ්ඣායස්ස. වචනකරොති වචනං කරො. වාක්යෙපි සමාසෙපි වචනසද්දස්ස ‘‘තස්සා’’ති පදමෙව අපෙක්ඛත්තා ‘‘වචනකරො’’ති සමාසො හොති. එසෙව නයො ‘‘උපජ්ඣායෙන ආයත්තජීවකත්තා’’ති එත්ථාපි. තෙනාති වචනකරහෙතුනා.

අග්ගිපරිචරණකාති =06 අග්ගිපූජකා. ඉමිනා අග්ගිං පරිචරන්තීති අග්ගිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. තාපසාති ජටාධරා. තෙ හි යස්මා ජටා ච තපො ච එතෙසමත්ථි, තස්මා ‘‘ජටිලා’’ති ච ‘‘තාපසා’’ති ච වුච්චන්ති. එතෙති ජටිලකා. ‘‘කිරියං න පටිබාහන්තී’’ති වුත්තවචනස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්ථි කම්මං, අත්ථි කම්මවිපාකො’’ති. එතදෙව පබ්බජ්ජන්ති එතං එව තාපසපබ්බජ්ජං. එතෙසන්ති ජටිලානං. සාසනෙති බුද්ධස්ස සාසනෙ. තෙසන්ති ඤාතීනං, ඉමං පරිහාරන්ති සම්බන්ධො. තෙති ඤාතයො. හීති සච්චං, යස්මා වා. ඤාතිසෙට්ඨස්සාති ඤාතියෙව සෙට්ඨො, ඤාතීනං වාති ඤාතිසෙට්ඨො, තස්ස, බුද්ධස්සාති සම්බන්ධො.

26. පඤ්චාබාධවත්ථුකථා

88. මගධෙසූති එත්ථ බහුවචනපදෙන වුත්තත්තා ජනපදස්ස නාමන්ති ආහ ‘‘මගධනාමකෙ ජනපදෙ’’ති. අමනුස්සානඤ්චාති මනුස්සෙහි අඤ්ඤසත්තානඤ්ච. උස්සන්නසද්දො ච උස්සදසද්දො ච වුඩ්ඪිප්පත්තපරියායොති ආහ ‘‘උස්සන්නා වුඩ්ඪිප්පත්තා’’ති. ‘‘ඵාතිප්පත්තා’’ති ඉමිනා තමෙවත්ථං දස්සෙති. තෙහීති කුට්ඨාදීහි පඤ්චහි ආබාධෙහි.

තත්ථාති කුට්ඨාදීසු පඤ්චසු ආබාධෙසු. ආබාධිකං ආභුසො බාධති පීළෙතීති ආබාධො, අඞ්ගපච්චඞ්ගං කුටති ඡින්දතීති කුට්ඨං. ‘‘රත්තකුට්ඨං වා’’තිආදීසු වාසද්දෙන සෙතකුට්ඨාදීනිපි සඞ්ගණ්හාති. කීටිභ දද්දු ඛජ්ජු ආදිප්පභෙදම්පීති කීටිභො ච දද්දු ච ඛජ්ජු ච කීටිභදද්දුඛජ්ජුයො ¶ , තා ආදයො යෙසං කුට්ඨානන්ති කීටිභදද්දුඛජ්ජුආදයො, තෙසං පභෙදො කීටිභදද්දු ඛජ්ජුආදිප්පභෙදො, තම්පි. තත්ථ කීටිභොති කීට ඉභොති පදවිභාගො කාතබ්බො. තත්ථ කීටොති කිමි. ඉමිනා කීටකුලාවකං ‘‘කීටො’’ති ගහෙතබ්බං, කීටො වියාති කීටො, කුට්ඨවිසෙසො. ඉභොති ගජො. ඉමිනා ගජස්ස සබලං ‘‘ඉභො’’ති ගහෙතබ්බං. ඉභො වියාති ඉභො, කුට්ඨවිසෙසො. කීටොයෙව ඉභො කීටිභො, කුට්ඨාබාධවිසෙසො, යං ලොකෙ ‘‘කුට්ටාබාධ විසෙසො’’ඉති වොහරන්ති. දද්දූති කච්ඡු. සා හි සරීරං දංසති විදංසති, හිංසතීති වා දද්දුති වුච්චති. එකස්ස දකාරස්ස රකාරං කත්වා ‘‘දද්දු’’තිපි පාඨො. යං ලොකෙ ‘‘ප්වෙ:’’ඉති වොහරන්ති. ඛජ්ජූති කණ්ඩුවනං. තඤ්හි සරීරං ඛජ්ජති බ්යථති ඛදති, හිංසතීති වා ඛජ්ජූති වුච්චති. යං ලොකෙ ‘‘ඛජ්ජ’’ඉති වොහරන්ති. ‘‘කච්ඡූ’’තිපි පාඨො, සො අපාඨො දද්දුසද්දෙන තස්ස ගහිතත්තා. තන්ති කුට්ඨං. පකතිපටිච්ඡන්නට්ඨානෙති පකතියා පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ, යථානිවත්ථපාරුතට්ඨානෙති අත්ථො. ඉමිනා විසෙසතො පටිච්ඡන්නං නිවත්තෙති. අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං සචෙ හොතීති යොජනා. පකතිවණ්ණෙති =07 පකතිඡවියං. යථා අවණා ඡවි හොති, තථාති අත්ථො. ඉදං වණවත්ථුං සන්ධාය න වුත්තං.

මෙදගණ්ඩොති මෙදො අස්මිං අත්ථීති මෙදො, ගණ්ඩති ඵොටො භවතීති ගණ්ඩො, මෙදොයෙව ගණ්ඩො මෙදගණ්ඩො. යං ලොකෙ ‘‘මෙදගණ්ඩොඉති වොහරන්ති. කොලට්ඨීති කොලං වුච්චති බදරඵලං, තස්ස අට්ඨි කොලට්ඨි. අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතෙ සතීති යොජනා. සඤ්ඡවින්ති සංවිජ්ජමානඡවිං, සඤ්ජාතඡවිං වා. උණ්ණිගණ්ඩාති උද්ධං නමන්තීති උණ්ණියො, තායෙව ගණ්ඩා උණ්ණිගණ්ඩා. යෙ ලොකෙ ‘‘උණ්ණිගණ්ඩා’’ ඉති වොහරන්ති. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං සරීරපදෙසෙ. ඛීරපීළකාති ඛීරං එත්ථ අත්ථීති ඛීරා, තා එව පීළකා ඛීරපීළකා. යා ලොකෙ ‘‘ඛීරපීළකා’’ ඉති ච ඉති ච වොහරන්ති. තාසූති පීළකාසු. ඛීරපීළකා නාම ගණ්ඩා හොන්තීති සම්බන්ධො. ඛරපීළකාති ඛරසභාවා පීළකා. ඛරසභාවත්තා තෙන සත්තා මරණම්පි ගච්ඡන්ති, මරණමත්තම්පි දුක්ඛං. යා ¶ ලොකෙ ඉති ‘‘ඛීරපීළකා’’ වොහරන්ති. පදුමකණ්ණිකා නාම ගණ්ඩා හොන්තීති සම්බන්ධො. පදුමස්ස කණ්ණිකා විය පදුමකණ්ණිකා. යා ලොකෙ ‘‘පදුමකණ්ණිකා’’ඉති වොහරන්ති. සාසපබීජකා නාම ගණ්ඩාති සම්බන්ධො. සාසපස්ස බීජං පමාණමෙතාසන්ති සාසපබීජකා. යා ලොකෙ ‘‘සාසපබීජකා’’ ඉති වොහරන්ති. තා සබ්බාති සබ්බා තා පීළකා, ගණ්ඩජාතියො වා. තාසූති පීළකාසු, ගණ්ඩජාතීසු වා.

පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණන්ති පදුමං නාම රත්තං, පුණ්ඩරීකං නාම සෙතං, තෙසං පුප්ඵපත්තස්ස වණ්ණං විය වණ්ණමෙතස්සාති පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණං, සඞ්ඛකුට්ඨං. යං ලොකෙ ‘‘පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණං, සඞ්ඛකුට්ඨං’’ ඉති වොහරන්ති. යෙනාති කුට්ඨෙන. ගුන්නං සරීරං සබලං විය මනුස්සානං සරීරං සබලං හොතීති යොජනා. තස්මින්ති කිලාසෙ. සොසබ්යාධීති ඛයරොගො. සො හි යස්මා මංසලොහිතාදීනි සොසාපෙති, තස්මා සොසොති වුච්චති. යං ලොකෙ ‘‘සාංස’’ ඉති ච ‘‘සොසබ්යාධි’’ ඉති ච වොහරන්ති. තස්මින්ති සොසබ්යාධිම්හි. අපමාරොති අපස්මාරො. සො හි සාරතො අපගතත්තා ‘‘අපමාරො’’ති වුච්චති සකාරස්ස මකාරං කත්වා. යං ලොකෙ ‘‘අපමාර’’ ඉති ච ‘‘අරූ?’’ඉති ච වොහරන්ති. තත්ථාති ද්වීසු උම්මාදෙසු. ආධාරෙ චෙතං භුම්මවචනං. දුත්තිකිච්ඡො හොතීති සම්බන්ධො.

27. රාජභටවත්ථුකථා

90. උච්චිනථාති එත්ථ චිධාතුයා වඩ්ඪනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වඩ්ඪෙථා’’ති. සොතාපන්නත්තාති බිම්බිසාරරඤ්ඤො =08 සොතාපන්නභාවතො. ඝාතෙථාති ජීවිතා වොරොපෙථ. හනථාති පහරථ. තතොති උපජ්ඣායතො. ආචරියො සෙට්ඨොති සම්බන්ධො. තතොති ආචරියතො. ඉදන්ති වචනං, ආගතන්ති සම්බන්ධො. ආහංසු වොහාරිකා මහාමත්තා මුසාවාදෙනාති යොජනා. අමච්චොති සබ්බරාජකිච්චෙසු අමා සහ රඤ්ඤා භවතීති අමච්චො. අමාසද්දො සහත්ථෙ නිපාතො. ‘‘අමා’’ති නිපාතතො භවත්ථෙ අච්චපච්චයො ¶ (මොග්ගල්ලානෙ 4.23 සුත්තෙ). මහාමත්තොති මහන්තො මත්තා ඉස්සරියා එතස්සාති මහාමත්තො. මත්තාසද්දො හෙත්ථ ඉස්සරියවාචකො. සෙවකොති රාජානං සෙවති භජතීති සෙවකො. භත්තවෙතනභටොති භත්තවෙතනානමත්ථාය භටො. තස්සාති රාජභටස්ස. පුත්තනත්තභාතුකාදයොතිආදිසද්දෙන භාගිනෙය්යාදයො සඞ්ගණ්හාති. යො පනාති රාජභටො පන. නිය්යාතෙතීති අප්පෙති. තං ඨානන්ති තං රාජභටට්ඨානං. යෙන වාති කම්මකාරෙන වා. යංකම්මකාරණාති යස්ස කම්මස්ස කාරණා. යො වාති රාජභටො වා. පබ්බජස්සූති පබ්බාජෙහි.

28. චොරවත්ථුකථා

91. දිට්ඨපුබ්බොති අඞ්ගුලිමාලො පුබ්බෙ දිට්ඨො. අයන්ති චොරො. සොති අඞ්ගුලිමාලො. අඤ්ඤෙසං සන්තිකා වචනං සුණන්තීති යොජනා. තෙති මනුස්සා. උබ්බිජ්ජන්තිපීති කායෙන උබ්බිජ්ජන්තිපි. උත්තසන්තිපීති චිත්තෙන උත්තසන්තිපි. අඞ්ගුලිමාලො භික්ඛූහි න පබ්බාජිතො, නනු භගවතා පන සයං පබ්බාජිතො, අථ කස්මා ‘‘න භික්ඛවෙ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘භගවා සයං ධම්මස්සාමී’’ති. ධම්මස්සාමීති ච ධම්මස්ස ඉස්සරො, ධම්මෙන වා දෙවමනුස්සානං ඉස්සරො, අධිපතීති අත්ථො. භික්ඛූනං අකරණත්ථාය භික්ඛූනං සික්ඛාපදන්ති යොජනා. තත්ථාති ‘‘න භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනෙ. ‘‘ධජං බන්ධිත්වා’’තිආදිනා ධජස්ස බන්ධනං ධජබන්ධො, ධජබන්ධො වියාති ධජබන්ධො, ධජබන්ධො හුත්වා චරතීති ධජබන්ධොති වචනත්ථං දස්සෙති. තස්මාති යස්මා ධජබන්ධො, තස්මා. යොති චොරො. පන්ථදුහනං වාති පන්ථෙ දුහනං වා. පඤ්ඤායති චාති එත්ථ චසද්දො වාක්යසම්පිණ්ඩනත්ථො. න කෙවලඤ්හි විචරතියෙව, අථ ඛො පඤ්ඤායති චාති අත්ථො. ඉදන්ති චොරකම්මං. රජ්ජන්ති රාජභාවං. සොති රාජපුත්තො. හීති සච්චං, යස්මා වා. තස්මින්ති රාජපුත්තෙ. පුබ්බෙති පුබ්බකාලෙ. තන්ති චොරං. එවන්ති ඉමිනාකාරෙන, ජානන්ති චෙති යොජනා. අදිස්සමානාති අත්තානං අපඤ්ඤායමානා. ඉදං සන්ධිච්ඡෙදාදිචොරෙ ¶ සන්ධාය වුත්තං, න අම්බලබුජාදිචොරෙ. පච්ඡාපීති ථෙය්යකරණතො පච්ඡාපි. තෙපීති චොරෙපි.

92. භයෙනාති භයතො. එතෙ පනාති භික්ඛූ පන. ලද්ධාභයත්තාති රාජතො ලද්ධො අභයො ඉමෙහීති ලද්ධාභයා, තෙසං භාවො ලද්ධාභයත්තං, තස්මා. කාරභෙදකොති එත්ථ කාරසද්දො රුක්ඛවිසෙසෙ =09 ච සක්කාරෙ ච බන්ධනාලයෙ ච පවත්තති, ඉධ පන බන්ධනාලයෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කාරං වුච්චති බන්ධනාගාර’’න්ති. බන්ධනාගාරඤ්හි කරොන්ති තං පවෙසිතෙ ජනෙ හිංසන්ති එත්ථාති ‘‘කාරා’’ති වුච්චති. ඉධාති ‘‘කාරභෙදකො’’තිපදෙ. දීපබන්ධනං වා හොතූති යොජනා. ඉමෙහි පදෙහි න කෙවලං බන්ධනාගාරංයෙව කාරා නාම හොති, අථ ඛො අන්දුබන්ධනාදීනිපි කාරායෙව නාමාති දස්සෙති. යොති චොරො. එතෙසූති බන්ධනෙසු. මුඤ්චිත්වා වාති රජ්ජුබන්ධනං නිබ්බෙඨෙත්වා වා. ඉමෙහි පදෙහි න කෙවලං කාරාය භින්දනතො එව කාරභෙදකො නාම හොති, අථ ඛො ඡින්දනමුඤ්චනවිවරණෙහිපි කාරභෙදකොයෙව නාමාති දස්සෙති. දීපන්තරන්ති බන්ධනදීපතො අන්තරං අඤ්ඤං දීපන්ති අත්ථො. චක්කවාළබන්ධනං භින්දිත්වා චක්කවාළන්තරං ගතො අට්ඨකථායං න වුත්තො. සොති නචොරකො. ගාමනිගමපට්ටනාදීනීති එත්ථ පට්ටනන්ති නාවාපට්ටනං, සකටපට්ටනඤ්ච. කෙණියාති රඤ්ඤො දාතබ්බආයෙන. තන්ති කෙණිං. නිධානන්ති නික්ඛණිත්වා ඨපිතං ධනං. උපසංහරිත්වාති රාජාදීනං සන්තිකං හරිත්වා. තන්ති කසිකම්මාදීහි සම්පාදෙත්වා ජීවන්තං. තත්ථෙවාති බන්ධාපිතට්ඨානෙයෙව.

93. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. යො කොචි පලාතොති සම්බන්ධො. නන්ති යං කිඤ්චි ජනං, ලිඛාපෙතීති යොජනා. පණ්ණෙ වාති කුසෙ වා. අස්සාති ජනස්ස. දණ්ඩන්ති ධනදණ්ඩං. ලිඛිතකොති ලිඛිතබ්බොති ලිඛිතො, සොයෙව ලිඛිතකො.

94. යො පන කසාහි හඤ්ඤතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා අඤ්ඤෙහි කසාහි හඤ්ඤතීති කසාහතොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘අයමෙව තෙ දණ්ඩො හොතූ’’ති ඉමිනා කතං දණ්ඩකම්මං ඉමස්සාති කතදණ්ඩකම්මොති වචනත්ථං දස්සෙති. අල්ලවණොති තින්තවණො. ඝාතෙත්වාති හනිත්වා ¶ පහරිත්වාති අත්ථො. ගණ්ඩිගණ්ඩියොති ඵොටඵොටා. සන්නිසින්නාසූති ගණ්ඩීසු පකතිසරීරෙන සමං නිසින්නාසු.

95. කතදණ්ඩකම්මභාවො තාව පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බො හොතු, කථං පන ලක්ඛණාහතභාවො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘යස්ස පනා’’තිආදි. තත්ථ තත්තෙනාති තාපෙන. ලක්ඛණන්ති සඤ්ඤාණං. සොති ජනො. භුජිස්සොති භුජො එතස්සත්ථීති භුජිස්සො (ම. නි. ටී. 2.426). පරෙහි අපාලිතො ච අනජ්ඣොහරාපිතො ච හුත්වා සයමෙව අත්තානං පාලනෙන ච භොජනං අජ්ඣොහරණෙන ච සමන්නාගතොති වුත්තං හොති. අස්සාති ලක්ඛණාහතස්ස. වණාති අරූනි. තානි හි යස්මා වණන්ති ගත්තානි විචුණ්ණානි කරොන්ති, තස්මා වණාති වුච්චන්ති. රූළ්හාති තරුණමංසෙන රුහා. තිමණ්ඩලවත්ථස්ස ලක්ඛණාහතස්ස ජනස්සාති සම්බන්ධො.

33. ඉණායිකවත්ථුකථා

96. ඉණායිකො ¶ නාමාති එත්ථ ඉණන්ති උද්ධාරො. සො හි යස්මා එති වුද්ධිං ගච්ඡති, තස්මා ඉණන්ති වුච්චති. තං ගණ්හාති, ධාරෙතීති වා ඉණායිකො. යං වාති ජනං වා ආඨපෙත්වාති සම්බන්ධො. ආඨපෙත්වාති ච පෙසනත්ථාය ධනසාමිකස්ස සන්තිකෙ ඨපෙත්වාති අත්ථො. ආකාරො හි පෙසනත්ථවාචකො. සොපීති පිසද්දො පුරිමජනෙ අපෙක්ඛති. ‘‘ධාරෙතී’’ති ඉමිනා ආයිකපච්චයො ධාරණත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. අඤ්ඤෙති මාතාපිතූහි අඤ්ඤෙ. හීති සච්චං, යස්මා වා. තෙති අඤ්ඤෙ ඤාතකා, තං ආඨපෙතුං යස්මා න ඉස්සරා, තස්මා න ඉණායිකොති යොජනා. ඉතරන්ති නඉණායිකතො අඤ්ඤං. අස්සාති ජනස්ස. නන්ති තං ජනං. තෙසූති ඤාතිසාලොහිතාදීසු. තථාරූපස්සාති අත්තනො ඤාතිසාලොහිතස්සාති අත්ථො. ආරොචෙතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සහෙතුකො’’තිආදි. තත්ථ සහෙතුකොති භබ්බො. සොති උපට්ඨාකො ¶ . පටිපජ්ජතීති පටිදදාති. එතන්ති කප්පියභණ්ඩං. අජානිත්වාති ඉණායිකභාවමජානිත්වා. පස්සන්තෙනාති ඉණායිකං පස්සන්තෙන. ‘‘අපස්සන්තස්ස ගීවා න හොතී’’ති ඉමිනා පස්සිත්වා අදස්සෙන්තස්ස ගීවා හොතීති දස්සෙති.

පුච්ඡියමානොපීති ‘‘කිං ත්වං ඉණායිකොසී’’ති පුච්ඡියමානොපි. තන්ති ඉණායිකං. තත්ථාති අඤ්ඤස්මිං දෙසෙ. තන්ති ඉණසාමිකං. සොති ඉණසාමිකො. අයන්ති ඉණායිකො. අයන්ති වචනා. තත්ථාති ඉණායිකස්ස පබ්බාජනෙ. සාමීචීති අනුධම්මතා.

නන්ති ඉණායිකං. සොති ඉණසාමිකො. අස්සාති ථෙරස්ස. ගීවා න හොතීති සම්බන්ධො. අච්ඡතූති ආසතු උපවෙසතූති අත්ථො. සොති ඉණායිකො. ඊදිසොති සහෙතුකො වත්තසම්පන්නොති අත්ථො. අතිආරාධකොති වත්තාචාරෙන ථෙරස්ස අතිතොසකො.

34. දාසවත්ථුකථා

97. දාසාති චෙටකා. තෙ හි සාමිකෙහි දුක්ඛෙ වා දුට්ඨකම්මෙ වා අසීයන්ති ඛිපීයන්තීති දාසාති වුච්චන්ති. තත්ථාති චතූසු දාසෙසු. ‘‘ඝරදාසියා පුත්තො’’ති ඉමිනා අන්තොගෙහෙ ඝරදාසියා කුච්ඡිම්හි ජාතො අන්තොජාතොති වචනත්ථං දස්සෙති. ධනං දත්වා කීතො ධනක්කීතොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ධනක්කීතො නාමා’’තිආදි. ධනෙන කීතො ධනක්කීතොති ¶ වචනත්ථොපි යුත්තොයෙව. දාසචාරිත්තන්ති දෙසකාලවසෙන දාසානං චාරිත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං දෙසෙ, කාලෙ වා.

කරමරානීතො නාමාති එත්ථ කරමරොති වන්දි. සො හි සත්තූනං කරෙන හත්ථෙන මරිතබ්බත්තා කරමරොති වුච්චති. කරමරභාවෙන ආනීතො කරමරානීතො. තිරොරට්ඨා ආහරන්තීති සම්බන්ධො. උපලාපෙත්වා ¶ වාති පලොභෙත්වා වා. තතොති කස්මාචි ගාමතො. මනුස්සා එව මානුස්සකානි. ඉත්ථිපුරිසානං සාධාරණභාවෙන සාමඤ්ඤභාවතො නපුංසකලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. පිසද්දෙන න කෙවලං ධනානියෙව ආහරන්ති, අථ ඛො මානුස්සකානිපීති සම්පිණ්ඩෙති. තත්ථාති මානුස්සකෙසු. එවරූපො කරමරානීතො දාසො න පබ්බාජෙතබ්බොති යොජනා. සබ්බසාධාරණෙනාති බන්ධනාගාරසොධනකාලෙ සබ්බෙසං සාධාරණෙන.

දාසබ්යන්ති දාසස්ස භාවො දාසබ්යං, තං. තෙන වුත්තං ‘‘දාසභාව’’න්ති. ‘‘සයමෙවා’’ති ඉමිනා සාමංසද්දො සයමත්ථෙ නිපාතොති දස්සෙති. භුජිස්සිත්ථියොති රඤ්ඤො භුජිස්සිත්ථියො. වණ්ණදාසීහීති නගරසොභිනීහි. තා හි වණ්ණසම්පන්නදාසිභාවතො වණ්ණදාසීති වුච්චන්ති. තාසන්ති භුජිස්සිත්ථීනං. පණ්ණන්ති දාසිපණ්ණං. භටිපුත්තකගණාදීනන්ති ආදිසද්දෙන මල්ලපුත්තගණාදයො සඞ්ගණ්හාති. ඉමිනා බහුසාමිකදාසං දස්සෙති. තෙහීති භටිපුත්තකගණාදීහි. අදින්නා න පබ්බාජෙතබ්බාති බහූසු සාමිකෙසු එකෙනපි අදින්නා න පබ්බාජෙතබ්බා. තෙපීති ආරාමිකදාසෙපි. ඉමස්මිං ආරාමිකදාසපබ්බාජනෙ අට්ඨකථාවාදං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මහාපච්චරිය’’න්තිආදි. ‘‘තක්ක’’න්ති පදං ‘‘ආසිත්තක’’ඉති පදෙ කම්මං. ‘‘සීසෙ’’ති පදං ‘‘ආසිත්තක’’ඉති පදෙ ආධාරො. කෙසුචි ජනපදෙසු දෙසචාරිත්තවසෙන සීසෙ තක්කස්ස ආසිඤ්චනං දාසානං භුජිස්සකරණන්ති අධිප්පායො. ‘‘ආරාමිකං දෙමා’’ති වචනං දාසානං භුජිස්සවචනන්ති වුත්තං හොති. යෙන කෙනචි වොහාරෙනාති ‘‘ආරාමිකං දෙමා’’ති වා ‘‘ආරාමිකදාසං දෙමා’’ති වා ‘‘කප්පියකාරකං දෙමා’’ති වා යෙන කෙනචි වොහාරෙන. ද්වීසු අට්ඨකථාවාදෙසු කුරුන්දිවාදස්ස පච්ඡා වුත්තත්තා සොයෙව පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. දුග්ගතමනුස්සාති දුක්ඛං ගතමනුස්සා. එතෙති දුග්ගතමනුස්සෙ. තං පබ්බාජෙතුං න වට්ටතීති මාතාපිතූනං දාසභාවං උපගතකාලෙ ජාතං පුත්තං සන්ධාය වුත්තං. අථ පන මාතාපිතරො දාසභාවං උපගතා, න පුත්තො, තං පබ්බාජෙතුං වට්ටති. ‘‘භික්ඛුස්සා’’තිපදං ‘‘ඤාතකා වා උපට්ඨාකා වා’’තිපදෙසු සාමිසම්බන්ධො, ‘‘දෙන්තී’’ති පදෙ සම්පදානං. අස්සාති ¶ භික්ඛුස්ස. ඉමන්ති දාසං. අභිරමිස්සතීති භික්ඛුභාවෙ අභිරමිස්සති. විබ්භමිස්සතීති විනිවත්තෙත්වා ගිහිභාවං භමිස්සති. ඉති වත්වා දෙන්තීති සම්බන්ධො. නිස්සාමිකදාසොති පරිග්ගාහකසාමිකවිරහිතො දාසො ¶ . නිස්සාමිකස්ස දාසස්ස රාජා සාමී, තස්මා රඤ්ඤා අපරිග්ගහිතෙ අත්තනාව අත්තානං භුජිස්සං කාතුං වට්ටති. පරිග්ගහිතෙ රාජානං කාරාපෙතුං වට්ටති. අජානන්තොති අත්තනො දාසභාවමජානන්තො.

අනුරාධපුරාති අනුරාධනගරතො නික්ඛමිත්වාති සම්බන්ධො. සොති පුත්තො. ඉධාති රොහණෙ. මාතරං පුච්ඡිත්වාති සම්බන්ධො. ආගම්මාති ආගන්ත්වා. අතිච්ඡථාති අතික්කමිත්වා ඉච්ඡථ, ඉධ කිඤ්චි දෙය්යධම්මං නත්ථි, ඉදං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤත්ථ ඨාතුමිච්ඡථාති වුත්තං හොති. තෙති ඝරසාමිකා. චතූහි පච්චයෙහි පටිජග්ගන්තා වසාපෙසුන්ති යොජනා.

35. කම්මාරභණ්ඩුවත්ථුආදිකථා

98. තුලාධාරමුණ්ඩකොති මානභණ්ඩධාරො මුණ්ඩකො. ඉමිනා කම්මාරභණ්ඩූති එත්ථ කම්මාරසද්දො තුලාධාරපරියායො, භණ්ඩුසද්දො මුණ්ඩකපරියායොති දස්සෙති. තුලාධාරො හි අලඞ්කාරවිකතිකරණත්ථාය කම්මං අරති ජානාතීති කම්මාරොති වුච්චති. මුණ්ඩකො භණ්ඩීයති ‘‘මුණ්ඩො’’ති පරිභාසීයතීති භණ්ඩූති වුච්චති. ‘‘සුවණ්ණකාරපුත්තො’’ති ඉමිනා තස්ස සරූපං දස්සෙති. අපලොකෙතුන්ති එත්ථ අපපුබ්බො ලොකසද්දො ආපුච්ඡනත්ථොති ආහ ‘‘ආපුච්ඡිතු’’න්ති. ‘‘භණ්ඩුකම්මත්ථායා’’ති ඉමිනා භණ්ඩුකම්මායාති එත්ථ තදත්ථෙ චතුත්ථීති දස්සෙති. තත්රාති ‘‘සඞ්ඝං අපලොකෙතු’’න්තිආදිවචනෙ. සීමාපරියාපන්නෙති විහාරසීමාය වා උපචාරසීමාය වා පරියාපන්නෙ. තත්ථාති භික්ඛූනං සන්නිපාතට්ඨානං. එත්ථ චාති ආපුච්ඡනෙ ච. වත්තුං වට්ටතියෙවාති පඤ්චසු වාක්යෙසු යංකිඤ්චි වාක්යං කථෙතුං වට්ටතියෙව. පිසද්දෙන ‘‘ඉමස්ස මුණ්ඩකම්මං ආපුච්ඡාමී’’ති වාක්යම්පි සඞ්ගණ්හාති.

තෙසන්ති ¶ වීසතිආදීනං භික්ඛූනං. ‘‘දහරභික්ඛූ වා සාමණෙරෙ වා’’ති ඉදං ආසන්නවසෙන වුත්තං. ගිහිම්පි පෙසෙත්වා ආපුච්ඡාපෙතුං වට්ටති. කස්මා? ‘‘පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං විනා වා’’ති වුත්තත්තා.

පබ්බාජෙන්තස්ස අනාපත්තියෙව, සුපබ්බජිතොති ආහ ‘‘පබ්බාජෙන්තස්සාපි අනාපත්තී’’ති.

ආපුච්ඡිතං පගෙවාති යොජනා. ඛණ්ඩසීමායන්ති විහාරසීමාය වා උපචාරසීමාය වා අබ්භන්තරෙ ඨිතායං ඛණ්ඩසීමායං. යො පනාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො පන. විබ්භන්තකො වාති නවවිබ්භන්තකො ¶ වා. පබ්බජිතානං ද්වඞ්ගුලකෙසො වට්ටතීති ආහ ‘‘ද්වඞ්ගුලකෙසො වා’’ති. ද්වීහි අඞ්ගුලීහි අතිරිත්තො කෙසො ඉමස්සාති ද්වඞ්ගුලාතිරිත්තකෙසො. එකසිඛාමත්තධරොපි හොතීති යොජනා.

100. මාරබ්යාධිනාති මාරණාබාධො. සො හි සත්තානං මාරණට්ඨෙන, විවිධස්ස ච දුක්ඛස්ස ආදහට්ඨෙන මාරබ්යාධීති වුච්චති. ඉමිනා අහිවාතකරොගෙනාති එත්ථ අහිවිසසදිසෙන වාතෙන පවත්තො රොගො අහිවාතකරොගොති වුච්චතීති දස්සෙති. තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘යත්ර හී’’තිආදි. තත්ථ යත්රාති යස්මිං කුලෙ. සො රොගො තස්මිං කුලෙ ද්විපදෙ චතුප්පදෙ පඨමං ගණ්හාති, පච්ඡා ගෙහසාමිකෙ ගණ්හාතීති ධම්මපදඅට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාමාවතීවත්ථු) වුත්තං. තථාති යථා අඤ්ඤො භිත්තිං වා ඡදනං වා භින්දිත්වා පලායිත්වා තිරොගාමාදිගතො වා හුත්වා මුච්චති, තථා. එත්ථ ච කුලෙ පිතාපුත්තා මුච්චිංසූති අත්ථො.

කාකුඩ්ඩෙපකන්ති එත්ථ කාකෙ උඩ්ඩාපෙතීති කාකුඩ්ඩෙපකො, කාකෙ වා උඩ්ඩාපෙත්වා භත්තං භුඤ්ජිතුං සක්කොතීති කාකුඩ්ඩෙපකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො වාමහත්ථෙනා’’තිආදි. තත්ථ උඩ්ඩාපෙත්වාති උද්ධං ආකාසං ගමනාපෙත්වා. තන්ති කාකුඩ්ඩෙපකං.

102. ඉත්තරසද්දො ¶ අප්පමත්තකවාචකො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකොති ආහ ‘‘අප්පමත්තකො’’ති. ‘‘කතිපාහමෙවා’’ති ඉමිනා තස්ස අත්ථං දස්සෙති.

40. නිස්සයමුච්චනකකථා

103. ඔගණෙනාති එත්ථ ඔත්යූපසග්ගො ලාමකත්ථවාචකොති ආහ ‘‘පරිහීනගණෙනා’’ති. අත්තනො වුඩ්ඪතරස්සෙව භික්ඛුස්ස සන්තිකෙ නිස්සයො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘සචායං වුඩ්ඪතර’’න්තිආදි. තත්ථ අයන්ති අබ්යත්තො භික්ඛු. උපසම්පදායාති උපසම්පාදෙත්වා. ආයස්මතොති ආයස්මන්තං, උපයොගත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. ආයස්මතො වා ඔවාදන්ති යොජනා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු. ආපුච්ඡනෙසූති දිසාපක්කමනාදිඅත්ථාය ආපුච්ඡනෙසු. එත්ථාති ඉමස්මිං නිස්සයවසනට්ඨානෙ. තන්ති තත්තකං සුතං. තස්සාති සුතස්ස.

41. රාහුලවත්ථුකථා

105. කපිලවත්ථූති ¶ එත්ථ කපිලොති කළාරවණ්ණො ඉසි වුච්චති, සො වසති එත්ථාති කපිලවත්ථු, අස්සමො. තස්මිං ඨානෙ මාපිතත්තා නගරම්පි කපිලවත්ථූති (දී. නි. අට්ඨ. 1.267; සු. නි. අට්ඨ. 2.362) වුච්චති. අයන්ති වක්ඛමානකථා. සුද්ධොදනමහාරාජාති එත්ථ සුද්ධොදනොති තස්ස රඤ්ඤො නාමං. අථ වා සුද්ධං ඔදනං ඉමස්සාති සුද්ධොදනො, සොයෙව මහාරාජා සුද්ධොදනමහාරාජා. විහරති කිරාති සම්බන්ධො. සොති සුද්ධොදනමහාරාජා. රාජගහන්ති රාජගහනගරං. සාධූති ආයාචනත්ථෙ නිපාතො. ආයාචාමීති හි අත්ථො. මෙති මම, පුත්තන්ති සම්බන්ධො, අනාදරෙ වා සාමිවචනං. සොති අමච්චො. සාධූති සම්පටිච්ඡනත්ථෙ නිපාතො. එවන්ති හි අත්ථො. අථාති තස්මිං නිසීදනකාලෙ. අස්සාති පුරිසසහස්සපරිවාරස්ස අමච්චස්ස. තතොති යාචනකාරණා ¶ . නන්ති පුරිසසහස්සපරිවාරං අමච්චං. තත්ථෙවාති රාජගහෙයෙව. තෙපීති අට්ඨ දූතාපි. තෙති නව දූතා.

අථාති තතො පච්ඡා. එකදිවසජාතකන්ති එකස්මිං දිවසෙ ජාතකං. සොති කාළුදායීඅමච්චො. පබ්බජිත්වාපීති පිසද්දෙන ‘‘අපබ්බජිත්වාපී’’ති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. තථෙවාති යථා නව දූතා සපරිවාරා අරහත්තං පාපුණිංසු, තථෙවාති අත්ථො. සොති කාළුදායී. සම්භතෙසූති සම්භරිතෙසු ගහෙත්වා නිට්ඨාපිතෙසූති අත්ථො. විස්සට්ඨකම්මෙසූති විස්සට්ඨා කම්මන්තා එතෙසන්ති විස්සට්ඨකම්මන්තා, තෙසු. සුපුප්ඵිතෙසූති සුන්දරපුප්ඵසඤ්ජාතෙසු. පටිපජ්ජනක්ඛමෙති පටිපජ්ජනත්ථාය ඛමෙ යොග්යෙ. ගමනවණ්ණං සංවණ්ණෙසීති සම්බන්ධො. සට්ඨිමත්තාහීති (බු. වං. අට්ඨ. නිදානකථා 2) සට්ඨිපමාණාහි. එතන්ති එතං සංවණ්ණස්ස කාරණං කින්ති පුච්ඡි. චාරිකං පක්කමිතුං කාලොති යොජනා. තෙන හීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. භගවා පක්කාමීති සම්බන්ධො. පරිවුතොති පරිසමන්තතො වුතො ආවුතො නිවුතො හුත්වාති සම්බන්ධො. අතුරිතචාරිකන්ති අජවනචාරිකං.

එවන්ති ඉමිනා නයෙන. භගවති පක්කන්තෙ ච සතීති යොජනා. නික්ඛන්තදිවසතොති ඵග්ගුණපුණ්ණමියා පාටිපදදිවසතො. උත්තමභොජනරසස්සාති උත්තමභොජනරසෙන. දස්සථාති දදෙය්යාථ. තෙනෙවාති සද්ධාය උප්පාදනකාරණෙනෙව. නන්ති කාළුදායිං. භගවා ඨපෙසීති සම්බන්ධො. එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. යදිදන්ති යො අයං. එතදග්ගෙති එතදග්ගට්ඨානෙ.

සාකියාපි ඛො පහිණිංසූති සම්බන්ධො. ඤාතිසෙට්ඨන්ති ඤාතීනං සෙට්ඨං, ඤාතියෙව වා සෙට්ඨං, භගවන්තන්ති ¶ යොජනා. නිග්රොධසක්කස්සාති නිග්රොධනාමකස්ස සක්කස්ස. තත්ථාති නිග්රොධසක්කස්ස ආරාමෙ. පච්චුග්ගමනන්ති පටිමුඛං උට්ඨහිත්වා ගමනං. තතොති පහිණතො, පරන්ති සම්බන්ධො ¶ . රාජකුමාරෙ ච රාජකුමාරිකායො ච පහිණිංසූති යොජනා. තෙසන්ති රාජකුමාරරාජකුමාරිකානං. තත්රාති නිග්රොධාරාමෙ. මානො ජාති සභාවො එතෙසන්ති මානජාතිකා, මානෙන, මානො වා ථද්ධො එතෙසන්ති මානථද්ධා. තෙති සාකියා, ආහංසූති සම්බන්ධො.

තෙසූති සාකියෙසු. නෙති ඤාතයො. වුට්ඨායාති චතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨහිත්වා. තෙසන්ති ඤාතීනං. කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙති කණ්ඩනාමකෙන උය්යානපාලෙන රොපිමස්ස අම්බරුක්ඛස්ස ආසන්නෙ. රාජාති සුද්ධොදනමහාරාජා. වොති තුම්හාකං, පාදෙති සම්බන්ධො. අයන්ති වන්දනා. ජම්බුච්ඡායායාති ජම්බුරුක්ඛස්ස ඡායාය. ඉති ආහාති යොජනා.

සිඛාප්පත්තොති අග්ගප්පත්තො, කොටිප්පත්තොති අත්ථො. තතොති නිසීදනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. පොක්ඛරවස්සන්ති පදුමවනෙ වුට්ඨවස්සසදිසං. තම්බවණ්ණන්ති ලොහිතවණ්ණං. තන්ති අපතනං භගවා කථෙසීති සම්බන්ධො.

දුතියදිවසෙති කපිලවත්ථුං පත්තදිවසතො දුතියෙ දිවසෙ. ඉන්දඛීලෙති නගරස්ස උම්මාරෙ. කථන්ති කෙනාකාරෙන චරිංසු නු ඛොති යොජනා. අගමංසු කිං චරිංසු කින්ති යොජනා. සපදානචාරන්ති ඝරපටිපාටිඛණ්ඩනවිරහිතෙන සහ පවත්තං චාරං. තතොති ආවජ්ජනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. අයමෙව වංසොති පුබ්බබුද්ධානං අයමෙව වංසො. අයං පවෙණීති තස්සෙව වෙවචනං. අනුසික්ඛන්තාති අනු පටිභාගං සික්ඛන්තා. නිවිට්ඨගෙහතොති නිවාසනත්ථාය විසිතගෙහතො. අය්යොති අධිපො සාමීති අත්ථො. සිද්ධත්ථකුමාරොති සබ්බලොකස්ස සිද්ධො අත්ථො අස්මිං අත්ථීති සිද්ධත්ථො, සොයෙව කුමාරො සිද්ධත්ථකුමාරො. සීහපඤ්ජරන්ති වාතපානං. තඤ්හි සීහරූපං දස්සෙත්වා කතපඤ්ජරත්තා සීහපඤ්ජරන්ති වුච්චති. දස්සනබ්යාවටොති දස්සනෙ, දස්සනත්ථාය වා බ්යාවටො. රාහුලමාතාපි දෙවී ආරොචෙසීති සම්බන්ධො. කපාලහත්ථොති කපාලො හත්ථෙසු අස්ස භගවතොති කපාලහත්ථො, හුත්වාති සම්බන්ධො. නානාවිරාගසමුජ්ජලායාති නානාඨානෙසු විරාගාය සමුජ්ජලාය. විරොචමානං භගවන්තන්ති සම්බන්ධො.

උණ්හීසතොති ¶ සිරොවෙඨනතො. තඤ්හි උපරිසීසෙ නහති බන්ධති, නහීයති බන්ධීයතීති වා උණ්හීසොති වුච්චති. නරසීහගාථාහි නාමාති නරසීහගාථානාමකාහි. තා හි යස්මා නරොයෙව සබ්බසත්තානං සීහො සෙට්ඨො, නරානං, නරෙසු වා සීහො සෙට්ඨොති නරසීහො, තස්ස පකාසකා ¶ ගාථා හොන්ති, තස්මා නරසීහගාථාති වුච්චන්ති. රඤ්ඤොති සස්සුරරඤ්ඤො, මාතුලරඤ්ඤො වා. සංවිග්ගහදයොති චලනචිත්තො. සණ්ඨාපයමානොති සුට්ඨු ඨාපයමානො. තුරිතතුරිතන්ති තුරිතතො තුරිතං, අතිසීඝන්ති අත්ථො. කිං භන්තෙති කිං කාරණා භන්තෙ. අහුවත්ථාති හිය්යත්තනීමජ්ඣිමපුරිසසඞ්ඛාතාය ත්ථවිභත්තියා හූධාතුස්ස ඌකාරස්ස උවාදෙසො හොති, තස්මා තුම්හෙ එවංසඤ්ඤිනො අහුවත්ථාති යොජනා. වංසචාරිත්තමෙතන්ති එතං පිණ්ඩාය චරණං වංසතො පවෙණිතො චාරිත්තං. තත්ථ චාති මහාසම්මතඛත්තියවංසෙ ච. අයන්ති මහාසම්මතඛත්තියවංසො. අන්තරවීථියන්ති වීථියා මජ්ඣෙ. ඨිතොව ආහාති සම්බන්ධො.

උත්තිට්ඨෙති උද්දිස්ස, උට්ඨහිත්වා වා පිණ්ඩාය තිට්ඨනෙ. ධම්මං සුචරිතන්ති සුට්ඨු චරිතබ්බං භික්ඛාචරියසඞ්ඛාතං ධම්මං. චරෙති චරෙය්ය. ධම්මචාරීති භික්ඛාචරියසඞ්ඛාතං ධම්මං චරණසීලො සමණො. සුඛං සෙතීති උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං. සෙසඉරියාපථාපි ලක්ඛණහාරවසෙන ගහෙතබ්බා සමානකිච්චත්තා. අස්මිඤ්ච ලොකෙ පරම්හි ච ලොකෙති යොජනා.

න තං දුච්චරිතං චරෙති වෙසියාදිගොචරසඞ්ඛාතං දුට්ඨු චරිතබ්බං තං ධම්මං න චරෙය්ය.

එත්ථ ච පඨමගාථං අන්තරවීථියං කථෙත්වා රාජානං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි, දුතියගාථං පිතුනිවෙසනෙ කථෙත්වා මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ, රාජානං සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසීති දට්ඨබ්බං. ධම්මපාලජාතකං සුත්වාති පුන අපරස්මිං දිවසෙ (ජා. අට්ඨ. 4.98 ආදයො; ධ. ප. අට්ඨ. 1.නන්දත්ථෙරවත්ථු) ධම්මපාලජාතකං (ජා. අට්ඨ. 4.මහාධම්මපාලජාතකවණ්ණනා) ¶ සුත්වා. මරණසමයෙති මරණාසන්නකාලෙ, මරණසමයසමීපෙ වා, සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං.

සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකත්වා පරිවිසීති සම්බන්ධො. සබ්බං ඉත්ථාගාරන්ති සබ්බො ඔරොධො. සො හි ඉත්ථීනං අගාරන්ති ඉත්ථාගාරන්ති වුච්චති. ඉමිනා වචනත්ථෙන අගාරමෙව මුඛ්යතො ලබ්භති, රාජිත්ථියො පන උපචාරෙනාති දට්ඨබ්බං. සා පනාති රාහුලමාතා පන. පරිජනෙනාති පරිවාරෙන. නන්ති අය්යපුත්තං. ‘‘රාජාන’’න්තිපදං ‘‘ගාහාපෙත්වා’’තිපදෙ කාරිතකම්මං, ‘‘පත්ත’’න්තිපදං තත්ථෙව ධාතුකම්මං. රාජධීතායාති සුප්පබුද්ධරඤ්ඤො ධීතාය. සාති රාජධීතා. ගොප්ඵකෙසූති චරණගණ්ඨීසු භගවන්තං ගහෙත්වාති යොජනා. අථ වා භගවතො ගොප්ඵකෙ ගහෙත්වාති යොජනා. එවඤ්හි සති උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනන්ති දට්ඨබ්බං.

රාජා ¶ කථෙසීති සම්බන්ධො. අනච්ඡරියන්ති න අච්ඡරියං, අච්ඡරං පහරිතුං න යොග්යන්ති අත්ථො. රාජධීතා යං අත්තානං රක්ඛි, ඉදං අනච්ඡරියන්ති යොජනා.

තංදිවසමෙවාති තස්මිං දුතියදිවසෙයෙව. කෙසවිසජ්ජනන්ති රාජචූළාමණිබන්ධනත්ථං කුමාරකාලෙ බන්ධිතසිඛාවෙණිසඞ්ඛාතස්ස කෙසස්ස විසජ්ජනං, මොචනන්ති අත්ථො. පට්ටබන්ධොති අසුකො නාම රාජාති නලාටෙ සුවණ්ණමයස්ස පට්ටස්ස බන්ධනං. ඝරමඞ්ගලන්ති අභිනවඝරං පවෙසනමඞ්ගලං. ආවාහමඞ්ගලන්ති ආවාහෙ පවත්තං මඞ්ගලං. ඡත්තමඞ්ගලන්ති රාජඡත්තුස්සාපනකාලෙ පවත්තං මඞ්ගලං. මඞ්ගලං වත්වාති මඞ්ගලසංයුත්තං ධම්මකථං කථෙත්වා. ජනපදකල්යාණීති ජනපදම්හි කල්යාණසමන්නාගතා. තුවට්ටං ඛොති ඛිප්පමෙව. සොපීති නන්දරාජකුමාරොපි. ඉතීතිආදි නිගමනං. දුතියදිවසෙති කපිලවත්ථුපත්තදිවසතො දුතියෙ දිවසෙ. ධම්මපදඅට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.නන්දත්ථෙරවත්ථු; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.නන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) පන ‘‘තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසී’’ති වුත්තං.

සත්තමෙ දිවසෙති කපිලවත්ථුපත්තදිවසතොයෙව සත්තමෙ දිවසෙ. එතං සමණං පස්සාති යොජනා. බ්රහ්මරූපවණ්ණන්ති බ්රහ්මුනො රූපසඞ්ඛාතො ¶ වණ්ණො විය වණ්ණො ඉමස්සාති බ්රහ්මරූපවණ්ණො, තං. අයන්ති අයං සමණො. ත්යස්සාති තෙ අස්ස. තෙති නිධයො. අස්සාති සමණස්ස. නන්ති සමණං. යාචාති යාචාහි. අයං ද්විකම්මිකධාතු. හීති සච්චං, යස්මා වා. පුත්තො පිතුසන්තකස්ස සාමිකො, ඉති තස්මා මෙ දෙහීති යොජනා. අනුරූපං වචනන්ති සම්බන්ධො. භගවන්තං අනුබන්ධීති භගවතො පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධි.

න විසහතීති න සමත්ථෙති. අයං කුමාරො පිතුසන්තකං යං ධනං ඉච්ඡති, තන්ති යොජනා. වට්ටානුගතන්ති වට්ටදුක්ඛං අනුගතං. සවිඝාතකන්ති විඝාතකෙහි පඤ්චහි වෙරෙහි සහිතං. අස්සාති කුමාරස්ස. නන්ති කුමාරං. අයන්ති කුමාරො. දායජ්ජන්ති දායසඞ්ඛාතං මාතාපිතූනං ධනං ආදදාතීති දායාදො, පුත්තො, තස්ස ඉදන්ති දායජ්ජං, මාතාපිතූනං ධනං.

‘‘කථාහං භන්තෙ රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙමී’’ති කස්මා ආහ, නනු ආයස්මා සාරිපුත්තො බාරාණසියං තීහි සරණගමනෙහි අනුඤ්ඤාතං පබ්බජ්ජං න ජානාතීති ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. යා සා පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච අනුඤ්ඤාතාති යොජනා. තතොති පබ්බජ්ජාඋපසම්පදතො. උපසම්පදං පටික්ඛිපිත්වාති සම්බන්ධො. විමතීති විවිධා ඉච්ඡා. ඉමඤ්ච ¶ පනත්ථන්ති ඉමමෙව විමතිසඞ්ඛාතමත්ථං. ධම්මසෙනාපති ආහාති සම්බන්ධො. භගවතො තං අජ්ඣාසයන්ති යොජනා.

‘‘අථ ඛො…පෙ… පබ්බාජෙසී’’ති එත්ථ කිං කුමාරස්ස කෙසච්ඡෙදනාදීනි සබ්බකිච්චානි ආයස්මා සාරිපුත්තොයෙව කරොතීති ආහ ‘‘මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො’’තිආදි. ඔවාදාචරියොති නිවාසනපාරුපනාදීසු සෙඛියවත්තෙසු, ආභිසමාචාරිකෙසු ච ඔවාදකො ආචරියො. අථ කස්මා ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙසී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. තත්ථාති තස්සං පබ්බජ්ජාඋපසම්පදායං. න ආචරියොති පබ්බජ්ජාචරියො ච ඔවාදාචරියො ච න ඉස්සරො.

උප්පන්නසංවෙගෙන හදයෙනාති එත්ථ ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. උප්පන්නසංවෙගො හදයො හුත්වාති හි යොජනා. සබ්බන්ති සබ්බං වචනං.

තත්ථාති ¶ පුරිමවචනාපෙක්ඛං. අවිසෙසෙනාති ‘‘ධන’’න්ති වා ‘‘අඤ්ඤ’’න්ති වා ‘‘සාවජ්ජ’’න්ති වා ‘‘අනවජ්ජ’’න්ති වා විසෙසමකත්වා සාමඤ්ඤෙන. න ච බුද්ධානන්ති එත්ථ චසද්දෙන න කෙවලං අපටිරූපමෙව, අථ ඛො බුද්ධානඤ්ච න ආචිණ්ණන්ති අත්ථං දස්සෙති. යන්ති යං වරං. තථා නන්දෙති එත්ථ තථාසද්දස්ස උපමෙය්යත්ථජොතකභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථෙව කිරා’’තිආදි. යථෙව බොධිසත්තං බ්යාකරිංසු, එවං නන්දම්පි රාහුලම්පි බ්යාකරිංසු කිරාති යොජනා. පාළියං පන යථා භගවති මෙ භන්තෙ පබ්බජිතෙ අනප්පකං දුක්ඛං අහොසි, තථා නන්දෙ පබ්බජිතෙ අනප්පකං දුක්ඛං අහොසි, තථා රාහුලෙ පබ්බජිතෙ අධිමත්තං දුක්ඛං අහොසීති යොජනා. නෙමිත්තකාති සුභාසුභනිමිත්තං කථෙන්තීති නෙමිත්තකා. පුත්තස්සාති ජෙට්ඨපුත්තස්ස සිද්ධත්ථකුමාරස්ස. පබ්බජ්ජායාති පබ්බජ්ජාහෙතු පබ්බජ්ජාකාරණා, පබ්බජ්ජානිමිත්තං වා. තතොති භගවතො පබ්බජ්ජතො. තම්පීති නන්දම්පි. ඉතීති ඊදිසං. භගවතො පබ්බජ්ජාය මහන්තං ඉච්ඡාවිඝාතසදිසන්ති අත්ථො. තම්පීති රාහුලම්පි. තෙනාති පබ්බජ්ජාහෙතුනා. අස්සාති රඤ්ඤො. උප්පජ්ජීති සම්බන්ධො. ඉතොති සොකුප්පත්තිතො වරයාචනතො වා.

සොති රාජා. යත්ර හි නාමාති යො නාම. අහම්පි නාම යො යාදිසො බුද්ධමාමකො ධම්මමාමකො සඞ්ඝමාමකො සමානො, සො තාදිසො අහම්පි න සක්කොමීති යොජනා. අඤ්ඤෙති මයා අපරෙ. දුක්ඛන්ති ඤාතිවියොගදුක්ඛං. නිය්යානිකකාරණන්ති මනුස්සානං ගරහඋපවාදඅක්කොසතො නිය්යානිකං කාරණං.

තත්ථාති ¶ ‘‘අනනුඤ්ඤාතො’’තිආදිවචනෙ. ජනෙතීති ජනනී, මාතා. ජනෙතීති ජනකො, පිතා. ඉමිනා පොසාවනිකමාතාපිතරො නිවත්තෙති. මාතා වා මතා හොතීති යොජනා. සො එව වාති පුත්තො එව වා. අනුඤ්ඤාතොම්හීති වදතීති සච්චෙන වා අලිකෙන වා ‘‘අනුඤ්ඤාතොම්හී’’ති වදති. මාතා වා සයං පබ්බජිතාති යොජනා. පිතස්සාති පිතා අස්ස. අස්සාති පුත්තස්ස. විප්පවුත්ථොති මාතුයා කෙනචි කාරණෙන පවාසො.

චූළමාතාදීනන්තිආදිසද්දෙන ¶ මහාමාතාදීනි සඞ්ගණ්හාති. පොසනකාති වඩ්ඪනකා. තෙසුපීති පොසනකමාතාපිතරෙසුපි.

යං පන පුත්තං නානුජානන්තීති සම්බන්ධො. ජීවස්සෙවාති තස්ස ජීවස්ස එව, පබ්බාජෙන්තස්ස වා භික්ඛුස්ස, න දෙසන්තරගමනාදීනමත්ථායාති අත්ථො. තෙසන්ති මාතාපිතූනං.

මහාකන්තාරොති කෙන උදකෙන තරිතබ්බොති කන්තාරො, නිරුදකකන්තාරොව මුඛ්යතො ලබ්භති, වාළකන්තාරො චොරකන්තාරො අමනුස්සකන්තාරො දුබ්භික්ඛකන්තාරො මරුකන්තාරොති ඉමෙ පඤ්ච කන්තාරා රූළ්හීවසෙන. මහන්තො කන්තාරො මහාකන්තාරො.

යාවතකෙති එත්ථ යාවසද්දො පමාණත්ථොති ආහ ‘‘යත්තකෙ’’ති.

42. සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථා

106. නාසනවත්ථූති ලිඞ්ගනාසනාය අධිට්ඨානං, කාරණන්ති වුත්තං හොති. පච්ඡිමානං පඤ්චන්නන්ති යොජනා. දණ්ඩකම්මවත්ථූති දණ්ඩකම්මස්ස කාරණං.

107. අප්පතිස්සාති එත්ථ භික්ඛූනං වචනස්ස පටිමුඛං ආදරෙන අසවනං භික්ඛූ ජෙට්ඨකට්ඨානෙ න ඨපෙන්ති නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භික්ඛූ ජෙට්ඨකට්ඨානෙ’’තිආදි. ‘‘සමානජීවිකා’’ති ඉමිනා අසභාගවුත්තිකාති එත්ථ සභාගසද්දො සමානසද්දපරියායො, වුත්තිසද්දො ජීවිකපරියායොති දස්සෙති. පරිසක්කතීති එත්ථ සක්ක ගතියන්තිධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 ළකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා පරිපුබ්බො සක්කසද්දො ගත්යත්ථොති ආහ ‘‘පරක්කමතී’’ති. කින්තීති කිමෙව. ඉතිසද්දො හෙත්ථ එවසද්දත්ථො, කෙන එව උපායෙනාති හි අත්ථො. අක්කොසති චෙවාති ජාතිආදීහි අක්කොසති චෙව. භෙදෙතීති භෙදාපෙති. ආවරණං කාතුන්ති ¶ එත්ථ ආවරණසද්දො නිවාරණසද්දවෙවචනොති ආහ ‘‘නිවාරණං ¶ කාතු’’න්ති. යත්ථාති යස්මිං පරිවෙණෙ, සෙනාසනෙ වා. වස්සග්ගෙනාති වස්සගණනාය. (තස්සාති පරිවෙණසෙනාසනස්ස. උපචාරෙති ආසන්නෙ). මුඛද්වාරිකන්ති මුඛසඞ්ඛාතෙන ද්වාරෙන අජ්ඣොහරිතබ්බං. ‘‘වදතොපී’’ති ඉමිනා වචීපයොගෙන දුක්කටාපත්තිං දස්සෙති, ‘‘නික්ඛිපතොපී’’ති ඉමිනා කායපයොගෙන. අනාචාරස්සාති දණ්ඩකම්මෙ අනාචාරස්ස. එත්තකෙ නාම දණ්ඩකම්මෙති එත්තකෙ නාම උදකාහරාපනාදිසඞ්ඛාතෙ දණ්ඩකම්මෙ. ඉදන්ති යාගුභත්තාදිං. ලච්ඡසීති ලභිස්සසි. ‘‘එත්තකෙ නාම දණ්ඩකම්මෙ’’ති වුත්තවචනස්ස යුත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතා හී’’තිආදි. දණ්ඩකම්මන්ති දණ්ඩෙන්ති දමෙන්ති එතෙනාති දණ්ඩො, සොයෙව කත්තබ්බත්තා කම්මන්ති දණ්ඩකම්මං ආවරණාදි. අපරාධානුරූපන්ති වීතික්කමස්ස අපරාධස්ස අනුරූපං. තම්පීති උදකදාරුවාලිකාදිආහරාපණම්පි. තඤ්ච ඛොති තඤ්ච කරණං. ඔරමිස්සතීති කායෙන ඔරමිස්සති. විරමිස්සතීති වාචාය විරමිස්සති. උණ්හපාසාණෙ වාතිආදීසු වාසද්දෙන අඤ්ඤානිපි අත්තතාපනපරිතාපනාදීනි කම්මානි සඞ්ගණ්හාති.

43. අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථා

108. උපජ්ඣායං අනාපුච්ඡාති එත්ථ උපජ්ඣායං අනාපුච්ඡිත්වා. සබ්බථා කිං න කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘තුම්හාක’’න්තිආදි. දණ්ඩකම්මමස්සාති දණ්ඩකම්මං අස්ස. අස්සාති සාමණෙරස්ස. සද්ධිං උපජ්ඣායෙන විහරන්තීති සද්ධිවිහාරිකා. නිස්සයාචරියාදීනං අන්තෙ සමීපෙ වසන්තීති අන්තෙවාසිකා, උපසම්පන්නායෙව.

අපලාළෙන්තීති එත්ථ ලළ උපසෙවායන්ති ධාතුපාඨෙසු වුත්තත්තා (සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 ළකාරන්තධාතු) ථෙරෙ ලළතො උපසෙවතො අපගමෙන්තීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉධ පන අධිප්පායත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තුම්හාක’’න්තිආදි. අපලාළෙතබ්බාති අඤ්ඤං ලළතො උපසෙවතො අපගමෙතබ්බා. පරිසභූතෙ සාමණෙරූපසම්පන්නෙති යොජනා. ආදීනවන්ති දුස්සීලං නිස්සාය වසනස්ස ¶ දොසං. න්හායිතුං ආගතෙන තයා ගූථමක්ඛනං කතං විය දුස්සීලං නිස්සාය විහරන්තෙන දුස්සීලං කතන්ති යොජනා. ‘‘දුස්සීල’’න්ති පදං පුරිමපච්ඡිමපදාපෙක්ඛං, තස්මා ද්වින්නං පදානං මජ්ඣෙ වුත්තං. තත්ථ පුරිමපදාපෙක්ඛකාලෙ වුත්තකම්මං, පච්ඡිමපදාපෙක්ඛකාලෙ අවුත්තකම්මං. සොති සාමණෙරූපසම්පන්නො. උපජ්ඣායං වාති සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. නිස්සයං වාති උපසම්පන්නං සන්ධාය වුත්තං.

තීසු ¶ නාසනාසූති සංවාසලිඞ්ගදණ්ඩකම්මනාසනසඞ්ඛාතාසු තීසු නාසනාසු. යොති සාමණෙරො. නානාආපත්තියොති පාරාජිකථුල්ලච්චය පාචිත්තියාපත්තියො. හීති සච්චං, යස්මා වා. කුන්ථකිපිල්ලිකම්පීති එත්ථ පාණඛාදකෙහි සත්තෙහි කුථියති හිංසියතීති කුන්ථො, කුං පථවිං වා ධාරෙතීති කුන්ධො.

කිමියෙව පිල්ලිකං පොතකං කිපිල්ලිකං මිකාරස්ස ලොපං කත්වා. පිල්ලිකසද්දො හි පොතකපරියායො. කිමීනං, කිමීසු වා පිල්ලිකං කිපිල්ලිකං. නාසෙතබ්බතංයෙවාති ලිඞ්ගෙන නාසෙතබ්බභාවමෙව. තාවදෙවාති තස්මිං මාරණභින්දනක්ඛණෙයෙව. අස්සාති සාමණෙරස්ස. සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භතීති වස්සච්ඡෙදො හොතීති අධිප්පායො. ආකිණ්ණදොසොවාති ලිඞ්ගනාසනදොසෙන ච දණ්ඩකම්මනාසනදොසෙන ච ආකුලදොසොව. විරජ්ඣිත්වාති විරාධෙත්වා. යථානිවත්ථපාරුතස්සෙව සාමණෙරස්සාති සම්බන්ධො. තස්මාති සරණගමනඋපසම්පදකම්මවාචානං සදිසත්තා. භික්ඛුනා සමාදින්නං විය ඉමිනාපි සමාදින්නානෙව හොන්තීති යොජනා. එවන්ති එවමිජ්ඣනෙ, සමාදින්නෙ වා. දළ්හීකරණත්ථන්ති සික්ඛාපදානං දළ්හීකරණත්ථං. පතිට්ඨාපනත්ථන්ති සාමණෙරස්ස පතිට්ඨාපනත්ථං. ලච්ඡතීති ලභිස්සති. සඞ්ඝෙන දාතබ්බොති සම්බන්ධො. අපලොකෙත්වාති සඞ්ඝං ආපුච්ඡිත්වා. ඉමිනා ඡින්නවස්සකං දස්සෙති.

අදින්නාදානෙ තිණසලාකමත්තෙනාපි වත්ථුනා අසමණො හොතීති යොජනා. විප්පටිපත්තියාති විකාරෙන පටිපජ්ජනතො. භණිතෙති ¶ භණනෙ. ජානිත්වාති ජානිත්වා එව. එවකාරො හෙත්ථ අජ්ඣාහරිතබ්බො, තෙන වුත්තං ‘‘න අජානිත්වා’’ති. යානි පඤ්ච සික්ඛාපදානීති යොජනා. අස්සාති සාමණෙරස්ස. ඨපනත්ථායාති සික්ඛාපදානං ඨපනත්ථාය. අයන්ති පාරාජිකො. විසෙසොති භික්ඛූනං පාචිත්තියතො විසෙසො.

පටිපක්ඛවසෙනාති ‘‘අනරහං අසම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා ච ‘‘ද්වාක්ඛාතො’’තිආදිනා ච ‘‘දුප්පටිප්පන්නො’’තිආදිනා ච පටිවිරුද්ධවසෙන ගරහන්තො සාමණෙරො නිවාරෙතබ්බොති සම්බන්ධො. කණ්ඩකනාසනායාති කණ්ඩකනාමකස්ස සාමණෙරස්ස දණ්ඩකම්මනාසනාය. තං ලද්ධින්ති අවණ්ණභාසනදිට්ඨිං. අච්චයන්ති අතික්කමං, දොසං වා. දෙසාපෙතබ්බොති ‘‘අච්චයො මං භන්තෙ අච්චගමා’’තිආදිනා දෙසාපෙතබ්බා. තං යුත්තන්ති ‘‘ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො’’ති තං වචනං පතිරූපං. හීති සච්චං, යස්මා වා. ඉධාති ඛන්ධකෙ, ‘‘සාමණෙරං නාසෙතු’’න්තිවචනෙ වා.

‘‘එසෙව නයො’’ති වුත්තවචනං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘සස්සතුච්ඡෙදානඤ්හී’’තිආදි. අඤ්ඤතරදිට්ඨිකො ¶ සාමණෙරොති යොජනා. එත්ථාති දසසු නාසනඞ්ගෙසු. ‘‘කාම’’න්තිපදෙන පුනරුත්තිනිරත්ථකදොසාරොපනෙන ගරහං දස්සෙති. ‘‘පනා’’තිපදෙන තෙසං දොසානං පහානෙන සම්භාවනං දස්සෙති. අබ්රහ්මචාරිං සාමණෙරන්ති සම්බන්ධො. උපසම්පාදෙතුං වට්ටතීති උපසම්පාදනං වට්ටති. භික්ඛුනිදූසකො සාමණෙරොති සම්බන්ධො. පබ්බජ්ජම්පීති එත්ථ පිසද්දස්ස ගරහත්ථභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පගෙව උපසම්පද’’න්ති. එතමත්ථන්ති එතාදිසමත්ථං.

47. පණ්ඩකවත්ථුකථා

109. දහරතරුණසද්දානං වෙවචනත්තා වුත්තං ‘‘දහරෙ…පෙ… තරුණෙ’’ති. මොළිගල්ලසද්දො ථූලසරීරවාචකො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකොති ආහ ‘‘මොළිගල්ලෙති ථූලසරීරෙ’’ති. හත්ථිභණ්ඩෙති එත්ථ හත්ථිසඞ්ඛාතං භණ්ඩං එතෙසන්ති හත්ථිභණ්ඩාති වුත්තෙ හත්ථිගොපකාති ආහ ‘‘හත්ථිගොපකෙ’’ති. අභිධානෙ (අභිධානප්පදීපිකායං 367 ගාථායං) පන ‘‘හත්ථිමෙණ්ඩො’’ති පාඨො අත්ථි.

පණ්ඩකොති ¶ පඩති විකලභාවං ගච්ඡතීති පණ්ඩකො. සංඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ යස්සාති පණ්ඩකස්ස. අසුචිනාති සම්භවෙන. ආසිත්තස්සාති ආසිඤ්චිතබ්බස්ස. ඉමිනා අසුචිනා මුඛෙ ආසිඤ්චිතබ්බොති ආසිත්තොති වචනත්ථං දස්සෙති. අයන්ති පණ්ඩකො. අජ්ඣාචාරන්ති මෙථුනජ්ඣාචාරං. ‘‘උසූයාය උප්පන්නායා’’තිඉමිනා උසූයතීති උසූයොති වචනත්ථං දස්සෙති. උපක්කමෙනාති වායාමෙන. බීජානීති අණ්ඩානි. ඉමිනා උපක්කමෙන එතස්මා බීජානි අපනීතානීති ඔපක්කමිකොති වචනත්ථං දස්සෙති. පක්ඛෙ පවත්තො පණ්ඩකො පක්ඛපණ්ඩකො, පක්ඛෙ පරිළාහවූපසමො පණ්ඩකො පක්ඛපණ්ඩකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකච්චො පනා’’තිආදි. තත්ථ පුබ්බවචනත්ථෙ පක්ඛෙති කාලපක්ඛෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො. පච්ඡිමවචනත්ථෙ පක්ඛෙති ජුණ්හපක්ඛෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘අකුසලවිපාකානුභාවෙනා’’ති පදං ‘‘පණ්ඩකො හොතී’’තිපදෙයෙව සම්බන්ධිතබ්බං. අස්සාති පණ්ඩකස්ස. නපුංසකපණ්ඩකොති පුරිසො විය සාතිසයං පච්චාමිත්තෙ න පුංසකෙති අභිමද්දනං කාතුං න සක්කොතීති නපුංසකො. න පුමා න ඉත්ථීති නපුංසකොති කත්වා නපුමනඉත්ථිසද්දස්ස නිරුත්තිනයෙන නපුංසකකරණම්පි වදන්ති. නපුංසකොයෙව පණ්ඩකො නපුංසකපණ්ඩකො. තෙසූති පඤ්චසු පණ්ඩකෙසු. තෙසුපීති ඔපක්කමිකාදීසු තීසුපි. ‘‘යස්මිං පක්ඛෙ’’ති ඉමිනා පක්ඛෙ පක්ඛෙ පණ්ඩකභාවං නිවත්තෙති. අස්සාති පණ්ඩකස්ස. එත්ථාති පඤ්චසු පණ්ඩකෙසු. සොපීති පණ්ඩකොපි. ඉතොති පණ්ඩකවාරතො. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා ලිඞ්ගනාසනමෙව අතිදිසති.

48. ථෙය්යසංවාසකවත්ථුකථා

110. පාරිජඤ්ඤපත්තස්සාති ¶ පරිහායතීති පරිජානි, ඉස්සරියභොගාදි, තස්ස භාවො පාරිජඤ්ඤං, ඉස්සරියභොගාදික්ඛයො, තං පත්තොති පාරිජඤ්ඤපත්තො, තස්ස. ‘‘පාරිජුඤ්ඤපත්තස්සා’’තිපි උකාරෙන සහ පාඨො අත්ථි. ඛීණකොලඤ්ඤොති එත්ථ කුලෙ ජාතා කොලඤ්ඤා, ණ්යපච්චයො, නකාරාගමො. ඛීණා කොලඤ්ඤා අස්සාති ඛීණකොලඤ්ඤොති ¶ වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මාතිපක්ඛපිතිපක්ඛතො’’තිආදි. තත්ථ මාතිපක්ඛපිතිපක්ඛතොති මාතුයා පක්ඛො මාතිපක්ඛො, පිතුනො පක්ඛො පිතිපක්ඛො, මාතිපක්ඛො ච පිතිපක්ඛො ච මාතිපක්ඛපිතිපක්ඛා. ඵාතිං කාතුන්ති එත්ථ ඵා-ධාතු වඩ්ඪනත්ථොති ආහ ‘‘වඩ්ඪෙතු’’න්ති. ‘‘පුච්ඡියමානො’’ති ඉමිනා අනුයුඤ්ජියමානොති එත්ථ අනුත්යූපසග්ගවසෙන යුජසද්දො පුච්ඡනත්ථොති දස්සෙති.

ථෙය්යසංවාසකොති ථෙනනං ථෙය්යං නකාරස්ස යකාරං කත්වා, ථෙය්යාය සංවාසකො ඉමස්සාති ථෙය්යසංවාසකො. එත්ථ ච න කෙවලං වස්සගණනාදිකොයෙව සංවාසො නාම හොති, අථ ඛො ථෙය්යාය ලිඞ්ගගහණම්පි සංවාසොයෙව නාම. තස්මා තස්ස තිවිධභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තයො’’තිආදි. තත්ථ ලිඞ්ගං ථෙනෙතීති ලිඞ්ගථෙනකො, එසෙව නයො ඉතරෙසුපි. තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ යොති ථෙය්යසංවාසකො. ලිඞ්ගමත්තස්සෙවාති එත්ථ මත්තසද්දෙන සංවාසාදයො නිවත්තෙති.

විදෙසන්ති අත්තනො දෙසතො වියොගං දෙසං. විසද්දො හෙත්ථ වියොගත්ථවාචකො. අථ වා වි දූරං දෙසං. විසද්දො හෙත්ථ දූරත්ථවාචකො. මුසාති අභූතත්ථෙ දුතියන්තනිපාතො, අභූතං වචනන්ති අත්ථො. පටිබාහතීති අඤ්ඤෙ නිවාරෙති. සංවාසථෙනකො නාමාති එත්ථ කො සංවාසො නාම, නනු එකකම්මාදිකොති ආහ ‘‘භික්ඛුවස්සගණනාදිකො’’තිආදි. භික්ඛුවස්සගණනාදිකොති ආදිසද්දෙන යථාවුඩ්ඪං වන්දනසාදියනං ආසනපටිබාහනං උපොසථපවාරණාදීසු සන්දිස්සනන්ති ඉමානි සඞ්ගණ්හාති. ‘‘කිරියභෙදො’’ති ඉමිනා සං එකතො වසියති අනෙනාති සංවාසොති වචනත්ථෙන කිරියභෙදො සංවාසො නාමාති දස්සෙති. ඉමස්මිං අත්ථෙති ඉමස්මිං වත්ථුම්හි, ඉමස්මිං ඨානෙති අත්ථො. ඉමිනා පාරාජිකාදිට්ඨානෙ පන එකකම්මාදිකො සංවාසො නාමාති දස්සෙති.

‘‘ලිඞ්ගස්ස ¶ චෙව සංවාසස්ස චා’’ති ඉමිනා උභයථෙනකොති එත්ථ උභයසරූපං දස්සෙති.

එත්ථාති ¶ ථෙය්යසංවාසකට්ඨානෙ. රාජ…පෙ… භයෙහි වාති එත්ථ භයසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. රාජභයෙන ච දුබ්භික්ඛභයෙන ච කන්තාරභයෙන ච රොගභයෙන ච වෙරිභයෙන චාති හි අත්ථො. චීවරගහණත්ථන්ති චීවරාහරණත්ථං, අයමෙව වා පාඨො. වාසද්දො හෙත්වත්ථං වා සම්පදානත්ථං වා සම්පිණ්ඩෙති. අයං ගාථා විභත්තියා උප්පටිපාටිත්තා භග්ගරීතිසඞ්ඛාතා අලඞ්කාරදොසා න මුත්තා. ලිඞ්ගන්ති සමණලිඞ්ගං. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ.

නාධිවාසෙතීති න සම්පටිච්ඡති. යාවාති යත්තකං කාලං, අයං පනෙත්ථ යොජනා – ඉධ යො රාජ…පෙ… භයෙන වා චීවරගහණත්ථං වා ලිඞ්ගං ආදියති, සො සුද්ධමානසො හුත්වා යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව එසො ‘‘ථෙය්යසංවාසකො නාමා’’ති න වුච්චතීති.

තත්රාති තාසු ගාථාසු. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. එවන්ති ලිඞ්ගෙ ගහියමානෙ. තස්මින්ති ජනෙ. අනොසරිත්වාවාති අනොක්කමිත්වාව. ලිඞ්ගං අපනෙත්වාති සයං ගහිතං සමණලිඞ්ගං විනාසෙත්වා. පබ්බජිතාලයන්ති පබ්බජිතඡායං. පුබ්බෙති සංවාසථෙනකෙ.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බානි පාසණ්ඩං උද්දිස්ස දින්නානි භත්තානි.

සත්තෙ වහතීති සත්තවාහො. විරමිතබ්බන්ති වෙරං, තං පවත්තෙතීති වෙරිකො. කායෙන පරිහරිතබ්බානීති කායපරිහාරියානි. තන්ති තුවං. හීනායාවත්තභාවන්ති හීනාය ගිහිභාවාය ආවත්තභාවං.

උප්පබ්බජිත්වාති පබ්බජවියොගං කත්වා. තමත්ථන්ති උප්පබ්බජිතසඞ්ඛාතමත්ථං. අස්සාති මහාසාමණෙරස්ස.

මහන්තො වාති එත්ථ වාසද්දො ගරහත්ථො. පගෙව දහරොති දස්සෙති. අබ්යත්තො හොතීති යොජනා. සොති සාමණෙරො.

වච්ඡගොරක්ඛාදීනීති ¶ එත්ථ වච්ඡොති තරුණගොණො. සො හි මාතුසන්තිකෙ වසතීති වච්ඡො. මාතුයා වියොගකාලෙ වා වස්සතීති වච්ඡොති වුච්චති. ඉමිනා දම්මගවජරග්ගවාපි සාමඤ්ඤතො ගහිතා. ගො වුච්චති ඛෙත්තභූමි. වච්ඡො ච ගො ච වච්ඡගවා, තෙසං රක්ඛනං වච්ඡගොරක්ඛො, සො ආදි යෙසං කසිකම්මාදීනන්ති වච්ඡගොරක්ඛාදීනි. ‘‘සූපසම්පන්නො’’ති ඉමිනා ¶ ගහට්ඨම්පි සචෙ උපසම්පාදෙති, සූපසම්පන්නොති දස්සෙති. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති සාමණෙරකාලෙයෙව. විනයවිනිච්ඡයෙති විනයෙ වුත්තස්ස ථෙය්යසංවාසකස්ස විනිච්ඡයෙ. ථෙය්යසංවාසකො හොති ලිඞ්ගස්ස අපනීතත්තා.

ථෙය්යසංවාසකො න හොති සලිඞ්ගෙ ඨිතත්තා. අයම්පි ථෙය්යසංවාසකො න හොති කාසායෙ සඋස්සාහත්තා. ථෙය්යසංවාසකො හොති කාසායෙ ධුරස්ස නික්ඛිත්තත්තා.

ථෙය්යසංවාසකො න හොති සලිඞ්ගෙ ඨිතත්තා. නෙව ථෙය්යසංවාසකො හොති කාසායෙ සඋස්සාහත්තා. මෙථුනසෙවනාදීහීතිආදිසද්දෙන පාණාතිපාතාදයො සඞ්ගණ්හාති. ථෙය්යසංවාසකො හොති කාසායෙ ධුරස්ස නික්ඛිත්තත්තා. ඔවට්ටිකන්ති අධොවට්ටෙන කරණං. රක්ඛති තාවාති තාව රක්ඛති වීමංසනෙන නිවාසිතත්තා. ලිඞ්ගන්ති සමණලිඞ්ගං. ථෙය්යසංවාසකො හොති ගිහිලිඞ්ගස්ස සම්පටිච්ඡිතත්තා.

වීමංසති වා සම්පටිච්ඡති වා රක්ඛතියෙව ඔදාතවත්ථස්ස අන්තොකාසායභාවතො. ‘‘භික්ඛුනියාපි එසෙව නයො’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘සාපී’’තිආදි.

වුඩ්ඪපබ්බජිතො සාමණෙරොති සම්බන්ධො. පාළියම්පීති පන්තියම්පි. සෙනො මංසපෙසිං ගහෙත්වා ගච්ඡති විය භත්තපිණ්ඩෙ පත්තං උපනාමෙත්වා ගහෙත්වා ගච්ඡති. ථෙය්යසංවාසකො න හොති වස්සානං අගණනත්තා.

48. තිත්ථියපක්කන්තකකථා

110. පක්කමතීති ¶ පක්කන්තො, ‘‘පවිට්ඨො’’ති ඉමිනා කමුධාතුයා පදවික්ඛෙපත්ථං දස්සෙති, ඉච්ඡාකන්තිඅත්ථෙ නිවත්තෙති. සොති තිත්ථියපක්කන්තකො. තත්රාති තිත්ථියපක්කන්තකෙ. උපසම්පන්නො භික්ඛු ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. තෙසන්ති තිත්ථියානං. ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති පුබ්බෙව ලද්ධිගහිතත්තා වුත්තං ‘‘ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ’’ති. කුසචීරාදීනීති එත්ථ කුසො වුච්චති සලාකා. චීරොති පන්ති, ආවලීති අත්ථො. කුසෙ රජ්ජුනා ආවුනිත්වා කතො චීරො කුසචීරො, සො ආදි යෙසං තානීති කුසචීරාදීනි. ආදිසද්දෙන ඵලකචීරාදයො සඞ්ගණ්හාති. කුසතිණෙහි කතො චීරො කුසචීරොතිපි වදන්ති. නග්ගොති අචෙලකො. ආජීවකොති අචෙලකවතමාදාය ¶ ජීවතීති ආජීවකො. තෙසන්ති ආජීවකානං. ඔවදිතො හුත්වාති සම්බන්ධො.

කින්ති කිං වතං. ලුඤ්චාපෙතීති අපනයාපෙති. මොරපිඤ්ඡාදීනීති එත්ථ පිඤ්ඡං වුච්චති පක්ඛො. සො හි පිඤ්ඡති ආකාසෙ ගච්ඡති අනෙනාති පිඤ්ඡන්ති වුච්චති. පිඡි ගතියන්ති ධාතුපාඨො. මොරස්ස පිඤ්ඡං මොරපිඤ්ඡං, තං ආදි යෙසං තානීති මොරපිඤ්ඡාදීනි. ආදිසද්දෙන උලූකපිඤ්ඡාදයො සඞ්ගණ්හාති. යාව න සම්පටිච්ඡතීති යාව ලද්ධිං න සම්පටිච්ඡති. නන්ති වීමංසමානං භික්ඛුං. ලද්ධීති තිත්ථියලද්ධි. රක්ඛතීති තිත්ථියපක්කන්තකතො රක්ඛති. ලද්ධියා අභාවෙන තිත්ථියපක්කන්තකො න හොතීති අධිප්පායො. අච්ඡිද්දචීවරොති එත්ථ ආකාරො කොධත්ථො, අඩ්ඩත්ථො වා හොති, ඡිද්දසද්දො දූසනත්ථො හොති. තස්මා ආකොධෙන අඩ්ඩෙන වා ඡිද්දො දූසිතොති අච්ඡිද්දොති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘අච්ඡින්නො’’තිපි පාඨො. අච්ඡිද්දං චීවරමෙතස්සාති අච්ඡිද්දචීවරො. තිත්ථායතනන්ති තිත්ථීනං නිවාසට්ඨානං, තිත්ථියානං උපස්සයන්ති අත්ථො.

49. තිරච්ඡානගතවත්ථු

111. දෙවසම්පත්තිසදිසං ඉස්සරියසම්පත්තිං අනුභවන්තොපි සො නාගො කස්මා නාගයොනියා අට්ටීයතීති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි අනුභොතීති සම්බන්ධො. කිඤ්චාපිසද්දො හෙත්ථ සම්භාවනාජොතකො, පනසද්දො ගරහත්ථජොතකො. කුසලවිපාකෙනාති අහෙතුකකුසලවිපාකෙන. තස්සාති නාගස්ස. සජාතියාති සමානජාතියා නාගියා. උදකසඤ්චාරිමණ්ඩූකභක්ඛන්ති උදකෙ සඤ්චරණසීලං මණ්ඩූකසඞ්ඛාතං භක්ඛං පාතුභවතීති යොජනා. සොති නාගො. අට්ටීයතීති අරමණං පීළියති. හරායතීති එත්ථ හරෙධාතු ලජ්ජනත්ථොති ආහ ‘‘ලජ්ජතී’’ති. එකාරන්තො ධාතු භූවාදිගණිකො (සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 රකාරන්තධාතු). ජිගුච්ඡතීති එත්ථ ගුපධාතුයා කම්මං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තභාව’’න්ති. ‘‘තස්ස භික්ඛුනො’’තිපදස්ස ‘‘නික්ඛන්තෙ’’තිපදෙන යොජිතබ්බත්තා භුම්මත්ථෙ සාමිවචනන්ති ආහ ‘‘තස්මිං භික්ඛුස්මි’’න්ති. අථ වා තස්ස භික්ඛුනොති සාමියොගත්තා ‘‘නික්ඛන්තෙ’’ති එත්ථ භාවත්ථෙ මානපච්චයොති ආහ ‘‘නික්ඛමනෙ’’ති. ඉමිනා නික්ඛන්තෙති එත්ථ න අන්තපච්චයො, මානපච්චයස්සෙව අන්තභාවං කත්වා වුත්තොති දස්සෙති. විස්සට්ඨොති සතිවිස්සජ්ජිතො. තස්මින්ති භික්ඛුම්හි. කපිමිද්ධවසෙනෙවාති කපිනො මිද්ධවසෙන එව. අථ වා කපිමිද්ධවසෙන නිද්දායන්තො ඉව නිද්දායන්තොති යොජනා. පටිනිපජ්ජීති පුන නිපජ්ජි. විස්සරමකාසීති ¶ එත්ථ විසද්දො විරූපත්ථජොතකො, සරසද්දො සද්දවාචකොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විරූපං මහාසද්දමකාසී’’ති.

‘‘අකාරස්ස ලොපං කත්වා’’ති ඉමිනා තුම්හෙ ඛොත්ථාති එත්ථ ‘‘තුම්හෙ ඛො අත්ථා’’ති පදවිභාගං කත්වා ඔකාරතො පරස්ස අකාරස්ස ලොපං දස්සෙති. ‘‘අකාරස්සාලොප’’න්තිපි පාඨො. එවඤ්හි සති අකාරස්ස අලොපං කත්වාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉමිනා ‘‘තුම්හෙ ඛො අත්ථා’’ති පදච්ඡෙදං කත්වා අකාරෙ පරෙ ඔකාරස්ස වකාරං කත්වා තුම්හෙ ඛ්වත්ථා’’ති පාඨො දස්සිතො. කස්මා ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අවිරූළ්හිධම්මාති ආහ ‘‘ඣාන…පෙ… අභබ්බත්තා’’ති. ‘‘භවථා’’ති ඉමිනා අත්ථාති එත්ථ අසධාතු සත්තත්ථවාචකො ථවිභත්තීති දස්සෙති. සජාතියාති එත්ථ සමානා ජාති එතිස්සාති සජාතීති ¶ වුත්තෙ නාගී එවාති ආහ ‘‘නාගියා එවා’’ති. මනුස්සිත්ථිආදීති එත්ථ ආදිසද්දෙන තිරච්ඡානගතිත්ථීපෙතිත්ථීදෙවිත්ථියො සඞ්ගණ්හාති. ‘‘ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ පච්චයා’’ති දෙසනා සාවසෙසදෙසනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එත්ථ චා’’ති. එත්ථාති තිරච්ඡානගතවත්ථුම්හි. අභිණ්හන්ති අභික්ඛණං පුනප්පුනන්ති අත්ථො.

තිරච්ඡානගතොති එත්ථ කිං අපායපරියාපන්නො දුග්ගතිඅහෙතුකපටිසන්ධිකොවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘නාගො වා හොතූ’’තිආදි.

50. මාතුඝාතකාදිවත්ථුකථා

112. නික්ඛන්තින්ති එත්ථ ‘‘ඉමස්ස පාපකම්මස්සා’’ති ඡට්ඨීයොගත්තා භාවත්ථෙ තිපච්චයොති ආහ ‘‘නික්ඛමන’’න්ති. අපවාහනන්ති අපායපටිසන්ධිවහනතො අපගමනං. යෙනාති මනුස්සභූතෙන යෙන ජීවිතා වොරොපිතාති සම්බන්ධො. මනුස්සිත්ථිභූතාති මනුස්සිත්ථී හුත්වා භූතා, මනුස්සිත්ථීභාවං වා භූතා පත්තා. ඉමිනා තිරච්ඡානගතිත්ථිආදයො නිවත්තෙති. ‘‘ජනිකා’’ති ඉමිනා පොසාවනිකමාතාදයො නිවත්තෙති. සයම්පීති එත්ථ පිසද්දො න කෙවලං මාතායෙව, අථ ඛො පුත්තෙනාපීති දස්සෙති. සතාති සන්තෙන. මනුස්සජාතිකෙනෙව සතා මනුස්සජාතිකො එව හුත්වා වොරොපිතාති යොජනා. අනන්තරෙ භවෙ ඵලං නිබ්බත්තෙතීති ආනන්තරියං, මාතුඝාතකකම්මං, තෙන ජාතිසාමඤ්ඤම්පි අජනිකං ඝාතෙන්තො ච ජනිකම්පි ජාතිභෙදං ඝාතෙන්තො ච න අනන්තරිකො හොති, තස්ස පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච න වාරිතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙන පනා’’තිආදි. තත්ථ පොසෙති වද්ධෙතීති පොසාපනියා, සා එව පොසාවනිකා පකාරස්ස වකාරං, යකාරස්ස ච කකාරං කත්වා, පොසාවනිකා ච සා මාතා චෙති පොසාවනිකමාතා. අස්සාති ¶ පුත්තස්ස. ඉදං පදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං. තත්ථ පුබ්බපදෙ භාවසම්බන්ධො, පච්ඡිමපදෙ සාමිසම්බන්ධො. සබ්බථා එසෙව නයො හොතීති ආහ ‘‘සචෙපී’’තිආදි. වෙසියාති උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං ¶ . යාය කායචි ඉත්ථියා පුත්තස්සාපි ගහෙතබ්බත්තා. ‘‘අයං මෙ පිතා’’ති අජානනමෙව හි පමාණං. අනෙනාති ඉමිනා පුත්තෙන. ‘‘පිතුඝාතකොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’ති ඉමිනා මාතුඝාතකෙපි ‘‘අයං මෙ මාතා’’ති අජානිත්වා ඝාතෙන්තොපි මාතුඝාතකොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති දස්සෙති.

114. සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මනුස්සජාතියං හී’’තිආදි. අපබ්බජිතන්ති ගිහිභූතං. පබ්බජ්ජා චස්සාති එත්ථ චසද්දෙන උපසම්පදාපි වාරිතාති දස්සෙති. අස්සාති අරහන්තඝාතකස්ස. අවසෙසන්ති අරහන්තතො අවසෙසං. අස්සාති අරියඝාතකස්ස. ආනන්තරියො න හොති තිරච්ඡානගතත්තා පනස්ස පබ්බජ්ජා වාරිතාති අත්ථො නෙතබ්බො. එත්ථාති මාතුඝාතකාදිකම්මෙසු. වධායාති තදත්ථෙ චතුත්ථීති ආහ ‘‘වධත්ථායා’’ති. ‘‘මාරෙතු’’න්ති ඉමිනා ‘‘වධත්ථායා’’ති එත්ථ හනධාතු හිංසනත්ථොති දස්සෙති. ‘‘නීයන්තී’’ති ඉමිනා ඔනීයන්තීති එත්ථ ඔත්යූපසග්ගො ධාත්වත්ථානුවත්තකොති දස්සෙති. යං පන වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තස්ස වචනස්ස අත්ථොති යොජනා. ‘‘සචා ච ඉති අයං නිපාතො වුත්තො’’ති ඉමිනා භයපීළිතත්තා ච නිරුත්තීසු අකුසලත්තා ච දවාභණනෙන රවාභණනෙන අයං නිපාතො චොරෙහි වුත්තොති දස්සෙති. ‘‘සචෙ ච ඉච්චෙව වා පාඨො’’ති ඉමිනා තෙහි තථා වුත්තෙපි සඞ්ගීතිකාලෙ වා පොත්ථකාරූළ්හකාලෙ වා යථාභූතං සඞ්ගීතත්තා, පොත්ථකාරූළ්හත්තා ච යථාභූතො පාඨො අත්ථීති දස්සෙති. තත්ථාති තෙසු පදෙසු. නිද්ධාරණෙ භුම්මං. තස්සාති ‘‘සචජ්ජ මය’’න්ති පාඨස්ස. ‘‘සචෙ අජ්ජ මය’’න්ති ඉමිනා එකාරලොපසන්ධිං දස්සෙති. ‘‘සචෙජ්ජ මය’’න්ති අකාරලොපසන්ධිනාපි පාඨො අත්ථි.

115. පකතත්තන්ති පකතියා සීලසඞ්ඛාතො අත්තා සභාවො එතිස්සාති පකතත්තා, තං. කායසංසග්ගෙන භික්ඛුනීනං පාරාජිකත්තා වුත්තං ‘‘සීලවිනාසං පාපෙතී’’ති. අනිච්ඡමානංයෙව භික්ඛුනින්ති සම්බන්ධො.

ඉච්ඡමානන්ති ¶ ඔදාතවත්ථවසනං ඉච්ඡමානං. යස්මා අභික්ඛුනී හොති, තස්මා භික්ඛුනීදූසකො න හොතීති යොජනා. සීලවිපන්නං භික්ඛුනින්ති සම්බන්ධො.

යො ¶ දෙවදත්තො සඞ්ඝං භින්දති විය, භින්දතීති යොජනා. උද්ධම්මන්ති ධම්මතො විරහිතං. උබ්බිනයන්ති විනයතො විරහිතං. චතුන්නං කම්මානන්ති අපලොකනාදීනං චතුන්නං කම්මානං.

යො දෙවදත්තො ලොහිතං උප්පාදෙති විය, උප්පාදෙතීති යොජනා. දුට්ඨචිත්තෙනාති එත්ථ න යංකිඤ්චි දුට්ඨචිත්තං දුට්ඨචිත්තං නාම, අථ ඛො වධකචිත්තන්ති ආහ ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති. සරීරෙති සරීරබ්භන්තරෙ. තථාගතස්ස හි අභෙජ්ජකායත්තා පරූපක්කමෙන චම්මච්ඡෙදං කත්වා ලොහිතස්ස උප්පාදනං නාම නත්ථි. යො පන ජීවකො ඵාසුං කරොති විය, ඵාසුං කරොතීති යොජනා. ලොහිතඤ්චාති පූතිලොහිතඤ්ච.

54. උභතොබ්යඤ්ජනකවත්ථුකථා

116. උභතොබ්යඤ්ජනකොති එත්ථ බාහිරත්ථසමාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉත්ථිනිමිත්තුප්පාදනකම්මතො චා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ඉත්ථි…පෙ… කම්මතො චා’’ති ඉමිනා උභයසරූපං දස්සෙති. උභතො කම්මතො පවත්තන්ති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො. බ්යඤ්ජනන්ති නිමිත්තං. අස්සාති ජනස්ස. කරොතිපි කාරෙතිපීති එත්ථ කරධාතුයා සුද්ධකම්මකාරිතකම්මානි දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරිසනිමිත්තෙනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘වීතික්කම’’න්ති ඉමිනා සුද්ධකම්මං දස්සෙති, ‘‘පර’’න්ති ඉමිනා කාරිතකම්මං දස්සෙති. සමාදපෙත්වාති උය්යොජෙත්වා. තස්ස දුවිධභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුවිධො’’තිආදි. තත්ථ ඉත්ථිභාවෙන ලක්ඛිතො උභතොබ්යඤ්ජනකො ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො. එස නයො ඉතරත්ථාපි.

තත්ථාති දුවිධෙසු උභතොබ්යඤ්ජනකෙසු. ඉත්ථිනිමිත්තන්ති ඉත්ථියා අඞ්ගජාතං. එසෙව නයො ‘‘පුරිසනිමිත්ත’’න්ති එත්ථාපි. පාකටං පටිච්ඡන්නන්ති සභාවතො පාකටං පටිච්ඡන්නං. පුන පටිච්ඡන්නං පාකටන්ති රාගවසෙන පටිච්ඡන්නං ¶ පාකටං. පරං ගණ්හාපෙතීති පරමෙව ගණ්හාපෙතීති අත්ථො. ඉදන්ති කාරණං. එතෙසන්ති ද්වින්නං උභතොබ්යඤ්ජනකානං. කුරුන්දියං පන වුත්තං, කිං වුත්තන්ති යොජනා. තත්ථාති උභතොබ්යඤ්ජනකෙ. විචාරණක්කමොති වීමංසනානුක්කමො. ‘‘තත්ථ විචාරක්කමො’’තිපි පාඨො. විචාරණක්කමො ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථාය වෙදිතබ්බො, ඉධ පන කිං වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ඉදමිධ වෙදිතබ්බ’’න්ති. තත්ථ ඉදන්ති නපබ්බජ්ජූපසම්පදකාරණං. ඉධාති ඉමිස්සං විනයට්ඨකථායං.

55. අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථා

117. තෙන ඛො පන සමයෙනාති එත්ථ තසද්දස්ස අනියමනිද්දෙසභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙන සමයෙනා’’ති. සික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තං හොතීති ‘‘න භික්ඛවෙ අනුපජ්ඣායකො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති ¶ සික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තං හොති. ‘‘උපජ්ඣායවිරහිත’’න්ති ඉමිනා අනුපජ්ඣායකන්ති එත්ථ අකාරස්ස විරහත්ථං දස්සෙති. උපජ්ඣායවිරහිතං උපසම්පදාපෙක්ඛන්ති සම්බන්ධො. ‘‘එව’’න්තිආදිනා දොසං දස්සෙති. උපජ්ඣං අගාහාපෙත්වාති ‘‘උපජ්ඣායො මෙ භන්තෙ හොහී’’ති (මහාව. 65; මහාව. අට්ඨ. 64) උපජ්ඣං අගාහාපෙත්වා. උපසම්පාදෙන්තස්ස කාරකසඞ්ඝස්සාති යොජනා. කම්මං පනාති උපසම්පදකම්මං පන. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා උපසම්පාදෙන්තස්ස ආපත්ති, කම්මං පන න කුප්පතීති වචනං අතිදිසති.

56. අපත්තකාදිවත්ථුකථා

118. යො පිණ්ඩො හත්ථෙසු ලබ්භතීති යොජනා. තදත්ථායාති තස්ස පිණ්ඩස්ස අත්ථාය. සෙය්යථාපි තිත්ථියාති එත්ථ සෙය්යථාපිසද්දො උපමත්ථො, තිත්ථියසද්දො ආජීවකනාමකෙ තිත්ථියෙ හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථාපි ආජීවකනාමකා තිත්ථියා’’ති. තස්මා ආජීවකසඞ්ඛාතෙ තිත්ථියෙ උපමං කත්වා උජ්ඣායන්තීති ආහ ‘‘සූපබ්යඤ්ජනෙහී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. තෙති ආජීවකා. කම්මං පන න කුප්පතීති පත්තචීවරෙසු අසන්තෙසුපි කම්මවාචාය ¶ ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති පරිකිත්තිතත්තා කම්මං න කුප්පතීති අධිප්පායො.

යාචිතකෙනාති එත්ථ යාචිතො හුත්වා ගහිතො යාචිතකොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යාචිත්වා ගහිතෙනා’’ති. ‘‘ඊදිසෙන හී’’තිආදිනා දොසං දස්සෙති. තස්මාති යස්මා ආපත්ති හොති, තස්මා. තස්සාති උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස. නිරපෙක්ඛෙහි ආචරියුපජ්ඣායාදීහීති යොජනා. නිස්සජ්ජිත්වාති බ්රහ්මදෙය්යෙන නිස්සජ්ජිත්වා. අනධිට්ඨානුපගානං පත්තචීවරානං අපත්තචීවරත්තා වුත්තං ‘‘අධිට්ඨානුපගං පත්තචීවර’’න්ති. පණ්ඩුපලාසන්ති සමණුද්දෙසභාවාපෙක්ඛං. සො හි රූළ්හිවසෙන පණ්ඩුපලාසොති වුච්චති. අථ වා යථා පණ්ඩුපලාසො න හරිතො, නාපි සුක්ඛො හොති, එවං සොපි පබ්බජාපෙක්ඛො න ගිහී හොති, නාපි සාමණෙරො, තස්මා සමණුද්දෙසභාවාපෙක්ඛො ‘‘පණ්ඩුපලාසො’’ති වුච්චති.

වසන්තස්ස පණ්ඩුපලාසස්සාති සම්බන්ධො. අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතන්ති භික්ඛූහි අනාමසිතබ්බග්ගං පිණ්ඩපාතං. සාමණෙරභාගසමකොති සාමණෙරෙහි ලද්ධෙන භාගෙන සමං පවත්තො. අස්සාති පණ්ඩුපලාසස්ස. සාමණෙරස්ස සබ්බං පටිජග්ගනකම්මං කාතුං වට්ටති විය, අස්ස කාතුං වට්ටතීති යොජනා.

57. හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථා

119. හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථූසු ¶ හත්ථා ඡින්නා යස්සාති හත්ථච්ඡින්නොතිආදිවචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. මණිබන්ධෙති පකොට්ඨන්තෙ. සො හි යස්මා එත්ථ මණිසඞ්ඛාතං අලඞ්කාරවිකතිං බන්ධති, තස්මා මණිබන්ධොති වුච්චති. කප්පරෙති කපොණියං. සා හි පරෙසං පිට්ඨීසු කපති හිංසති අනෙනාති ‘‘කප්පරො’’ති වුච්චති. යස්ස හත්ථා ඡින්නා හොන්ති, අයං හත්ථච්ඡින්නො නාමාති යොජනා. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. එකො වා පාදොති යොජනා. හෙට්ඨා ‘‘එකො වා ද්වෙ වා හත්ථා’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. චතූසු හත්ථපාදෙසු ද්වෙ වාති එකො හත්ථො, එකො පාදොති ද්වෙ ¶ වා. කණ්ණාති සද්දග්ගහා. තෙ හි කණ්ණති සවති එතෙහීති කණ්ණාති වුච්චන්ති. කණ්ණාබද්ධෙති කණ්ණච්ඡිද්දස්ස ආබද්ධෙ. සඞ්ඝාටෙතුන්ති සඞ්ඝටනං කාතුං, ආබන්ධනං කාතුන්ති අත්ථො. අජපදකෙති අජපදසණ්ඨානෙ ඨානෙ. නාසාති ඝානානි. තානි හි නාසති අබ්යත්තසද්දං කරොති එතාහීති නාසාති වුච්චන්ති. නාසිකාති නාසායෙව. සණ්ඨාපෙතුන්ති සුට්ඨු ඨපෙතුං, පකතියා ඨපෙතුන්ති අත්ථො. නඛසෙසන්ති නඛොයෙව සෙසො ඡින්නඞ්ගුලිතොති නඛසෙසො, තං. අග්ගෙ පුරෙ උට්ඨහතීති අඞ්ගුට්ඨො. ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘නඛසෙසං අදස්සෙත්වා’’ති වචනං අතිදිසති. කණ්ඩරනාමකාති මහාසිරනාමකා. තෙ හි කං සරීරං ධාරෙන්තීති කණ්ඩරාති වුච්චන්ති ධකාරස්ස ඩකාරං කත්වා. යෙසූති කණ්ඩරෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං.

යස්ස වග්ගුලිපක්ඛකා විය අඞ්ගුලියො සම්බන්ධො හොන්ති, අයං ඵණහත්ථකො නාමාති යොජනා. එතන්ති ඵණහත්ථකං. ඡළඞ්ගුලාදයොපි ඵණහත්ථකෙයෙව සඞ්ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘යස්සපි ඡ අඞ්ගුලියො’’තිආදි. යස්සපි ඡ අඞ්ගුලියො හොන්ති, අයම්පි ඵණහත්ථකො නාම උපචාරෙන.

ඛුජ්ජොති එත්ථ ඛුජ්ජො සරීරො යස්සත්ථීති ඛුජ්ජොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛුජ්ජසරීරො’’ති. කස්මා ඛුජ්ජොති ආහ ‘‘උරස්ස වා’’තිආදි. යස්ස පන වඞ්කං, අයම්පි ඛුජ්ජො නාමාති යොජනා. වඞ්කන්ති ච කුටිලං. හීති සච්චං, යස්මා වා. බ්රහ්මුජුගත්තොති උජුං ගත්තං උජුගත්තං, බ්රහ්මුනො උජුගත්තං විය උජුගත්තං ඉමස්ස මහාපුරිසස්සාති බ්රහ්මුජුගත්තො, මහාපුරිසො.

සංඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ජඞ්ඝවාමනස්ස හී’’තිආදි. යෙසන්ති උභින්නං කායානං. භූතානන්ති අමනුස්සානං පිසාචකපෙතානං. අත්තභාවො හොති වියාති යොජනා. පරිවටුමොති පරිසමන්තතො වට්ටුලසරීරො.

ගලගණ්ඩීති ¶ ¶ එත්ථ ගලෙ ගණ්ඩො යස්සත්ථීති ගලගණ්ඩීති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. එතන්ති ‘‘ගලගණ්ඩී’’ති එතං වචනං. තත්ථාති ගලගණ්ඩිපබ්බාජනෙ. යන්ති වචනං.

සිපදීති එත්ථ සිථිලං පදං ඉමස්සාති සිපදීති වුත්තෙ භාරපාදොයෙව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘භාරපාදො වුච්චතී’’ති. භාරං පාදං යස්සාති භාරපාදො. එතෙ ද්වෙ ථූලපාදරොගීසු වත්තන්තීති දට්ඨබ්බං. සඤ්ජාතපිළකොති සඤ්ජාතඵොටො. උපනාහන්ති භුසං බන්ධනං. උදකආවාටෙති උදකෙන පුණ්ණායං කාසුයං. උදකවාලිකායාති උදකතින්තෙන මරුනා. යථා සිරා පඤ්ඤායන්ති, එවං මිලාපෙතුන්ති යොජනා. ඊදිසන්ති සිරාපඤ්ඤායනජඞ්ඝතෙලනාළිකසභාවං. තථාති යථා පබ්බජ්ජාකාලෙ කරොති, තථා කත්වාති අත්ථො.

පාපරොගීති එත්ථ පාපරොගස්ස සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අරිස’’ඉතිආදි. තත්ථ අරිසො ච භගන්දරො ච පිත්තඤ්ච සෙම්හො ච කාසො ච සොසො චාති ද්වන්දො, තෙ ආදයො යෙසං තෙති අරිස…පෙ… සොසාදයො. ආදිසද්දෙන හෙට්ඨා වුත්තෙ ආබාධෙ සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ පිත්තසෙම්හසද්දෙහි තංසමුට්ඨානො රොගො ගහෙතබ්බො. ‘‘නිච්චාතුරො’’ති ඉමිනා පාපරොගීති එත්ථ මන්තුත්ථෙ පවත්තස්ස ඊපච්චයස්ස නිච්චයොගත්ථං දස්සෙති.

පරිසදූසනොති එත්ථ ඉතිසද්දො නාමපරියායො, පරිසදූසනො නාමාති හි අත්ථො. යො අත්තනො විරූපතාය පරිසං දූසෙති, අයං පරිසදූසනො නාමාති යොජනා. ඡසරීරදොසං ආදිං කත්වා පරිසදූසනභාවං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘අතිදීඝො වා’’තිආදි. අතිදීඝො වාති එත්ථ න කෙවලං පරෙසං ද්වඞ්ගුලාදිමත්තදීඝො, අථ ඛො දිගුණාදිදීඝොවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙස’’න්තිආදි. නාභිපදෙසොති අත්තනො නාභිපදෙසො. යථා හි අතිදීඝෙ පරවචනෙන අතිදීඝස්ස සරූපං වෙදිතබ්බං, තථා අතිරස්සාදීසුපි අතිරස්සසරූපන්ති දට්ඨබ්බං. මහොදරොති මහාඋදරො. කප්පසීසො වාති හත්ථිසීසො ¶ විය යුගසීසො වා. කප්පසද්දො හෙත්ථ යුගත්ථවාචකො. කණ්ණිකකෙසො වාති කණ්ණිකසදිසෙහි කෙසෙහි සමන්නාගතො. ‘‘ජාතිපලිතෙහී’’ති ඉමිනා ජරාවාතෙන පහතං පලිතං නිවත්තෙති. පකතිතම්බකෙසොති එත්ථ පකතිසද්දෙන කෙනචි පයොගෙන තම්බකෙසං නිවත්තෙති. ආවට්ටසීසොති පුනප්පුනං වට්ටතීති ආවට්ටො, කෙසාවට්ටො, සො එතස්ස සීසෙ අත්ථීති ආවට්ටසීසො. උද්ධග්ගෙහීති උද්ධං කොටීහි. ජාලබද්ධෙන වියාති ජාලෙන බද්ධෙන ඉව.

සම්බද්ධභමුකො වාති අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බද්ධභමුකො වා. මක්කටභමුකොති මක්කටස්ස භමු විය ¶ භමු එතස්සාති මක්කටභමුකො. වාසිකොණෙනාති තච්ඡනීකොටියා. විසමචක්කලොති එත්ථ චක්කාකාරෙන ලාති පවත්තති, චක්කාකාරං වා ලාති ගණ්හාතීති චක්කලො. කෙකරොති වලිරො. සො හි කුච්ඡිතං කරොතීති කෙකරොති වුච්චති. කක්කටස්සෙවාති කක්කටස්ස ඉව. මූසිකකණ්ණොති ආඛුකණ්ණො. ජටුකකණ්ණොති වග්ගුලිකණ්ණො. අවිද්ධකණ්ණොති අච්ඡිද්දකණ්ණො. හීති සච්චං, යස්මා වා. සොති අවිද්ධකණ්ණො. කණ්ණෙ භගන්දරො එතස්සාති කණ්ණභගන්දරො, සොයෙව කණ්ණභගන්දරිකො. ගණ්ඩො කණ්ණෙ එතස්සාති ගණ්ඩකණ්ණො. පග්ඝරිතපුබ්බෙනාති පග්ඝරිතපූයෙන. ටඞ්කිතො කණ්ණො යස්සාති ටඞ්කිතකණ්ණො. ගොභත්තනාළිකායාති ගුන්නං භත්තපානත්ථං කතාය නාළිකාය. බිළාරක්ඛි විය අතිපිඞ්ගලං අක්ඛි එතස්සාති අතිපිඞ්ගලක්ඛි. මධුවණ්ණො විය පිඞ්ගලං අක්ඛි එතස්සාති මධුපිඞ්ගලක්ඛි. නිප්පඛුමක්ඛීති එත්ථ පඛුමං වුච්චති අක්ඛම්හි ජාතං ලොමං. තඤ්හි අක්ඛිනො පක්ඛද්වයෙ ජාතත්තා පඛුමන්ති වුච්චති. නත්ථි පඛුමං අක්ඛිම්හි එතස්සාති නිප්පඛුමක්ඛි. අස්සුපග්ඝරණං අක්ඛිම්හා එතස්සාති අස්සුපග්ඝරණක්ඛි. පුප්ඵං සඤ්ජාතං යස්ස අක්ඛිනොති පුප්ඵිතං. පුප්ඵිතං අක්ඛි යස්සාති පුප්ඵිතක්ඛි. අක්ඛිපාකෙනාති අක්ඛිනො දලපරියන්තෙසු පච්චනකෙන රොගෙන.

චිපිටනාසිකොති අනුන්නතනාසිකො. සුකතුණ්ඩසදිසායාති සුවානං මුඛෙන සදිසාය.

පටඞ්ගමණ්ඩූකස්සෙවාති ¶ පටඞ්ගනාමකස්ස මණ්ඩූකස්ස මුඛනිමිත්තං ඉව මුඛනිමිත්තංයෙවාති යොජනා. උක්ඛලිමුඛවට්ටිසදිසෙහීති උක්ඛලියා මුඛවට්ටිනා සදිසෙහි. භෙරිචම්මසදිසෙහීති භෙරියා මුඛෙ නහිතචම්මෙන සදිසෙහි. එළමුඛොති එළාය නිච්චපග්ඝරිතං මුඛමෙතස්සෙති එළමුඛො. උප්පක්කමුඛොති උප්පක්කං කුථිකං මුඛමෙතස්සාති උප්පක්කමුඛො. සඞ්ඛතුණ්ඩකොති සඞ්ඛස්ස තුණ්ඩෙන සදිසො ඔට්ඨො එතස්සාති සඞ්ඛතුණ්ඩකො.

අට්ඨකදන්තසදිසෙහීති අට්ඨකනාමකස්ස නඞ්ගලස්ස දන්තෙහි සදිසෙහි. දන්තෙ පිදහිතුන්ති සම්බන්ධො. දන්තන්තරෙති දන්තවිවරෙ, දන්තමජ්ඣෙ වා. කලන්දකදන්තො වියාති කාළකානං දන්තො විය.

මහාහනුකොති මහන්තො හනු එතස්සාති මහාහනුකො. චිපිටහනුකොති අනුන්නතහනුකො. නිම්මස්සුදාඨිකොති නත්ථි මස්සු ච දාඨි ච එතස්සාති නිම්මස්සුදාඨිකො. භට්ඨඅංසකූටොති භට්ඨො පතිතො අංසකූටො ඉමස්සාති භට්ඨඅංසකූටො. ගොධාගත්තොති ගොධාය ගත්තං විය ගත්තං ඉමස්සාති ගොධාගත්තො ¶ . සබ්බංපෙතන්ති සබ්බම්පි එතං ‘‘කච්ඡුගත්තො’’තිආදිවචනං. එත්ථාති ‘‘කච්ඡුගත්තො’’තිආදිවචනෙ. විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා.

භට්ඨකටිකොති භට්ඨා පන්නා කටි එතස්සාති භට්ඨකටිකො. අච්චුග්ගතෙහි ආනිසදමංසෙහීති සම්බන්ධො. වාතණ්ඩිකොති වාතෙන පූරිතො අණ්ඩකොසො එතස්සාති වාතණ්ඩිකො. සඞ්ඝට්ටනජාණුකොති අන්තො නතත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනං ජාණු එතස්සාති සඞ්ඝට්ටනජාණුකො. විකටොති තිරියගමනපාදො. උපඩ්ඪපිණ්ඩිකස්ස අත්ථං සහ භෙදෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සො දුවිධො’’තිආදි. තත්ථ දුවිධො සො උපඩ්ඪපිණ්ඩිකො සමන්නාගතොති යොජනා. අථ වා සො උපඩ්ඪපිණ්ඩිකො හෙට්ඨා ඔරූළ්හාහි මහන්තීහි ජඞ්ඝපිණ්ඩිකාහි සමන්නාගතො වා උපරි ආරූළ්හාහි මහන්තීහි ජඞ්ඝපිණ්ඩිකාහි සමන්නාගතො වාති දුවිධොති යොජනා. පිට්ඨිකපාදොති පිට්ඨියං උට්ඨිතො පාදො එතස්සාති පිට්ඨිකපාදො. ගණ්ඩිකඞ්ගුලි වාති ගණ්ඩෙන උට්ඨිතො අඞ්ගුලි ¶ එතස්සාති ගණ්ඩිකඞ්ගුලි. සබ්බොපෙසාති එස සබ්බොපි ජනො. පරිසං දූසෙතීති පරිසදූසනො.

පුබ්බාදීහීතිආදිසද්දෙන චක්ඛුපසාදස්ස අන්තරායකරානි අඤ්ඤානිපි වත්ථූනි ගහෙතබ්බානි. ද්වීහි වා අක්ඛීහි, එකෙන වා අක්ඛිනාති යොජනා. උභයම්පීති ද්වින්නං අට්ඨකථාචරියානං උභයම්පි වචනං. පාළියං ‘‘අන්ධං පබ්බාජෙන්තී’’ති අවත්වා ‘‘කාණං පබ්බාජෙන්තී’’ති වුත්තත්තා ‘‘පරියායෙනා’’ති වුත්තං. මහාඅට්ඨකථායඤ්හි ‘‘ජච්චන්ධො’’ති ඉමිනා ද්වෙඅක්ඛිකාණං සන්ධාය වුත්තං. කුණීති කුණනං සංකොචනං කුණං, තමෙතස්සත්ථීති කුණී. ඛඤ්ජොති ඛඤ්ජති ගතිවෙකල්ලභාවෙන පවත්තතීති ඛඤ්ජො. කුණ්ඩපාදකොති එත්ථ කුණ්ඩොති ඛඤ්ජස්සෙව නාමං. ඛඤ්ජො හි කුඩති ගමනං පටිහනතීති කුණ්ඩොති වුච්චති. කස්මා කුණ්ඩපාදකො? කස්මා පිට්ඨිපාදමජ්ඣෙන චඞ්කමන්තොති ආහ ‘‘මජ්ඣෙ සංකුටිතපාදත්තා’’ති. ඉමිනා හි කුණ්ඩපාදස්ස ච පිට්ඨිපාදමජ්ඣෙන චඞ්කමනස්ස ච හෙතුං දස්සෙති. එසෙව නයො අනන්තරවාක්යෙපි. සබ්බොපෙසාති එස සබ්බොපි ජනො.

පක්ඛහතොති එත්ථ එකො පක්ඛො හතො විනාසො එතස්සාති පක්ඛහතොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකො හත්ථො වා’’තිආදි. ‘‘පක්ඛපාතො’’තිපි පාඨො, සො අපාඨොයෙව. පක්ඛසද්දො හි කොට්ඨාසවාචකො, න පඞ්ගුලපරියායො, පීඨසබ්බී වුච්චතීති පීඨෙන සබ්බති ගච්ඡති සීලෙනාති පීඨසබ්බී වුච්චති. ‘‘ජිණ්ණභාවෙන දුබ්බලො’’ති ඉමිනා ජීරණං ජරා, තාය දුබ්බලො ජරාදුබ්බලොති වචනත්ථං දස්සෙති. බලවා හොතීති ආගන්තුකරොගානමභාවෙන බලවා හොති, ‘‘වචීභෙදො නප්පවත්තතී’’ති ඉමිනා මුඛමත්තමෙව ගච්ඡති පවත්තති, න වචීභෙදො එත්ථ ජනෙති ¶ මූගොති දස්සෙති. යස්ස වචීභෙදො න පවත්තති, අයං මූගො නාමාති යොජනා. මම්මනන්ති ඛලිතවචනං. යො එකමෙව අක්ඛරං චතුපඤ්චක්ඛත්තුං වදති, තස්සෙතමධිවචනං.

බධීරොති සුතිහීනො. සො හි හනනං සොතපසාදස්ස නාසනං වධො, තං ඊරති ගච්ඡතීති බධීරොති වුච්චති. යො සබ්බෙන සබ්බං න සුණාති, අයං බධීරො නාමාති යොජනා. ඉමිනා නට්ඨපසාදතං දස්සෙති ¶ . උභයදොසවසෙනාති උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං අන්ධමූගබධිරපබ්බාජනෙ තිදොසවසෙනපි වුත්තත්තා. තෙති හත්ථච්ඡින්නාදයො ද්වත්තිංසජනෙ. ඔසාරණං අපත්තො පුග්ගලො අත්ථි, තං පුග්ගලං සඞ්ඝො ඔසාරෙති චෙති යොජනා. ඔසාරෙතීති සඞ්ඝෙ පවෙසෙති.

58. අලජ්ජීනිස්සයවත්ථුකථා

120. ‘‘අලජ්ජීනං ඔවාද’’න්ති පාඨසෙසෙන යොජිතෙ සාම්යත්ථෙ සාමිවචනම්පි යුජ්ජතෙව. තං නයං අදස්සෙත්වා ‘‘උපයොගත්ථෙ සාමිවචන’’න්ති වුත්තං. ‘‘භික්ඛූහි සභාගත’’න්ති ඉමිනා භික්ඛූහි සමානො සීලාදිගුණසඞ්ඛාතො භාගො ඉමස්සාති භික්ඛුසභාගො, තස්ස භාවො භික්ඛුසභාගතන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘ලජ්ජිභාව’’න්ති ඉමිනා භාවපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. නවට්ඨානන්ති අභිනවට්ඨානං. ගතෙන භික්ඛුනාති සම්බන්ධො.

ථෙරොති නිස්සයදායකො ථෙරො. ගහෙතුකාමොති නිස්සයං ගහෙතුකාමො. ආචාරන්ති නිස්සයපටිපන්නස්ස ආචාරං. තදහෙවාති තස්මිං ගතඅහනි එව. ආභොගස්ස කතත්තා, අරුණුග්ගමනස්ස ච අජානනත්තා වුත්තං ‘‘අනාපත්තී’’ති. අරුණුග්ගමනං අජානන්තොපි ආභොගස්ස අකතත්තා වුත්තං ‘‘අරුණුග්ගමනෙ දුක්කට’’න්ති. ‘‘ද්වෙ තීණි දිවසානී’’ති පදෙන චතු පඤ්ච ඡ දිවසානිපි ගහෙතබ්බානි ලක්ඛණහාරනයෙන අනිස්සිතෙන වසිතබ්බභාවෙන සමානඵලත්තා. තෙනාහ ‘‘සත්තාහං වසිස්සාමී’’ති. ලද්ධපරිහාරොති ලද්ධො පරිහාරො ආපත්තිඅපනයනං යෙනාති ලද්ධපරිහාරො.

59. ගමිකාදිනිස්සයවත්ථුකථා

121. ‘‘කරණීයනිස්සයො’’ති ඉමිනා නිස්සයගහණං නිස්සයො උත්තරපදලොපවසෙන, සො කරණීයො ඉමස්සාති නිස්සයකරණීයොති ¶ විසෙසනපරනිපාතභාවං දස්සෙති. නිස්සයං අලභමානෙනාති එත්ථ කිං නිස්සයස්ස අලභනං නාමාති ආහ ‘‘අත්තනා’’තිආදි. වුත්ථපුබ්බන්ති ¶ වසිතපුබ්බං. එකරත්තං වසන්තෙනාපීති පිසද්දො ද්විරත්තාදිකෙ කා නාම කථාති දස්සෙති. විස්සමන්තො වා සත්ථං පරියෙසන්තො වා හුත්වාති යොජනා. නාවාය ගච්ඡන්තස්සාති නාවාය අද්ධානමග්ගං පටිපන්නස්ස.

යාචියමානෙනාති එත්ථ බහුකත්තුපසඞ්ගත්තා වුත්තං ‘‘තෙන ගිලානෙනා’’ති. ‘‘මානෙනා’’ති ඉමිනා යාචිතුමසක්කුණෙය්යතාදීනි නිවත්තෙති.

ඵාසු හොතීති එත්ථ ආවාසසප්පායාදිවසෙන ඵාසු හොතීති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘සමථවිපස්සනානං පටිලාභවසෙනා’’ති. හීති සච්චං. ඉමං පරිහාරන්ති ඉමං ඵාසුවිහාරපරිහාරං. ථාමගතාය විපස්සනායාති යොජනා. සමථො වා තරුණො හොතීති යොජනා. එතස්සෙවාති තරුණසමථවිපස්සනිකස්සෙව භික්ඛුනො. තස්ස නිස්සායාති එත්ථ තස්ස ඔවාදං නිස්සායාති යොජනා. අථ වා උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. තං නිස්සයදායකං නිස්සායාති හි අත්ථො. යත්තකො කාලො ආසළ්හීපුණ්ණමා අත්ථි, තත්තකං කාලන්ති යොජනා. ‘‘ආසළ්හීපුණ්ණමා’’ති එත්ථ ‘‘යාවා’’ති නිපාතපයොගත්තා අභිවිධිඅවඣත්ථෙ නිස්සක්කවචනං දට්ඨබ්බං. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ.

122. පාළියං ගොත්තෙනපීති එත්ථ පිසද්දෙන න කෙවලං නාමෙනෙව, අථ ඛො ගොත්තෙනපි සාවෙතුන්ති දස්සෙති. තස්මා ‘‘ආයස්මතො පිප්පලිස්සා’’ති නාමං සාවෙත්වාතිපි ‘‘ආයස්මතො මහාකස්සපස්සා’’ති ගොත්තං සාවෙත්වාපි අනුසාවෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘මහාකස්සපස්සා’’තිආදි. ඉමිනා ‘‘කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො? උපජ්ඣායො මෙ භන්තෙ ආයස්මා මහාකස්සපො නාමා’’තිආදීසු ගොත්තම්පි නාමෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති සිද්ධං හොති.

123. එකානුසාවනෙති ¶ පදස්ස සමානාධිකරණබාහිරත්ථසමාසභාවං නිවත්තෙන්තො ආහ ‘‘එකතො අනුසාවනෙ’’ති. තත්ථ එකතොති එකක්ඛණෙ, එකපහාරෙන වා. වක්ඛති හි ‘‘එකක්ඛණෙ’’ති ච ‘‘එකපහාරෙනෙවා’’ති ච. ඉමිනා එකතො අනුසාවනමෙතෙසන්ති එකානුසාවනාති අසමානාධිකරණබාහිරත්ථසමාසං දස්සෙති. එකෙනාති එකෙන අනුසාවනාචරියෙන. එකස්සාති එකස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස. ‘‘එකක්ඛණෙ’’ති ඉමිනා ‘‘එකතො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘උපසම්පාදෙතු’’න්ති ද්වින්නං උපසම්පදාපෙක්ඛානං උපසම්පාදෙතුං.

පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන ඉතරස්සා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව. එකතො ¶ අනුසාවනෙ කාතුන්ති ‘‘එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන අඤ්ඤස්ස, ඉතරෙන ඉතරස්සා’’ති එවං තීහි ආචරියෙහි තිණ්ණං උපසම්පදාපෙක්ඛානං එකක්ඛණෙ අනුසාවනෙ කාතුං. තඤ්ච ඛොති එත්ථ තසද්දස්ස ‘‘අනුසාවනෙ කාතු’’න්ති පදස්සෙව අත්ථවිසයතං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අනුසාවනකිරිය’’න්ති. ද්වෙ වා තයො වාති එත්ථ වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො. සචෙ එකෙනාචරියෙන ද්වෙ අනුසාවෙති, ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ච අයං ධම්මරක්ඛිතො චා’’ති අනුසාවෙතබ්බා. සචෙ තයො අනුසාවෙති, ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ච අයං ධම්මරක්ඛිතො ච අයං සඞ්ඝරක්ඛිතො චා’’ති අනුසාවෙතබ්බා. යථා එකෙනාචරියෙන ද්වෙ වා තයො වා එකතො අනුසාවෙතබ්බා, එවං ද්වීහි වා තීහි වා ආචරියෙහි එකො අනුසාවෙතබ්බොතිපි වදන්ති. එකෙන උපජ්ඣායෙන කරණභූතෙන, එකො උපජ්ඣායො හුත්වාති වා අත්ථො. ‘‘එකපහාරෙනෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘එකතො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ද්වෙ තිස්සො කම්මවාචාති ද්වීහි ආචරියෙහි ද්වෙ, තීහි ආචරියෙහි තිස්සො කම්මවාචා. එකෙන උපජ්ඣායෙන අනුසාවනෙ එකො වා ද්වෙ වා තයො වා ආචරියා වට්ටන්ති, නානුපජ්ඣායෙන අනුසාවනෙ පන නානාචරියා එව වට්ටන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තිස්සත්ථෙරොති කම්මවාචාචරියභූතො තිස්සත්ථෙරො ¶ . සුමනත්ථෙරස්සාති උපජ්ඣායභූතස්ස සුමනත්ථෙරස්ස. ඉදන්ති නානුපජ්ඣායෙන එකස්සාචරියස්සානුසාවනං. එස පටික්ඛෙපොති ‘‘න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙනා’’ති එසො පටික්ඛෙපො.

63. උපසම්පදාවිධිකථා

126. තං උපජ්ඣන්ති තං උපජ්ඣායං. ‘‘උපජ්ඣා’’ති ච ‘‘උපජ්ඣායො’’ති ච හි අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං යථා ‘‘සභා සභාය’’න්ති. එත්ථ උපජ්ඣාසද්දො රාජාදිගණො (රුපසිද්ධි 599 සුත්තෙ; සද්දනීති 1140 සුත්තෙ), උපජ්ඣායසද්දො පුරිසාදිගණො. සභාසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගො, සභායසද්දො පුල්ලිඞ්ගො වා නපුංසකලිඞ්ගො වා. ‘‘විත්ථායන්තී’’ති සද්දො නාමධාතූති ආහ ‘‘විත්ථද්ධගත්තා හොන්තී’’ති. විත්ථසද්දො හි දබ්බවාචකත්තා නාමසද්දො, විකාරෙන ථද්ධො ගත්තො එතෙසන්ති විත්ථා, ද්ධකාරස්ස ලොපං කත්වා, තතො ආයපච්චයො හොති. යන්ති යං අන්තරායජාතං. තව සරීරෙති තුය්හං කායෙ. ‘‘නිබ්බත්ත’’න්ති ඉමිනා ‘‘ජාත’’න්ති එත්ථ ජනධාතුයා ජනනත්ථං දස්සෙති, ‘‘විජ්ජමාන’’න්ති ඉමිනා ජනීධාතුයා පාතුභාවත්ථං දස්සෙති. සන්තන්ති සංවිජ්ජමානං. ඉතිආදි කථෙතබ්බන්ති යොජනා.

64. චත්තාරොනිස්සයාදිකථා

128. උපසම්පන්නසමනන්තරමෙවාති ¶ උපසම්පන්නො හුත්වා සමනන්තරමෙව, න කාලන්තරෙති අත්ථො. එකපොරිසාති එත්ථ පොරිසසද්දො උපරි විත්ථතෙ භුජපමාණෙ ච පොසපමාණෙ ච වත්තති. පුරිසස්ස පමාණා පොරිසා, පමාණත්ථෙ ණපච්චයො. ඡායාති ආතපාභාවො. මෙතබ්බාති පමෙතබ්බා. ‘‘වස්සානො’’තිආදි ‘‘උතුපමාණං ආචික්ඛිතබ්බ’’න්ති එත්ථ ආචික්ඛණාකාරදස්සනං. උතුනො පමාණන්ති අත්ථං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. අරති පුනප්පුනං ගච්ඡතීති උතු ¶ , පමියති සංවච්ඡරො පරිච්ඡිජ්ජියති අනෙනාති පමාණං. යත්තකෙහි දිවසෙහි අපරිපුණ්ණොති සම්බන්ධො. යස්සාති දිවසභාගස්ස. යො උතු අපරිපුණ්ණො, තස්ස උතුනොති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො. ‘‘උතුපමාණං ආචික්ඛිතබ්බං, දිවසභාගො ආචික්ඛිතබ්බො’’ති පදානං අපරම්පි අත්ථවිකප්පං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. තත්ථ අයං නාම උතූති අයං උතු වස්සානො නාමාති වා හෙමන්තො නාමාති වා ගිම්හො නාමාති වා. පුබ්බන්හොති අහස්ස පුබ්බො පුබ්බන්හො. තත්ථ පච්ඡිමනයොව පාසංසතරො. කස්මා? පුරිමනයෙ උතුපරිපුණ්ණෙ දිවසභාගාචික්ඛණස්ස අභාවා, පච්ඡිමනයෙ පන පරිපුණ්ණං වා අපරිපුණ්ණං වා උතුපමාණං ආචික්ඛිතබ්බං. උපසම්පන්නදිවසභාගොව ‘‘පුබ්බන්හො’’ති වා ‘‘සායන්හො’’ති වා ආචික්ඛිතබ්බො. සංගීතීති එත්ථ සං එකතො කත්වා ගායිතබ්බා කථෙතබ්බාති සංගීතීති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදමෙව සබ්බං එකතො කත්වා’’තිආදි. තත්ථ කින්ති කිං උතුං. ඉදං නාමාති ඉදං නාම උතුං. වදෙය්යාසීති ආගන්තුකානං වුඩ්ඪනවකභාවාදිඤාපනත්ථං කථෙය්යාසි.

129. දුතියන්ති සහායං භික්ඛුං වා සාමණෙරං වා පුරිසං වා. අකරණීයානීති උපසම්පන්නෙහි අකත්තබ්බානි. පණ්ඩුපලාසොති එත්ථ පණ්ඩූති සෙතපීතමිස්සො වණ්ණො, පලාසසද්දො පණ්ණවාචකො, න හරිතවාචකො, නාපි කිංසුකදුමවාචකොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පණ්ඩුවණ්ණො පණ්ණො’’ති. පණ්ඩුපලාසොති සමාසොපි බ්යාසොපි යුත්තොයෙව. සමාසකාලෙ පණ්ඩු යස්සත්ථීති පණ්ඩු, සොයෙව පලාසො පණ්ඩුපලාසොති කාතබ්බො. පුප්ඵඵලාදිං බන්ධතීති බන්ධනන්ති වචනත්ථෙන බන්ධනසද්දො වණ්ටපරියායොති ආහ ‘‘වණ්ටතො’’ති. පුථුසිලාති (ම. නි. අට්ඨ. 3.60) එත්ථ පුථුසද්දො මහන්තපරියායොති ආහ ‘‘මහාසිලා’’ති.

130. තස්සාති ¶ උක්ඛෙපනීයකම්මාරහස්ස භික්ඛුනො. සාමග්ගීති සඞ්ඝසාමග්ගී. තෙනාති උක්ඛෙපනීයකම්මාරහෙන භික්ඛුනා. සම්භොගෙති ආමිසෙන ච ධම්මෙන ච සම්භොගහෙතු. එත්ථ සහසෙය්යාපි ¶ සඞ්ගහිතා ආපත්තිභාවතො. අනාපත්තීති අනුක්ඛිත්තකභාවතො පාචිත්තියාපත්තියා අනාපත්ති, අලජ්ජිලක්ඛණාභාවතො දුක්කටෙන අනාපත්තීති දට්ඨබ්බං.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

ද්වාසත්තතිඅධිකවත්ථුසතපටිමණ්ඩිතස්ස මහාඛන්ධකස්ස

අත්ථවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

2. උපොසථක්ඛන්ධකං

68. සන්නිපාතානුජානනාදිකථා

132. උපොසථක්ඛන්ධකෙ තරන්ති ඔතරන්ති එත්ථාති තිත්ථං, උදකතිත්ථං, තිත්ථං වියාති තිත්ථං, ලද්ධීති ආහ ‘‘තිත්ථං වුච්චති ලද්ධී’’ති. ලද්ධි හි බහූනං ලද්ධිකානං ඔතරණට්ඨානත්තා තිත්ථං නාම. අඤ්ඤන්ති සාසනිකලද්ධිතො අඤ්ඤං. එතෙසන්ති පරිබ්බාජකානං. ඉතොති ඉමස්මා සාසනිකලද්ධිතො. යන්ති යං ධම්මජාතං. තෙසන්ති අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං. තෙ ලභන්තීති එත්ථ තසද්දො මනුස්සවිසයොති ආහ ‘‘තෙ මනුස්සා’’ති. මූගසූකරාති එත්ථ ථූලසරීරස්ස සූකරස්ස සද්දමත්තස්සාපි අභාවතො මූගසූකරො නාමාති ආහ ‘‘ථූලසරීරසූකරා’’ති.

135. අස්සාති භික්ඛුනො. සොති සම්පජානමුසාවාදො. කින්ති කිං ආපත්ති. දුක්කටන්ති පදස්ස දුක්කටං කම්මන්ති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘දුක්කටාපත්තී’’ති. සා ච ඛො දුක්කටාපත්ති මුසාවාදලක්ඛණෙන න හොතීති යොජනා. කෙන හොතීති ආහ ‘‘භගවතො පන වචනෙනා’’ති. වචනෙනාති ච ‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ කිං හොති? දුක්කටං ¶ හොතී’’ති (මහාව. 135) වචනෙන. අකිරියසමුට්ඨානාති ආවි කත්තබ්බාය ආපත්තියා අකරණෙන අකිරියසමුට්ඨානා.

මනුජෙනාති මනුස්සෙන. වාචාති වාචාය. යකාරස්ස හි ලොපො. ගිරන්ති සද්දං. පරෙති අඤ්ඤෙ ¶ පුග්ගලෙ. වාචසිකන්ති වාචාතො සමුට්ඨිතං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – භික්ඛු කෙනචි ආසන්නෙ ඨිතෙන මනුජෙන වාචාය අනාලපන්තො හොති, පරෙ දූරෙ ඨිතෙ පුග්ගලෙ සන්ධාය ගිරං මහාසද්දං නො ච භණෙය්ය, එවම්පි වාචසිකමෙව ආපජ්ජෙය්යාති.

අන්තරායිකොති එත්ථ කරොත්යත්ථෙ ණිකපච්චයොති ආහ ‘‘අන්තරායකරො’’ති. ‘‘කිමත්ථායා’’ති ඉමිනා කිස්සාති එත්ථ තදත්ථෙ චතුත්ථීති දස්සෙති, හෙත්වත්ථොපි යුජ්ජතෙව. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘දුතියස්ස ඣානස්ස අධිගමායා’’තිආදීසු. ඉතීතිආදි නිගමනං. උද්දෙසතො චාති ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ සඞ්ඝො’’තිආදිඋද්දෙසතො ච. නිද්දෙසතො චාති ‘‘පාතිමොක්ඛන්ති ආදිමෙත’’න්තිආදිනිද්දෙසතො ච.

136. දෙවසිකන්ති එත්ථ ණිකපච්චයො විච්ඡත්ථෙ හොතීති ආහ ‘‘දිවසෙ දිවසෙ’’ති. තතියෙ ච සත්තමෙ ච පක්ඛෙති එකස්ස උතුනො අට්ඨසු පක්ඛෙසු තතියෙ ච සත්තමෙ ච පක්ඛෙ. ‘‘වචනතො’’ති පදං ‘‘වට්ටතී’’ති පදෙ ඤාපකහෙතු. තථාරූපෙ පච්චයෙති තථාරූපෙ විකතිචාරිත්තසඞ්ඛාතෙ පච්චයෙ. අනුවත්තිතබ්බන්ති අනුමතිං වත්තිතබ්බං. වචනතොපීති පිසද්දො පුබ්බෙ ඤාපකහෙතුං සම්පිණ්ඩෙති. එතන්ති ‘‘යස්මිං තස්මිං චාතුද්දසෙ වා පන්නරසෙ වා උද්දිසිතුං වට්ටතී’’ති වචනං.

71. සීමානුජානනකථා

138. නිමිත්තා කිත්තෙතබ්බාති නිමිත්තානි කිත්තෙතබ්බානි. නිකාරස්ස හි ආකාරො. නිමිත්තං කතොති එසො පබ්බතො නිමිත්තං කතොති යොජනා. එසෙව නයො පරතොපි. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං? පාසාණො භන්තෙ, එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති අත්ථං අතිදිසති. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. කෙවලං ¶ පන වනඋදකෙසු ‘‘එතං වනං, එතං උදක’’න්ති වත්තබ්බං. නදියං ‘‘එසා නදී’’ති වත්තබ්බා. එත්ථ පනාති එතිස්සං උත්තරායං අනුදිසායං පන. හීති ඵලජොතකො. තත්ථාති ‘‘නිමිත්තා කිත්තෙතබ්බා’’ති වචනෙ. සීමමණ්ඩලන්ති සීමබිම්බං. සම්බන්ධන්තෙනාති පුරිමනිමිත්තෙන පච්ඡිමනිමිත්තං සම්බන්ධන්තෙන. ඉමිනා එකන්තරිකාදිවසෙන නිමිත්තකිත්තනං න වට්ටති නිමිත්තෙනපි නිමිත්තානං සම්බන්ධාභාවතොති දස්සෙති. පුරිමනිමිත්තෙන පච්ඡිමනිමිත්තස්ස සම්බන්ධෙ සති අජ්ජ එකං නිමිත්තං කිත්තෙත්වා ස්වෙ එකං නිමිත්තං කිත්තෙත්වාති එවං කාලන්තරෙපි නිමිත්තං කිත්තෙත්වා සම්මනිතුං වට්ටතීති වදන්ති.

පබ්බතොති ¶ එත්ථ පබ්බං වුච්චති ඵළු, තං එතස්මිං අත්ථීති පබ්බතො. වාලිකරාසිස්ස සුද්ධපංසුපබ්බතපසඞ්ගත්තා වුත්තං ‘‘වාලිකරාසි පන න වට්ටතී’’ති. ඉතරොපීති වාලිකරාසිතො අඤ්ඤොපි තිවිධො පබ්බතො. හත්ථිප්පමාණතොති අඩ්ඪට්ඨමරතනහත්ථිපමාණතො. චතූසු දිසාසූති විහාරස්ස චතූසු දිසාසු. චතූහි වා තීහි වාති එත්ථ වාසද්දෙන තතො අධිකානිපි ගහෙතබ්බානි. එකෙන වා නිමිත්තෙනාති යොජනා. ඉතොති පබ්බතනිමිත්තතො. තස්මාති යස්මා එකෙන නිමිත්තෙන න වට්ටති, තස්මා. තන්ති පබ්බතං. තස්මාති එකස්සෙව නිමිත්තස්ස කිත්තිතත්තා. යො පබ්බතො අත්ථි, තං පබ්බතන්ති යොජනා. අන්තොති පබ්බතස්ස අන්තො.

තතියභාගං වාති එත්ථ වාසද්දෙන පඨමභාගොපි එකදෙසොපි ගහෙතබ්බො. තස්සාති තත්තකස්ස පදෙසස්ස. තතියභාගාදිතො අපරං සබ්බපබ්බතං අන්තොකත්වා සම්මතං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ’’තිආදි.

පාසාණනිමිත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පසති ඝනභාවෙන බන්ධතීති පාසාණො. අයගුළොපි පාසාණසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති තෙන තස්ස සදිසත්තා. අයගුළොපීති එත්ථ පිසද්දෙන තම්බකංසවට්ටලොහසුවණ්ණරජතාදයොපි සඞ්ගණ්හාති. යො කොචීති සිලාපවාළමණිආදීසු යො කොචි. ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩපරිමාණතා සණ්ඨානතො ගහෙතබ්බා, න තුලිත්වා ගණනවසෙන. ඛුද්දකතරො පාසාණොති ¶ යොජනා. යො පිට්ඨිපාසාණො වා යො උට්ඨිතපාසාණො වාති යොජනා කාතබ්බා – උත්තරවාක්යෙ තසද්දස්ස අනියමනිද්දෙසවචනත්තා ‘‘පාසාණසඞ්ඛංයෙවා’’ති එත්ථ එවකාරෙන ‘‘න පබ්බතසඞ්ඛ’’න්ති අත්ථං දස්සෙති. මහතො පිට්ඨිපාසාණස්සාති ආයාමවිත්ථාරුබ්බෙධතො මහන්තස්ස පිට්ඨිපාසාණස්ස සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලපිට්ඨිපාසාණස්ස විය. තන්ති පිට්ඨිපාසාණං. න වට්ටතීති කිත්තෙතුං න වට්ටති. හීති ලද්ධදොසජොතකො. තන්ති පිට්ඨිපාසාණං. සීමායාති සීමතො. විහාරොපීති න කෙවලං නිමිත්තමෙව, විහාරොපි. පිට්ඨිපාසාණො න කිත්තෙතබ්බොති සම්බන්ධො. කිත්තෙත්වාති එත්ථ ‘‘පිට්ඨිපාසාණ’’න්ති යොජෙතබ්බං.

වනනිමිත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. වනියති මයූරකොකිලාදීහි සත්තෙහි සම්භජියතීති වනං, වනන්ති සම්භජන්ති එත්ථාති වා වනං. තචො එව සාරො එතෙසන්ති තචසාරො, තාලනාළිකෙරාදයො. ආදිසද්දෙන වෙණුආදයො සඞ්ගණ්හාති. අන්තො සාරො එතෙසන්ති අන්තොසාරා, සාකසාලාදයො. ආදිසද්දෙන ඛදිරාදයො සඞ්ගණ්හාති. අන්තොසාරමිස්සකානන්ති අන්තොසාරෙහි රුක්ඛෙහි මිස්සකානං. රුක්ඛානං වනන්ති එත්ථ අවයවඅවයවිභාවෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉමිනා තිණවනං රුක්ඛවනන්ති එත්ථ ‘‘තිණානං වන’’න්ති වා ‘‘රුක්ඛානං වන’’න්ති වා ¶ අත්ථං දස්සෙති. තිණමෙව වනං, රුක්ඛොයෙව වනන්ති අත්ථොපි යුජ්ජතෙව. චත්තාරො වා පඤ්ච වා රුක්ඛාති චතුපඤ්චරුක්ඛා, තෙ මත්තං පමාණමෙත්ථාති චතුපඤ්චරුක්ඛමත්තං වනං, තතොති චතුපඤ්චරුක්ඛමත්තතො. එකදෙසන්ති වනස්ස එකදෙසං. වනමජ්ඣෙති වනස්ස වෙමජ්ඣෙ, වනස්සූපරීති අත්ථො. රුක්ඛන්තරෙසු එව හි විහාරං කරොන්ති. එකදෙසන්ති වනස්ස එකදෙසං. තත්ථාති වනෙ. ‘‘ඨිතවන’’න්ති පදං ‘‘කිත්තෙත්වා’’ති පදෙ අවුත්තකම්මං, ‘‘න කිත්තෙතබ්බ’’න්ති පදෙ වුත්තකම්මං.

රුක්ඛනිමිත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. රුක්ඛියති ඵලාදිකාමෙහි සංවරියති රක්ඛියතීති රුක්ඛො, මහියං රුහතීති වා රුක්ඛො. ජීවමානකොති ලොකවොහාරවසෙන මූලඞ්කුරාදිහරිතසඞ්ඛාතජීවමානකො ¶ . පරිණාහතොති විසාලභාවතො. සූචිදණ්ඩකපමාණොති සූචියා ලෙඛනියා දණ්ඩභූතවෙළුපමාණො. සො වෙළු කනිට්ඨඞ්ගුලිපමාණොති දට්ඨබ්බො. තතොති අට්ඨඞ්ගුලුබ්බෙධසූචිදණ්ඩකපමාණපරිණාහරුක්ඛතො. වංසනළකසරාවාදීසූති වංසො ච නළකො ච සරාවො ච වංසනළකසරාවා, තෙ ආදයො යෙසං කපාලාදීනන්ති වංසනළකසරාවාදයො, තෙසු. තතොති වංසාදිතො. තංඛණම්පීති තස්මිං නිමිත්තක්ඛණෙපි. අකාරණන්ති අපමාණං. එතන්ති නවමූලසාඛානිග්ගමනං. වත්තුං වට්ටතීති සාමඤ්ඤනාමෙනපි විසෙසනාමෙනපි වත්තුං වට්ටති. ඉමිනා පබ්බතාදීසුපි ‘‘පබ්බතො’’ති සාමඤ්ඤනාමෙනපි ‘‘වඞ්කපබ්බතො වෙපුල්ලපබ්බතො’’ති විසෙසනාමෙනපි වත්තුං වට්ටතීති දස්සෙති.

මග්ගනිමිත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. මග්ගියති පථිකෙහි, මග්ගමූළ්හෙහි වා අන්වෙසියතීති මග්ගො. යො යාදිසො ජඞ්ඝමග්ගො වා සකටමග්ගො වා විනිවිජ්ඣිත්වා ද්වෙ තීණි ගාමන්තරානි ගච්ඡති, සො තාදිසො ජඞ්ඝමග්ගො වා සකටමග්ගො වා වට්ටතීති යොජනා. උක්කමිත්වාති පක්කමිත්වා. යො ජඞ්ඝමග්ගො ඔතරති, සො න වට්ටතීති යොජනා. අවළඤ්ජාති අපරිභොගා. ගමනං ජනෙතීති ජඞ්ඝො. ජණ්ණුගොප්ඵකානං මජ්ඣපදෙසො. සහ අත්ථෙන පණියධනෙනාති සත්ථො, ජඞ්ඝෙන විචරන්තො සත්ථො ජඞ්ඝසත්ථො. සකති සමත්ථෙති භාරං වහිතුන්ති සකටො, තෙන විචරන්තො සත්ථො සකටසත්ථො. ජඞ්ඝසත්ථො ච සකටසත්ථො ච ජඞ්ඝසකටසත්ථා, තෙහි. හීති සච්චං, යස්මා වා. එතන්ති නිමිත්තං.

කොණන්ති විහාරකොණං. ගතං පන මග්ගන්ති යොජනා. පරභාගෙති විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ගච්ඡන්තෙහි චතූහි මග්ගෙහි පරභාගෙ. දසසු නාමෙසූති සතිපට්ඨානට්ඨකථාදීසු ආගතෙසු ‘‘මග්ගො පන්ථො පථො පජ්ජො’’තිආදීසු, අභිධානාදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106) ච ¶ ආගතෙසු ‘‘මග්ගො පන්ථො පථො අද්ධා’’තිආදීසු දසසු මග්ගනාමෙසු. යෙන කෙනචි නාමෙනාති ඉමිනා ¶ පබ්බතාදීසුපි ‘‘පබ්බතො ගිරි සෙලො අද්දි නගො අචලො සිලුච්චයො සිඛරී භූධරො’’තිආදීසු අනෙකෙසු නාමෙසු යෙන කෙනචි නාමෙන කිත්තෙතුං වට්ටතීති දස්සෙති.

වම්මිකනිමිත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. උපචිකාහි වමියති, සරබූඝරගොලිකාදයො සත්තෙ වමතීති වා වම්මිකො. තංදිවසජාතොති තස්මිං නිමිත්තකිත්තිතදිවසෙ ජාතො. තතොති අට්ඨඞ්ගුලුබ්බෙධගොවිසාණපමාණවම්මීකතො.

නදීනිමිත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. නදති සන්දතීති නදී, නදන්තො එති ගච්ඡතීති වා නදී. යස්සාති නදියා, සොතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අන්වද්ධමාස’’න්තිආදිනා එකපක්ඛෙ තික්ඛත්තුං එකමාසෙ ඡක්ඛත්තුං වස්සන්තභාවං දීපෙති. විගතමත්තෙ සතීති සම්බන්ධො. ‘‘ඊදිසෙ’’ති ඉමිනා ‘‘අන්වද්ධමාස’’න්තිආදිඅත්ථං අතිදිසති. තිමණ්ඩලන්ති හෙට්ඨා ජාණුමණ්ඩලං, උපරි නාභිමණ්ඩලන්ති තිමණ්ඩලං. යත්ථ කත්ථචීති තිත්ථෙ වා අතිත්ථෙ වා. උදකෙන තෙමියතීති යොජනා, තින්තියතීති අත්ථො. න කෙවලං නිමිත්තෙයෙව අයං නදී හොති, අථ ඛො නදීපාරගමනාදිකෙපීති ආහ ‘‘භික්ඛුනියා’’තිආදි. ඉදං ‘‘නදීපාරගමනෙපී’’ති පදෙනෙව සම්බන්ධිතබ්බං.

යා පනාති නදී පන, ගතාති යොජනා. තන්ති නදිං. වතින්ති පාළිං. රුක්ඛපාදෙති රුක්ඛස්ස මූලෙ. උදකඤ්ච ආවරණං අජ්ඣොත්ථරිත්වා පවත්තතියෙවාති යොජනා. යථාති යෙනාකාරෙන. අපවත්තමානා හොතීති සම්බන්ධො.

දුබ්බුට්ඨිකාලෙති ගිම්හසදිසෙ දුබ්බුට්ඨිකාලෙ. ‘‘නිරුදකභාවෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘ආවරණභාවෙනා’’ති විසෙසනං නිවත්තෙති. සාති උදකමාතිකා. සම්පාදෙන්තී හුත්වා නිච්චං පවත්තතීති යොජනා. නිමිත්තං කාතුං න වට්ටතීති මනුස්සෙහි නීහටත්තා, සයඤ්ච අගමනත්තා න වට්ටති. යා පනාති උදකමාතිකා පන. මූලෙති පඨමකාලෙ. කාලන්තරෙන නදී හොතීති සම්බන්ධො. තන්ති උදකමාතිකං.

උදකනිමිත්තෙ ¶ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. උදති පසවතීති උදකං. භූමිගතමෙව උදකන්ති සම්බන්ධො. තඤ්චාති භූමිගතඋදකඤ්ච. ආවාට…පෙ… සමුද්දාදීසු ඨිතං ¶ අපවත්තනකඋදකන්ති යොජනා. උක්ඛෙපිමන්ති උක්ඛිපිත්වා ගහිතං. තන්ති වචනං. සූකරඛතායපීති සූකරෙහි ඛතාය වාපියාපි. තංඛණඤ්ඤෙවාති තස්මිං නිමිත්තෙ කිත්තනක්ඛණෙයෙව. ආවාටොයෙව ඛුද්දකට්ඨෙන ආවාටකං. තන්ති නිමිත්තසඤ්ඤාකරණං. කාතුඤ්චාති සයං කාතුඤ්ච. කාරාපෙතුඤ්චාති පරෙහි කාරාපෙතුඤ්ච. කස්මා ලාභසීමායං න වට්ටති? ලාභසීමා හි අඤ්ඤෙසං පීළනං කරොතීති. ඉති ඉමමත්ථං නයතො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමානසංවාසකසීමා’’තිආදි. එත්ථාති සමානසංවාසකසීමායං.

අට්ඨදිසං සන්ධාය අට්ඨ නිමිත්තානි වුත්තානීති දට්ඨබ්බං. සාති සීමා. එකෙන වා නිමිත්තෙනාති යොජනා. තිණ්ණං නිමිත්තානං කිත්තනෙ නිමිත්තානං ඨිතදිසං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘පුරත්ථිමාය දිසායා’’තිආදිනා කිත්තෙතබ්බං. නිමිත්තානං සතකිත්තනෙ සීමාය අට්ඨදිසං සල්ලක්ඛෙත්වා එකිස්සායපි දිසාය බහුනිමිත්තානි කිත්තෙතබ්බානි. සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාති තිණ්ණං මග්ගානං සමාගමට්ඨානෙ සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානා, තිකොණා නාම හොතීති අධිප්පායො. චතුරස්සාති සමචතුරස්සා. සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාති චතුන්නං මග්ගානං සමොධානට්ඨානෙ සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානා. අඩ්ඪචන්දමුදිඞ්ගාදිසණ්ඨානා පන නිමිත්තානං ඨිතසණ්ඨානෙන හොතීති දට්ඨබ්බා. තන්ති සීමං. බන්ධිතුකාමෙහි නිස්සඤ්චාරසමයෙ බන්ධිතබ්බාති සම්බන්ධො. බද්ධසීමවිහාරානන්ති බද්ධා සීමා එතෙසූති බද්ධසීමා, තෙ එව විහාරාති බද්ධසීමවිහාරා, තෙසං. දිසාචාරිකභික්ඛූනන්ති දිසාසු චාරිකභික්ඛූනං. තත්ථාති තස්මිං එකගාමඛෙත්තෙ, භික්ඛූනං පෙසෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එකජ්ඣන්ති එකතො. අඤ්ඤානිපීති සීමබන්ධගාමඛෙත්තතො අඤ්ඤානිපි. මහාපදුමත්ථෙරො පන ආහාති යොජනා. තතොති තෙහි නානාගාමඛෙත්තෙහි. ආගන්තබ්බන්ති සාමීචිදස්සනවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ආගමනම්පි අනාගමනම්පි වට්ටතී’’ති. එකසීමභාවතො වුත්තං ‘‘අන්තොනිමිත්තගතෙහි ආගන්තබ්බ’’න්ති.

එවං සන්නිපතිතෙසු සන්තෙසු සීමා බන්ධිතබ්බාති සම්බන්ධො. පරියන්තං කත්වාති හෙට්ඨිමපරියන්තං කත්වා.

පබ්බජ්ජූපසම්පදාදීනන්ති ¶ එත්ථ භණ්ඩුකම්මාපුච්ඡනං (මහාව. අට්ඨ. 98; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 144) සන්ධාය පබ්බජ්ජාගහණං වුත්තං. ඛණ්ඩසීමාති විහාරපච්චන්තං ඛණ්ඩිතං විය ඡින්දිතං විය පවත්තා සීමා ඛණ්ඩසීමා. තන්ති ඛණ්ඩසීමං. වත්තං ජානිතබ්බන්ති එත්ථ වත්තං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. සීමන්ති ඛණ්ඩසීමං. යථාති යෙනාකාරෙන බන්ධියමානෙති සම්බන්ධො. තස්සා පමාණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සා’’තිආදි. සාති ඛණ්ඩසීමා. අබ්භානකම්මෙ සද්ධිං ¶ කම්මාරහෙන වීසති භික්ඛූ සන්ධාය වුත්තං ‘‘එකවීසති භික්ඛූ’’ති. තතොති එකවීසතිභික්ඛුතො. ගණ්හන්තීපීති එත්ථ පිසද්දො සහස්සතො ඔරං පන පගෙවාති දස්සෙති. සහස්සතො අධිකං ගණ්හන්තීපි විහාරපච්චන්තෙ ඛණ්ඩිතෙ ඛණ්ඩසීමායෙව නාම. තන්ති ඛණ්ඩසීමං.

තත්රාති ඛණ්ඩසීමමහාසීමාසු ආධාරෙ භුම්මං. අථාති අනන්තරං. එවන්ති ඉමාය අවිප්පවාසකම්මවාචාය සම්මනියමානෙ. හීති ඵලජොතකො. සීමන්ති සමානසංවාසකසීමං. න සක්ඛිස්සන්තීති පඨමං අවිප්පවාසං අසමූහනිත්වා සීමං සමූහනිතුං න සක්ඛිස්සන්ති. සීමන්තරිකපාසාණාති ද්වින්නං සීමානං අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ ඨපිතා පාසාණා. චතුරඞ්ගුලපමාණාපීති පිසද්දො එකඞ්ගුලිපමාණාපි වට්ටතීති දස්සෙති.

සමන්තාති ඛණ්ඩසීමාය සමන්තා. අනුපරියායන්තෙහීති අනුක්කමෙන ඛණ්ඩසීමපරියායන්තෙහි භික්ඛූහීති සම්බන්ධො. තතොති තෙහි සීමන්තරිකපාසාණෙහි, ද්වින්නං සීමානං නිමිත්තානි පඨමං කිත්තෙත්වා පච්ඡා තාසු යං ඉච්ඡන්ති, තං බන්ධිතබ්බභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. යථිච්ඡිතං බන්ධිතුං වට්ටන්තොපි පොරාණාචිණ්ණං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. උභින්නම්පීති ද්වීසු සීමාසු ඨිතානං උභින්නම්පි කම්මන්ති සම්බන්ධො. හීති සච්චං, යස්මා වා.

චසද්දො වාක්යාරම්භජොතකො. එසා සීමා නාමාති යොජනා. තත්ථාති පිට්ඨිපාසාණාදීසු පඤ්චසු ඨානෙසු. නිමිත්තපාසාණා යථාඨානෙ න තිට්ඨන්තීති පිට්ඨිපාසාණස්සුපරි නිමිත්තපාසාණං ඨපිතමත්තං සන්ධාය වුත්තං. පිට්ඨිපාසාණං පන විජ්ඣිත්වා නිමිත්තපාසාණං තත්ථ නිඛණිත්වා යථා ඨානා න චාවෙන්ති, තථා ඨපෙන්ති. එවං සන්තෙ යථාඨානෙ තිට්ඨන්තියෙවාති ¶ දට්ඨබ්බං. න සීමාති සීමාය පථවිසන්ධාරකං උදකං පරියන්තංකත්වා ගතත්තා සීමා න ඣායති.

කුටිගෙහෙපීති එත්ථ කුටීති ච ගෙහන්ති ච අගාරස්සෙව නාමං. අගාරඤ්හි සීතාදිදුක්ඛස්ස කුටනට්ඨෙන ඡින්දනට්ඨෙන ච නානාදබ්බසම්භාරස්ස ගහණට්ඨෙන ච කුටිගෙහන්ති වුච්චති. කුටි එව ගෙහං කුටිගෙහං, තස්මිම්පි. භිත්තිං අකිත්තෙත්වාති ඉදං ඉට්ඨකදාරුමයං භිත්තිං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ සිලාමයා භිත්ති නිමිත්තූපගා භවෙය්ය, භිත්තිපි කිත්තෙතබ්බා. අන්තො කරිත්වාති කුටිගෙහස්ස භිත්තියා වා අන්තො කත්වා. පමුඛෙති කුටිගෙහස්ස ආලින්දෙ. නිබ්බොදකපතනට්ඨානෙති නිග්ගලිත්වා උදකස්ස පතනට්ඨානෙ. එවං සම්මතාය සීමායාති යොජනා.

‘‘කුට්ටං ¶ අකිත්තෙත්වා’’ති ඉදං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අන්තොති ලෙණස්ස, කුට්ටස්ස වා අන්තො. ඔකාසෙති එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසෙ. එවන්ති ඉමිනාකාරෙන සම්මනියමානෙ. අන්තොති භිත්තියා අන්තො.

හෙට්ඨා න ඔතරතීති හෙට්ඨා ආකාසතලත්තා න ඔතරති. නනු ථම්භෙ අනුසාරිත්වා ඔතරණො භවෙය්ය, කස්මා න ඔතරතීති? ථම්භානමුපරි එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසාභාවතොති දට්ඨබ්බං. හෙට්ඨා ඔතරණාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තුලානන්ති ථම්භානමුපරි තිරියවසෙන ඨිතානං රුක්ඛවිසෙසානං. උට්ඨහිත්වාති භූමිතො උට්ඨහිත්වා. තුලාරුක්ඛෙහීති තුලාසඞ්ඛාතෙහි රුක්ඛෙහි. ‘‘එකසම්බන්ධො’’ති ඉමිනා න කෙවලං තුලාරුක්ඛෙහෙව එකසම්බන්ධො, චතූසු දිසාසු චතුන්නං භිත්තීනං අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි සම්බන්ධොති දස්සෙති. හෙට්ඨාපි ඔතරතීති භිත්තීනමුපරි එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසපහොනකත්තා වුත්තං. සචෙ ථම්භමත්ථකෙ…පෙ… හොතීති ඉමිනා බහූහි ථම්භෙහි කතපාසාදස්ස එකෙකස්මිං ථම්භමත්ථකෙ එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසෙ සති හෙට්ඨා ඔතරතීති දස්සෙති. නිය්යූහකාදීසූති නාගදන්තකාදීසු. ආදිසද්දෙන භිත්තිඛිලාදයො සඞ්ගණ්හාති. භිත්ති චාති ඉට්ඨකදාරුමයා භිත්ති ච. සචෙ සිලාමයා භිත්ති ¶ ච ථම්භා ච හොන්ති, කිත්තෙතබ්බා. භිත්තිලග්ගෙති භිත්තීසු ලග්ගෙ, භිත්තීනං වා ලග්ගට්ඨානෙ. හෙට්ඨාපාසාදස්සාති හෙට්ඨාපාසාදෙ ‘‘ඨිත’’ඉති පදෙ සම්බන්ධො. හෙට්ඨාපාසාදස්ස වා ථම්භානන්ති යොජනා. හෙට්ඨා සම්මතාය සීමාය උපරි ආරොහනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. නිබ්බොදකපතනට්ඨානෙති ඡදනකොටියං.

තත්ථාති තස්මිං තලෙ. පිට්ඨිපාසාණෙ සීමං බන්ධන්ති විය බන්ධන්තීති යොජනා. තෙනෙව පරිච්ඡෙදෙනාති තෙනෙව තලපරිච්ඡෙදෙන. තාලමූලපබ්බතෙපීති එත්ථ තාලමූලං නාම හෙට්ඨා මහන්තං හුත්වා අනුපුබ්බෙන තනුකං හොති, තෙන සදිසෙ පබ්බතෙපි. විතානසණ්ඨානොති උල්ලොචස්ස සණ්ඨානො. චතූසු දිසාසු නිග්ගතසාඛරුක්ඛසණ්ඨානො වා ඛුජ්ජරුක්ඛසණ්ඨානො වා හොති. යථා පබ්බතො විතානසණ්ඨානො හොති, එවං මුදිඞ්ගසණ්ඨානො වා හොති පණවසණ්ඨානො වාති යොජනා. තත්ථ මුදිඞ්ගො මජ්ඣෙ ථූලො හොති, මූලෙ ච අන්තෙ ච තනුකො. පණවො මජ්ඣෙ තනුකො හොති, මූලෙ ච අග්ගෙ ච ථූලො. තෙසං සණ්ඨානො මුදිඞ්ගසණ්ඨානො වා පණවසණ්ඨානො වා. හෙට්ඨා වාති මුදිඞ්ගසණ්ඨානස්ස පබ්බතස්ස හෙට්ඨා වා. මජ්ඣෙ වාති පණවසණ්ඨානස්ස මජ්ඣෙ වා. ද්වෙ කූටානීති ද්වෙ සිඛරානි. කූටන්තරන්ති කූටානං මජ්ඣං. චිනිත්වා වාති ඉට්ඨකසිලාහි චිනිත්වා වා. පූරෙත්වා වාති පංසුවාලිකාහි පූරෙත්වා වා.

සප්පඵණසදිසොති ¶ සප්පස්ස ඵණෙන සදිසො, ඛුජ්ජො පබ්බතොති අත්ථො. ආකාසපබ්භාරන්ති භිත්තියා අපරික්ඛිත්තං ආකාසසඞ්ඛාතං පබ්භාරං. සීමප්පමාණොති සද්ධිං අන්තොසුසිරෙන සීමප්පමාණො. අග්ගකොටින්ති අග්ගසඞ්ඛාතං කොටිං. සචෙ පන පබ්බතස්ස හෙට්ඨා අන්තොලෙණං හොතීති සම්බන්ධො. උපරිමස්සාති අන්තොලෙණස්ස උපරි ඨිතස්ස. පාරතොති බාහිරතො. අස්සාති පබ්බතස්ස බහීති සම්බන්ධො. ඔරතොති අන්තතො. ලෙණං හොතීති සම්බන්ධො. කිත්තකං මහන්තන්ති ආහ ‘‘සීමාපරිච්ඡෙදමතික්කමිත්වා ඨිත’’න්ති. කිත්තකං ඛුද්දකන්ති ආහ ‘‘සබ්බපච්ඡිමසීමාපරිමාණ’’න්ති. තන්ති ඛුද්දකං ලෙණං ¶ . අතිඛුද්දකන්ති සබ්බපච්ඡිමසීමාපරිමාණාභාවතො අතිඛුද්දකං. තතොති උපරිසීමතො. බහීති සීමතො බහි. ‘‘යදි සීමප්පමාණං, සීමා හොතියෙවා’’ති ඉමිනා යදි න සීමප්පමාණං, න සීමා හොතියෙවාති දස්සෙති.

තන්ති ඛණ්ඩසීමං. පූරෙත්වාති ඉට්ඨකමත්තිකාදීහි පූරෙත්වා. අට්ටං බන්ධිත්වාති අට්ටාලකං බන්ධිත්වා. උමඞ්ගනදීති එත්ථ උකාරො ඔකාරවිපරීතො, තස්මා පථවියං ඔතරිත්වා පවිසිත්වා මඞ්ගති ගච්ඡතීති උමඞ්ගාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. උමඞ්ගාච සා නදී චෙති උමඞ්ගනදී. තත්ථාති උමඞ්ගනදියං. හෙට්ඨාපථවිතලෙ ඨිතොති සීමාය හෙට්ඨාපථවිතලෙ ඉද්ධියා ඨිතො.

සීමාමාළකෙති ඛණ්ඩසීමාය මාළකෙ. වටරුක්ඛොති නිග්රොධරුක්ඛො. තතොති වටරුක්ඛතො. නිග්ගතපාරොහොති පවද්ධංව හුත්වා රුක්ඛො ආරොහති අනෙනාති පාරොහො, එකො මූලවිසෙසො. නිග්ගතො පාරොහො නිග්ගතපාරොහො. මහාසීමං සොධෙත්වාති එත්ථ සොධනං නාම මහාසීමගතානං භික්ඛූනං හත්ථපාසානයනං, සීමතො වා බහිකරණං. බහිද්ධාති ද්වීහි සීමාහි බහිද්ධා. ‘‘බහිට්ඨා’’තිපි පාඨො. බහි ඨිතා කාතබ්බාති අත්ථො. අනාහච්චාති මහාසීමාය පථවීතලං වා තත්ථජාතරුක්ඛාදීනි වා න ආහනිත්වා. එවන්ති යථා ඛණ්ඩසීමාය, එවං තථාති අත්ථො. සීමාමාළකෙති ඛණ්ඩසීමාමාළකෙ.

සීමාමාළකෙති ද්වින්නං සීමානං අඞ්ගණෙ. සීමාමාළකස්සාති කම්මස්ස කතට්ඨානස්ස සීමාමාළකස්ස. වෙහාසට්ඨිතසාඛායාති කම්මස්ස අකතට්ඨානෙ සීමාමාළකෙ උට්ඨිතාය වෙහාසෙ ඨිතාය සාඛාය. තස්සාති භික්ඛුනො පාදා වා නිවාසනපාරුපනං වාති සම්බන්ධො. පුරිමනයෙපීති ‘‘සීමාමාළකෙ වටරුක්ඛො හොතී’’තිආදිනා වුත්තෙ පුරිමනයෙපි. තත්රාති පුරිමනයෙ. උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටතීති ද්වීහි සීමාහි උට්ඨිතරුක්ඛස්ස සාඛා වා තතො නිග්ගතපාරොහො වා ද්වීසු සීමාසු පථවීතලං වා තත්ථ ජාතරුක්ඛාදීනි වා ආහච්ච ඨිතත්තා උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටති. ආනෙතබ්බොති එත්ථ ද්විකම්මිකාය නීධාතුයා අපධානකම්මස්සෙව වුත්තත්තා ¶ ‘‘භික්ඛූ’’ති පධානකම්මං අජ්ඣාහරිතබ්බං ¶ . අබ්භුග්ගච්ඡතීති අබ්භං ආකාසං උග්ගච්ඡති. තත්රාති පබ්බතෙ. කස්මා ආනෙතබ්බොති ආහ ‘‘බජ්ඣමානායෙව හී’’තිආදි. තත්ථ බජ්ඣමානායෙවාති කම්මවාචාය බජ්ඣමානායෙව. ඉමිනා අබද්ධසීමා පමාණරහිතං දෙසං ඔතරතීති දස්සෙති. යංකිඤ්චීති යංකිඤ්චි පබ්බතාදි. යත්ථ කත්ථචීති යස්මිං කස්මිංචි ඨානෙ. එකසම්බන්ධෙනාති බද්ධසීමාය එකසම්බන්ධෙන. ඉතීති තස්මා ආනෙතබ්බොති යොජනා.

140. තීණි යොජනානි තියොජනං. ‘‘පමාණ’’න්ති ඉමිනා පරමසද්දස්ස අතිරෙකඋත්තමත්ථෙ නිවත්තෙති. එතිස්සාති සීමාය. සම්මනන්තෙන භික්ඛුනාති සම්බන්ධො. කොණතො මිනිතං කොණන්ති යොජනා. හීති සච්චං, යස්මා වා. ආපත්තිඤ්චාති දුක්කටාපත්තිඤ්ච.

පාරයතීති අජ්ඣොත්ථරති. ‘‘කිතකාභිධෙය්යලිඞ්ගා’’ති (කච්චායනසාරෙ 45 ගාථායං) වචනතො අභිධෙය්යභූතං සීමං සන්ධාය ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පාරාති වුත්තං. නදියාති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. නදින්ති හි අත්ථො. නදිං අජ්ඣොත්ථරමානං සීමන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති නදිපාරසීමායං. යත්ථස්සාති එත්ථ යත්ථ අස්සාති පදවිභාගං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යත්ථ නදියා’’තිආදි. ‘‘නදියා’’ති ඉමිනා යංසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. ධුවනාවාති එත්ථ ධුවසද්දො නිච්චත්ථොති ආහ ‘‘නිච්චසඤ්චරණනාවා’’ති. ඉමිනා ධුවෙන නිච්චෙන සඤ්චරණනාවා ධුවනාවාති වචනත්ථං දස්සෙති. අස්සාති හොති, භවෙය්ය වා. නාවාය පමාණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යා’’තිආදි. තත්ථ යාති නාවා. පාජනපුරිසෙනාති එත්ථ පාජනං නාම එකො නාවාය ගමනූපකරණවිසෙසො. සො හි පජති නාවා ගච්ඡති අනෙනාති පාජනන්ති වුච්චති. ජකාරස්ස චකාරං කත්වා පාචනන්තිපි යුජ්ජතෙව. තස්ස ගාහකෙන පුරිසෙන සද්ධින්ති අත්ථො. සා නාවා නීතාති සම්බන්ධො. උද්ධං වා අධො වාති නදියා පටිසොතං වා හෙට්ඨාසොතං වා. ථෙනෙහි වාති චොරෙහි වා. කිඤ්චාපි හටා, පන තථාපි අවස්සං ලබ්භනෙය්යා, ධුවනාවාව හොතීති යොජනා. වාතෙන වාති මාලුතෙන වා ‘‘ඡින්න’’ඉති සම්බන්ධො. වීචීහීති තරඞ්ගෙහි. තරඞ්ගො හි ¶ විචිත්තාකාරෙන චිනොති වඩ්ඪතීති වීචීති වුච්චති. කිඤ්චාපි නදීමජ්ඣං නීතා, පන තථාපි අවස්සං ආහරිතබ්බා, ධුවනාවාව හොතීති යොජනා. ඔගතෙති ඔතරිත්වා ගතෙ. ථලං උස්සාරිතාති ථලං උක්ඛිපිත්වා සාරිතා පාපිතා නාවාපීති සම්බන්ධො. විසඞ්ඛතපදරාති සඞ්ඛතවිරහිතඵලකා වා. ධුවනාවාව හොතීති නිමිත්තකිත්තනකාලෙ නිච්චසඤ්චරණනාවත්තා ධුවනාවාව හොතීති අධිප්පායො. තත්රාති ‘‘ධුවනාවා’’තිවචනෙ. නිමිත්තං වා සීමා වා කම්මවාචාය ගච්ඡතීති එත්ථ කිඤ්චාපි න නිමිත්තං කම්මවාචාය ගච්ඡති, සීමාය පන අවිනාභාවතො ¶ වුත්තං ‘‘කම්මවාචාය ගච්ඡතී’’ති. තස්මාති යස්මාව නාවාය ආගච්ඡන්තාපි භගවතා අනුඤ්ඤාතා, තස්මා.

යත්ථාති නදිපාරසීමසම්මනනට්ඨානෙ. රුක්ඛසඞ්ඝාටමයොති රුක්ඛසමූහෙන කතො. පදරබද්ධොති ඵලකෙහි බද්ධො. සඤ්චරණයොග්ගොති සඤ්චරණක්ඛමො. පාළියං ‘‘අස්සා’’ති ඨානෙ අට්ඨකථායං ‘‘අත්ථී’’ති වුත්තත්තා ‘‘අස්සා’’තිපදස්ස හොතීති අත්ථොයෙව දට්ඨබ්බො. තංඛණඤ්ඤෙවාති තස්මිං නිමිත්තකිත්තක්ඛණෙයෙව. රුක්ඛං ඡින්දිත්වා කතොති සම්බන්ධො. එකපදිකසෙතූති එකෙන පදෙන ගමනයොග්ගො එකපදිකො, සොයෙව සෙතූති එකපදිකසෙතු. අකප්පියසෙතුං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තෙනාති සෙතුනා. සඤ්චරිතුං න සක්කා හොතීති යොජනා.

යත්ථාති යස්මිං නදිපාරසීමසම්මනනට්ඨානෙ. අභිමුඛතිත්ථෙයෙවාති සීමාය අභිමුඛතිත්ථෙ එව. ධුවනාවා වා ධුවසෙතු වා අභිමුඛතිත්ථතො ඊසකං උද්ධං ආරොහන්තොපි අධො ඔරොහන්තොපි කප්පතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. ඊසකන්ති එකඋසභ ද්විඋසභාදිවසෙන මනං අප්පමත්තං. උද්ධං වාති අභිමුඛතිත්ථතො උපරි වා. අධො වාති තතො හෙට්ඨා වා. ගාවුතමත්තබ්භන්තරෙති ගාවුතපමාණස්ස ඨානස්ස අබ්භන්තරෙ.

සහනිමිත්තකිත්තනවිධිනා සම්මනිතබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉමඤ්ච පනා’’තිආදි. ද්වීසු තීරෙසු ඨාතුමසක්කුණෙය්යත්තා වුත්තං ‘‘එකස්මිං තීරෙ ¶ ඨත්වා’’ති. තතොති නිමිත්තතො. අත්තානන්ති නිමිත්තකිත්තනං විනයධරං සන්ධාය වුත්තං. පරික්ඛිපන්තෙනාති පරියායන්තෙන. තස්සාති තත්තකස්ස පරිච්ඡෙදස්ස. සම්මුඛට්ඨානෙති අධොසොතෙ නදිතීරෙ ඨිතස්ස නිමිත්තස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ. තතොති නිමිත්තතො. තස්සාති තත්තකස්ස පරිච්ඡෙදස්ස. සම්මුඛා නදිතීරෙ නිමිත්තං අත්ථීති සම්බන්ධො. සඞ්ඝටෙතබ්බන්ති සම්බන්ධිතබ්බං. අථාති නිමිත්තකිත්තනතො පච්ඡා. ‘‘සබ්බනිමිත්තානං අන්තො ඨිතෙ භික්ඛූ හත්ථපාසගතෙ කත්වා’’ති ඉදං සබ්බං එකං ගාමඛෙත්තං බ්යාපෙත්වා සම්මනිතභාවං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ සකලං ගාමඛෙත්තං අබ්යාපෙත්වා එකදෙසෙ සම්මනිතං හොති, නිමිත්තතො බහි ඨිතෙ භික්ඛූපි හත්ථපාසගතෙ කත්වා සම්මනිතබ්බා. කම්මන්ති සීමසම්මුතිකම්මං. ‘‘ඨපෙත්වා නදි’’න්තිවචනස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නදී පන බද්ධසීමසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති.

දීපකො හොතීති එත්ථ දීපොති අන්තරදීපො. සො හි යස්මා ජලමජ්ඣෙ දිප්පති, යස්මා ච ද්විධා ආපො එත්ථ සන්දති, තස්මා දීපොති වුච්චති, සොයෙව ඛුද්දකට්ඨෙන දීපකො. කකාරො හි ¶ ඛුද්දකත්ථවාචකො. තන්ති දීපකං. අත්තනාති විනයධරෙන. ඔරිමන්තෙ ච පාරිමන්තෙ චාති අධොසොතෙ නදිතීරෙ ඨිතස්ස නිමිත්තස්ස සම්මුඛෙ ඔරිමන්තෙ ච පාරිමන්තෙ ච. පරතීරෙ නිමිත්තං කිත්තෙත්වාති සම්බන්ධො. කිස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ නිමිත්තන්ති ආහ ‘‘නදියා ඔරිමතීරෙ නිමිත්තස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ’’ති. තතොති නිමිත්තතො. සම්මුඛා නිමිත්තං අත්ථීති සම්බන්ධො. පාරිමන්තෙ ච ඔරිමන්තෙ චාති පරතීරෙ උපරිසොතෙ ඨිතස්ස නිමිත්තස්ස සම්මුඛෙ පාරිමන්තෙ ච ඔරිමන්තෙ ච. පඨමකිත්තිතනිමිත්තෙනාති ඔරිමතීරෙ උපරිසොතෙ පඨමං කිත්තිතෙන නිමිත්තෙන. එකා සීමා ඉමස්සාති එකසීමො, දීපකො. ‘‘තීරද්වයඤ්චා’’ති පදමපෙක්ඛිත්වා ‘‘එකසීම’’න්ති සම්බන්ධිතබ්බං. වච්චමනපෙක්ඛිත්වා ‘‘එකසීමා’’තිපි නිච්චඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පාඨො අත්ථි.

උද්ධං වා අධො වාති එත්ථ වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො. අථාති තස්මිං අධිකතරෙ සතීති යොජනා. විහාරසීමපරිච්ඡෙදනිමිත්තස්ස උජුකමෙවාති සචෙ දීපකො අධො අධිකතරො හොති, ඔරිමතීරෙ අධොසොතෙ ඨිතස්ස විහාරසීමපරිච්ඡෙදනිමිත්තස්ස උජුකමෙව ¶ . සිඛරන්ති සිඞ්ගං. තඤ්හි සිඛං මත්ථකං රාති ගණ්හාතීති සිඛරන්ති වුච්චති. තතොති දීපකස්ස පාරිමන්තනිමිත්තතො. පරතීරනිමිත්තානි කිත්තෙත්වාති සම්බන්ධො. අයං දීපකස්ස විහාරසීමපරිච්ඡෙදතො අධො අධිකතරෙ විනිච්ඡයො. උද්ධං අධිකතරෙපි ඉමිනානුසාරෙන වෙදිතබ්බොති සො න දස්සිතො. පබ්බතසණ්ඨානාති පබ්බතෙන සමං ඨානං එතිස්සාති පබ්බතසණ්ඨානා.

උද්ධම්පි අධොපීති පිසද්දො සමුච්චයත්ථො. උභොපි සිඛරානීති උද්ධං සිඛරං, අධො සිඛරන්ති උභොපි සිඛරානි. මුදිඞ්ගසණ්ඨානාති මූලෙ ච අග්ගෙ ච තනුකස්ස මජ්ඣෙ ථූලස්ස මුදිඞ්ගස්ස සණ්ඨානා.

සබ්බපඨමෙන නයෙනාති උද්ධං අධිකනයස්ස, අධො අධිකනයස්ස, උද්ධංඅධොඅධිකනයස්ස චාති සබ්බෙසං නයානං පඨමෙන විහාරසීමදීපකානං සමෙන නයෙන. පණවසණ්ඨානාති මූලෙ ච අග්ගෙ ච ථූලස්ස මජ්ඣෙතනුකස්ස පණවස්ස සණ්ඨානා.

72. උපොසථාගාරාදිකථා

141. අනුපරිවෙණියන්ති එත්ථ අනුසද්දස්ස විච්ඡත්ථං, පරිවෙණසද්දස්ස ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තස්මිං තස්මිං පරිවෙණෙ’’ති. පරිවෙණසද්දො හි නපුංසකලිඞ්ගො, ඉධ පන ලිඞ්ගවිපල්ලාසං කත්වා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. ‘‘සඞ්කෙතං අකත්වා’’ති ඉමිනා අසඞ්කෙතෙනාති ¶ පදස්ස කිරියාවිසෙසනත්තං දීපෙති. ‘‘කම්මවාචායා’’ති ඉමිනා සමූහනිත්වාති පදස්ස කරණං දස්සෙති.

142. යතොති එත්ථ තොපච්චයස්ස කාරණත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා’’ති. ‘‘හත්ථපාසෙ’’ති ඉමිනා හත්ථපාසතො බහි නිසින්නෙ අකතොවස්ස උපොසථො හොතීති දස්සෙති. අස්සාති භික්ඛුනො. වත්ථුවසෙනාති අට්ඨුප්පත්තිවසෙන. උපොසථස්ස පමුඛස්ස අබ්භොකාසෙ වා මාළකාදීසු වාති සම්බන්ධො. නිමිත්තුපගා වා අනිමිත්තුපගා වාති හෙට්ඨා අට්ඨසු නිමිත්තෙසු වුත්තා නිමිත්තුපගා වා අනිමිත්තුපගා වා පබ්බතාදයො වා අඤ්ඤෙ වා කිත්තෙතබ්බා.

පඨමතරං ¶ න ආගච්ඡති, දුක්කටන්ති උපොසථෙ ඝොසියමානෙ පඨමතරං න ආගච්ඡති, දුක්කටං. විහාරස්ස මජ්ඣෙ හොතීති යොජනා. එත්ථාති පොරාණකෙ ආවාසෙ. තත්ථාති පොරාණකෙ ආවාසෙ. අසම්බාධොති සඞ්ඝස්ස නිසජ්ජට්ඨානපහොනකො. තත්ථාති පච්ඡා උට්ඨිතෙ ආවාසෙ.

සබ්බෙසං නිසජ්ජට්ඨානන්ති යොජනා. තත්ථාති ථෙරස්ස විහාරෙ. සොති ථෙරස්ස විහාරො. එත්ථාති තුම්හාකං විහාරෙ. සබ්බෙසං ඔකාසො නත්ථීති සම්බන්ධො. තත්ථාති තං අසුකං නාම ආවාසං. ‘‘වට්ටතී’’ති වත්තබ්බන්ති යොජනා. තස්සාති ථෙරස්ස.

74. අවිප්පවාසසීමානුජානනකථා

143. අන්ධකවින්දං නාමාති තස්ස ගාමස්ස නාමං. තන්ති අන්ධකවින්දං. ථෙරොති මහාකස්සපත්ථෙරො. තතොති අන්ධකවින්දතො. ඉමිනා ‘‘අන්ධකවින්දා’’ති එත්ථ නිස්සක්කත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති දස්සෙති. උපොසථන්ති තදත්ථෙ උපයොගවචනං. උපොසථත්ථායාති හි අත්ථො. අන්ධකවින්දා රාජගහං ආගමනස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රාජගහං හී’’තිආදි. තත්ථ හීති යස්මා. අන්ධකවින්දා විහාරං අන්තො කත්වා ‘‘අට්ඨාරස මහාවිහාරා’’ති වුත්තං. නෙසන්ති අට්ඨාරසන්නං මහාවිහාරානං. සඞ්ඝස්ස සාමග්ගිදානත්ථන්ති එත්ථ සඞ්ඝස්ස සාමග්ගිදානං අත්තනො උපොසථකිච්චං සිද්ධං. තස්මා පාළියං ‘‘උපොසථං ආගච්ඡන්තො’’ති වුත්තං. ‘‘සිප්පිනියං නාමා’’ති ඉමිනා නදිං තරන්තොති එත්ථ නදියා නාමං දස්සෙති. මනං වූළ්හොති එත්ථ මනන්ති නිපාතො ඊසකත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඊසක’’න්ති. ‘‘අප්පමත්ත’’න්ති ඉමිනා ‘‘ඊසක’’න්තිපදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘වූළ්හභාවො’’ති ඉමිනා භාවපච්චයෙන විනා භාවත්ථො ¶ ඤාතබ්බොති දස්සෙති. චණ්ඩෙනාති ඛරෙන. තත්ථාති නදියං. අමනසිකරොන්තොති ‘‘චණ්ඩසොත’’න්ති ආභොගං ¶ අකරොන්තො. න පන වූළ්හොති න පන මහාවූළ්හො. උදකබ්භාහතානීති උදකෙන අභිආහතානි. අස්සාති ථෙරස්ස. අල්ලානීති තින්තානි.

144. පුරිමකම්මවාචාති ‘‘සම්මතා සා සීමා සඞ්ඝෙන තිචීවරෙන අවිප්පවාසා’’ති පුරෙ වුත්තා කම්මවාචා. අයමෙවාති ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’තිපදං පක්ඛිපිත්වා අනුපඤ්ඤත්තා අයමෙව කම්මවාචා. අයන්ති පච්ඡිමකම්මවාචා. හි යස්මා භික්ඛුනිසඞ්ඝො අන්තොගාමෙ වසති, තස්මා පුරිමායෙව වට්ටතීති යොජනා. යදි එවන්ති යදි භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස අයං පච්ඡිමකම්මවාචා වට්ටනං සියා භවෙය්ය, එවං සතීති යොජනා. සොති භික්ඛුනිසඞ්ඝො. එතාය කම්මවාචායාති පච්ඡිමකම්මවාචාය. න ලභෙය්යාති අන්තොගාමෙ වසනත්තා තිචීවරපරිහාරං න ලභෙය්ය. කිං න ලභතියෙවාති ආහ ‘‘අත්ථි චස්ස පරිහාරො’’ති. අස්සාති භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස. ද්වෙපි සීමායොති සමානසංවාසකසීමා ච අවිප්පවාසසීමා චාති ද්වෙපි සීමායො. තත්ථාති භික්ඛුභික්ඛුනීසු. තස්සාති භික්ඛූනං සීමාය. එසෙව නයොති භික්ඛුනීනං සීමං අජ්ඣොත්ථරිත්වාපි අන්තොපවිසිත්වාපි භික්ඛූනං සීමාය සම්මනෙ එසෙව නයො. එතෙති භික්ඛුභික්ඛුනියො. සාමඤ්ඤත්තා හි පුල්ලිඞ්ගෙන වුත්තං. එත්ථ චාති ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’තිපදෙ ච. සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො, කස්මා? ගාමෙන නිගමනගරානං එකලක්ඛණත්තා.

පරික්ඛෙපොකාසොති පරික්ඛෙපාරහොකාසො. තෙසූති ගාමගාමූපචාරෙසු. පරිහාරන්ති චීවරවිප්පවාසආපත්තිඅපනයනං. ‘‘ඉතී’’තිආදි නිගමනං. එත්ථාති සමානසංවාසකඅවිප්පවාසසීමාසු. අත්තනො ධම්මතායාති අත්තනො සභාවෙන. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. හීති සච්චං, යස්මා වා. තස්සාති අවිප්පවාසසීමාය. විසුන්ති සමානසංවාසකසීමතො පාටෙක්කං. තත්ථාති ද්වීසු සීමාසු. අවිප්පවාසායාති අවිප්පවාසසීමාය. තන්ති ගාමං. සාති අවිප්පවාසසීමා. සම්මතාය සීමායාති ¶ අවිප්පවාසසීමාය සම්මතාය සතියාති සම්බන්ධො. සම්මතතො පච්ඡාති වා යොජනා. නිවිසතීති නිවාසත්ථාය විසති පවිසති. සොපීති ගාමොපි. සීමසඞ්ඛ්යංයෙවාති අවිප්පාසසීමවොහාරමෙව. අධිට්ඨිතතෙචීවරිකා භික්ඛූ පරිහාරං ලභන්තීති අධිප්පායො. යථා පච්ඡා නිවිට්ඨො ගාමො සීමසඞ්ඛ්යංයෙව ගච්ඡති, එවන්ති යොජනා. ‘‘පවිසිස්සාමා’’ති ගෙහානි කතානි, ‘‘පවිසිස්සාමා’’ති ආලයොපි අත්ථීති යොජනා. ආලයොපීති අපෙක්ඛොපි. අපවිට්ඨාති ගෙහානි අපවිට්ඨා. ගෙහමෙව ඡඩ්ඩෙත්වාති ගෙහං ඡඩ්ඩෙත්වා එව. ඉමිනා ගෙහෙ ඡඩ්ඩිතෙ සබ්බං ඡඩ්ඩිතමෙවාති දස්සෙති. පවිට්ඨං වා අගතං වා එකම්පි කුලං අත්ථි ¶ සචෙති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘එකම්පි කුලං පවිට්ඨං වා’’ති ඉදං නවගාමං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘එකම්පි කුලං අගතං වා’’ති ඉදං පොරාණකගාමං සන්ධායාති දට්ඨබ්බං.

තත්රාති ‘‘වත්තං ජානිතබ්බ’’න්තිවචනෙ. අවිප්පවාසසීමායන්ති මහාසීමාය. සා එව හි යස්මා අවිප්පවාසකම්මවාචාය බහුලපයොජනා හොති, තස්මා අවිප්පවාසසීමාති වුච්චති. ඉතරායාති අවිප්පවාසසීමාය. තත්ථාති තාසු ද්වීසු සීමාසු. නිරාසඞ්කට්ඨානෙසු ඨත්වාති චෙතියඞ්ගණාදීනං ඛණ්ඩසීමාය අනොකාසත්තා වුත්තං. ඛණ්ඩසීමඤ්හි සම්මනන්තා චෙතියඞ්ගණාදිට්ඨානං පහාය අඤ්ඤස්මිං විවිත්තොකාසෙ විහාරපච්චන්තං ඛණ්ඩිත්වා සම්මනන්ති. සමූහනිතුන්ති අවිප්පවාසසීමං සමූහනිතුං. පටිබන්ධිතුං න සක්ඛිස්සන්තෙවාති අවිප්පවාසංයෙව ජානිත්වා ඛණ්ඩසීමාය අඤ්ඤාතත්තා පටිබන්ධිතුං න සක්ඛිස්සන්තෙව. සීමසම්භෙදන්ති ඛණ්ඩසීමඅවිප්පවාසසීමානං සම්භෙදං. සාසනන්තරධානෙන වාති සත්ථු ආණාය අන්තරධානෙන වා. සාධුකං පනාති නික්කඞ්ඛං පන.

76. ගාමසීමාදිකථා

147. උපොසථකම්මස්ස විසුං ගහිතත්තා සෙසකම්මවසෙන සමානසංවාසකතා ගහෙතබ්බා ගොබලිබද්දනයෙන වා පාරිසෙසනයෙන වා. තන්ති සමානසංවාසඑකූපොසථභාවං. ‘‘අපරිච්ඡින්නායා’’ති ඉමිනා ¶ අට්ඨපිතායාති එත්ථ ඨපධාතුයා අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. ගාමං වා නිගමං වාති එත්ථ නගරං කෙන සඞ්ගහිතන්ති ආහ ‘‘ගාමග්ගහණෙන චෙත්ථා’’තිආදි. තත්ථ එත්ථාති ‘‘ගාමං වා නිගමං වා’’ති පාඨෙ, ගාමග්ගහණෙනාති සම්බන්ධො. අථ වා එත්ථාති ගාමනිගමනගරෙසු, නගරම්පීති සම්බන්ධො. ගාමාදීනං පරිච්ඡෙදං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති ගාමනිගමනගරෙසු. ගාමභොජකාති ගාමං භුඤ්ජන්තීති ගාමභොජකා. බලින්ති කරං. සො හි තං නිස්සාය ගාමභොජකා බලන්ති ජීවන්ති අනෙනාති බලීති වුච්චති. යම්පි එකං පදෙසං පරිච්ඡින්දිත්වා දෙතීති යොජනා. ගාමඛෙත්තෙති රඤ්ඤො ආණා ඛිපියති එත්ථාති ඛෙත්තං, ගාමොයෙව ඛෙත්තං ගාමඛෙත්තං, තස්මිං. අයම්පීති අයං පදෙසොපි. සොපීති පදෙසොපි. විසුංගාමො නාමාති යොජනා. සොපි විසුංගාමො ගාමසීමා හොතියෙවාති යොජනා. විසුං පරිච්ඡින්දිත්වා දින්නො ගාමො විසුංගාමො. තස්මාති යස්මා විසුං ගාමො හොති, තස්මා. සා චාති විසුංගාමසීමා ච. ඉතරාති විසුංගාමසීමතො අඤ්ඤා පකතිගාමනගරනිගමසීමා චාති යොජනා.

එවන්ති ¶ ‘‘අසම්මතාය භික්ඛවෙ’’තිආදිනා පාඨෙන. තන්ති සීමපරිච්ඡෙදං. අපරිච්ඡින්නෙති රාජූහි අපරිච්ඡින්නෙ. ‘‘අටවිපදෙසෙ’’ති ඉමිනා නත්ථි ගාමො එත්ථාති අගාමකොති වචනත්ථස්ස සරූපං දස්සෙති. විජ්ඣාටවිසදිසෙති විගතං අග්ගිනො ඣායනමෙත්ථාති විජ්ඣා, චොරාදයො මනුස්සෙ ආභුසො ටවන්ති පීළයන්ති එත්ථාති ආටවි. විජ්ඣා ච සා ආටවි චෙති විජ්ඣාටවි, තාය සදිසෙ විජ්ඣාටවිසදිසෙ. එත්ථ පුරිමනයෙ ගාමාදීහි ආසන්නො වා හොතු, අනාසන්නො වා තෙහි අපරිච්ඡින්නො අටවිපදෙසො ගහෙතබ්බො. පච්ඡිමනයෙ දූරො මනුස්සානං අනාගමනපථො ආටවිපදෙසො ගහෙතබ්බොති අයමෙතෙසං විසෙසො. අස්සාති භික්ඛුනො. සමන්තාති සමන්තතො. අයං සීමාති අයං සත්තබ්භන්තරසීමා. තත්ථාති සත්තසු අබ්භන්තරෙසු. සමන්තා ඨිතස්ස වා නිසින්නස්ස වා අබ්භන්තරෙ අන්තොකොට්ඨාසෙ ජාතං අබ්භන්තරං අට්ඨවීසහත්ථපමාණං.

යා ¶ කාචි නදී අසීමාව හොතීති සම්බන්ධො. නදීසීමලක්ඛණපත්තාති නදීසීමලක්ඛණං පත්තා. ඉමිනා සීමලක්ඛණං අපත්තා නදී බන්ධියමානා සීමාව හොතීති දස්සෙති. සාවධාරණෙන ‘‘අත්තනො සභාවෙනෙවා’’ති ඉමිනා භික්ඛූනං බන්ධනභාවෙනාති අත්ථං නිවත්තෙති. එත්ථාති නදියං. එත්ථාති ජාතස්සරසමුද්දෙසු. යෙන කෙනචීති අන්තමසො තිරච්ඡානගතෙනපි යෙන කෙනචි. ඛණිත්වා අකතො සයංජාතොති සම්බන්ධො. ඉදං හෙතුඅන්තොගධවිසෙසනං. ඛණිත්වා අකතත්තාති හි අත්ථො. සයංජාතොති සයමෙව ජාතොති එවකාරො යොජෙතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘යෙන කෙනචි ඛණිත්වා අකතො’’ති. සොබ්භොති සං උභොති පදවිභාගො කාතබ්බො. තත්ථ සංසද්දො සමන්තත්ථවාචකො, උභසද්දො පූරණත්ථවාචකො. තස්මා සමන්තතො ආගතෙන උදකෙන උභති පූරති එත්ථාති සොබ්භොති වචනත්ථො කාතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘සමන්තතො ආගතෙන උදකෙන පූරිතො තිට්ඨතී’’ති.

තත්ථාති නදීසමුද්දජාතස්සරෙසු, ආධාරෙ භුම්මං. යංසද්දො ඨානවිසයොති ආහ ‘‘යං ඨාන’’න්ති. මජ්ඣිමස්සාති ථාමමජ්ඣිමස්ස. වක්ඛති හි ‘‘ථාමමජ්ඣිමෙනා’’ති. ‘‘සමන්තතො’’ති ඉමිනා සමන්තාති එත්ථ නිස්සක්කත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති දස්සෙති. ‘‘උදකුක්ඛෙපෙනා’’ති ඉමිනා උදකුක්ඛෙපාති එත්ථ කරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති දස්සෙති. උදකං උක්ඛිපිත්වා ඛිපියති එත්ථාති උදකුක්ඛෙපො. ‘‘පරිච්ඡින්න’’න්ති ඉමිනා පාඨසෙසං දස්සෙති. අක්ඛධුත්තාති එත්ථ අක්ඛොති පාසකො. සො හි අකති කුටිලං ගච්ඡති අනෙනාති අක්ඛොති වුච්චති, ධවන්ති මරියාදමතික්කම්ම කීළාදිපසුතං ගච්ඡන්තීති ධුත්තා, අක්ඛෙසු ධුත්තා අක්ඛධුත්තා ¶ . දාරුගුළන්ති සාරදාරුමයං ගුළං. ‘‘වාලුකං වා’’ති ඉමිනා ‘‘උදකුක්ඛෙපා’’ති එත්ථ උපලක්ඛණං දස්සෙති. යත්ථාති යස්මිං පදෙසෙ. අයන්ති පදෙසො. තස්සාති උදකුක්ඛෙපස්ස.

එත්ථාති නදීසමුද්දජාතස්සරෙසු. මුඛද්වාරන්ති සමුද්දාදීනං මුඛසඞ්ඛාතං ද්වාරං. සබ්බත්ථාති සබ්බාය නදියං. ථෙරවාදං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. ‘‘යොජනං…පෙ… වට්ටතී’’ති යං පන වචනං මහාසුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති ¶ යොජනා. තත්රාපීති යොජනනදියම්පි. පටික්ඛිත්තාකාරං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘භගවතා හී’’තිආදි. නදියා පමාණන්ති නදියා ගම්භීරපමාණමෙව, න ආයාමවිත්ථාරපමාණන්ති අත්ථො. ‘‘න යොජනං වා අද්ධයොජනං වා’’ති වචනම්පි ඉදමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කිඤ්චාපි ආයාමවිත්ථාරපමාණං න වුත්තං, පභවතො පන යාව මුඛද්වාරා ආයාමවිත්ථාරවසෙන කම්මං කාතුං පහොනකනදීයෙව ගහෙතබ්බාති දට්ඨබ්බා. යා නදීති සම්බන්ධො. ඉමස්ස සුත්තස්සාති ‘‘තිමණ්ඩල’’න්තිආදිකස්ස ඉමස්ස සුත්තස්ස. පභවතොති සමුදාගමතො. එත්ථාති නදියං. සබ්බෙහි භික්ඛූහි ඨපෙතබ්බොති සම්බන්ධො. තතොති එකඋදකුක්ඛෙපතො.

කිත්තකා පරිපුණ්ණා හොතීති ආහ ‘‘සමතිත්ථිකා’’ති. තිත්ථෙන සමං පරිපූරතීති සමතිත්ථිකා. උදකසාටිකං නිවාසෙත්වාපීති පිසද්දො ‘‘අනිවාසෙත්වාපී’’ති දස්සෙති. උදකසාටිකං අනිවාසෙන්තොපි වත්ථෙන අවිනාභාවතො අඤ්ඤං නිවාසෙත්වාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. නාවාය ඨත්වා කරියමානෙ කිං ගච්ඡන්තියාපි නාවාය කාතුං වට්ටතීති ආහ ‘‘ගච්ඡන්තියා පනා’’තිආදි. ‘‘කස්මා’’තිආදිනා කාරණං දස්සෙති. හීති යස්මා. තන්ති උදකුක්ඛෙපමත්තං. එවං සති…පෙ… අනුසාවනා හොති, තස්මා ගච්ඡන්තියා නාවාය කාතුං න වට්ටතීති යොජනා. ‘‘තස්මා’’තිආදිනා ලද්ධගුණං දස්සෙති. න කෙවලං නාවායමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තොනදිය’’න්තිආදි.

රුක්ඛස්සාති අන්තොනදියං ජාතස්ස රුක්ඛස්ස. සාඛා වා පතිට්ඨිතාති සම්බන්ධො. සීමං වා සොධෙත්වාති විහාරසීමගාමසීමාසු ඨිතානං හත්ථපාසානයනබහිකරණවසෙන සීමං වා සොධෙත්වා. ජාතරුක්ඛස්ස පවිට්ඨසාඛාය වා පාරොහෙ වාති සම්බන්ධො. අස්සාති බහිනදිතීරෙ ජාතරුක්ඛස්ස. තත්ථාති ඛාණුකෙ.

තස්සාති පාසාණදීපකස්ස. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙති පුබ්බෙ නදීනිමිත්තට්ඨානෙ ‘‘අන්වද්ධමාස’’න්තිආදිනා ¶ (මහාව. අට්ඨ. 138) වුත්තප්පකාරෙ. සොති පාසාණදීපකො. පුන සොති පාසාණදීපකොයෙව. හීති සච්චං, යස්මා වා.

ආවරණන්ති ¶ පාළිං. තන්ති ආවරණං. ආවරණෙන වා කොට්ඨකබන්ධෙන වා හෙතුභූතෙන, පච්ඡිජ්ජතීති සම්බන්ධො. කොචි ආවරණප්පදෙසො අජ්ඣොත්ථරියතීති සම්බන්ධො. තත්ථාති ආවරණප්පදෙසෙ. හීති සච්චං, යස්මා වා. ‘‘හෙට්ඨාපාළි බද්ධා’’ති ඉදං නදිං විනාසෙත්වා තළාකකරණාකාරදස්සනං. එත්ථාති නදියං, තළාකෙ වා. ඡඩ්ඩිතමොදකන්ති තළාකරක්ඛනත්ථං එකෙන වාරිමග්ගෙන ඡඩ්ඩිතං උදකං. දෙවෙ අවස්සන්තෙති දුබ්බුට්ඨිකාලත්තා වස්සන්තකාලෙපි දෙවෙ අවස්සන්තෙ. සාති නදිතො නීහටමාතිකා. කාලන්තරෙනාති අඤ්ඤෙන කාලෙන. උප්පතිත්වාති ගාමනිගමානං උපරි පතිත්වා. පවත්තතීති පුබ්බෙ වුත්තපකාරෙ වස්සකාලෙ චත්තාරො මාසෙ අබ්භොච්ඡින්නා සන්දති. විහාරසීමන්ති විහාරසම්බන්ධං බද්ධසීමං.

සමුද්දෙපීති පිසද්දො නදිමපෙක්ඛති. තත්ථාති පදෙසෙ. ඔතරිත්වාති හෙට්ඨා තරිත්වා. ‘‘ඔසරිත්වා’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. සණ්ඨහන්තීති උදකෙන සමං තිට්ඨන්ති. සොති පදෙසො. උදකන්තතොති උදකකොටිතො. තත්ථාති සමුද්දෙ. බාධතීති පීළයති. තෙසූති නාවාඅට්ටකෙසු. තන්ති පිට්ඨිපාසාණං. ඌමියොති වීචියො. තා හි පරංපරාවසෙන උග්ගන්ත්වා සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකෙ මියන්ති හිංසන්ති, අන්තො පක්ඛිපන්තීති වා ඌමියොති වුච්චන්ති. තත්ථාති පිට්ඨිපාසාණෙ. හීති සච්චං, යස්මා වා. උදකෙනෙව පිට්ඨිපාසාණො ඔත්ථරීයතීති යොජනා. සොති දීපකපබ්බතො. ‘‘දූරෙ’’ති වත්වා තස්ස පමාණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මච්ඡවධානං අනාගමනපථෙ’’ති. මච්ඡවධානන්ති කෙවට්ටානං. තෙ හි යස්මා මච්ඡෙ හනන්ති, තස්මා මච්ඡවධාති වුච්චන්ති. ‘‘මච්ඡබන්ධාන’’න්තිපි පාඨො. මච්ඡෙ බන්ධන්තීති මච්ඡබන්ධාති වචනත්ථො කාතබ්බො. අනාගමනපථෙති යත්ථ ගන්ත්වා තදහෙව පච්චාගන්ත්වා න ආගමනපථිකෙ දෙසෙ. නත්ථි ආගමනපථො එත්ථාති අනාගමනපථො, දෙසො. තස්මිං ‘‘අගමනපථෙ’’තිපි පාඨො, සො අයුත්තො. කස්මා? අගමනපථස්ස නාධිප්පෙතත්තා. ගන්ත්වා හි පුන අනාගමනපථොයෙවාධිප්පෙතො. තෙසන්ති මච්ඡවධානං. ගමනපරියන්තස්සාති ගමනකොටියා ¶ . ඔරතොති ඔරභාගෙ ඨිතො දීපකො වා පබ්බතො වාති යොජෙතබ්බො. තත්ථාති ඔරභාගෙ ඨිතෙසු දීපකපබ්බතෙසු. ඔත්ථරිත්වාති පකතිඋදකෙන ඔත්ථරිත්වා. තත්ථාති ඔත්ථරිත්වා ඨිතෙ සමුද්දෙ.

කරොන්තෙහිපි කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. යත්ථාති යස්මිං සරෙ. අයන්ති අයං සරො, න ජාතස්සරො හොති. අයං සරො ගාමඛෙත්තසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති යොජනා. තත්ථාති සරෙ. යත්ථ පනාති ¶ යස්මිං සරෙ පන. තස්සාති ජාතස්සරස්ස. තත්ථාති පදෙසෙ. සචෙ ගම්භීරං උදකං හොතීති යොජනා. තත්ථාති අට්ටකෙ. එත්ථාති ජාතස්සරෙ, ඨිතෙසු පිට්ඨිපාසාණදීපකෙසූති යොජනා. පහොනකජාතස්සරොති සඞ්ඝකම්මං කාතුං පහොනකො ජාතස්සරො. ‘‘සුක්ඛතී’’ති වත්වා තදෙව සමත්ථෙතුං වුත්තං ‘‘නිරුදකො’’ති. තත්ථාති ජාතස්සරෙ. සචෙ නිරුදකමත්තෙන ගාමඛෙත්තං ගච්ඡති. කදා ගච්ඡතීති ආහ ‘‘සචෙ පනෙත්ථා’’තිආදි. තත්ථ එත්ථාති ජාතස්සරෙ. පොක්ඛරණීආදීනීති එත්ථ ආදිසද්දෙන උදකමාතිකාදයො සඞ්ගණ්හාති. යදා ඛණන්ති, තදාති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො. ‘‘තං ඨාන’’න්ති වුත්තෙපි න ඛණනට්ඨානමෙව ගහෙතබ්බං, ‘‘එත්ථා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා සබ්බොයෙව ජාතස්සරො ගහෙතබ්බො. න කෙවලං අජාතස්සරමත්තං හොති, අථ ඛො ගාමඛෙත්තන්ති ආහ ‘‘ගාමසීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතී’’ති.

නන්ති ජාතස්සරං. පූරෙත්වාති මත්තිකාදීහි පූරෙත්වා. පාළින්ති ආවරණං. සබ්බමෙව නන්ති සකලමෙව තං ජාතස්සරං. ලොණීපීති පිසද්දෙන න කෙවලං සොබ්භොයෙව ජාතස්සරසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, අථ ඛො ලොණීපීති දස්සෙති. උදකට්ඨානොකාසෙති උදකස්ස ඨානෙ ඔකාසෙ.

148. සීමාය සීමං සම්භින්දන්තීති එත්ථ ‘‘සීමාය සීම’’න්ති පදානං සම්බන්ධාපෙක්ඛත්තා තෙසං සම්බන්ධං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අත්තනො පරෙස’’න්ති. ‘‘බද්ධසීම’’න්ති ඉමිනා ‘‘සීම’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි විසෙසතො බද්ධසීමායෙව ගහෙතබ්බාති දස්සෙති. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ ¶ හී’’තිආදි. සංසට්ඨවිටපාති අඤ්ඤමඤ්ඤං ආසන්නත්තා සංසට්ඨො විටපො එතෙසන්ති සංසට්ඨවිටපා. ‘‘සංසට්ඨවිටපා’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං, මූලානිපි සංසට්ඨානියෙවාති දට්ඨබ්බං. තෙසූති ද්වීසු රුක්ඛෙසු. විහාරසීමා චාති පොරාණකවිහාරසීමා ච. අන්තො කත්වාති සීමාය අන්තො කත්වා. අථ පච්ඡාති එත්ථ ‘‘පච්ඡා’’ති ඉමිනා අථසද්දස්සත්ථං දස්සෙති. එවං කෙ අකංසූති ආහ ‘‘එවං ඡබ්බග්ගියා අකංසූ’’ති. තෙනාති කරණෙන.

අජ්ඣොත්ථරණාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරෙස’’න්තිආදි. තස්සාති බද්ධසීමාය. පදෙසන්ති භික්ඛූහි කම්මං කාතුං පහොනකං එකදෙසං. අන්තමසො එකස්සපි භික්ඛුනො ඨත්වා අධිට්ඨානුපොසථං කාතුං පහොනකං පදෙසං. කම්මං කාතුං අප්පහොනකපදෙසං අන්තො කරිත්වා බන්ධන්තා සීමාය සීමං සම්භින්දන්ති නාම. සීමාය උපචාරොති පච්ඡා බන්ධිතබ්බාය සීමාය උපචාරො. ‘‘වඩ්ඪන්තො සීමාසඞ්කරං කරොතී’’ති ඉමිනා සචෙ අවඩ්ඪනකො පාසාණො හොති, ද්වින්නම්පි සීමානං නිමිත්තං කාතුං වට්ටතීති දස්සෙති.

77. උපොසථභෙදාදිකථා

149. පන්නරසිකස්ස ¶ පුබ්බකිච්චස්ස පාළියං ආගතත්තා චාතුද්දසිකස්සෙව පුබ්බකිච්චං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අජ්ජුපොසථො චාතුද්දසො’’ති.

‘‘අධම්මෙන වග්ග’’න්තිආදීසු විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. අධම්මෙන වග්ගන්ති එත්ථ අධම්මං නාම එකස්මිං විහාරෙ චතුන්නං භික්ඛූනං සුත්තුද්දෙසඋපොසථමකත්වා පාරිසුද්ධිඋපොසථකරණඤ්ච තිණ්ණං පාරිසුද්ධිඋපොසථමකත්වා සුත්තුද්දෙසකරණඤ්ච. වග්ගං නාම සබ්බෙව අසන්නිපතිත්වා එකස්ස ඡන්දපාරිසුද්ධිහරණං. ඡන්දපාරිසුද්ධි නාම සඞ්ඝමජ්ඣංයෙව ආගච්ඡති, න ගණමජ්ඣං, න පුග්ගලස්ස සන්තිකං. අධම්මෙන සමග්ගන්ති එත්ථ අධම්මං වුත්තනයමෙව. සමග්ගං නාම සබ්බෙසං සන්නිපතනං. ධම්මෙන වග්ගන්ති එත්ථ ධම්මං නාම චතුන්නං සුත්තුද්දෙසඋපොසථකරණඤ්ච තිණ්ණං පාරිසුද්ධිඋපොසථකරණඤ්ච. වග්ගං වුත්තනයමෙව.

78. පාතිමොක්ඛුද්දෙසකථා

150. ඉමං ¶ නිදානන්ති පාතිමොක්ඛස්ස ඉමං නිදානං. සුතා ඛො පනාති එත්ථ සුය්යිත්ථාති සුතා, සුය්යස්සන්තීති වා සුතා, පාරාජිකුද්දෙසාදයො. සුතා ච සුතා ච සුතාති සරූපෙකසෙසො කාතබ්බො. අවසෙසන්ති නිදානුද්දෙසාදිතො අවසෙසං පාරාජිකුද්දෙසාදි. සුතෙනාති සුතසද්දෙන. ‘‘අත්ථෙ අසම්භවතො සද්දෙ වුත්තවිධානං හොතී’’ති හි පරිභාසතො ‘‘සුතෙනා’’ති එත්ථ සද්දොව ගහෙතබ්බො. තෙන නයෙනාති තෙන නිදානුද්දෙසනයෙන.

අටවිමනුස්සභයන්ති අටවියං නිවසන්තස්ස මනුස්සස්ස භයං, වනචරකභයන්ති අත්ථො. රාජන්තරායොතිආදීසු එවං විසෙසො වෙදිතබ්බොති යොජනා. දවදාහොති දායං දහතීති දවදාහො ආකාරස්ස රස්සං, යකාරස්ස ච වකාරං කත්වා. නන්ති භික්ඛුං. එකං වා භික්ඛුන්ති යොජනා. පඨමො වා උද්දෙසොති නිදානුද්දෙසො. එත්ථාති පඤ්චසු උද්දෙසෙසු. යස්මින්ති උද්දෙසෙ. සොපීති උද්දෙසොපි. සුතෙනෙව සාවෙතබ්බොති සුතපදෙනෙව සඞ්ඝස්ස සාවෙතබ්බොති එවසද්දො ‘‘න විත්ථාරෙනා’’ති දස්සෙති.

අනජ්ඣිට්ඨාති එත්ථ උපසග්ගවසෙන ඉසුධාතුස්ස ඉච්ඡාකන්තිතො අඤ්ඤමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනාණත්තා, අයාචිතා වා’’ති. එත්ථ ‘‘අනාණත්තා’’ති ඉදං ථෙරෙන අනාණත්තභාවං සන්ධාය වුත්තං ¶ . ‘‘අයාචිතා’’ති ඉදං සම්මුතිලද්ධෙන නවකෙන අයාචිතභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථාති ‘‘අනජ්ඣිට්ඨා ධම්මං භාසන්තී’’ති වචනෙ. ධම්මජ්ඣෙසකෙති ධම්මකථනත්ථාය අජ්ඣෙසතීති ධම්මජ්ඣෙසකො, තස්මිං. ආපුච්ඡිත්වා වා තෙන සඞ්ඝත්ථෙරෙන යාචිතො හුත්වා වාති යොජනා. වාරපටිපාටියාති වාරානුක්කමෙන. දෙහීති වාති එත්ථ ඉති-වා-සද්දො ‘‘භණ’’ ඉතිපදෙන ච ‘‘කථෙහි’’ ඉතිපදෙන ච යොජෙතබ්බො. ‘‘භණ’’ ඉති වා ‘‘කථෙහි’’ඉති වා ‘‘දෙහි’’ඉති වා වත්තබ්බාති යොජනා ¶ . තීහිපි විධීහීති ඔසාරණකථනසරභඤ්ඤසඞ්ඛාතෙහි තීහි සජ්ජනෙහි. එත්ථ ච සුත්තස්ස ඔසාරියතෙ උච්චාරියතෙ ඔසාරණං, අත්ථස්ස කථියතෙ කථනං, සුත්තස්ස ච තදත්ථස්ස ච සරෙන භණියතෙ සරභඤ්ඤං. ඔසාරෙහීති සුත්තං උච්චාරෙහි. කථෙහීති අත්ථං කථෙහි. සරභඤ්ඤන්ති සුත්තස්ස ච තදත්ථස්ස ච සරෙන භණනං. නන්ති සද්ධිවිහාරිකං. සජ්ඣායං අධිට්ඨහිත්වාති ‘‘සජ්ඣායං කරොමී’’ති අධිට්ඨහිත්වා. එත්ථාති අජ්ඣෙසනට්ඨානෙ.

නිස්සිතකෙති සද්ධිවිහාරිකාදයො. සොති සඞ්ඝත්ථෙරො, ‘‘වත්තබ්බො’’තිපදෙ කම්මං, ‘‘වදතී’’තිආදීසු පදෙසු කත්තා. ආරද්ධන්ති සඞ්ඝෙන ආරද්ධං. ඨපෙත්වාති ධම්මසවනං ඨපෙත්වා. ඔසාරෙත්වාති පඨමං සුත්තං ඔසාරෙත්වා. පුන කථෙන්තෙනාති පච්ඡා අත්ථං කථෙන්තෙන. අට්ඨපෙත්වායෙව වාති සුත්තස්ස ච අත්ථස්ස ච අන්තරා අට්ඨත්වා එව වා. කථෙතබ්බන්ති අත්ථජාතං කථෙතබ්බං. කථෙන්තස්ස…පෙ… නයොති පඨමං අත්ථං කථෙත්වා පුන සුත්තඤ්ච අත්ථඤ්ච සරෙන භණන්තස්ස පුන ආගතෙපි එසෙව නයොති අත්ථො.

උපනිසින්නකථායපීති සමීපෙ නිසින්නෙන කථායපි. තෙනාති සඞ්ඝත්ථෙරෙන. වත්තුං වට්ටතීති විසෙසෙත්වා වත්තුං වට්ටති. තෙනාති මනුස්සෙහි ජානනභික්ඛුනා. සඞ්ඝත්ථෙරො භණති, තුණ්හී වා හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘පුච්ඡන්තී’’ති වුත්තෙති යොජනා. අනුමොදනාදීසුපීතිආදිසද්දෙන ධම්මකථාදයො සඞ්ගණ්හාති. සඞ්ඝත්ථෙරො අනුජානාතීති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු විහාරඅන්තරඝරෙසු.

සජ්ඣායන්ති සයං ඉස්සරෙන අයනං උච්චාරණං, කෙනචි අනජ්ඣිට්ඨො සයං අධිඉස්සරෙන අයනං උච්චාරණන්ති අත්ථො. ථෙරොති සද්ධිවිහාරො ථෙරො. විස්සමිස්සාමීති ඛෙදවිරහිතං ගමිස්සාමි. ආපුච්ඡිතබ්බන්ති පඨමථෙරම්පි පුන ආගතත්ථෙරම්පි ආපුච්ඡිතබ්බං. එකෙන සඞ්ඝත්ථෙරෙන අනුඤ්ඤාතෙනාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤස්මීන්ති අනුඤ්ඤාතත්ථෙරතො අඤ්ඤස්මිං ථෙරෙති සම්බන්ධො. තන්ති පුන ආගතං ථෙරං. අත්තානං ¶ සම්මනිතබ්බන්ති එත්ථ පච්චත්තෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අත්තා සම්මනිතබ්බො’’ති ¶ . කිං සම්මතෙන පරිසං අනොලොකෙත්වා පුච්ඡිතබ්බොති ආහ ‘‘පුච්ඡන්තෙන පනා’’තිආදි.

153. මෙති මය්හං. ඉතොති පුග්ගලතො, උප්පන්නොති සම්බන්ධො. පුරම්හාකන්ති පදස්ස පුරෙ අම්හාකන්ති පදච්ඡෙදං කත්වා පුරෙසද්දො පඨමත්ථොති ආහ ‘‘පඨමං අම්හාක’’න්ති. පටිකච්චෙවසද්දො පගෙවපරියායො, ‘‘පඨමතරමෙවා’’ති ඉමිනා තස්ස අත්ථං දස්සෙති. භූතමෙවාති විජ්ජමානමෙව, තථමෙව වා.

82. අධම්මකම්මපටික්කොසනාදිකථා

154. අධම්මකම්මන්ති අභූතකම්මං. පටික්කොසිතුන්ති එත්ථ කුසධාතු අපනයනත්ථොති ආහ ‘‘වාරෙතු’’න්ති. දිට්ඨින්ති ලද්ධිං. තෙසන්ති චතුන්නං පඤ්චන්නං. යථාති යෙනාකාරෙන භණියමානෙති යොජනා. න සුණන්තීති අඤ්ඤෙ භික්ඛූ න සුණන්ති. ථෙරාධීනන්ති ථෙරෙන අධීනං ආබන්ධන්ති අත්ථො. ථෙරායත්තන්ති ථෙරෙන ආයත්තං, ථෙරස්ස සන්තකන්ති අත්ථො. එත්ථාති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ.

83. පාතිමොක්ඛුද්දෙසකඅජ්ඣෙසනාදිකථා

155. නවවිධඤ්චාති දිවසවසෙන තිවිධං, කාරකවසෙන තිවිධං, කත්තබ්බාකාරවසෙන තිවිධඤ්චාති නවකොට්ඨාසඤ්ච, නවපකාරඤ්ච වා. චතුබ්බිධන්ති ‘‘අධම්මෙන වග්ග’’න්තිආදිකං චතුබ්බිධං. දුවිධන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීවසෙන දුවිධං. නවවිධන්ති භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ පඤ්චවිධං, භික්ඛුනිපාතිමොක්ඛෙ චතුබ්බිධන්ති නවවිධං. එත්ථාති ‘‘යො තත්ථ භික්ඛු බ්යත්තො පටිබලො’’ති පාඨෙ. සුවිසදාති සුට්ඨු බ්යත්තා, සුද්ධා වා. එත්තකම්පීති පිසද්දො ගරහායං, අධිකෙ කා නාම කථාති දස්සෙති.

සාමන්තා ආවාසාති එත්ථ උපයොගත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘සාමන්තං ආවාස’’න්ති. යො සක්කොතීති බහූසු නවෙසු යො සක්කොති.

84. පක්ඛගණනාදිඋග්ගහණානුජානනකථා

156. කතිනං ¶ ¶ පූරණීති කතිනං තිථීනං පූරණී. කො දිවසොති කිත්තකො දිවසො. අය්යායත්තන්ති අය්යෙහි භික්ඛූහි ආයත්තං ආබද්ධං. සංහරිත්වාති පුන සලාකං සංහරිත්වා. අයං පාඨො කෙසුචි අට්ඨකථාපොත්ථකෙසු නත්ථි. කාලවතොති එත්ථ වන්තුපච්චයො ස්වත්ථොති ආහ ‘‘කාලස්සෙවා’’ති. එවසද්දො පන සම්භවතො යුජ්ජියති. පගෙවාති පාතොව.

158. සායම්පීති සායන්හෙපි. පිසද්දෙන අඤ්ඤම්පි සරණකාලං සම්පිණ්ඩෙති.

159. ආණාපෙතුන්ති එත්ථ අනාණාපෙතබ්බභික්ඛූ අපනෙත්වා ආණාපෙතබ්බභික්ඛූ දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘කිඤ්චි කම්ම’’න්තිආදි. සදාකාලමෙව කිඤ්චි කම්මං කරොන්තොති යොජනා. ධම්මකථිකාදීසූතිආදිසද්දෙන ගණවාචකාදයො සඞ්ගණ්හාති. වාරෙනාති පරියායෙන. සම්මුඤ්චනින්ති යට්ඨිසම්මුඤ්චනිං වා මුට්ඨිසම්මුඤ්චනිං වා. සමං, සුට්ඨු වා මුඤ්චති සොධෙති ඉමායාති සම්මුඤ්චනී, තාලුජො පඨමො. තම්පීති සාඛාභඞ්ගම්පි.

160. වුත්තනයෙනෙවාති සම්මජ්ජනෙ වුත්තනයෙනෙව. පුන ආහරිතබ්බානීති සඞ්ඝිකාවාසං ආසනානි පුන ආහරිතබ්බානි. තට්ටිකායොපීති වෙණුආදිමයා තට්ටිකායොපි.

161. කපල්ලිකා වාති කපාලෙසු පරියාපන්නා පදීපකපාලා වා. තන්ති තෙලාදිං. පරියෙසිතබ්බානීති අනවජ්ජපරියෙසනෙන පරියෙසිතබ්බානි.

86. දිසංගමිකාදිවත්ථුකථා

163. සංගහෙතබ්බොතිආදීනං චතුන්නං කිරියාපදානං විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සංගහෙතබ්බො’’තිආදි. සංගහසද්දස්ස සඞ්ඛෙපගහණෙසුපි වත්තනතො ඉධ ‘‘අනුග්ගහත්ථෙ’’ති දස්සෙතුං පාළියං වුත්තං ‘‘අනුග්ගහෙතබ්බො’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘තථාකරණවසෙනා’’ති. උපලාපෙතබ්බොති ¶ සඞ්ඝෙන බහුස්සුතො භික්ඛු භික්ඛූහි උපගන්ත්වා ලාපෙතබ්බො කථාපෙතබ්බො. උපට්ඨාපෙතබ්බොති සඞ්ඝෙන බහුස්සුතො භික්ඛු භික්ඛූහි උප අච්චනෙන පූජනෙන ඨාපෙතබ්බො. ‘‘සබ්බෙසං දුක්කට’’න්ති වත්වා තදෙව සමත්ථෙතුං වුත්තං ‘‘ඉධ නෙව ථෙරා, න දහරා මුච්චන්තී’’ති. තෙනාති බහුස්සුතෙන භික්ඛුනා. එවම්පි සතීති එවං අසාදියනෙපි සති. සායං පාතන්ති සායඤ්ච පාතො ච සායංපාතං. උපට්ඨානන්ති ¶ උපට්ඨානට්ඨානං, උපට්ඨානත්ථාය වා. තෙනාති බහුස්සුතෙන භික්ඛුනා. තෙසන්ති මහාථෙරානං. අස්සාති බහුස්සුතස්ස භික්ඛුනො. සද්ධිංචරාති අත්තනා සද්ධිං චරන්තීති සද්ධිංචරා. අථාපීති යදිපි. එකො වා වත්තසම්පන්නො වදතීති යොජනා. එසො ච අහඤ්චාති මයං. නාමතුම්හඅම්හසද්දෙසු හි එකසෙසෙන කත්තබ්බෙසු පරොව ගහෙතබ්බො. විහරන්තූති වදන්තීති යොජනා.

සො ආවාසො ගන්තබ්බොති එත්ථ කිමත්ථාය ගන්තබ්බො, කිං අනුදිවසං ගන්තබ්බොති ආහ ‘‘උපොසථකරණත්ථාය අන්වද්ධමාසං ගන්තබ්බො’’ති. සො ච ඛොති ආවාසො. උතුවස්සෙයෙවාති හෙමන්තගිම්හෙයෙව. උතුවස්සෙයෙව ගන්තබ්බොති අත්ථස්ස ඤාතබ්බභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වස්සානෙ පනා’’තිආදි. යන්ති කම්මං. තත්ථාති ‘‘වස්සං වසන්තී’’තිආදිවචනෙ. සොති පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො භික්ඛු. අඤ්ඤස්මින්ති අපරස්මිං පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙ. මාසද්වයන්ති සාවණමාසපුණ්ණමිතො යාව අස්සයුජපුණ්ණමී, තාව මාසද්වයං වසිතබ්බං. ඉදං පුරිමවස්සං උපගන්ත්වා පච්ඡිමිකාය පක්කමනාදිං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පච්ඡිමිකං උපගන්ත්වා අනන්තරමෙව පක්කමනාදිං කරොති, මාසත්තයම්පි වසිතබ්බං.

87. පාරිසුද්ධිදානකථා

164. යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන විඤ්ඤාපෙතීති පටිවචනං නිච්ඡාරෙතුමසක්කොන්තො යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන විඤ්ඤාපෙති. උභයථාති උභයෙහි කායවාචාසඞ්ඛාතෙහි ආකාරෙහි. කායවාචාහි විඤ්ඤාපෙතීති සම්බන්ධො. සබ්බෙති අඛිලා ගිලානා. හත්ථපාසෙති ¶ සඞ්ඝස්ස හත්ථපාසම්හි. සචෙ දූරෙ හොන්තීති සචෙ බහූ ගිලානා අඤ්ඤමඤ්ඤං දූරෙ හොන්ති. තං දිවසන්ති තස්මිං සඞ්ඝඅප්පහොනකදිවසෙ.

තත්ථෙව පක්කමතීති එත්ථ නිස්සක්කත්ථෙ ථපච්චයොති ආහ ‘‘තතොවා’’ති, පාරිසුද්ධිහාරට්ඨානතො එවාති අත්ථො. ‘‘ගච්ඡතී’’ති ඉමිනා කමුධාතුයා පදවික්ඛෙපත්ථං දස්සෙති, ‘‘කත්ථචී’’ති ඉමිනා තස්ස කම්මං. සාමණෙරො පටිජානාතීතිආදීසු පටිජානනාකාරත්ථස්ස ඉතිසද්දස්ස ලොපභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සාමණෙරො අහ’’න්ති එවං පටිජානාතී’’තිආදි. භූතංයෙවාති විජ්ජමානංයෙව. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘සික්ඛං පච්චක්ඛාතකො පටිජානාතී’’තිආදීසු.

සබ්බන්තිමෙන ¶ පරිච්ඡෙදෙන චතුන්නං භික්ඛූනන්ති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘සඞ්ඝප්පත්තො විබ්භමතී’’තිආදීසු. එත්ථාති පාරිසුද්ධිහරණෙ. බහූනම්පීති එත්ථ පිසද්දෙන එකෙන එකස්සාපි, බහූහි එකස්සාපි, බහූහි බහූනම්පි ආහටා පාරිසුද්ධි ආහටාව හොතීති දස්සෙති. සොති පාරිසුද්ධිහාරකො භික්ඛු. යෙසන්ති භික්ඛූනං. තස්සෙවාති පාරිසුද්ධිහාරකස්සෙව. ඉතරා පනාති ඉතරෙසං පාරිසුද්ධි පන. බිළාලසඞ්ඛලිකාති එත්ථ බිළාලොති ආඛුභුජො. සො හි බිළාසයං ආඛුං ගණ්හිතුං අලති සමත්ථෙතීති බිළාලොති වුච්චති. සඞ්ඛලිකාති එතං සත්තානං බන්ධනූපකරණවිසෙසස්ස නාමං. බිළාලස්ස සඞ්ඛලිකා තෙන සම්බන්ධසම්බන්ධිභාවෙන සම්බන්ධත්තාති බිළාලසඞ්ඛලිකා. ඉදං උපලක්ඛණමත්තං යෙසං කෙසඤ්චි සඞ්ඛලිකාය ගහෙතබ්බත්තා. තාය සදිසා බිළාලසඞ්ඛලිකා පාරිසුද්ධීති අත්ථො. ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – යථා සඞ්ඛලිකාය පඨමං වලයං දුතියංයෙව වලයං පාපුණාති, න තතියං, එවමෙව පඨමං දින්නා පාරිසුද්ධි දුතියමෙව පාපුණාති, න තතියන්ති.

ආගන්ත්වාති සඞ්ඝස්ස හත්ථපාසං ආගන්ත්වා. පාළියං සුත්තො න ආරොචෙතීතිආදීසු හෙත්වත්ථෙ පච්චත්තවචනං. සුත්තෙන නාරොචෙතීති හි ¶ අත්ථො. පාරිසුද්ධිහාරකස්ස අනාපත්තීති එත්ථ ආපත්තීති අන්වයත්ථං අත්ථාපත්තිතො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ…පෙ… ආපජ්ජතී’’ති. අස්සාති භික්ඛුස්ස. උභින්නම්පීති පාරිසුද්ධිදායකස්ස, තංහාරකස්ස චාති උභින්නම්පි.

88. ඡන්දදානකථා

165. ඡන්දදානෙපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. උපොසථො කතො හොතීති පාරිසුද්ධිදායකස්ස ච සඞ්ඝස්ස ච උපොසථො කතො හොති. අඤ්ඤන්ති උපොසථකම්මතො අඤ්ඤං. යං පන කම්මන්ති සම්බන්ධො. කම්මම්පීති උපොසථකම්මතො අඤ්ඤං කම්මම්පි. එත්ථ ච තදහුපොසථෙ අත්තනො ච සඞ්ඝස්ස ච සචෙ උපොසථකම්මං හොති, පාරිසුද්ධියෙව දාතබ්බා. අථ අඤ්ඤං කම්මං හොති, ඡන්දොයෙව දාතබ්බො. යදි උපොසථකම්මඤ්ච අඤ්ඤකම්මඤ්ච හොති, පාරිසුද්ධි ච ඡන්දො ච දාතබ්බො. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තදහුපොසථෙ පාරිසුද්ධිං දෙන්තෙන ඡන්දම්පි දාතු’’න්ති. සීමාය වාති බද්ධසීමාය වා. අච්ඡිතුන්ති උපවෙසිතුං. ‘‘ආස උපවෙසනෙ’’ති හි ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 සකාරන්තධාතු) වුත්තං. සාමග්ගී වාති කායසාමග්ගී වා.

167. සරතිපි උපොසථං, නපි සරතීති එත්ථ පිසද්දස්ස අනියමවිකප්පත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘එකදා සරති, එකදා න සරතී’’ති. ‘‘එකන්ත’’න්ති ඉමිනා නෙව සරතීති එත්ථ එවසද්දස්ස ¶ සන්නිට්ඨානත්ථං දස්සෙති. කම්මං න කොපෙතීති සම්මුතිලද්ධොපි අලද්ධොපි උම්මත්තකො කම්මං න කොපෙති.

91. සඞ්ඝුපොසථාදිකථා

168. ‘‘සම්මජ්ජිත්වා’’ති පදමපෙක්ඛිත්වා සො දෙසොති එත්ථ ‘‘උපයොගත්ථෙ පච්චත්තවචන’’න්ති වුත්තං. එතන්ති ‘‘සො දෙසො සම්මජ්ජිතබ්බො’’තිආදිවචනං. තෙනාති තෙන හෙතුනා. අට්ඨකථාචරියා ‘‘සම්මජ්ජනී…පෙ… වුච්චති’’ ඉති ආහූති යොජනා.

සම්මජ්ජනීති ¶ සම්මජ්ජනකරණං. පදීපොති පදීපුජ්ජලනං. උදකන්ති උදකට්ඨපනං. ආසනෙනාති ආසනපඤ්ඤාපනෙන. ‘‘ඉතී’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. උපොසථස්සාති නවවිධස්ස උපොසථස්ස පුබ්බකරණන්ති සම්බන්ධො. එතානීති චත්තාරි කම්මානි. වුච්චතීති කථියති. ඉදං ‘‘එතානී’’ති කම්මස්ස ච ‘‘පුබ්බකරණ’’න්ති ආකාරස්ස ච අභෙදත්තා ආසන්නං ආකාරමපෙක්ඛිත්වා එකවචනවසෙන වුත්තං. ‘‘අක්ඛාතානී’’ති ඉදං පන ‘‘ඉමානි චත්තාරී’’ති කම්මමපෙක්ඛිත්වා බහුවචනවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ඡන්දපාරිසුද්ධිඋතුක්ඛානන්ති ඡන්දක්ඛානඤ්ච පාරිසුද්ධික්ඛානඤ්ච උතුක්ඛානඤ්ච. භික්ඛුගණනාති භික්ඛූ ගණෙත්වා අක්ඛානං. ඔවාදොති භික්ඛුනීහි යාචිතස්ස ඔවාදස්ස අක්ඛානං. එතානීති එතානි පඤ්ච. පුබ්බකරණතො පච්ඡාති පුබ්බකරණස්ස කරණතො පච්ඡා. එත්ථ ච ‘‘පුබ්බකරණතො පච්ඡා කත්තබ්බානී’’ති ඉදං කත්තබ්බාකාරස්සෙව විසෙසනං, න අත්ථස්ස. අයං පන විසෙසො – සඞ්ඝසන්නිපාතතො පුබ්බභාගෙ කත්තබ්බත්තා පුබ්බකරණං නාම, උපොසථකරණතො පුබ්බභාගෙ කත්තබ්බත්තා පුබ්බකිච්චං නාමාති.

උපොසථොති උපොසථදිවසො. යාවතිකා ච භික්ඛූති යත්තකා භික්ඛූ. කම්මපත්තාති උපොසථකම්මස්ස පත්තා යුත්තා අනුරූපා. තාවතිකා භික්ඛූ හත්ථපාසං අවිජහිත්වා එකසීමායං ඨිතා ච හොන්තීති යොජනා. සභාගාපත්තියොති වත්ථුසභාගා ආපත්තියො. වජ්ජනීයාති වජ්ජෙතබ්බා. පුග්ගලාති ගහට්ඨාදිපුග්ගලා. තස්මින්ති තස්මිං උපොසථසීමමාළකෙ. එතානි චත්තාරීති පාඨසෙසො.

ආගතෙහි ¶ තෙහි භික්ඛූහීති යොජනා. පන්නරසොපීති පිසද්දෙන න කෙවලං පාළියං ආගතනයෙනෙව අධිට්ඨාතුං වට්ටති, අථ ඛො ‘‘අජ්ජ මෙ උපොසථො පන්නරසො’’තිපීති දස්සෙති.

92. ආපත්තිපටිකම්මවිධිකථා

169. භගවතා…පෙ… කාතබ්බොති ඉදං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යස්ස සියා ආපත්තීතිආදිවචනෙනෙව චා’’තිආදිහෙතුත්තයෙන ‘‘න සාපත්තිකෙන උපොසථො කාතබ්බො’’ති යථාරුතං අපඤ්ඤත්තම්පි ¶ අත්ථතො සිද්ධමෙවාති දස්සෙති. හෙතුත්තයං ‘‘වෙදිතබ්බ’’න්ති පදෙන යොජෙතබ්බං. ථුල්ලච්චයාදීසූති ආදිසද්දෙන පාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතාපත්තියො සඞ්ගණ්හාති. ‘‘තං පටිදෙසෙමී’’ති ඉදං සුවුත්තමෙව හොතීති සම්බන්ධො. තන්ති ආපත්තිං. තුම්හමූලෙති තුම්හං සන්තිකෙ. නිග්ගහිතලොපඤ්හි වාක්යමෙව, න සමාසො. ‘‘තුම්හ’’ ඉති ච ‘‘තුය්හ’’ ඉති ච නවකත්ථෙරානං වත්තබ්බාකාරදස්සනමත්තමෙව, න ඉච්ඡිතත්ථවිපත්තිදස්සනං. වුත්තම්පීති පිසද්දෙන න කෙවලං පාළිනයෙනෙව සුවුත්තං, ඉමිනා නයෙනපි සුවුත්තන්ති දස්සෙති. ‘‘පස්සසී’’ති ඉදඤ්ච වත්තබ්බන්ති සම්බන්ධො. වත්තබ්බාකාරං පන සුවිඤ්ඤෙය්යං. ‘‘ආම පස්සාමී’’ති ඉදං පන සුවුත්තමෙව හොතීති සම්බන්ධො. වුත්තම්පීති පිසද්දො පාළිනයං සම්පිණ්ඩෙති. ආයතිං සංවරෙය්යාසීති එත්ථ පන වත්තබ්බොති සම්බන්ධො. ගරූසු බහුවචනස්ස කත්තබ්බත්තා වුත්තං ‘‘සංවරෙය්යාථා’’ති. එවං වුත්තෙන ආපත්තිදෙසකෙනාති සම්බන්ධො.

තත්රාති ‘‘යදා නිබ්බෙමතිකො’’ති පාඨෙ. සූරියෙ මෙඝච්ඡන්නෙ සතීති යොජනා. තෙන භික්ඛුනා වත්තබ්බන්ති සම්බන්ධො, වත්ථුං කිත්තෙත්වාති භොජනසඞ්ඛාතං වත්ථුං කිත්තෙත්වා. තාති ආපත්තියො.

සභාගා ආපත්තීති එත්ථ ද්වීසු වත්ථුසභාගආපත්තිසභාගාසු වත්ථුසභාගාව අධිප්පෙතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං ද්වෙපි ජනා’’තිආදි. යං ආපත්තින්ති සම්බන්ධො. සමානො භාගො එතාසන්ති සභාගා. දෙසෙතුං වට්ටතීති ආපත්තිසභාගාපි වත්ථුවිසභාගත්තා දෙසෙතුං වට්ටති. සුදෙසිතාවාති ආපත්තිතො භික්ඛු වුට්ඨාතියෙවාති අධිප්පායො. අඤ්ඤං දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. පනසද්දො ගරහත්ථජොතකො සුදෙසිතාය ගරහාකාරෙන පවත්තත්තා. කිඤ්චාපි සුදෙසිතාව, පන තථාපීති යොජනා. තන්ති දුක්කටං. නානාවත්ථුකන්ති දෙසනාපටිග්ගහණවසෙන නානාවත්ථුකං.

170. සභාගොයෙව ¶ වත්තබ්බො, න විසභාගො. හීති සච්චං, යස්මා වා. තස්සාති විසභාගස්ස. ඉතොති සඞ්ඝසන්නිපාතතො.

95. අනාපත්තිපන්නරසකාදිකථා

172. තෙ ¶ න ජානිංසූති එත්ථ ජානනාකාරදස්සනත්ථං ‘‘සීමං ඔක්කන්තාති වා ඔක්කමන්තීති වා’’ති වුත්තං. ඔක්කන්තාති වාති පවිසිත්ථ ඉති වා. තෙසන්ති චතුන්නං වා අතිරෙකානං වා භික්ඛූනං. වග්ගා සමග්ගසඤ්ඤිනොති එත්ථ කස්මා වග්ගා, කස්මා සමග්ගසඤ්ඤිනොති ආහ ‘‘තෙස’’න්තිආදි. තත්ථ තෙසන්ති අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං. සීමං ඔක්කන්තත්තාති සීමං පවිසිතත්තා, වග්ගා හුත්වාති සම්බන්ධො. සමග්ගො ඉති සඤ්ඤා සමග්ගසඤ්ඤා, සා එතෙසමත්ථීති සමග්ගසඤ්ඤිනො.

175. කුක්කුච්චපකතාති පදස්ස ‘‘ඉච්ඡාපකතො’’ති පදෙන සමානභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘යථා’’තිආදි. පුබ්බභාගෙති උපොසථකම්මතො පුබ්බභාගෙ. සන්නිට්ඨානං කත්වාපීති කප්පතෙවාති සන්නිට්ඨානං කත්වාපි. ‘‘අභිභූතා’’ති ඉමිනා පකතාති එත්ථ පපුබ්බකරධාතුයා උපසග්ගවසෙන අභිභවනත්ථං දස්සෙති.

176. යථා හෙට්ඨා වග්ගාවග්ගසඤ්ඤීපන්නරසකාදීසු දුක්කටං වුත්තං, එවමකත්වා කස්මා ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්ති ආහ ‘‘අකුසලබලවතායා’’ති.

100. සීමොක්කන්තිකපෙය්යාලකථා

177. ආවාසිකෙනආගන්තුකපෙය්යාලෙ සබ්බං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. වෙදිතබ්බාකාරං සහ උපමාය දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. ආගන්තුකෙනආවාසිකපෙය්යාලෙ පන ආනෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. පුරිමපෙය්යාලෙති ආවාසිකෙනආගන්තුකපෙය්යාලෙ. ආගන්තුකෙනආගන්තුකපෙය්යාලෙ පන යොජෙතබ්බොති සම්බන්ධො. එත්ථ ච පෙය්යාලන්ති සදිසනයස්ස ච තංජානනඤාණස්ස ච පාතබ්බං රක්ඛනං පෙය්යං, පෙය්යං, පෙය්යෙ වා, පෙය්යාය වා අලති සමත්ථෙතීති පෙය්යාලන්ති වචනත්ථො කාතබ්බො.

178. ආවාසිකානං චාතුද්දසො හුත්වා කස්මා ආගන්තුකානං පන්නරසොති ආහ ‘‘යෙස’’න්තිආදි ¶ . තත්ථ යෙසන්ති ආගන්තුකානං. තිරොරට්ඨතොති ආවාසිකානං රට්ඨස්ස අඤ්ඤරට්ඨතො. තිරොජනපදතොති ¶ එකරට්ඨෙපි අඤ්ඤජනපදතො. චාතුද්දසිකං අකංසූති සඤ්ඤානානත්තවසෙන චාතුද්දසිකං අකංසු. අනුවත්තිතබ්බන්ති අනුමතිං වත්තිතබ්බං. න පටික්කොසිතබ්බන්ති ‘‘න චාතුද්දසො’’ති වත්වා න වාරිතබ්බං. න අකාමාති එත්ථ කමුධාතු ඉච්ඡත්ථො, කරණත්ථෙ ච නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘න අනිච්ඡාය දාතබ්බා’’ති.

101. ලිඞ්ගාදිදස්සනකථා

179. ‘‘ආවාසිකානං ආකාර’’න්ති ඉමිනා ආවාසිකාකාරන්ති පදස්ස ඡට්ඨීසමාසං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘ආවාසිකලිඞ්ග’’න්තිආදීසු. යෙනාති සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදිනා, ගණ්හතීති සම්බන්ධො. තෙසන්ති ආවාසිකානං. ආචාරසණ්ඨානන්ති ආචාරසණ්ඨිතිං. සො සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදිකො ආකාරො නාමාති යොජනා. යන්ති සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදිං, ගමයතීති සම්බන්ධො. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. ලීනෙ ආවාසිකෙති සම්බන්ධො. තං සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදි ලිඞ්ගං නාමාති යොජනා. ‘‘අදිස්සමානෙ’’ති ඉමිනා ලීනෙති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘ජානාපෙතී’’ති ඉමිනා ගමයතීති පදස්ස ඤාණත්ථං දස්සෙති. යන්ති සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදිං. තෙති ආවාසිකා. තං සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදි නිමිත්තං නාමාති යොජනා. යෙනාති සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදිනා. තෙති ආවාසිකා උද්දිසියන්ති, සො සුපඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨාදිකො උද්දෙසො නාමාති යොජනා. ඉමෙහි පදෙහි ආකිරියන්ති පකාසියන්ති එතෙනාති ආකාරො, ලීනෙ ගමයති බොධෙතීති ලිඞ්ගං. නිමියන්ති පරිච්ඡිජ්ජ ඤායන්ති එතෙනාති නිමිත්තං, උද්දිසියන්ති අපදිසියන්ති එතෙනාති උද්දෙසොති වචනත්ථං දස්සෙති. සබ්බමෙතන්ති ‘‘ආවාසිකාකාර’’න්තිආදි එතං සබ්බං. යථායොගන්ති පාළියං යොගානුරූපං. තත්ථාති ආගන්තුකාකාරාදීසු. ‘‘අම්හාකං ඉද’’න්ති න ඤාතබ්බන්ති අඤ්ඤාතං, තදෙව අඤ්ඤාතකං, නිසීදනාදි. ‘‘අම්හාකං ඉද’’න්ති අජානනං නාම අත්තනො අසන්තකත්තා, අඤ්ඤෙසමෙව සන්තකත්තා හොතීති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙසං සන්තක’’න්ති. උදකනිස්සෙකන්ති සිඤ්චනවිරහිතං උදකං. බහුවචනස්සාති ‘‘ධොතාන’’න්ති එත්ථ ඡට්ඨීබහුවචනස්ස. එකවචනන්ති ‘‘ධොතස්සා’’ති එකවචනං ¶ . පච්ඡිමපාඨෙ මලං ධුනාති අනෙනාති ධොතං, ධොතඤ්ච තං උදකඤ්චෙති ධොතඋදකං, තමෙව නිස්සෙකං ධොතඋදකනිස්සෙකං.

180. සමානසංවාසකදිට්ඨින්ති පදස්ස ඉතිලොපසමාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමානසංවාසකා එතෙති දිට්ඨි’’න්ති. එතෙති ආවාසිකා භික්ඛූ. ‘‘ලද්ධි’’න්ති ඉමිනා න පුච්ඡන්තීති පදස්ස කම්මං ¶ දස්සෙති. නානාසංවාසකභාවන්ති තෙසං ලද්ධිනානාසංවාසකභාවං. ‘‘මද්දිතු’’න්ති ඉමිනා නාභිවිතරන්තීති එත්ථ අභිසද්දස්සත්ථං දස්සෙති. ‘‘අභිභවිතු’’න්ති ඉමිනා ච තදෙවත්ථං දස්සෙති. නානාසංවාසකභාවස්ස මද්දනං නාම ලද්ධිනිස්සජ්ජාපනන්ති ආහ ‘‘තං දිට්ඨිං න නිස්සජ්ජාපෙන්තී’’ති.

103. නගන්තබ්බගන්තබ්බවාරකථා

181. සභික්ඛුකාති පදස්ස සංවිජ්ජන්ති භික්ඛූ එතස්මිමාවාසෙති සභික්ඛුකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මිං ආවාසෙ’’තිආදි. යන්ති ආවාසං. තදහෙවාති තදහුපොසථෙ එව. ඉමිනා සචෙ සක්කොති, තදහෙව ගන්තුං, සො ගන්තබ්බොති දස්සෙති. ‘‘අකත්වා’’ති ඉමිනා කත්වා පන ගන්තබ්බොති දස්සෙති. ‘‘අඤ්ඤත්රා’’ති නිපාතො ‘‘විනා’’ති නිපාතස්ස පරියායොති ආහ ‘‘විනා’’ති. අත්තචතුත්ථෙන වා අත්තපඤ්චමෙන වා සඞ්ඝෙන ගන්තුං වට්ටතීති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘අත්තචතුත්ථෙන වා’’ති ඉදං උපොසථකම්මං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘අත්තපඤ්චමෙන වා’’ති ඉදං පවාරණාකම්මං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. විහාරෙති විහාරසීමාය මහාසීමායන්ති අත්ථො. ඉදඤ්හි විහාරසීමානං අභෙදෙන වුත්තං. සීමාපීති ඛණ්ඩසීමාපි. න ගන්තබ්බාති සඞ්ඝස්ස ගරුකත්තා න ගන්තබ්බා. එත්ථාති ඛණ්ඩසීමාදීසු. තස්සාති භික්ඛුස්ස. ගන්තුං වට්ටතීති ගණුපොසථට්ඨානතො ගන්තුං වට්ටති, සඞ්ඝුපොසථට්ඨානතො පන න වට්ටතියෙවාති දට්ඨබ්බං. විස්සට්ඨඋපොසථා ආවාසාපි අඤ්ඤං ගන්තුං වට්ටතීති යොජනා. ආරඤ්ඤකෙනාපීති අරඤ්ඤෙ එකකෙන නිවාසෙනපි. තත්ථාති අඤ්ඤවිහාරෙ. උපොසථන්ති සඞ්ඝුපොසථඤ්ච ගණුපොසථඤ්ච.

182. යන්ති ආවාසං. තත්ථාති තං ආවාසං. ගන්තුං සක්කොමි ඉති ජානෙය්යාති යොජනා. තත්ථාති තස්මිං ආවාසෙ. ඉමිනා නෙව කතොති ¶ සම්බන්ධො. නෙව කතො භවිස්සති ඉති ජානෙය්යාති යොජනා.

105. වජ්ජනීයපුග්ගලසන්දස්සනකථා

183. හත්ථපාසූපගමනමෙවාති උපොසථසඞ්ඝාදීනං හත්ථපාසස්ස උපගමනමෙව. ඉදං පාරිවාසියපාරිසුද්ධිදානං නාම න වට්ටතීති යොජනා. තස්සාති පාරිවාසියපාරිසුද්ධිදානස්ස. අනුපොසථෙති එත්ථ අකාරස්ස අඤ්ඤත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ’’ති. තත්ථ අඤ්ඤස්මින්ති ද්වීහි උපොසථෙහි අඤ්ඤස්මිං. යා සඞ්ඝසාමග්ගී කරියති, තථාරූපින්ති යොජනා. කොසම්බකභික්ඛූනන්ති ¶ කොසම්බියං නිවාසීනං භික්ඛූනං. සාමග්ගී විය යා සාමග්ගීති යොජනා. ‘‘ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා අඤ්ඤත්රාති නිපාතස්ස අත්ථං දස්සෙති. යෙ පනාති භික්ඛූ පන සමග්ගා හොන්තීති සම්බන්ධො. උපොසථෙයෙවාති උපොසථදිවසෙයෙව.

ඉති උපොසථක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

3. වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකං

107. වස්සූපනායිකානුජානනකථා

184. වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකෙ ‘‘අනනුඤ්ඤාතො’’ති ඉමිනා අපඤ්ඤත්තොති එත්ථ ඤාධාතුයා අනුජානනත්ථං දස්සෙති, ‘‘අසංවිහිතො’’ති ඉමිනා ඤාධාතුයා ඨපනත්ථං. තෙධාති තෙ ඉධ. ඉධසද්දො සාසනඤ්ච ලොකඤ්ච දෙසඤ්ච පදපූරණඤ්ච උපාදාය වත්තති, ඉධ පන පදපූරණෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉධසද්දො නිපාතමත්තො’’ති. සංහනනං සඞ්ඝාතො, විනාසොති අත්ථො. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘විනාස’’න්ති ඉමිනා. සකුන්තකසද්දො සකුණපරියායොති ආහ ‘‘සකුණා’’ති. සකුණාති ච විහඞ්ගමා. තෙ හි ආකාසෙ ගන්තුං සක්කොන්තීති සකුණාති වුච්චන්ති. සංකසායිස්සන්තීති එත්ථ ‘‘සං කසෙ අච්ඡනෙ’’ති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 සකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා සංපුබ්බො කසෙධාතු අච්ඡනත්ථොති ආහ ¶ ‘‘වසිස්සන්තී’’ති. එකාරන්තොයං ධාතු. නිබද්ධවාසන්ති නිච්චවාසං. වස්සානනාමකෙති වස්සානඋතුනාමකෙ. වස්සානස්ස චතුමාසත්තා ‘‘තෙමාසෙ’’ති වුත්තං. වස්සූපනායිකාති එත්ථ නීධාතු ගමනත්ථොති ආහ ‘‘වස්සූපගමනානී’’ති. අපරජ්ජූති පුණ්ණමිතො අපරං අහන්ති අපරජ්ජු, අහත්ථෙ ජ්ජුපච්චයො, අත්ථතො පාටිපදදිවසො. අයං අපරජ්ජුසද්දො පඨමන්තනිපාතො. අස්සාති ආසළ්හීපුණ්ණමියා. අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොයං, අතික්කන්තාය සතියාති යොජනා. අපරස්මිං දිවසෙති පාටිපදදිවසෙ. අස්සාති සාවණමාසපුණ්ණමියා. තස්මාති යස්මා ච අපරජ්ජුගතා, යස්මා ච මාසගතා, තස්මා. ‘‘අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ’’ති ඉමිනා පාළියං අපරජ්ජුගතාය ආසළ්හියා අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ පුරිමිකා උපගන්තබ්බාති අත්ථං දස්සෙති. ආසළ්හියාති ආසළ්හීපුණ්ණමියා. පච්ඡිමනයෙපි මාසගතාය ආසළ්හියා අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ පච්ඡිමිකා උපගන්තබ්බාති අත්ථො ¶ දට්ඨබ්බො. ආසළ්හියාති ආසළ්හීපුණ්ණමියා සමීපෙ පවත්තත්තා ආසළ්හීසඞ්ඛාතාය සාවණපුණ්ණමියාති අත්ථො. පාටිපදදිවසෙයෙව වස්සං උපගන්තබ්බන්ති සම්බන්ධො. සකිං වාතිආදීසු වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො. නිච්ඡාරෙත්වාති නිච්චාරෙත්වා, උච්චාරෙත්වාති අත්ථො. අඵුට්ඨක්ඛරසඤ්ඤොගෙහි පරො ක්වචි ඵුට්ඨත්තමාපජ්ජති ‘‘නික්ඛමතී’’තිආදීසු විය. තස්මා පරස්ස චකාරස්ස ඡකාරං කත්වා ‘‘නිච්ඡාරෙත්වා’’ති වුත්තං.

108. වස්සානෙචාරිකාපටික්ඛෙපාදිකථා

185. ආපත්ති වෙදිතබ්බාති අනපෙක්ඛගමනෙන උපචාරාතික්කමෙ සාපෙක්ඛගමනෙන අඤ්ඤත්ථ අරුණුට්ඨාපනෙ ආපත්ති වෙදිතබ්බා. විහාරගණනාය ආපත්තියො වෙදිතබ්බාති එත්ථ වස්සූපනායිකදිවසෙ වස්සං අනුපගන්තුකාමතාචිත්තෙන විහාරං අතික්කමෙය්ය, විහාරගණනාය ආපත්තියො වෙදිතබ්බා. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. තං දිවසන්ති තස්මිං වස්සූපගමනදිවසෙ. සතං ආපත්තියොති එත්ථ සතන්ති සඞ්ඛ්යාපධානත්තා එකවචනන්ති සද්දසත්ථෙසු වුත්තං ¶ . එකා එව ආපත්තීති අත්තනො විහාරස්ස අතික්කමනෙයෙව එකා එව ආපත්ති. කෙනචි අන්තරායෙන අනුපගතෙනාති සම්බන්ධො.

වස්සනාමො ඉමස්සත්ථීති වස්සොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වස්සනාමක’’න්ති. ‘‘පඨමං මාස’’න්ති ඉමිනා අඤ්ඤපදස්ස සරූපං දස්සෙති. පඨමං මාසන්ති චතූසු වස්සමාසෙසු පඨමං මාසං. උක්කඩ්ඪිතුකාමොති උපරි කඩ්ඪිතුකාමො. ආසළ්හීමාසමෙව, න සාවණමාසන්ති අත්ථො. ජුණ්හසද්දො චන්දපභායුත්තො මාසොති ආහ ‘‘මාසෙ’’ති. චන්දපභායුත්තො මාසොති ආහ ‘‘මාසෙ’’ති. චන්දපභායුත්තො හි මාසො ජොතති දිප්පතීති ජුණ්හොති වුච්චති. තස්මා ‘‘මාසෙ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි පුණ්ණමියුත්තො මාසොව ගහෙතබ්බො. කාචි පරිහානි නාමාති කිඤ්චි සීලාදීනං හායනං නාම. අඤ්ඤස්මිම්පීති වස්සූපගමනතො අඤ්ඤස්මිම්පි. ධම්මිකෙති ධම්මෙන යුත්තෙ.

109. සත්තාහකරණීයානුජානනකථා

187. සත්තාහකරණීයෙසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘සත්තාහකරණීයෙනා’’ති පදස්ස සත්තමීසමාසඤ්ච අනීයසද්දස්ස කම්මත්ථඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ යං කත්තබ්බ’’න්ති ¶ . තත්ථ ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ’’ති ඉමිනා සත්තමීසමාසං දස්සෙති, ‘‘කත්තබ්බ’’න්ති ඉමිනා කම්මත්ථං. ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ’’ති ඉමිනා සත්තාහස්ස අබ්භන්තරං සත්තාහන්ති උත්තරපදලොපං දස්සෙති. පහිතෙ ගන්තුන්ති එත්ථ පහිතෙසද්දස්ස කත්තුකම්මානි දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘භික්ඛුආදීහි දූතෙ’’ති. තත්ථ ‘‘භික්ඛුආදීහී’’ති ඉමිනා කත්තාරං දස්සෙති, ‘‘දූතෙ’’ති ඉමිනා කම්මං. සත්තාහන්ති එත්ථ උත්තරපදලොපඤ්ච භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තොසත්තාහෙයෙවා’’ති. තත්ථෙවාති තස්මිං පහිතට්ඨානෙයෙව. ‘‘න උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති ඉමිනා ‘‘සත්තාහෙයෙවා’’ති එත්ථ එවසද්දස්ස ඵලං දස්සෙති.

189. රසො එතස්මිං අත්ථීති රසවතීති වුත්තෙ භත්තගෙහං ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘භත්තගෙහං වුච්චතී’’ති. භත්තගෙහන්ති භත්තපචනගෙහං. පුරායං සුත්තන්තොති එත්ථ පුරා අයන්ති පදච්ඡෙදං කත්වා පුරාසද්දො ¶ යාවපරියායොති ආහ ‘‘යාව අයං සුත්තන්තො’’ති. න පලුජ්ජතීති එත්ථ ලුජධාතු විනාසත්ථොති ආහ ‘‘න විනස්සතී’’ති. පරිසඞ්ඛතන්ති පරිසඞ්ඛරිතබ්බං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පහිතෙසු. ඉමිනාව කප්පියවචනෙනාති ඉමිනා එව කප්පියෙන තිවාක්යසඞ්ඛාතෙන වචනෙන. එතෙසන්ති එතෙසං තිණ්ණං වාක්යානං. වෙවචනෙනාති ‘‘යඤ්ඤඤ්ච යජිතුං, සුත්තඤ්ච උග්ගණ්හිතුං, සමණෙ ච දස්සිතු’’න්ති පරියායෙන. සත්තසූති උපාසක උපාසික භික්ඛුභික්ඛුනී සික්ඛමාන සාමණෙර සාමණෙරී සඞ්ඛාතාසු සත්තසු.

110. පඤ්චන්නං අප්පහිතෙපි අනුජානනකථා

193. පගෙව පහිතෙති ඉමිනා ‘‘අපහිතෙපි ගන්තබ්බ’’න්ති එත්ථ පිසද්දස්ස සම්භාවනත්ථං දස්සෙති. පඤ්චන්නං සහධම්මිකානං සන්තිකං ගන්තබ්බභාවස්ස කාරණං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භික්ඛු ගිලානො හොතී’’තිආදි. දසහීති ‘‘සඞ්ඝො කම්මං කත්තුකාමො හොති, කතං වා සඞ්ඝෙන කම්මං හොතී’’ති ඉදං අඞ්ගං එකං කත්වා දසහි. නවහීති පරිවාසාරහං අපනෙත්වා නවහි. චතූහීති ගිලානඅනභිරතිකුක්කුච්චදිට්ඨිගතඋප්පන්නසඞ්ඛාතෙහි චතූහි. ඉති ඉමෙහි ඡහීති යොජනා. සාමණෙරස්සපි ඡහීති එත්ථ ඡන්නං සරූපං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආදිතො’’තිආදි. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. සාමණෙරියා සන්තිකං පඤ්චහි ගන්තබ්බන්ති යොජනා. පරතොති පරස්මා, පරස්මිං වා. අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යෙ ඤාතකා වා යෙ අඤ්ඤාතකා වා අත්ථි, තෙසම්පීති යොජනා. තන්ති වචනං.

112. පහිතෙයෙවඅනුජානනකථා

199. භික්ඛුගතිකොති ¶ භික්ඛු එව ගති පතිට්ඨා එතස්සාති භික්ඛුගතිකොති වුත්තෙ භික්ඛුනිස්සිතකො පුරිසොති ආහ ‘‘භික්ඛූහි සද්ධිං වසනකපුරිසො’’ති. පලුජ්ජතීති විනස්සති. භණ්ඩං ඡෙදාපිතන්ති එත්ථ භණ්ඩසද්දො පරික්ඛාරත්ථො එව, න මූලධනත්ථොති ආහ ¶ ‘‘දබ්බසම්භාරභණ්ඩ’’න්ති. ඡෙදාපිතන්ති චුරාදිගණිකධාතුං ‘‘ඡින්දාපිත’’න්ති රුධාදිගණිකධාතුයා වණ්ණෙති. දජ්ජාහන්ති එකාරලොපසන්ධීති ආහ ‘‘දජ්ජෙ අහ’’න්ති. ‘‘දජ්ජෙහ’’න්තිපි පාඨො. එවඤ්හි සති අකාරලොපසන්ධි. දජ්ජෙති දදෙය්යං, දදාමි වා. සඞ්ඝකරණීයෙනාති සඞ්ඝස්ස කාතබ්බෙන කිච්චෙන. තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යංකිඤ්චී’’තිආදි. තත්ථ යංකිඤ්චි කාතබ්බන්ති යොජනා. චෙතියඡත්තවෙදිකාදීසූති චෙතියස්ස ඡත්තෙ ච වෙදිකාය ච. ආදිසද්දෙන සුධාලිම්පාදයො සඞ්ගණ්හාති. තස්සාති සඞ්ඝකරණීයස්ස. නිප්ඵාදනත්ථං ගන්තබ්බන්ති සම්බන්ධො.

එත්ථාති වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකෙ. ‘‘අනිමන්තිතෙනා’’ති පදං ‘‘ගන්තු’’න්ති පදෙ භාවකත්තා. ගන්තුන්ති ගමිතුං, ගමනං වා ‘‘න වට්ටතී’’ති පදෙ කත්තා. පඨමංයෙවාති ධම්මස්සවනතො පඨමමෙව. සන්නිපතිතබ්බං ඉති කතිකා කතා හොතීති යොජනා. භණ්ඩකන්ති චීවරාදිභණ්ඩකං. ගන්තුං න වට්ටතීති සයමෙව ගන්තුං න වට්ටතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තත්ථාති තං විහාරං. ‘‘වට්ටතී’’ති ඉමිනා වස්සච්ඡෙදො ච ආපත්ති ච න හොතීති දස්සෙති. අත්ථායපීති පිසද්දෙන ‘‘භණ්ඩකං ධොවිස්සාමී’’ති අත්ථං අපෙක්ඛති. නන්ති අන්තෙවාසිකං. වට්ටතීති ආචරියස්ස ආණාය සත්තාහෙ අනතික්කන්තෙ වට්ටති, වස්සච්ඡෙදො ච ආපත්ති ච න හොති. සත්තාහෙ අතික්කන්තෙ වස්සච්ඡෙදොව හොති, න ආපත්තීති අධිප්පායො.

113. අන්තරායෙ අනාපත්තිවස්සච්ඡෙදකථා

201. අවිදූරෙති ආසන්නෙ. තත්ථාති ගාමෙ. සත්තාහවාරෙනාති සත්තාහෙ එකවාරෙන. අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බොති විහාරෙ අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො. තත්රෙවාති ගාමෙයෙව. මයන්ති භික්ඛූ සන්ධාය වුත්තං. පුන මයන්ති මනුස්සෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙසංයෙවාති වස්සච්ඡෙදභික්ඛූනං එව. තන්ති සලාකභත්තාදිං. වස්සග්ගෙනාති වස්සගණනාය.

වස්සාවාසිකන්ති ¶ වස්සාවාසානං දාතබ්බං චීවරං. තත්ථාති තස්මිං විහාරෙ. යෙසං පාපිතන්ති ¶ සම්බන්ධො. විහාරෙති වුට්ඨිතගාමවිහාරෙ. උපනික්ඛිත්තකං භණ්ඩන්ති සම්බන්ධො. ඉධාති භික්ඛුනො නිවාසට්ඨානෙ. යං චීවරාදිවෙභඞ්ගියභණ්ඩං අත්ථි, තන්ති යොජනා. තත්ථෙවාති වුට්ඨිතගාමවිහාරෙ එව. ඉතොති ඛෙත්තවත්ථුආදිතො. කප්පියකාරකානං හත්ථෙති සම්බන්ධො. තත්රුප්පාදෙපීති තස්ස විහාරස්ස දින්නඛෙත්තවත්ථුආදිතො උප්පාදෙ පච්චයෙපි. ‘‘තත්ථෙව ගන්ත්වා අපලොකෙත්වා භාජෙතබ්බ’’න්ති වචනස්ස යුත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝිකඤ්හී’’තිආදි. අන්තොවිහාරෙ වාති අන්තොසීමාය වා. උභයත්ථාති අන්තොසීමබහිසීම සඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු ඨානෙසු ඨිතං වෙභඞ්ගියභණ්ඩන්ති සම්බන්ධො.

114. සඞ්ඝභෙදෙ අනාපත්තිවස්සච්ඡෙදකථා

202. භින්නොති එත්ථ තපච්චයස්ස අතීතත්ථෙ අයුත්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භින්නෙ සඞ්ඝෙ කරණීයං නත්ථී’’ති. යො පනාති සඞ්ඝො පන. ඉදං ‘‘භිජ්ජිස්සතී’’තිපදෙ කත්තා, ‘‘ආසඞ්කිතො’’තිපදෙ කම්මං. ‘‘භිජ්ජිස්සතී’’ති ඉමිනා භින්නොති එත්ථ තපච්චයස්ස අනාගතත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙති. භික්ඛුනීහි සඞ්ඝො භින්නොති එත්ථ කිං භික්ඛුනීහි සඞ්ඝො භින්නොති දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘න භික්ඛුනීහි සඞ්ඝො භින්නොති දට්ඨබ්බො’’ති. එතන්ති භික්ඛුනීහි අභින්නභාවං. එතා පනාති භික්ඛුනියො පන. තන්ති සඞ්ඝං. එතන්ති ‘‘සම්බහුලාහි භික්ඛුනීහි සඞ්ඝො භින්නො’’ති වචනං.

115. වජාදීසු වස්සූපගමනකථා

203. ‘‘ගොපාලකානං නිවාසට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා ගොපාලකා ගාවො විය වජෙ නිවසන්තීති දස්සෙති.

උපකට්ඨසද්දො ආසන්නපරියායොති ආහ ‘‘ආසන්නායා’’ති. තත්ථාති කුටිකායං. ඉධාති ඉමිස්සං කුටිකායං. අවිහාරත්තා ‘‘ඉධාති’’සාමඤ්ඤවසෙන වුත්තං. තික්ඛත්තුන්ති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං. හෙට්ඨා හි ‘‘සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛත්තුං වා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 184) වුත්තත්තා සකිම්පි වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. තම්පීති ¶ සාලාසඞ්ඛෙපෙන ඨිතසකටම්පි. ‘‘ආලයො’’ති ඉමිනා ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති වචීභෙදො න කාතබ්බොති දස්සෙති. ආලයොති ච සත්ථෙ ‘‘ඉධ වස්සං වසිස්සාමී’’ති චිත්තස්ස අල්ලීයනං. මග්ගපටිපන්නෙයෙව සත්ථෙති අනාදරෙ භුම්මවචනං. තත්ථෙවාති සත්ථෙයෙව. සත්ථො අතික්කමතීති සම්බන්ධො. තත්ථාති පත්ථිතට්ඨානෙ. විප්පකිරතීති විසුං විසුං ගච්ඡති ¶ . සචෙ අගාමකෙ ඨානෙ විප්පකිරති, පුරිමං ගාමං සන්නිවත්තිතබ්බං. න අඤ්ඤගාමං ගන්තබ්බං. තතොති ගාමතො.

උපගන්තබ්බන්ති ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති තික්ඛත්තුං වත්වා උපගන්තබ්බං. තත්ථෙවාති සමුද්දෙයෙව. කූලන්ති තීරං. තඤ්හි කුලති උදකං ආවරතීති කූලන්ති වුච්චති. අයඤ්චාති නාවායං වස්සූපගමනභික්ඛු. අනුතීරමෙවාති අනුක්කමෙන, අනුසාරෙන වා තීරමෙව. අඤ්ඤත්ථාති පඨමලද්ධගාමතො අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ. තත්ථෙවාති පඨමලද්ධගාමෙයෙව.

ඉතීතිආදි නිගමනං. පවාරෙතුඤ්ච ලභතීති එත්ථ චසද්දො වාක්යසම්පිණ්ඩනත්ථො. පුරිමෙසු ච පනාති එත්ථ චසද්දො බ්යතිරෙකත්ථො, පනසද්දො විසෙසත්ථජොතකො. අනාපත්ති හොතීති අනාපත්තිමත්තමෙව හොති.

116. වස්සං අනුපගන්තබ්බට්ඨානකථා

204. රුක්ඛසුසීරෙයෙවාති රුක්ඛස්ස විවරෙ එව. විවරඤ්හි සු සං ඉරති ගච්ඡතීති සුසීරොති වුච්චති. පදරච්ඡදනන්ති ඵලකෙහි ඡාදිතං. පවිසනද්වාරන්ති පවිසනනික්ඛමනද්වාරං. පවිසනඤ්ච නික්ඛමනඤ්ච පවිසනන්ති විරූපෙකසෙසෙන කාතබ්බං. ඛාණුමත්ථකෙති ඛාණුනො උපරි. විටභීති විටං අඤ්ඤමඤ්ඤවෙධනං අපති ගච්ඡතීති විටපො, පකාරස්ස භකාරං, ඉත්ථිලිඞ්ගජොතකඊපච්චයඤ්ච කත්වා විටභීති වුච්චති. තත්ථාති අට්ටකෙ. යස්සාති භික්ඛුනො, නත්ථීති සම්බන්ධො. පඤ්චන්නං ඡදනානන්ති තිණපණ්ණඉට්ඨකාසිලාසුධාසඞ්ඛාතානං (චූළව. 303) පඤ්චන්නං ඡදනානං. ඉදඤ්ච යෙභුය්යවසෙන වුත්තං පදරච්ඡදනාදීනම්පි ගහිතත්තා. ද්වාරබන්ධනන්ති ද්වාරෙන බන්ධිතබ්බං. ඡවකුටිකාති ඡවානං සයනට්ඨානෙ සුසානෙ කතා කුටිකා ඡවකුටිකාති වුච්චති. ටඞ්කිතමඤ්චාදීතිආදිසද්දෙන ¶ ටඞ්කිතපීඨං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථාති ඡවකුටියං. අඤ්ඤං කුටිකන්ති ඡවකුටිතො අඤ්ඤං කුටිකං. ආවරණන්ති භිත්තිං. ද්වාරන්ති පවිසනනික්ඛමනද්වාරං. ඡත්තකුටිකා නාමෙසාති එසා ඡත්තෙන කතා කුටිකා නාම. මහන්තෙන කපල්ලෙන කුටිකං කත්වාති සම්බන්ධො.

117. අධම්මිකකතිකාකථා

205. අඤ්ඤාපීති ‘‘අන්තරාවස්සං න පබ්බාජෙතබ්බ’’න්ති කතිකාය අඤ්ඤාපි. කතිකා හොතීති ¶ සම්බන්ධො. තස්සාති අධම්මිකකතිකාය. වුත්තන්ති චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 2.226) වුත්තං.

118. පටිස්සවදුක්කටාපත්තිකථා

207. පටිස්සවෙ ආපත්ති දුක්කටස්සාති එත්ථ කිං වස්සාවාසපටිස්සුතෙයෙව දුක්කටාපත්ති හොතීති ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි. එතස්සෙවාති වස්සාවාසස්සෙව. එවමාදිනාපීති පිසද්දො ‘‘පටිස්සවෙ’’ති එත්ථ යොජෙතබ්බො. ‘‘පටිස්සවෙපී’’ති හි අත්ථො. තස්ස තස්සාති කම්මස්ස. තඤ්ච ඛොති තඤ්ච දුක්කටං විසංවාදනපච්චයා හොතීති යොජනා. පඨමම්පීති පිසද්දො ‘‘පච්ඡාපී’’ති පදං සම්පිණ්ඩෙති. පඨමම්පි හි පාචිත්තියං, පච්ඡාපි දුක්කටන්ති අත්ථො.

සො තදහෙව අකරණීයොතිආදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායතීති එත්ථ පුරෙ භවා පුරිමා, සා එව පුරිමිකා, පාටිපදතිථී. නානාසීමාය ද්වීසු ආවාසෙසු වස්සං උපගච්ඡන්තස්ස දුතියෙ ‘‘වසිස්සාමී’’ති පඨමාවාසස්ස උපචාරතො නික්ඛන්තමත්තෙ පඨමසෙනාසනග්ගාහස්ස පස්සම්භනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායතී’’ති. අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වාති වස්සං උපගමනවිහාරෙ අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා. තදහෙවාති තස්මිං වස්සූපගමනඅහනි එව, පක්කන්තස්සාපීති සම්බන්ධො. පිසද්දස්ස ගරහත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කො පන වාදො’’තිආදි. ආලයොති චිත්තස්ස අල්ලීයනං. අසතියාති සතිපමුට්ඨෙන. වස්සං න උපෙතීති ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ ඉමං තෙමාසං වස්සං උපෙමී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 184) වචීභෙදං කත්වා වස්සං න උපෙති.

සත්තාහන්ති ¶ සත්තාහෙන, අනාගතායාති සම්බන්ධො. නවමිතොති පුබ්බකත්තිකමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛනවමිතො, පච්ඡිමකත්තිකමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛනවමිතො වා. මා වා ආගච්ඡතු, අනාපත්තීති වස්සංවුත්ථත්තා මා වා ආගච්ඡතු, අනාපත්තීති අත්ථො.

ඉති වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

4. පවාරණාක්ඛන්ධකං

120. අඵාසුකවිහාරකථා

209. පවාරණාක්ඛන්ධකෙ ¶ අල්ලාපොති එත්ථ ආත්යූපසග්ගස්ස ආදිකම්මත්ථං, ලපධාතුයා ච කථනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඨමවචන’’න්ති. ආදිතො, ආදිම්හි වා ලපනං කථනං, ලපති අනෙනාති වා අල්ලාපො සංයොගෙ පරෙ රස්සො. සං පුන ලපනං, ලපති වා අනෙනාති සල්ලාපො. හත්ථවිලඞ්ඝකෙනාති එත්ථ විපුබ්බො ලඝිධාතු උක්ඛිපනත්ථොති ආහ ‘‘හත්ථුක්ඛෙපකෙනා’’ති. පසුසංවාසන්ති එත්ථ පසූති සබ්බචතුප්පදා. තෙ හි අඤ්ඤමඤ්ඤං පසන්ති බාධන්ති, මනුස්සාදීහි වා පසීයන්ති බාධීයන්තීති පසවොති වුච්චන්ති. පසූනං විය සංවාසන්ති පසූනං සංවාසො විය සංවාසොති පසුසංවාසො, තං පසුසංවාසං. තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘පසවොපි හී’’තිආදි. තථාති යථා න කරොන්ති, තථාති අත්ථො. එතෙපීති භික්ඛවොපි. තස්මාති යස්මා අකංසු, තස්මා. නෙසන්ති භික්ඛූනං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු එළකසංවාසසපත්තසංවාසෙසු. මූගබ්බතන්ති මූගස්ස වතං විය වතන්ති මූගබ්බතං, සුඤ්ඤවචනවතන්ති අත්ථො. තිත්ථියසමාදානන්ති තිත්ථියෙහි සමාදාතබ්බං. වතසමාදානන්ති සමාදාතබ්බං වතං. අඤ්ඤමඤ්ඤානුලොමතාති එත්ථ තාසද්දස්ස භාවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනුලොමභාවො’’ති. ඉමිනා ‘‘දෙවතා’’තිආදීසු (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.1; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.එවමිච්චාදිපාඨවණ්ණනා; සු. නි. අට්ඨ. 2.අඞ්ගලසුත්තවණ්ණනා) විය තාපච්චයස්ස ස්වත්ථං ‘‘ජනතා’’තිආදීසු (පෙ. ව. අට්ඨ. 460) විය සමූහත්ථඤ්ච නිවත්තෙති. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං වත්තු’’න්ති වචනස්ස යුත්තිං ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වදන්තු ම’’න්තිආදි. වදන්තං භික්ඛුං වත්තුන්ති යොජනා. ‘‘ආපත්තීහි වුට්ඨානභාවො’’ති ඉමිනා ආපත්තිවුට්ඨානතාති පදස්ස පඤ්චමීසමාසඤ්ච තාපච්චයස්ස භාවත්ථඤ්ච දස්සෙති. ‘‘විනය’’න්තිආදිනා පුරතො කත්වා කරණං පුරෙක්ඛාරො, තස්ස භාවො පුරෙක්ඛාරතා, විනයං පුරෙක්ඛාරතා විනයපුරෙක්ඛාරතාති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ පුරසද්දස්ස එකාරත්තං සද්දසත්ථෙසු (මොග්ගල්ලානබ්යාකරණෙ 5.134 සුත්තෙ) වදන්ති. තස්ස යුත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වදන්තුම’’න්තිආදි (මොග්ගල්ලානබ්යාකරණෙ 5.134 සුත්තෙ).

210. සබ්බසඞ්ගාහිකාති ‘‘සඞ්ඝො පවාරෙය්යා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා සබ්බෙසං තෙවාචිකාදීනං සඞ්ගාහකා. ඤත්තීති ඤාපෙති සඞ්ඝං එතාය වචනායාති ඤත්ති. සබ්බසඞ්ගාහිකභාවං ¶ විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘එවඤ්හි වුත්තෙ’’තිආදි. තෙවාචිකන්ති තිස්සො වාචා එතස්සාති තෙවාචිකං, තීහි වාචාහි කත්තබ්බන්ති වා තෙවාචිකං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. සමානවස්සිකන්ති සමානං වස්සං එතෙසන්ති සමානවස්සා, තෙහි කත්තබ්බන්ති සමානවස්සිකං. අඤ්ඤන්ති ද්වෙවාචිකඑකවාචිකං.

211. අච්ඡන්තීති එත්ථ ආසධාතුයා උපවෙසනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිසින්නාව හොන්තී’’ති. ‘‘න උට්ඨහන්තී’’ති ඉමිනා එවඵලං දස්සෙති. තදමන්තරාති එත්ථ ‘‘තදන්තරා’’ති වත්තබ්බෙ වාචාසිලිට්ඨවසෙන මකාරාගමං කත්වා වුත්තන්ති ආහ ‘‘තදන්තරා’’ති. තස්ස අත්තනො පවාරිතකාලස්ස අන්තරා. ‘‘යාව පවාරෙන්තී’’ති පදස්ස නියමත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තාවතකං කාල’’න්ති. යාවාති නිපාතස්ස පයොගත්තා ‘‘තදමන්තරා’’ති එත්ථ අභිවිධිඅවධ්යත්ථෙ පඤ්චමීවිභත්ති හොතීති දට්ඨබ්බං.

121. පවාරණාභෙදකථා

212. චාතුද්දසිකායාති භණ්ඩනකාරකෙහි උපද්දුතත්තා පච්චුක්කඩ්ඪිතාය පුබ්බකත්තිකමාසස්ස කාළපක්ඛචාතුද්දසිකාය. ‘‘අජ්ජ පවාරණා පන්නරසී’’ති පුබ්බකිච්චං කාතබ්බන්ති යොජනා.

පවාරණාකම්මෙසූති ¶ නිද්ධාරණෙ භුම්මං, ‘‘අධම්මෙන වග්ගං පවාරණාකම්ම’’න්තිආදීසු සම්බන්ධිතබ්බං. අධම්මෙන වග්ගන්ති එත්ථ අධම්මං නාම සඞ්ඝො හුත්වාපි සඞ්ඝපවාරණමකත්වා ගණපවාරණාය කරණං, ගණො හුත්වාපි ගණපවාරණමකත්වා සඞ්ඝපවාරණාය කරණඤ්ච. වග්ගං නාම එකසීමායං වසන්තානම්පි සබ්බෙසං එකතො අසන්නිපතනං.

අධම්මෙන සමග්ගන්ති එත්ථ අධම්මං වුත්තනයමෙව. සමග්ගං නාම සබ්බෙසං එකතො සන්නිපතනං.

ධම්මෙන වග්ගන්ති එත්ථ ධම්මං නාම සඞ්ඝො හුත්වා සඞ්ඝපවාරණාය කරණං, ගණො හුත්වා ගණපවාරණාය කරණඤ්ච. වග්ගං වුත්තනයමෙව. ධම්මෙන සමග්ගං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො.

213. එවං දින්නායාති එවං පාළියං වුත්තනයෙනෙව දින්නාය. පවාරෙතබ්බන්ති වස්සංවුත්ථපවාරණාය ¶ පවාරෙතබ්බං. තිස්සොති තිස්සනාමකො. දිට්ඨෙන වා වදතූති සම්බන්ධො. තන්ති තිස්සනාමකං භික්ඛුං. සඞ්ඝො අනුකම්පං උපාදාය වදතූති යොජනා. වුඩ්ඪතරොති පවාරණාදායකො තංහාරකතො වුඩ්ඪතරො. හීති ලද්ධගුණො. තෙනාති පවාරණාහාරකෙන. තස්සාති පවාරණාදායකස්ස.

ඉධාපි චාති ඉමස්මිං පවාරණාක්ඛන්ධකෙපි ච. අපිසද්දො උපොසථක්ඛන්ධකං අපෙක්ඛති. අවසෙසකම්මත්ථායාති පවාරණාකම්මතො අවසෙසානං කම්මානමත්ථාය හොතීති සම්බන්ධො. පවාරණාය ආහටාය සතියාති යොජනා. තස්ස චාති පවාරණාදායකස්ස ච. සබ්බෙසන්ති පවාරණාදායකස්ස ච සඞ්ඝස්ස චාති සබ්බෙසං. අඤ්ඤං පන කම්මන්ති පවාරණාකම්මතො අඤ්ඤං කම්මං පන. තෙන පන භික්ඛුනාති පවාරණාදායකෙන භික්ඛුනා පන. එත්ථ ච තදහුපවාරණාය අත්තනො ච සඞ්ඝස්ස ච සචෙ පවාරණාකම්මමෙව හොති, පවාරණායෙව දාතබ්බා. අථ අඤ්ඤමෙව කම්මං හොති, ඡන්දොයෙව දාතබ්බො. යදි පවාරණාකම්මඤ්ච අඤ්ඤකම්මඤ්ච හොති, පවාරණා ච ඡන්දො ච දාතබ්බො ¶ . තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තදහු පවාරණාය පවාරණං දෙන්තෙන ඡන්දම්පි දාතු’’න්ති (මහාව. 213). තෙනාති දානහෙතුනා.

218. අජ්ජ මෙ පවාරණාති එත්ථ පාළිනයතො අඤ්ඤං අට්ඨකථානයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ’’තිආදි.

219. වුත්තනයමෙවාති උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. අට්ඨ. 169) වුත්තනයමෙව.

222. පුන පවාරෙතබ්බන්ති එත්ථ න කෙවලං පවාරණායෙව පුන කාතබ්බා, පුබ්බකිච්චාදීනිපි පුන කාතබ්බානීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුන පුබ්බකිච්ච’’න්තිආදි.

228. එසෙව නයොති ‘‘අජ්ජ පවාරණා පන්නරසී’’ති පුබ්බකිච්චං අතිදිසති. අස්සාති වචනස්ස. ඤත්තින්ති ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ සඞ්ඝො අජ්ජ පවාරණා’’ති ඤත්තිං. පච්ඡිමෙහීති පච්ඡිමවස්සං උපගතෙහි භික්ඛූහි. උපොසථග්ගෙති උපොසථස්ස ගණ්හනට්ඨානෙ ගෙහෙ. ද්වෙ ඤත්තියොති පවාරණාඤත්ති ච උපොසථඤත්ති චාති ද්වෙ ඤත්තියො. ඉදඤ්චාති ඉදං වක්ඛමානං පන. එත්ථාති පුරිමිකපච්ඡිමිකභික්ඛූනං සංසග්ගට්ඨානෙ. පුරිමිකාය උපගතෙහීති විභත්තඅපාදානං අනුමෙය්යවිසයඅපාදානං, ථොකතරාති සම්බන්ධො, සහාදියොගො වා, සමසමාති සම්බන්ධො. සමසමාති සමෙන, සමතො වා සමා සමසමා, අතිරෙකසමාති අත්ථො. කිඤ්චි ඌනං වා අධිකං වා නත්ථීති අධිප්පායො. ඉතීති ඉදං ලක්ඛණං.

සොති ¶ පච්ඡිමිකො භික්ඛු. ඉතරෙනාති පච්ඡිමිකෙන. තෙසන්ති පුරිමිකානං. එකෙනාති පුරිමිකෙන. එකස්සාති පච්ඡිමිකස්ස. පුන එකෙනාති පච්ඡිමිකෙන. ‘‘එකස්සා’’ති අනුවත්තෙතබ්බො, පුරිමිකස්සාති අත්ථො. පුරිමවස්සූපගතෙහි අධිකතරාති සම්බන්ධො. ථොකතරෙහීති පච්ඡිමවස්සූපගතෙහි ථොකතරෙහි පුරිමවස්සූපගතෙහීති යොජනා.

කත්තිකායාති පච්ඡිමකත්තිකාය. චාතුමාසිනියා පවාරණායාති චතුන්නං මාසානං පූරණියා පවාරණාය. පවාරණාඤත්තිං ඨපෙත්වාති සමසමා ¶ හුත්වාපි පවාරණාදිවසත්තා පවාරණාඤත්තිං ඨපෙත්වා. තෙහීති පච්ඡිමිකෙහි. ඉතරෙහීති පුරිමිකෙහි. තෙසන්ති පච්ඡිමිකානං. ථොකතරා වාති එකාදිනා ථොකතරා වා. තෙසන්ති පුරිමිකානං. තෙහීති පච්ඡිමිකෙහි.

233. සඞ්ඝසාමග්ගියාති එත්ථ කීදිසී සඞ්ඝසාමග්ගී වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘කොසම්බකසාමග්ගීසදිසාව වෙදිතබ්බා’’ති. එත්ථාති සාමග්ගීපවාරණායං. අප්පමත්තකෙති පත්තචීවරාදිං පටිච්ච උප්පන්නෙ අප්පමත්තකෙ විවාදෙ. පවාරණායමෙවාති පවාරණාදිවසෙයෙව. කස්මිං දිවසෙ සාමග්ගීපවාරණා කාතබ්බාති ආහ ‘‘සාමග්ගීපවාරණ’’න්තිආදි. පඨමපවාරණන්ති පුබ්බකත්තිකපුණ්ණමිං. යාව කත්තිකචාතුමාසිනී පුණ්ණමාති අයං අවධි අනභිවිධිඅවධි නාම. කස්මා? කත්තිකචාතුමාසිනිපුණ්ණමිං ඨපෙත්වා අන්තොයෙව ගහෙතබ්බත්තා. එත්ථන්තරෙති එතස්මිං ද්වින්නං පුණ්ණමිනමන්තරෙ අට්ඨවීසතිපමාණෙ දිවසෙ කාතබ්බා. තතොති එත්ථන්තරසඞ්ඛාතා අට්ඨවීසදිවසතො.

140. ද්වෙවාචිකාදිපවාරණාකථා

234. ඤත්තිං ඨපෙන්තෙනාපීති පිසද්දො න කෙවලං පවාරෙන්තෙන එව ද්වෙවාචිකං පවාරෙතබ්බං, අථ ඛො ඤත්තිං ඨපෙන්තෙනාපි ද්වෙවාචිකඤත්තියෙව ඨපෙතබ්බාති දස්සෙති. එත්ථ චාති ‘‘සමානවස්සිකං පවාරෙතු’’න්ති පාඨෙ ච. සමානවස්සිකාති ගණනවසෙන සමානං වස්සං එතෙසන්ති සමානවස්සිකා, සමානෙ වස්සෙ උපසම්පාදෙන්තීති වා සමානවස්සිකා. එකතොති එකස්මිං ඛණෙ, එකපහාරෙන වා.

141. පවාරණාට්ඨපනකථා

236. සබ්බං සඞ්ගණ්හාතීති සබ්බසඞ්ගාහිකං. පුග්ගලස්ස ඨපනං පුග්ගලිකං. තත්ථාති ද්වීසු පවාරණාට්ඨපනෙසු ¶ . සබ්බසඞ්ගාහිකෙ ඨපිතා හොතීති සම්බන්ධො. යාව රෙකාරො අත්ථි, තාවාති යොජනා. භාසියිත්ථාති භාසිතා. ලපියිත්ථාති ලපිතා. න පරියොසියිත්ථාති අපරියොසිතා. එත්ථන්තරෙති එතස්මිං සුකාරරෙකාරානං අන්තරෙ. එකපදෙපීති පිසද්දො එකක්ඛරෙපීති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. ඨපිතාති ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ ¶ සඞ්ඝො, ඉත්ථන්නාමො පුග්ගලො සාපත්තිකො, තස්ස පවාරණං ඨපෙමී’’ති ඤත්තියා ඨපිතා. ය්යකාරෙති ‘‘පවාරෙය්යා’’ති එත්ථ ය්යකාරෙ. තතොති ය්යකාරතො. පුග්ගලිකට්ඨපනෙ පන අට්ඨපිතා හොතීති සම්බන්ධො. සංකාරතොති ‘‘සඞ්ඝං භන්තෙ’’ති එත්ථ සංකාරතො. සබ්බපච්ඡිමොති තීසු වාරෙසු තතියවාරෙ සබ්බෙසං අක්ඛරානං පච්ඡිමො ටිකාරො අත්ථීති යොජනා. එත්ථන්තරෙති එතස්මිං සංකාරටිකාරානං අන්තරෙ. තස්මාති යස්මා පරියොසිතා හොති, තස්මා. ‘‘එසෙව නයො’’ති වුත්තවචනං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘එතාසුපි හී’’තිආදි. තත්ථ එතාසුපීති ද්වෙවාචිකඑකවාචිකසමානවස්සිකාසුපි. පිසද්දො තෙවාචිකමපෙක්ඛති. ඨපනඛෙත්තන්ති ඨපනස්ස භූමි. ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො.

237. අනුයුඤ්ජියමානොති එත්ථ අනුයුඤ්ජසද්දො පුච්ඡනත්ථොති ආහ ‘‘පුච්ඡියමානො’’ති. පරතොති පරස්මිංයෙව ඛන්ධකෙති (මහාව. 237) අත්ථො. අලං භික්ඛු මා භණ්ඩනන්තිආදීනීති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘මා කලහං, මා විවාද’’න්තිවචනානි සඞ්ගණ්හාති, වචනානි වත්වා ඔමද්දිත්වාති යොජනා. වචනොමද්දනාති වචනෙනෙව ඔමද්දනා. හීති සච්චං. ඉධාති ඉමස්මිං පවාරණාට්ඨපනට්ඨානෙ. අනුද්ධංසිතං පටිජානාතීති එත්ථ පටිජානනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අමූලකෙන පාරාජිකෙන අනුද්ධංසිතො අයං මයා’’ති. ‘‘ලිඞ්ගනාසනායා’’ති ඉමිනා දණ්ඩකම්මනාසනසංවාසනාසනානි නිවත්තෙති.

238. එතන්ති ‘‘අසුකා ආපත්තී’’ති වචනං. කලහස්ස මුඛන්ති කලහස්ස උපායො.

143. වත්ථුට්ඨපනාදිකථා

239. චොරා අගමංසු කිරාති සම්බන්ධො. පොක්ඛරණිතො නීහරිත්වාති සම්බන්ධො. සොති භික්ඛු, එවමාහාති සම්බන්ධො. වුත්ථෙනාති වසන්තෙන, යෙන කෙනචි කතන්ති සම්බන්ධො. තං පුග්ගලන්ති වත්ථුකතං තං පුග්ගලං. එත්ථාති ‘‘වත්ථුං ඨපෙත්වා සඞ්ඝො පවාරෙය්යා’’ති පාඨෙ ¶ . ඉමිනා වත්ථුනා අපදිසාහීති සම්බන්ධො. නන්ති පුග්ගලං. අනුවිජ්ජිත්වාති අනුයුඤ්ජිත්වා, පුච්ඡිත්වාති අත්ථො.

එකො ¶ භික්ඛු පූජෙසි, පිවීති සම්බන්ධො. තස්සාති භික්ඛුස්ස. තදනුරූපොති තෙසං පූජනපිවනානං අනුරූපො. සොති චොදකො භික්ඛු. තං ගන්ධන්ති තං සරීරගන්ධං. යං පුග්ගලන්ති යොජනා. ඨපෙසීති පවාරණාය ඨපෙසි. අයමස්සාති අයං දොසො අස්ස පුග්ගලස්ස.

ඉදානෙව නන්ති එත්ථ ‘‘න’’න්ති පදං ‘‘පුග්ගල’’න්ති පදෙන යොජෙතබ්බං. නං පුග්ගලන්ති හි අත්ථො. උභයන්ති වත්ථුඤ්ච පුග්ගලඤ්චාති උභයං. කල්ලං වචනායාති යුත්තං කථෙතුං. කස්මා කල්ලං වචනායාති යොජනා. පවාරණතො පුබ්බෙ, පච්ඡා චාති සම්බන්ධො. ඉති තස්මා කල්ලං වචනායාති යොජනා. ඉදඤ්හි උභයන්ති වත්ථුපුග්ගලසඞ්ඛාතං ඉදමෙව උභයං. පවාරණාය පුබ්බෙති යොජනා. උක්කොටෙන්තස්සාති චාලෙන්තස්ස.

144. භණ්ඩනකාරකවත්ථුකථා

240. චතුත්ථපඤ්චමාති ඡසු පක්ඛෙසු පොට්ඨපාදමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛකාළපක්ඛසඞ්ඛාතා චතුත්ථපඤ්චමා. තතියොති සාවණමාසස්ස කාළපක්ඛො තතියො. තතියචතුත්ථපඤ්චමා වාති එත්ථ තතියොති සාවණමාසස්ස කාළපක්ඛො. චතුත්ථොති පොට්ඨපාදමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛො. පඤ්චමොති තස්සෙව කාළපක්ඛො. ‘‘තතිය…පෙ… පඤ්චමා වා’’ති පදානි ‘‘ද්වෙ වා තයො වා’’ති පදෙහි යථාක්කමං යොජෙතබ්බානි. චතුත්ථෙ වා කතෙති චතුත්ථපක්ඛෙ වා පන්නරසිභාවෙන කතෙ. ද්වෙ චාතුද්දසිකාති තතියපක්ඛෙ ච චාතුද්දසියා සද්ධිං ද්වෙ චාතුද්දසිකා. ඉමෙති භණ්ඩනකාරකා. තෙති භණ්ඩනකාරකා.

අසංවිහිතාති එත්ථ අකාරස්ස විරහත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සංවිදහනවිරහිතා’’ති. තත්ථ සංවිදහනවිරහිතාති සංවිදහනරක්ඛවිරහිතා. ආගමනජානනත්ථායාති භණ්ඩනකාරකානං ආගමනස්ස ජානනත්ථාය. කිලන්තත්ථාති තුම්හෙ කිලන්තා භවථ. ‘‘සම්මොහං කත්වා’’ති ¶ ඉමිනා වික්ඛිත්වාති පදස්ස වික්ඛෙපං කත්වාති අත්ථං දස්සෙති. නො චෙ ලභෙථාති එත්ථ කිමත්ථාය න ලභෙථාති ආහ ‘‘බහිසීමං ගන්තු’’න්ති. ‘‘භණ්ඩනකාරකානං…පෙ… හොන්තී’’ති ඉමිනා අලභනස්ස කාරණං දස්සෙති. යන්ති ආගමං ජුණ්හං. කොමුදියා චාතුමාසිනියාති පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමායං. සා හි කුමුදානමත්ථිතාය කොමුදී, චතුන්නං වස්සිකානං මාසානං පූරණත්තා චාතුමාසිනීති වුච්චති. තදා හි කුමුදානි සුපුප්ඵිතානි හොන්ති, තස්මා කුමුදානං සමූහා, කුමුදානි එව වා කොමුදා, තෙ එත්ථ අත්ථීති කොමුදීති වුච්චති, කුමුදවතීති වුත්තං හොති ¶ . අවස්සං පවාරෙතබ්බන්ති ධුවං පවාරෙතබ්බං. හීති සච්චං, යස්මා වා. තන්ති කොමුදිං චාතුමාසිනිං.

145. පවාරණාසඞ්ගහකථා

241. අඤ්ඤතරො ඵාසුවිහාරොති එත්ථ ඵාසුවිහාරො නාම කොති ආහ ‘‘තරුණසමථො වා තරුණවිපස්සනා වා’’ති. ඉමිනා තරුණසමථවිපස්සනා ඵාසුං විහරති අනෙනාති ඵාසුවිහාරොති දස්සෙති. පරිබාහිරා භවිස්සාමාති එත්ථ කස්මා ඉමම්හා ඵාසුවිහාරා පරිබාහිරා භවිස්සන්තීති ආහ ‘‘අනිබද්ධරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදිභාවෙනා’’තිආදි. තත්ථ අනිබද්ධරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදිභාවෙනාති අනිබද්ධදිවාට්ඨානාදිභාවෙන හෙතුභූතෙන, අසක්කොන්තාති සම්බන්ධො. ආදිසද්දෙන අනිබද්ධචඞ්කමාදයො සඞ්ගණ්හාති. ‘‘ඡන්දදානං පටික්ඛිපතී’’ති ඉමිනා ‘‘සබ්බෙහෙව එකජ්ඣං සන්නිපතිතබ්බ’’න්ති වාක්යස්ස අඤ්ඤත්ථාපොහනං දස්සෙති. හීති සච්චං, යස්මා වා. ඉමෙසු තීසු ඡන්දදානං න වට්ටති, තස්මා පටික්ඛිපතීති යොජනා. අයං පවාරණාසඞ්ගහො නාම න දාතබ්බොති යොජනා. තරුණසමථවිපස්සනාලාභී එකපුග්ගලො වා හොතූති යොජනා. ‘‘එකස්සපි දාතබ්බොයෙවා’’ති ඉමිනා අයං පවාරණාසඞ්ගහො එකස්ස දින්නොපි සබ්බෙසං දින්නො හොතීති දස්සෙති. පවාරණාසඞ්ගහෙ දින්නෙ සතීති යොජනා. ආගන්තුකාති සට්ඨිවස්සාපි ආගන්තුකා. තෙසන්ති දින්නපවාරණාසඞ්ගහානං. අන්තරාපීති කොමුදියා චාතුමාසිනියා අන්තරාපි.

ඉති පවාරණාක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

5. චම්මක්ඛන්ධකං

147. සොණකොළිවිසවත්ථුකථා

242. චම්මක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ ඉස්සරියාධිපච්චන්ති එත්ථ ඉස්සරස්ස භාවො ඉස්සරියං, අධිපතිනො භාවො ආධිපච්චං, ඉස්සරියඤ්ච ආධිපච්චඤ්ච, තෙහි සමන්නාගතං ඉස්සරියාධිපච්චන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉස්සරභාවෙන ච අධිපතිභාවෙන ච සමන්නාගත’’න්ති. ‘‘රාජභාව’’න්ති ඉමිනා රජ්ජන්ති එත්ථ රඤ්ඤො භාවො රජ්ජන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘රඤ්ඤා කත්තබ්බකිච්ච’’න්ති ඉමිනා රඤ්ඤො ඉදං රජ්ජන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘කොළිවීසොති ගොත්ත’’න්ති ඉදං අට්ඨකථාවාදවසෙන වුත්තං ¶ , අපදානෙ පන තස්ස ජාතක්ඛණෙ පිතරා කොටිවීසධනස්ස දින්නත්තා ‘‘කොළිවීසො නාමා’’ති වුත්තං. වුත්තඤ්හි තත්ථ

‘‘ජාතපුත්තස්ස මෙ සුත්වා, පිතු ඡන්දො අයං අහු;

දදාමහං කුමාරස්ස, වීසකොටී අනූනකා’’ති.

ඉමිනා පාළිනයෙන ‘‘කොටිවීසො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘චක්කවාළ’’න්තිආදීසු විය ටකාරස්ස ළකාරං කත්වා කොළිවීසොති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අඤ්ජනවණ්ණානීති අඤ්ජනස්ස වණ්ණො විය වණ්ණො එතෙසන්ති අඤ්ජනවණ්ණානි. ලොමානි ජාතානි හොන්තීති සම්බන්ධො. සොති සොණො. ඨපෙසි කිරාති සම්බන්ධො. තෙහීති අසීතිසහස්සපුරිසෙහි. පණ්ණසාලන්ති පණ්ණෙන ඡාදිතං, තෙන ච පරික්ඛිත්තං සාලං. උණ්ණපාවාරණන්ති උණ්ණමයං උත්තරාසඞ්ගං. පාදපුඤ්ඡනිකන්ති පාදං පුඤ්ඡති සොධෙති අනෙනාති පාදපුඤ්ඡනියං, තදෙව පාදපුඤ්ඡනිකං. සබ්බෙවාති සොණෙන සහ අසීතිසහස්සපුරිසා එව. තස්ස චාති සොණස්ස ච. පුබ්බයොගොති පුබ්බූපායො.

අසීතිගාමිකසහස්සානීති එත්ථ ගාමෙසු වසන්තීති ගාමිකා, තෙසං අසීතිසහස්සානි අසීතිගාමිකසහස්සානීති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙසූ’’තිආදි. තත්ථ ‘‘කුලපුත්තාන’’න්ති ඉමිනා වසන්ත්යත්ථෙ පවත්තස්ස ¶ ණිකපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. ‘‘අසීතිසහස්සානී’’ති ඉමිනා සද්දන්තරොපි අසීතිසහස්සසද්දානං සමාසභාවං දස්සෙති. කෙනචිදෙවාති එත්ථ ‘‘කෙනචි ඉවා’’ති පදවිභාගං කත්වා දකාරො පදසන්ධිමත්තො, ඉවසද්දො උපමත්ථොති ආහ ‘‘කෙනචි කරණීයෙන වියා’’ති. අථ වා ‘‘න පනා’’තිආදිනා එවඵලස්ස දස්සිතත්තා ‘‘කෙනචි එවා’’ති පදච්ඡෙදං කත්වා එවත්ථොපි යුජ්ජතෙවාති දට්ඨබ්බං. අස්සාති බිම්බිසාරරඤ්ඤො. තස්සාති සොණස්ස. දස්සනාය අඤ්ඤත්ර කිඤ්චි කරණීයං න අත්ථීති යොජනා. රාජාති බිම්බිසාරො රාජා, සන්නිපාතාපෙසීති සම්බන්ධො. දිට්ඨධම්මිකෙ අත්ථෙති එත්ථ දිට්ඨධම්මසද්දො ඉධලොකත්ථො, ඉකසද්දො හිතත්ථෙ පවත්තොති ආහ ‘‘ඉධලොකහිතෙ’’ති. ‘‘අම්හාක’’න්ති ඉමිනා ‘‘සො නො භගවා’’ති එත්ථ නොසද්දො අම්හසද්දකාරියොති දස්සෙති. අම්හාකං සො භගවාති යොජනා. සම්පරායිකෙති පරලොකහිතෙ.

‘‘ජානාපෙමී’’ති ඉමිනා ‘‘පටිවෙදෙමී’’ති එත්ථ විදධාතුයා ඤාණත්ථං දස්සෙති. පටිකාය නිමුජ්ජිත්වාති එත්ථ පටිකාසද්දො අඩ්ඪෙන්දුපාසාණවාචකොති ආහ ‘‘අඩ්ඪචන්දපාසාණෙ’’ති. සො හි පටති අඩ්ඪභාවං ගච්ඡතීති පටිකාති වුච්චති. පටිකාසද්දොයං අත්ථරණවිසෙසෙපි වත්තති. යස්ස ¶ දානීති එත්ථ යසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙසං හිතකරණීයත්ථස්සා’’ති. ඉමිනා අයං යංසද්දො න තංසද්දාපෙක්ඛොති දස්සෙති. අථ වා යස්සාති යො අස්ස. අස්ස තෙසං හිතකරණීයත්ථස්ස යො කාලො අත්ථි, තං කාලං භගවා ජානාතීති යොජනා. තෙසන්ති අසීතිගාමිකසහස්සානං. පච්ඡායායන්ති එත්ථ පකාරො පච්චන්තත්ථවාචකොති ආහ ‘‘විහාරපච්චන්තෙ ඡායාය’’න්ති. සම්මනාහරන්තීති සං පුනප්පුනං මනසාගතං අභිමුඛං හරන්තීති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුනප්පුනං මනසිකරොන්තී’’ති. ‘‘පසාදවසෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘කොධවසෙනා’’තිආදීනි පටික්ඛිපති. ‘‘පුන විසිට්ඨතර’’න්ති ඉමිනා භිය්යොසො මත්තායාති නිපාතස්ස අත්ථං දස්සෙති.

සොණස්ස පබ්බජ්ජාකථා

243. ‘‘මක්ඛිතො’’ති ¶ ඉමිනා ඵුරති විප්ඵාරති බ්යාපෙතීති ඵුටොති වුත්තෙ ඵුරධාතුයා විප්ඵාරණං නාම මක්ඛිතත්ථොති දස්සෙති. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. ඉමිනා ගාවො ආහනන්ති එත්ථාති ගවාඝාතනන්ති අත්ථං දස්සෙභි. තන්තිස්සරෙති තන්තියා ගුණස්ස සරෙ. වාදනකුසලොති වාදනෙ කුසලො. ඛරමුච්ඡිතාති ඛරෙන මුච්ඡිතා. ‘‘සරසම්පන්නා’’ති ඉමිනා සරො එතිස්සමත්ථීති සරවතී, වීණාති දස්සෙති. කම්මඤ්ඤාති එත්ථ කම්මසද්දතො ඛමත්ථෙ ඤ්ඤපච්චයොති ආහ ‘‘කම්මක්ඛමා’’ති. මන්දමුච්ඡනාති මන්දෙන මුච්ඡනා. සමෙ ගුණෙති එත්ථ සමො නාම මජ්ඣිමො, ගුණො නාම මුඛ්යතො වීණාය ජියා, උපචාරතො සරොති ආහ ‘‘මජ්ඣිමෙ සරෙ’’ති. වීරියසමථන්ති එත්ථ වීරියඤ්ච සමථො චාති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘වීරියසම්පයුත්තං සමථ’’න්ති. ඉමිනා වීරියෙන සම්පයුත්තං සමථං වීරියසමථන්ති දස්සෙති. ‘‘වීරියං සමථෙන යොජෙහී’’ති ඉමිනා වීරියෙන සමථං යොජෙහීති අත්ථොපි දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. ඉන්ද්රියානඤ්ච සමතන්ති එත්ථ සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානෙව ගහෙතබ්බානි, න අඤ්ඤානීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියාන’’න්ති. ‘‘සමභාව’’න්ති ඉමිනා තාපච්චයො භාවත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. තත්ථාති ‘‘ඉන්ද්රියානං සමත’’න්තිපාඨෙ, සද්ධාදීසු ඉන්ද්රියෙසු වා. තත්ථ ච නිමිත්තං ගණ්හාහීති එත්ථ භාවෙනභාවලක්ඛණෙ ථපච්චයො හොතීති ආහ ‘‘තස්මිං සමථෙ සතී’’ති. ආදාසෙ සති මුඛබිම්බෙන කත්තුභූතෙන උප්පජ්ජිතබ්බං ඉව, තස්මිං සමථෙ සති යෙන නිමිත්තෙන කත්තුභූතෙන උප්පජ්ජිතබ්බන්ති යොජනා. සමථස්ස නිමිත්තං සමථනිමිත්තං, ඉන්ද්රියානං සමභාවො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. සමථනිමිත්තාදීනි චත්තාරි එකසෙසෙන වා සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන වා ‘‘නිමිත්ත’’න්ති වුච්චති.

244. අඤ්ඤං ¶ බ්යාකරෙය්යන්ති එත්ථ අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො අත්තානං ‘‘අරහා අහ’’න්ති ජානාපෙතීති ආහ ‘‘අරහා අහ’’න්ති ජානාපෙය්ය’’න්ති. ඡ ඨානානීති එත්ථ ඨානසද්දො කාරණත්ථොති ආහ ‘‘ඡ කාරණානී’’ති ¶ . ‘‘පටිවිජ්ඣිත්වා’’තිආදිනා අධිමුත්තොති පදස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. සද්දත්ථො පන අධිමුච්චතීති අධිමුත්තොති දට්ඨබ්බො. අරහත්තං වුච්චතීති සම්බන්ධො. හීති විත්ථාරො. අසම්මොහොතීති එත්ථ ආකාරත්ථවාචකො ඉතිසද්දො පුබ්බපදෙසුපි යොජෙත්වා ‘‘නෙක්ඛමං ඉති වුච්චතී’’තිආදිනා යොජනා කාතබ්බා.

‘‘පටිවෙධරහිත’’න්ති ඉමිනා කෙවලං සද්ධාමත්තකන්ති එත්ථ මත්තසද්දස්ස නිවත්තෙතබ්බත්ථං දස්සෙති. පටිවෙධපඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. ‘‘අසම්මිස්ස’’න්ති ඉමිනා කෙවලසද්දස්ස අසම්මිස්සත්ථං දස්සෙති. පටිචයන්ති එත්ථ පටිසද්දො අනුපච්ඡින්නත්ථො, චිධාතු වඩ්ඪනත්ථොති ආහ ‘‘පුනප්පුනං කරණෙන වඩ්ඪි’’න්ති, මග්ගපටිවෙධෙන වීතරාගත්තායෙවාති සම්බන්ධො. තන්නින්නමානසොයෙවාති තස්මිං ඵලසමාපත්තිවිහාරෙ නින්නමානසො එව.

ලාභසක්කාරසිලොකන්ති එත්ථ ලභනං ලාභො, සුට්ඨු කරණං සක්කාරො, සිලොකනං වණ්ණභණනං සිලොකො, ලාභො ච සක්කාරො ච සිලොකො ච ලාභසක්කාරසිලොකන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුපච්චයලාභඤ්චා’’තිආදි. තෙසංයෙවාති චතුන්නං පච්චයානමෙව. ‘‘සීලඤ්ච වතඤ්චා’’ති ඉමිනා සීලබ්බතන්තිපදස්ස ද්වන්දවාක්යං දස්සෙති.

භුසසද්දස්ස කලිඞ්ගරත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘බලවන්තො’’ති ‘‘ඛීණාසවස්සා’’ති ඉමිනා නෙවස්සාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. ‘‘ගහෙත්වා’’ති ඉමිනා පරියාදියන්තීති එත්ථ පරිපුබ්බආපුබ්බදාධාතුයා ගහණත්ථං දස්සෙති. හීති සච්චං. කිලෙසා කරොන්තීති සම්බන්ධො. තෙසන්ති කිලෙසානං. ආනෙඤ්ජප්පත්තන්ති එත්ථ ඉඤ්ජනං කම්පනං ඉඤ්ජං, න ඉඤ්ජං අනෙඤ්ජං, තමෙව ආනෙඤ්ජං, තං පත්තන්ති ආනෙඤ්ජප්පත්තන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අචලනප්පත්ත’’න්ති. වයඤ්චාති චසද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථොති ආහ ‘‘වයම්පි උප්පාදම්පී’’ති.

උපාදානක්ඛයස්සාති එත්ථ උපාදානක්ඛයං අධිමුත්තස්සාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපයොගත්ථෙ සාමිවචන’’න්ති. ‘‘උප්පාදඤ්ච වයඤ්චා’’ති ඉමිනා ආයතනුප්පාදන්ති ¶ එත්ථ උප්පාදසද්දෙන වයොපි අවිනාභාවතො ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. සම්මාති නිපාතො ඤායත්ථොති ආහ ‘‘හෙතුනා නයෙනා’’ති. සන්තචිත්තස්සාති එත්ථ සන්තසද්දස්ස ඛෙදාදීසුපි පවත්තත්තා ඉධ නිබ්බුතත්ථෙ වත්තතීති ආහ ‘‘නිබ්බුතචිත්තස්සා’’ති. අනුනයපටිඝෙහීති අනු පුනප්පුනං ආරම්මණෙ චිත්තං නෙතීති අනුනයො, ¶ රාගො, ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤතීති පටිඝො, දොසො, අනුනයො ච පටිඝො ච අනුනයපටිඝා, තෙහි. ඉට්ඨෙ අනුනයො, අනිට්ඨෙ පටිඝො හොතීති සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො.

148. දිගුණාදිඋපාහනපටික්ඛෙපකථා

245. අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තීති එත්ථ අඤ්ඤසද්දො සබ්බනාමසුද්ධනාමවසෙන දුවිධො. තෙසු ඉධ සුද්ධනාමං, තං පන බාලෙ ච දාරකෙ ච අරහත්තෙ ච පවත්තති, ඉධ පන අරහත්තෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අරහත්තං බ්යාකරොන්තී’’ති. යෙනාති සභාවෙන. අරහාති ඤායතීති අරහාඉති අත්ථො ඤායති. සොති සභාවො. සුත්තවණ්ණනාතොයෙවාති අඞ්ගුත්තරට්ඨකථාතො එව. න උපනීතොති න උපරි නීතො. එකච්චෙ මොඝපුරිසාති එකච්චෙසද්දො අඤ්ඤෙපරියායො, මොඝසද්දො තුච්ඡවෙවචනොති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙ පන තුච්ඡපුරිසා’’ති. ‘‘හසමානා වියා’’ති ඉමිනා හසමානකං මඤ්ඤෙති එත්ථ මඤ්ඤෙසද්දො වියත්ථොති දස්සෙති. අසන්තමෙවාති අවිජ්ජමානංයෙව. එකපලාසිකන්ති එත්ථ පලාසසද්දො පණ්ණවාචකො. පටලං නාම පණ්ණං විය හොති, තස්මා ‘‘එකපටල’’න්ති වුත්තං. අසීතිසකටවාහෙති එත්ථ අසීති පදං සකටපදෙන සම්බන්ධං කත්වා අසීතිසකටෙහි වහිතබ්බෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘ද්වෙ සකටභාරා එකො වාහො’’ති ඉමිනා වාහානං චත්තාලීසභාවං දස්සෙති. සත්තහත්ථිකඤ්ච අනීකන්ති එත්ථ අනීකස්ස සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡ හත්ථිනියො චා’’තිආදි. සත්තන්නං හත්ථීනං සමූහො සත්තහත්ථිකං. සත්තඅනීකත්තා එකූනපඤ්ඤාසහත්ථිනො හොන්ති. තෙසු සත්ත හත්ථිනො, ද්වාචත්තාලීස ¶ හත්ථිනියො හොන්ති. ද්විගුණාති එත්ථ ගුණසද්දො පටලත්ථොති ආහ ‘‘ද්විපටලා’’ති. ගුණඞ්ගුණූපාහනාති එත්ථ ද්විගුණතිගුණානං විසුං ගහිතත්තා පාරිසෙසතො ගුණඞ්ගුණභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුපටලතො පට්ඨාය වුච්චතී’’ති. ගුණඞ්ගුණූපාහනාති පටලපටලා උපාහනා, බහුපටලා උපාහනාති අත්ථො. උකාරෙන සහ යොජෙත්වා ගකාරො සජ්ඣායිතබ්බො ච ලිඛිතබ්බො ච. ඉදානි පොත්ථකෙසු පන උකාරො න දිස්සති.

149. සබ්බනීලිකාදිපටික්ඛෙපකථා

246. සබ්බාව නීලිකාති සබ්බාව උපාහනායො නීලිකා, සබ්බට්ඨානෙසු නීලමෙතාසන්ති සබ්බනීලිකාතිපි කාතබ්බො. තත්ථ චාති තෙසු නීලිකාදීසු ච. උම්මාරපුප්ඵස්ස වණ්ණො විය වණ්ණො එතිස්සාති උම්මාරපුප්ඵවණ්ණා. එවං සෙසෙසුපි. අද්දාරිට්ඨකවණ්ණාති එත්ථ අද්දොති අල්ලො. අරිට්ඨොති ඵෙණිලරුක්ඛො වා කාකො වා, තස්මා අද්දො අල්ලො අරිට්ඨො ඵෙණිලරුක්ඛො, කාකො වාති අද්දාරිට්ඨො, තදෙව අද්දාරිට්ඨකො, අද්දාරිට්ඨකස්ස වණ්ණො විය වණ්ණො එතිස්සාති අද්දාරිට්ඨකවණ්ණා ¶ . එතාසූති සබ්බනීලිකාදීසු. පුඤ්ඡිත්වාති පරිමජ්ජිත්වා. අප්පමත්තකෙනාපීති පිසද්දො සම්භාවනෙ. සබ්බනීලාදිකෙ භින්නෙ කා නාම කථාති අත්ථො.

‘‘යාසං වද්ධායෙව නීලා’’ති ඉමිනා නීලකා වද්ධිකා එතාසන්ති නීලකවද්ධිකාති ඡට්ඨීබාහිරත්ථසමාසං දස්සෙති. වද්ධිකාති ච නද්ධි. සා හි උපාහනතලතො වද්ධයතීති වද්ධිකාති ච උපාහනතලං බන්ධති ඉමායාති වද්ධිකාති ච වුච්චති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පීතකවද්ධිකාදීසු. එතායොපීති නීලකවද්ධිකාදිකා උපාහනායොපි. තලෙති උපාහනාය තලෙ. ‘‘ඛල්ලකං බන්ධිත්වා’’ති ඉමිනා ඛල්ලකෙන බන්ධිතබ්බාති ඛල්ලකබද්ධාති වචනත්ථං දස්සෙති. යොනකඋපාහනාති යොනකජාතීනං මනුස්සානං උපාහනා. පලිගුණ්ඨෙත්වාති පරිසමන්තතො වෙඨෙත්වා. ‘‘උපරි…පෙ… ජඞ්ඝ’’න්ති ඉමිනා පුටබද්ධතො විසෙසං දස්සෙති. තූලපිචුනාති තූලසඞ්ඛාතෙන පිචුනා. ‘‘තිත්තිරපත්තසදිසා’’ති ඉමිනා තිත්තිරස්ස ¶ පත්තං විය තිත්තිරපත්තිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. තිත්තිරොති ච එකො සකුණවිසෙසො. කණ්ණිකට්ඨානෙති ද්වින්නං වද්ධිකානං එකතො සමාගමට්ඨානෙ. ‘‘මෙණ්ඩ…පෙ… කතා’’ති ඉමිනා මෙණ්ඩස්ස විසාණෙන සදිසා වද්ධිකා එතාසන්ති මෙණ්ඩවිසාණවද්ධිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. තථෙවාති යථා මෙණ්ඩඅජසිඞ්ගසණ්ඨානෙ වද්ධෙ යොජෙත්වා කතා, තථෙවාති අත්ථො. ‘‘විච්ඡිකා…පෙ… කතා’’ති ඉමිනා විච්ඡිකාය අළො විච්ඡිකාළො, සො විය වද්ධිකා එතාසන්ති විච්ඡිකාළිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. අළසද්දො ‘‘අළච්ඡින්නො’’තිආදීසු (මහාව. 119) අඞ්ගුට්ඨවාචකො, ඉධ පන නඞ්ගුට්ඨවාචකො, තස්මා වුත්තං ‘‘නඞ්ගුට්ඨසණ්ඨානෙ’’ති. තලෙසූති උපාහනාය තලෙසු. ‘‘මොර…පෙ… සිබ්බිකා’’ති ඉමිනා මොරපිඤ්ඡෙහි පරිසමන්තතො, පරික්ඛිපිත්වා වා සිබ්බිතා මොරපිඤ්ඡපරිසිබ්බිතාති වචනත්ථං දස්සෙති. චිත්රා උපාහනායොති එත්ථ චිත්රසද්දො විචිත්රත්ථොති ආහ ‘‘විචිත්රා’’ති. එතාසූති ඛල්ලකබද්ධාදීසු. වළඤ්ජෙතබ්බාති පරිභුඤ්ජිතබ්බා. වළජි පරිභොගෙති ධාතුපාඨො (සද්දනීතිධාතුමාලායං 15 ජකාරන්තධාතු). තාලුජො තතියො. තෙසු පනාති ඛල්ලකාදීසු පන. සති සන්තෙසූති යොජනා. සීහචම්මෙන පරික්ඛිපිතබ්බාති සීහචම්මපරික්ඛතාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරියන්තෙසූ’’තිආදි. පක්ඛිබිළාලොති තුලියො. සො හි පක්ඛයුත්තත්තා ච බිළාලමුඛසදිසමුඛත්තා ච පක්ඛිබිළාලොති වුච්චති. ඉමිනා ලුවකචම්මපරික්ඛතාති එත්ථ ලුවකසද්දො පක්ඛිබිළාලපරියායොති දස්සෙති. ‘‘උලූකචම්මපරික්ඛතා’’තිපි පාඨො. එතාසුපීති සීහචම්මපරික්ඛතාදීසුපි. යා කාචි උපාහනායොති සම්බන්ධො.

247. ඔමුක්කන්ති එත්ථ අවත්යූපසග්ගස්ස වියොගත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටිමුඤ්චිත්වා අපනීත’’න්ති. පුරාණං ගුණඞ්ගුණූපාහනන්ති අත්ථො.

151. අජ්ඣාරාමෙ උපාහනපටික්ඛෙපකථා

248. ‘‘යෙන ¶ සිප්පෙනා’’තිආදිනා අභි අධිකං ජීවන්ති අනෙනාති අභිජීවනං, කිංතං? සිප්පන්ති අත්ථං දස්සෙති. තස්සාති සිප්පස්ස ¶ . ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. යංසද්දො වචනවිපල්ලාසොති ආහ ‘‘යෙ තුම්හෙ’’ති. හීති සච්චං. යංනිපාතොති යංඉති නිපාතො යදිසද්දස්ස අත්ථෙ පවත්තතීති යොජනා. ආචරියා එවාති එවසද්දෙන ආචරියමත්තභාවං පටික්ඛිපති. හීති සච්චං. සොති අවස්සිකො. තන්ති ඡබ්බස්සං. නිස්සාය වච්ඡතීති අවස්සිකස්ස චතුවස්සකාලෙ ඡබ්බස්සස්ස දසවස්සිකත්තා තං නිස්සාය වසති. උපජ්ඣායමත්තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපජ්ඣායස්සා’’තිආදි. මහන්තතරාති අත්තනො වුඩ්ඪතරා. උපජ්ඣායස්ස මත්තං පමාණමෙතෙසන්ති උපජ්ඣායමත්තා.

249. පාදතො නික්ඛන්තෙන ඛීලසදිසෙන මංසෙන පවත්තො ආබාධො පාදඛීලාබාධොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාදතො’’තිආදි. පාදතො නික්ඛන්තන්ති සම්බන්ධො.

251. තිණපාදුකාතිආදීසු තිණෙන කතා පාදුකා තිණපාදුකාති වචනත්ථාදිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙන කෙනචි තිණෙනා’’තිආදි. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ‘‘භූමියං සුප්පතිට්ඨිතාති’’ආදිනා න සඞ්කමිතබ්බාති අසඞ්කමනීයාති අත්ථං දස්සෙති.

252. අඞ්ගජාතෙනෙවාති අත්තනො අඞ්ගජාතෙන එව. අඞ්ගජාතන්ති ගාවීනං අඞ්ගජාතං. ඔගාහෙත්වාති එත්ථ ඔත්යූපසග්ගො දළ්හත්ථොති ආහ ‘‘දළ්හං ගහෙත්වා’’ති.

153. යානාදිපටික්ඛෙපකථා

253. ඉත්ථියුත්තෙනාති එත්ථ රූළීවසෙන ධෙනුපි ඉත්ථී නාමාති ආහ ‘‘ධෙනුයුත්තෙනා’’ති. පුරිසන්තරෙනාති එත්ථ පුරිසො එව අන්තරො අඤ්ඤො එත්ථාති පුරිසන්තරං යානං. පුරිසන්තරො නාම අත්ථතො සාරථීති ආහ ‘‘පුරිසසාරථිනා’’ති, යානෙනාති යොජනා. ගඞ්ගාමහියායාති එත්ථ ගඞ්ගා ච මහී ච ගඞ්ගාමහී, තත්ථ කීළිකා ගඞ්ගාමහියාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගඞ්ගාමහීකීළිකායා’’ති. තත්ථ හි ඉත්ථිපුරිසා යානෙහි උදකකීළං කීළන්ති. පුරිසයුත්තං ¶ හත්ථවට්ටකන්ති එත්ථ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පුරිසයුත්තඤ්ච හත්ථවට්ටකඤ්චා’’ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එත්ථා’’තිආදි. තත්ථ පුරිසයුත්තන්ති පුරිසෙන යුජ්ජිතබ්බන්ති පුරිසයුත්තං යානං. හත්ථවට්ටකන්ති හත්ථෙන ¶ වට්ටෙතබ්බන්ති හත්ථවට්ටකං යානං. යානුග්ඝාතෙනාති යානස්ස උල්ලඞ්ඝිත්වා ගමනෙන. හනධාතු හි ගත්යත්ථො. තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යානං අභිරුහන්තස්සා’’තිආදි. ‘‘තප්පච්චයා’’ති ඉමිනා යානුග්ඝාතෙනාති එත්ථ හෙත්වත්ථෙ කරණවචනන්ති දස්සෙති. පීඨකසිවිකන්ති පීඨෙන සහ කතං සිවිකං. පටපොටලිකන්ති පටමයං පොටලිකං.

154. උච්චාසයනමහාසයනපටික්ඛෙපකථා

254. උච්චං ආසයනං උච්චාසයනං. මහන්තං ආසයනං මහාසයනං. ආසන්දිආදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පමාණාතික්කන්තාසනන්ති දීඝාසනං. තඤ්හි ආගම්ම සදති නිසීදතීති එත්ථ, ආයතං වා සුට්ඨුං දදාතීති ආසන්දීති වුච්චති. වාළරූපානීති සීහබ්යග්ඝාදිවාළරූපානි. පාදෙසු වාළරූපානි පරිච්ඡින්දිත්වා අඞ්කීයති ලක්ඛීයතීති පල්ලඞ්කො. ගොනකොති ගවති දීඝලොමෙහි උග්ගච්ඡති එත්ථාති ගොනකො. කොජවොති කුයං භූමියං ජවති ගච්ඡතීති කොජවො. තස්සාති ගොනකස්ස. ලොමානි චතුරඞ්ගුලාධිකානි හොන්ති කිරාති යොජනා. වානචිත්රඋණ්ණාමයත්ථරණොති වානෙන සිබ්බනෙන සඤ්ජාතං චිත්රරූපමෙත්ථාති වානචිත්රං, උණ්ණාය නිබ්බත්තො උණ්ණාමයො, සොයෙව අත්ථරණො උණ්ණාමයත්ථරණො, වානචිත්රඤ්ච තං උණ්ණාමයත්ථරණො චෙති වානචිත්රඋණ්ණාමයත්ථරණො. සෙතත්ථරණොති සෙතත්ථිකෙහි සෙවීයතීති සොතො, සොයෙව අත්ථරණො සෙතත්ථරණො. ඉමිනා අත්ථෙන පටති සෙතභාවං ගච්ඡතීති පටිකාති කාතබ්බං. පටිකාසද්දොයං අඩ්ඪෙන්දුපාසාණෙපි පවත්තති. ඝනපුප්ඵකොති ඝනං කථිනං පුප්ඵමෙත්ථාති ඝනපුප්ඵකො. ඉමිනා ඝනපුප්ඵසඞ්ඛාතං පටලමෙත්ථ අත්ථීති පටලිකාති දස්සෙති. සොති අත්ථරණො. ආමලකපටොති ආමලකපුප්ඵං දස්සෙත්වා කතො පටො. තූලිකාති තූලං පූරෙත්වා ¶ කතා තූලිකා. විකතිකාති සීහබ්යග්ඝාදිරූපෙහි (දී. නි. අට්ඨ. 1.15) විචිත්තාකාරෙන කරීයතීති විකතිකා. දීඝනිකායට්ඨකථායං ‘‘උද්දලොමීති උභතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණං. එකන්තලොමීති එකතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණ’’න්ති වුත්තං. ඉධ පන ‘‘උද්දලොමීති එකතො උග්ගතලොමං උණ්ණාමයත්ථරණං, එකන්තලොමීති උභතො උග්ගතලොමං උණ්ණාමයත්ථරණ’’න්ති වුත්තං. තස්මා ද්වෙ අට්ඨකථායො අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසා හොන්ති. එත්ථ දීඝනිකායට්ඨකථානයෙන වචනත්ථං කරිස්සාමි. උට්ඨිතං ද්වීහි පක්ඛෙහි, ද්වීසු වා දසාසඞ්ඛාතං ලොමමෙත්ථාති උද්දලොමී. නිග්ගහිතාගමං කත්වා ‘‘උන්දලොමී’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. එකස්මිං අන්තෙ දසාසඞ්ඛාතං ලොමමෙත්ථාති එකන්තලොමීති. කොසෙය්යකට්ටිස්සමයන්ති එත්ථ කොසෙය්යන්ති කොසියසුත්තං. කට්ටිස්සන්ති කට්ටිස්සනාමකං වාකං. ඉමිනා කොසෙය්යඤ්ච කට්ටිස්සඤ්ච කට්ටිස්සානීති විරූපෙකසෙසං කත්වා කට්ටිස්සෙහි ¶ පකතං අත්ථරණං කට්ටිස්සන්ති අත්ථං දස්සෙති. සුද්ධකොසෙය්යන්ති රතනඅපරිසිබ්බිතං සුද්ධකොසෙය්යං. ඉමිනා සුද්ධකට්ටිස්සම්පි වට්ටතීති දස්සෙති.

සොළස නාටකිත්ථියො ඨත්වා නච්චං කරොන්ති එත්ථාති කුත්තකන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සොළසන්න’’න්තිආදි. අජිනචම්මෙහීති අජිනමිගචම්මෙහි, කතඉති සම්බන්ධො. පවෙණීති දුපට්ටතිපට්ටාදීහි පරංපරවසෙන කතත්තා ‘‘පවෙණී’’ති වුච්චති. අජිනචම්මානි හි සුඛුමතරානි, තස්මා දුපට්ටතිපට්ටාදීනි කත්වා පවෙණිවසෙන කතානි. තස්මා වුත්තං ‘‘අජිනපවෙණී’’ති. ‘‘කදලිමිගචම්මං නාමා’’ති ඉමිනා තස්ස චම්මං කදලිමිගඉති ගහෙතබ්බං උත්තරපදලොපවසෙන වා උපචාරෙන වාති දස්සෙති. පවරසද්දො උත්තමත්ථොති ආහ ‘‘උත්තමපච්චත්ථරණ’’න්ති. තන්ති කදලිමිගපවරපච්චත්ථරණං. සඋත්තරච්ඡදන්ති එත්ථ සකාරො සහසද්දකාරියොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සහ උත්තරච්ඡදෙනා’’ති. ‘‘උපරී’’ති ඉමිනා උත්තරසද්දස්ස සෙට්ඨාදයො නිවත්තෙති. ‘‘සද්ධි’’න්ති ඉමිනා සහසද්දස්ස තුල්යත්ථං නිවත්තෙති. ‘‘සෙත…පෙ… න වට්ටතී’’ති ඉමිනා රත්තවිතානං හෙට්ඨා කප්පියපච්චත්ථරණෙ සතිපි න වට්ටතීති දස්සෙති ¶ . කස්මා? රත්තවිතානස්ස අකප්පියත්තා. උභතොලොහිතකූපධානන්ති එත්ථ උභසරූපං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්චා’’ති. සීසො උපගන්ත්වා තිට්ඨති එත්ථාති උපධානං, උප භුසං වා සුඛං ධාරෙතීති උපධානං, බිබ්බොහනං. සචෙ පමාණයුත්තං, තං උපධානං වට්ටතීති යොජනා.

155. සබ්බචම්මපටික්ඛෙපාදිකථා

255. දීපිපොතකොති දීපිපොතො වියාති දීපිපොතකො වච්ඡො. භිත්තිදණ්ඩකාදීසූති භිත්තිසම්බන්ධෙසු දණ්ඩකාදීසු. ආදිසද්දෙන භිත්තිථම්භාදයො සඞ්ගණ්හාති.

256. යො න සක්කොති අනුපාහනො ගාමං පවිසිතුං, සො ගිලානො නාමාති යොජනා.

157. සොණකුටිකණ්ණවත්ථුකථා

257. එතෙනාති ‘‘කුරරඝරෙ’’ති පාඨෙන. අස්සාති මහාකච්චානස්ස. පපාතනාමකෙති යස්මා මහාතටො එත්ථ අත්ථි, තස්මා පපාතනාමකො හොති. එතෙනාති ‘‘පපාතකෙ පබ්බතෙ’’ති පාඨෙන. අස්සාති මහාකච්චානස්ස. කොටිඅග්ඝනකං පිළන්ධනං කණ්ණෙ එතස්සත්ථීති කුටිකණ්ණොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කොටිඅග්ඝනකං පනා’’තිආදි. පිළන්ධති අනෙනාති පිළන්ධනං, අලඞ්කාරො ¶ . දන්තජො චතුත්ථක්ඛරො. ‘‘පසාදජනක’’න්ති ඉමිනා පසාදං ජනෙතීති පාසාදිකොති වචනත්ථං දස්සෙති. පසාදනීයන්ති පසාදිතබ්බං, පසාදිතුං අරහන්ති අත්ථො. අත්ථවචනන්ති අත්ථො වුච්චති අනෙනාති අත්ථවචනං. පාළියං ඉදානි පොත්ථකෙසු ‘‘පසාදනීය’’න්ති පාඨො නත්ථි. ‘‘පාසාදික’’න්තිපදස්ස පුබ්බෙ ‘‘දස්සනීය’’න්ති පාඨොයෙව අත්ථි. උත්තමදමථසමථන්තිඑත්ථ දමථසද්දස්ස ඤාණත්ථඤ්ච ඉන්ද්රියසංවරත්ථඤ්ච සමථසද්දස්ස සමාධත්ථඤ්ච චිත්තූපසමත්ථඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උත්තමං දමථඤ්චා’’තිආදි. චසද්දෙන ද්වන්දවාක්යං දස්සෙති. විසූකායිකවිප්ඵන්දිතානන්ති විසූකාය පටිපක්ඛාය පවත්තානං දිට්ඨිචිත්තසඞ්ඛාතානං විවිධචලනානං. ‘‘වීරියින්ද්රිය’’න්ති ඉමිනා යතින්ද්රියන්ති එත්ථ යතසද්දො වීරියවාචකොති ¶ දස්සෙති. නාගන්ති එත්ථ නත්ථි ආගු පාපමෙතස්සාති නාගොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආගුවිරහිත’’න්ති කිං දිවසතො පට්ඨායාති ආහ ‘‘මම පබ්බජ්ජාදිවසතො පට්ඨායා’’ති. කණ්හා මත්තිකා උත්තරි එත්ථාති කණ්හුත්තරාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කණ්හමත්තිකුත්තරා’’ති. ‘‘උපරී’’ති ඉමිනා උත්තරසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘ගුන්නං ඛුරෙහී’’ති ඉමිනා ගුන්නං ඛුරකණ්ටකසදිසත්තා ගොකණ්ටකා නාමාති දස්සෙති. තෙ ගොකණ්ටකෙ රක්ඛිතුන්ති සම්බන්ධො. එවං ඛරා භූමි හොතීති යොජනා. එතෙහීති එරගූආදීහි චතූහි තිණෙහි. තන්ති එරගූතිණං. තෙනාති මොරගූතිණෙන. ජන්තුස්ස වණ්ණොති සම්බන්ධො. සෙනාසනං පඤ්ඤපෙසීති එත්ථ කිං නාම සෙනාසනං පඤ්ඤපෙසීති ආහ ‘‘භිසිං වා කටසාරකං වා පඤ්ඤපෙසී’’ති. පඤ්ඤපෙත්වා ච පන සොණස්ස ආරොචෙසි. කිං ආරොචෙසීති ආහ ‘‘ආවුසො’’තිආදි. සත්ථා වසිතුකාමොති සම්බන්ධො.

258. ‘‘තස්ස සොණස්සා’’ති ඉමිනා පටිභාතු තන්ති එත්ථ ‘‘ත’’න්තිපදං සාම්යත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දස්සෙති. තන්ති තව. අට්ඨකවග්ගිකානීති අට්ඨපමාණො, අට්ඨසමූහො වා වග්ගො එතෙසන්ති අට්ඨකවග්ගිකානි. කාමසුත්තාදීනි (සු. නි. 772 ආදයො) සොළස සුත්තානි. යොති පුග්ගලො, සමන්නාගතොති සම්බන්ධො. අරියොපීති පිසද්දො න කෙවලං සුචිසමන්නාගතොයෙව පාපෙ න රමති, අථ ඛො අරියොපීති දස්සෙති. ‘‘පටිභාතු ත’’න්ති පාඨතො යාව ‘‘සුචීති වුත්ත’’න්ති පාඨා කෙසුචියෙව අට්ඨකථාපොත්ථකෙසු අත්ථි. අයං ඛ්වස්සාති එත්ථ අස්සසද්දො ආඛ්යාතොති ආහ ‘‘භවෙය්යා’’ති. පරිදස්සෙසීති පඤ්ච වරානි පරිච්ඡින්දිත්වා දස්සෙසි. යං වචනං මෙ උපජ්ඣායො ජානාපෙති, තස්ස වචනස්ස අයං කාලො භවෙය්යාති යොජනා.

259. විනයධරපඤ්චමෙනාති එත්ථ උපජ්ඣායපඤ්චමෙනාති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘අනුස්සාවනාචරියපඤ්චමෙනා’’ති. උපාහනකොසකොති උපාහනාය පක්ඛිපනොකාසො කොසකො. එළකචම්මඅජචම්මෙසු අකප්පියං නාම නත්ථි. මිගචම්මෙ පන කිඤ්චි වට්ටති, න කිඤ්චි වට්ටති ¶ ¶ . තං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මිගචම්මෙ’’තිආදි. එතෙසංයෙවාති එණිමිගාදීනං ඡන්නමෙව. අඤ්ඤෙසං පනාති ඡහි මිගෙහි අවසෙසානං පන. තෙසං චම්මං න වට්ටතීති සම්බන්ධො.

ගාථායං මක්කටො ච කාළසීහො ච සරභො ච කදලිමිගො ච කෙචි යෙ වාළමිගා අත්ථි, තෙ චාති යොජනා. තෙසන්ති මක්කටාදීනං.

තත්ථාති ගාථාය, මක්කටාදීසු වා. ‘‘සීහබ්යග්ඝඅච්ඡතරච්ඡා’’ති ඉමිනා වාළමිගානං සරූපං දස්සෙති. එත්තකායෙව වාළමිගාති ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි. එතෙසංයෙවාති සීහබ්යග්ඝඅච්ඡතරච්ඡානමෙව. න චම්මං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. යෙසන්ති ඡන්නං එණිමිගාදීනං. තෙති ඡ එණිමිගාදිකෙ. හි සච්චං සබ්බෙසං එතෙසං වාළමිගානං චම්මං න වට්ටතීති යොජනා. ආහරිත්වා වා න දින්නන්ති ආහරිත්වා වා හත්ථෙ වා පාදමූලෙ වා ඨපෙත්වා න දින්නං. ‘‘ගණනං න උපෙතී’’ති ඉමිනා ගණනං උපගච්ඡතීති ගණනූපගන්ති අත්ථං දස්සෙති. අධිට්ඨිතඤ්චාති අධිට්ඨිතං පන. යදාති යස්මිං කාලෙ. තතොති කාලතො.

ඉති චම්මක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

6. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකං

160. පඤ්චභෙසජ්ජාදිකථා

260. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ සරදකාලෙ උප්පන්නො සාරදිකොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සරදකාලෙ උප්පන්නෙනා’’ති. ‘‘පිත්තාබාධෙනා’’ති ඉමිනා ආබාධස්ස සරූපං දස්සෙති. පිත්තාබාධස්ස කාරණං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තස්මිං හී’’තිආදි. තෙනාති හෙතුනා. තෙසන්ති භික්ඛූනං. කොට්ඨබ්භන්තරගතන්ති කොට්ඨස්ස අබ්භන්තරං ගතං. අන්තස්ස අන්තො පවිසනං හොතීති අධිප්පායො. ආහාරත්ථන්ති ආහාරස්ස කිච්චං, ආහාරෙන වා කත්තබ්බං කිච්චං.

261. නච්ඡාදෙන්තීති තානි භෙසජ්ජානි භොජනානි නච්ඡාදෙන්ති. කස්මා? භොජනානං අජීරණත්තා ¶ . ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න ¶ ජීරන්තී’’ති. නච්ඡාදත්තා න වාතරොගං පටිප්පස්සම්භෙතුං සක්කොන්ති. එත්ථ ච ‘‘න ජීරන්තී’’ති ඉමිනා නච්ඡාදනස්ස කාරණං දස්සෙති. ‘‘න වාත…පෙ… සක්කොන්තී’’ති ඉමිනා තස්සෙව ඵලං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘සිනිද්ධානී’’ති ඉමිනා සිනිහන්තීති සෙනෙහිකානීති අත්ථං දස්සෙති. භත්තච්ඡන්නකෙනාති එත්ථ භත්තස්ස අච්ඡන්නකං නාම භත්තස්ස අරොචිකං භත්තස්ස රුචියා අනුප්පාදකන්ති ආහ ‘‘භත්තාරොචකෙනා’’ති.

262. අච්ඡවසන්තිආදීසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පාළියං ‘‘පටිග්ගහිතං නිප්පක්කං සංසට්ඨ’’න්ති පදානං කිරියාවිසෙසනං කත්වා ‘‘පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිතන්ති ආදීසූ’’තිආදි. තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුන්ති එත්ථ කිත්තකං කාලං තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සත්තාහකාල’’න්ති.

161. මූලාදිභෙසජ්ජකථා

263. මූලභෙසජ්ජාදිවිනිච්ඡයොපීති පිසද්දො අච්ඡවසන්තිආදීසු විනිච්ඡයං අපෙක්ඛති. ඉධාති භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ. යං යන්ති විනිච්ඡයං. පිසනසිලාති පිසති එත්ථාති පිසනා, සායෙව සිලාති පිසනසිලා. ඉමිනා අචලං හුත්වා නිසීදතීති නිසදොති අත්ථං දස්සෙති. පිසනපොතකොති පිසති අනෙනාති පිසනො, සොයෙව පොතකොති පිසනපොතකො, ඉමිනා නිසදතො පොතකොති නිසදපොතකොති අත්ථං දස්සෙති. හිඞ්ගුජාතියොති හිඞ්ගුකුලානි.

සාමුද්දන්ති එත්ථ සමුද්දෙ සන්තිට්ඨතීති සාමුද්දන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමුද්දතීරෙ’’තිආදි. ‘‘තීරෙ’’ති ඉමිනා සමුද්දෙති එත්ථ සත්තමීවිභත්තියා සමීපත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙති. පකතිලොණන්ති සභාවලොණං, න දබ්බසම්භාරෙහි සද්ධිං පචිතන්ති අත්ථො. ‘‘පබ්බතෙ උට්ඨහතී’’ති ඉමිනා සින්ධුනාමකෙ පබ්බතෙ උට්ඨහතීති සින්ධවන්ති අත්ථං දස්සෙති. උබ්බිතො භූමිතො ඊරති උග්ගච්ඡතීති උබ්බිරන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘භූමිතො අඞ්කුරං උට්ඨහතී’’ති. ඉමිනා අට්ඨකථානයෙන ඔට්ඨජො තතියක්ඛරොයෙව යුජ්ජති, පොත්ථකෙසු පන චතුත්ථක්ඛරොයෙව දිස්සති. ‘‘උබ්භිද’’න්තිපි පාඨො. බිලන්ති කොට්ඨාසො. තස්මා දබ්බසම්භාරෙහි බිලෙහි සද්ධිං පචිතං බිලන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දබ්බසම්භාරෙහි සද්ධිං පචිත’’න්ති. අභිධානෙ පන (අභිධානෙ 461 ගාථායං) ‘‘බිලාල’’න්ති පාඨො අත්ථි. තන්ති බිලං.

264. අස්සාදීනං ¶ කායගන්ධො විය කස්සචි කායගන්ධො හොතීති යොජනා. තස්සාපීති භික්ඛුනොපි. පිසද්දෙන කණ්ඩුවාබාධභික්ඛුආදයොපි සම්පිණ්ඩෙති. ඡකණසද්දස්ස අස්සාදීනං මලෙපි පවත්තනතො වුත්තං ‘‘ගොමය’’න්ති. පාකතිකචුණ්ණම්පීති අපක්කරජනචුණ්ණම්පි. එතම්පීති පාකතිකචුණ්ණම්පි.

තන්ති ආමකමංසං, න ඛාදීති සම්බන්ධො. තන්ති ආමකලොහිතං වා, න පිවීති සම්බන්ධො. අමනුස්සොති මනුස්සසදිසො භූතො. තන්ති ආමකමංසලොහිතං.

265. ‘‘අඤ්ජන’’න්ති නාමං සාමඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘අඤ්ජනන්ති සබ්බසඞ්ගාහකවචනමෙත’’න්ති. සබ්බසඞ්ගාහකවචනන්ති සබ්බෙසං අඤ්ජනානං සඞ්ගාහකවචනං. එතන්ති ‘‘අඤ්ජන’’න්ති එතං වචනං. අඤ්ජති චක්ඛුං මක්ඛෙති අනෙනාති අඤ්ජනං, අඤ්ජති චක්ඛුං බ්යත්තං කරොතීති වා අඤ්ජනං, තාලුජො තතියක්ඛරො. කපල්ලන්ති කපල්ලෙ පවත්තං. කපාලඤ්හි දීපසිඛාය උපරි නිකුජ්ජිත්වා තත්ථ පවත්තං මසි ‘‘කපල්ල’’න්ති වුච්චති. තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දීපසිඛතො ගහිතමසී’’ති. අඤ්ජනූපපිසනෙහීති එත්ථ අඤ්ජනෙහි සද්ධිං උපනෙතුං පිසිතබ්බන්ති අඤ්ජනූපපිසනන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ජනෙන සද්ධිං එකතො පිසිතෙහී’’ති. ‘‘එකතො’’ති ඉමිනා ‘‘සද්ධි’’න්ති පදස්සෙව අත්ථං දස්සෙති. හීති සච්චං. යංකිඤ්චි අඤ්ජනූපපිසනං චුණ්ණං න න වට්ටතීති යොජනා. අථ වා න වට්ටති න හොති, වට්ටතියෙවාති යොජනා. ඉමස්මිං නයෙ ‘‘න වට්ටතී’’ති ආඛ්යාතපදං කිරියාන්තරාපෙක්ඛත්තා කත්තා හොති. ආඛ්යාතෙසුපි හි කත්තුත්තඤ්ච කම්මත්තඤ්ච ලබ්භති. චන්දනන්තිආදීනි සුවිඤ්ඤෙය්යානෙව.

අට්ඨිමයන්ති ¶ පදස්ස අතිබ්යාපිතදොසං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘මනුස්සට්ඨිං ඨපෙත්වා’’ති. සලාකට්ඨානියන්ති එත්ථ සලාකා තිට්ඨන්ති එත්ථාති සලාකට්ඨානියන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යත්ථා’’තිආදි. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං සුසිරදණ්ඩකාදිකෙ. සලාකන්ති අඤ්ජනිසලාකං. ඔදහන්තීති ඨපෙන්ති. අංසබද්ධකොති අංසෙ බද්ධති අනෙනාති අංසබද්ධකො. යමකනත්ථුකරණින්ති නත්ථු කරීයති ඉමායාති නත්ථුකරණී, යමකා නත්ථුකරණී යමකනත්ථුකරණී.

267. තං සබ්බං තෙලපාකන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අති විය ඛිත්තමජ්ජානී’’ති ඉමිනා අති විය ඛිපීයන්ති පක්ඛිපීයන්තීති අතිඛිත්තානි, තානියෙව මජ්ජානි අතිඛිත්තමජ්ජානීති වචනත්ථං දස්සෙති.

පණ්ණසෙදන්ති ¶ පණ්ණෙහි සෙදං. අඞ්ගාරානන්ති අඞ්ගාරෙහි. තත්ථාති තෙසු පංසුවාලිකාදීසු. වාතහරණපණ්ණානීති වාතස්ස අපනයනානි උද්දාලාදීනි පණ්ණානි. තත්ථාති තෙසු පණ්ණෙසු. නානාපණ්ණභඞ්ගකුථිතන්ති නානාපණ්ණානියෙව භඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන නානාපණ්ණභඞ්ගං, තෙන කුථිතං නානාපණ්ණභඞ්ගකුථිතං. උණ්හොදකස්සාති උණ්හොදකෙන. තත්ථාති උදකකොට්ඨකෙ.

පබ්බෙ පබ්බෙති ඵළුම්හි ඵළුම්හි. යෙනාති පජ්ජෙන. තං පජ්ජං අභිසඞ්ඛරිතුන්ති යොජනා. ‘‘පාදානං සප්පායභෙසජ්ජ’’න්ති ඉමිනා පාදස්ස හිතං පජ්ජන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තිලකක්කෙනාති එත්ථ කක්කසද්දස්ස චුණ්ණවාචකත්තා ‘‘පිට්ඨෙහී’’ති වුත්තං. කබළෙන පක්ඛිපනං කබළිකං. සත්තුපිණ්ඩස්ස භත්තකබළසදිසත්තා සත්තුපිණ්ඩන්ති වුත්තං. ආණි වියාති ඛීලා විය. ඛාරෙනාති ලොණසක්ඛරිකමයෙන ඛාරෙන. විකාසං රුන්ධතීති විකාසිකං, තෙලරුන්ධනපිලොතිකං. වණකම්මන්ති වණස්ස, වණෙ වා කම්මං.

268. සප්පදට්ඨකාලෙයෙව කිං සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි. ඉදන්ති මහාවිකටං, පරිභුඤ්ජීකබ්බන්ති සම්බන්ධො ¶ . අඤ්ඤෙසු පනාති සප්පදට්ඨතො අඤ්ඤෙසු පන. සචෙ භූමිපත්තො ගූථො හොති, පටිග්ගහෙතබ්බොති යොජනා.

269. වසීකරණපානකසමුට්ඨිතරොගොති කන්තිභාවසඞ්ඛාතං වසං කරොති අනෙනාති වසීකරණං, භෙසජ්ජං, පිවතෙ පානං, තංයෙව පානකං, වසීකරණස්ස පානකං වසීකරණපානකං, තෙන සමුට්ඨිතො රොගො වසීකරණපානකසමුට්ඨිතරොගො. ඉමිනා ඝරදින්නකාබාධොති එත්ථ ඝරණියා දින්නෙන වසීකරණපානකෙන සමුට්ඨිතො ආබාධො ඝරදින්නකාබාධොති වචනත්ථං දස්සෙති. සීතාය ආලොළෙතබ්බන්ති සීතාලොළං, උදකං. සීතාසද්දො නඞ්ගලලෙඛාසඞ්ඛාතං ඵාලපද්ධතිං මුඛ්යතො වදති, ඵාලපද්ධතිකරෙ ඵාලෙ ලග්ගමත්තිකං උපචාරතො වදති. තෙන වුත්තං ‘‘සීතාය ආලොළෙතබ්බ’’න්ති. අට්ඨකථායම්පි තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නඞ්ගලෙනා’’තිආදි.

විපක්කගහණිකොති විසෙසෙන පාචාපනගහණිකො. මුත්තහරීතකන්ති එත්ථ ‘‘මුත්ත’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි ගොමුත්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගොමුත්තපරිභාවිතං හරීතක’’න්ති. ඉමිනා මුත්තෙන පරිභාවිතං හරීතකං මුත්තහරීතකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තණ්ඩුලකසටොති තණ්ඩුලධොවනොදකකසටො ධොතසිනිද්ධො, සොව මුග්ගපචිතපානීයොති යොජනා. ‘‘මංසරසෙනා’’ති ඉමිනා මංසරසො මංසෙන පටිච්ඡාදෙතබ්බන්ති පටිච්ඡාදනීයන්ති වුච්චතීති දස්සෙති.

163. ගුළාදිඅනුජානනකථා

272. හීති ¶ සච්චං. පක්කත්තාති මුග්ගානං පක්කභාවතො. තෙති මුග්ගා.

274. අකප්පියකුටියන්ති අකප්පියකුටියා අන්තො. අස්සාති භික්ඛුනො න වට්ටතීති සම්බන්ධො. තම්පීති උණ්හයාගුම්පි. පිසද්දෙන පගෙව ආමිසං පචිතුන්ති දස්සෙති. උත්තණ්ඩුලභත්තන්ති පක්කතණ්ඩුලතො වියොගොති උත්තණ්ඩුලො, උකාරො හි වියොගත්ථවාචකො, අපක්කතණ්ඩුලොති අත්ථො. උත්තණ්ඩුලමයං භත්තන්ති උත්තණ්ඩුලභත්තං. සකිං කුථිතෙසු ඛීරතක්කාදීසු අග්ගිං දාතුං වට්ටතීති යොජනා. බිළාලාදීනං ¶ සත්තානං සමූහො රූළ්හීවසෙන උක්කපිණ්ඩකොති වුච්චතීති ආහ ‘‘බිළාලමූසිකගොධාමඞ්ගුසා’’ති. විඝාසාදභාවෙන නිහතමානත්තා කායවාචං දමෙතීති දමකො විඝාසාදොති ආහ ‘‘විඝාසාදා’’ති.

276. තතො නීහටන්ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යත්ථා’’තිආදි. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. නීහටන්ති නීහරිත්වා හරිතං.

278. වනට්ඨං පොක්ඛරට්ඨන්ති එත්ථ වනෙ තිට්ඨතීති වනට්ඨො, පොක්ඛරෙ තිට්ඨතීති පොක්ඛරට්ඨොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වනෙ චෙවා’’තිආදි. ‘‘පදුමිනිගච්ඡෙ’’ති ඉමිනා පොක්ඛරසද්දො පදුමවාචකොති දස්සෙති. යස්ස බීජං අඞ්කුරං න ජනෙති, තං ඵලං අබීජං නාමාති යොජනා.

167. සත්ථකම්මපටික්ඛෙපකථා

279. දුක්ඛෙන රුපතීති දුරොපයොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුක්ඛෙන රුහතී’’ති. සත්ථකම්මං වා වත්ථිකම්මං වාති එත්ථ සත්ථෙන කාතබ්බං කම්මං සත්ථකම්මං, වත්ථිපීළනං කාතබ්බං කම්මං වත්ථිකම්මන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා පටිච්ඡන්නෙ’’තිආදි. ‘‘සූචියා වා’’තිආදිනා සත්ථකම්මන්ති එත්ථ ‘‘සත්ථ’’න්ති පදං උපලක්ඛණමත්තන්ති දස්සෙති. ‘‘සත්ථෙන වා’’ති පදං ‘‘ඡින්දනං වා ඵාලනං වා’’තිපදෙහි යොජෙතබ්බං. ‘‘සූචියා වා කණ්ටකෙන වා සත්තිකාය වා’’තිපදානි ‘‘විජ්ඣනං වා’’ති පදෙන යොජෙතබ්බානි. ‘‘පාසාණසක්ඛලිකාය වා නඛෙන වා’’ති පදානි ‘‘ලෙඛනං වා’’ති පදෙන යොජෙතබ්බානි. එතන්ති සත්ථෙන ඡින්දනාදිකම්මං. එත්ථ චාති සත්ථකම්මවත්ථිකම්මෙසු. තත්ථ පනාති සම්බාධෙ පන. තෙනාති ඛාරාදිනා. වච්චමග්ගෙ යාය භෙසජ්ජමක්ඛිතාදානවට්ටියා ¶ ඛාරකම්මං වා කරොන්ති, යාය වෙළුනාළිකාය තෙලං වා පවෙසෙන්ති, සා භෙසජ්ජමක්ඛිතාදානවට්ටි වා සා වෙළුනාළිකා වා වට්ටතියෙවාති යොජනා.

280. තං ¶ දිවසන්ති තස්මිං දිවසෙ. කිඤ්චි සත්ථන්ති යොජනා. ඉමායාති සුප්පියාය අඤ්ඤං කිඤ්චි අදෙය්යං කිම්පි භවිස්සතීති යොජනා. යත්ර නාමාති එත්ථ ත්රපච්චයො කාරණත්ථෙ හොතීති ආහ ‘‘යස්මා නාමා’’ති. ‘‘වීමංසී’’ති ඉමිනා පටිවෙක්ඛීති එත්ථ පටිඅවපුබ්බො ඉක්ඛධාතු වීමංසනත්ථොති දස්සෙති. අසුකමංසන්ති අසුකං මංසං, අසුකස්ස වා සත්තස්ස මංසං.

169. හත්ථිමංසාදිපටික්ඛෙපකථා

281. අරඤ්ඤකොකා නාමාති සසබිළාලාදයො සත්තෙ ඛාදනත්ථාය කුකති ආදදාතීති කොකො අරඤ්ඤෙ ජාතො කොකො අරඤ්ඤකොකො, සුනඛසදිසාති ගාමසුනඛෙන සදිසා. තෙසන්ති අරඤ්ඤකොකානං. යො පනාති සුනඛො පන, උප්පන්නොති සම්බන්ධො. ගාමසුනඛියාති සාම්යත්ථෙ සාමිවචනං. කොකෙනාති සහාදියොගෙ කරණවචනං. තානි පදානි ‘‘සංයොගෙනා’’ති පදෙන යොජෙතබ්බානි. තස්සාති සුනඛස්ස.

එත්ථාති මනුස්සමංසාදීසු. සජාතිකතායාති සමානජාතිකභාවතො. අනුපද්දවත්ථායාති අනුපද්දවත්ථං, පටික්ඛිත්තානීති සම්බන්ධො. ආපත්තීති මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයෙන, සෙසෙ දුක්කටෙන ආපත්ති. උද්දිස්ස කතං පනාති භික්ඛුං උද්දිස්ස කතමංසං පන.

170. යාගුමධුගොළකාදිකථා

282. එකකොති එත්ථ එකතො අසහායත්ථෙ කපච්චයොති ආහ ‘‘නත්ථි මෙ දුතියො’’ති. සොති බ්රාහ්මණො. වයං කත්වාති පරිබ්බයං කත්වා, පටියාදාපෙසි කිරාති යොජනා. අනුමොදනගාථායාති අනුමොදනපකාසකාය ගාථාය. ‘‘පත්ථයතං ඉච්ඡත’’න්ති පදානං අලමත්ථපයොගෙ සම්පදානත්තා වුත්තං ‘‘අලමෙව දාතුන්ති ඉමිනා සම්බන්ධො’’ති. සොයෙව ගහෙතබ්බොති ‘‘දාතු’’න්තිභාවස්ස කත්තුභාවෙන සො එව පාඨො ගහෙතබ්බොති අත්ථො.

283. යා ¶ යාගු පවාරණං ජනෙති, සා යාගු භොජ්ජයාගු නාමාති යොජනා. යන්ති කාලං. ‘‘ආදිං කත්වා’’ති ඉමිනා යදග්ගෙනාති එත්ථ අග්ගසද්දො ආද්යත්ථො කිරියාවිසෙසනත්ථෙ කරණවචනන්ති ¶ දස්සෙති. ‘‘සග්ගනිබ්බත්තකපුඤ්ඤ’’න්ති ඉමිනා සග්ගාති එත්ථ ඵලූපචාරං දස්සෙති. සොති ගුළො.

284. තථාරූපෙනාති තථාසභාවෙන. ගුළස්ස අනුරූපසභාවෙනාති අත්ථො.

173. පාටලිගාමවත්ථුකථා

285. යථා සබ්බං සන්ථතං හොති, එවං තථා සබ්බසන්ථරිසන්ථතන්ති යොජනා.

286. සුනිධො ච වස්සකාරො චාති එත්ථ චකාරෙහි ද්වන්දවාක්යං දස්සෙති. ආයමුඛපච්ඡින්දනත්ථන්ති සුඞ්කමුඛස්ස පච්ඡෙදනත්ථං. ‘‘ඝරවත්ථූනී’’ති ඉමිනා වත්ථුසද්දස්ස කාරණදබ්බත්ථෙ පටික්ඛිපිත්වා භූභෙදත්ථං දීපෙති. තා දෙවතා නාමෙන්ති කිරාති යොජනා. යථානුරූපන්ති යං යං භොගබලානුරූපං. ලොකෙති සත්තලොකෙ. සද්දොති කිත්තිඝොසො. තෙනෙවාති තෙන සද්දස්ස අබ්භුග්ගතහෙතුනා එව. ‘‘ඔසරණට්ඨානං නාමා’’ති ඉමිනා අරියං ආයතනන්ති එත්ථ ආයතනසද්දො සමොසරණට්ඨානත්ථොති දස්සෙති. යත්තකං කයවික්කයට්ඨානං නාමාති සම්බන්ධො. ‘‘වාණිජානං…පෙ… කයවික්කයට්ඨානං නාමා’’ති ඉමිනා වණිජා පතන්ති සන්නිපතන්ති එත්ථාති වණිප්පතොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘වණිජපතො’’ති වත්තබ්බෙ ජකාරලොපොති දට්ඨබ්බො. පාළියං ‘‘තෙස’’න්ති පාඨසෙසස්ස අජ්ඣාහරිතබ්බභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තෙසං අරියායතනවාණිජපතාන’’න්ති. තෙසන්ති ච සාම්යත්ථෙ සාමිවචනං, නිද්ධාරණත්ථෙ වා විභත්තඅපාදානත්ථෙ වා. ඉදන්ති පුරං ¶ . පුටභෙදනන්ති එත්ථ පුටං භින්දන්ති එත්ථාති පුටභෙදනන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භණ්ඩිකභෙදනට්ඨාන’’න්ති. ‘‘සමුච්චයත්ථො වාසද්දො’’ති වුත්තවචනං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තත්ර හී’’තිආදි. තත්ථ තත්රාති පාටලිපුත්තෙ, තීසු වා අග්ගිඋදකමිථුභෙදෙසු. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤභෙදා’’ති ඉමිනා මිථුභෙදාති එත්ථ මිථුසද්දස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනභාවං දස්සෙති. උළුම්පකුල්ලසද්දානං අත්ථෙ සමානෙපි කරණවිසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උළුම්ප’’න්තිආදි. උළු වුච්චති උදකං, තතො පාති රක්ඛතීති උළුම්පො. කං වුච්චති උදකං, තස්මිං උලති ගච්ඡතීති කුල්ලො.

අණ්ණවන්ති එත්ථ අණ්ණවො නාම කිං සමුද්දස්ස නාමන්ති ආහ ‘‘අණ්ණව’’න්තිආදි. ‘‘අණ්ණව’’න්ති එතං නාමං උදකට්ඨානස්ස අධිවචනන්ති යොජනා. අණ්ණො වුච්චති උදකං, තං එතස්මිං ¶ අත්ථීති අණ්ණවො. සරසද්දස්ස අකාරාදිම්හි ච කණ්ඩෙ ච පවත්තනතො වුත්තං ‘‘සරන්ති ඉධ නදී අධිප්පෙතා’’ති. ඉධාති ඉමිස්සං ගාථායං. ඉදන්ති අත්ථජාතං.

යෙති අරියා. තෙති අරියා, තරන්තීති සම්බන්ධො. විසජ්ජපල්ලලානීති එත්ථ විසජ්ජසද්දො ත්වාපච්චයන්තො, පල්ලලසද්දො නින්නට්ඨානවාචකොති ආහ ‘‘විසජ්ජ…පෙ… නින්නට්ඨානානී’’ති. අයං පන ජනො කුල්ලං බන්ධතීති යොජනා. තිණ්ණා මෙධාවිනො ජනා ඉති වුත්තං හොතීති යොජනා.

287. අනනුබොධාති එත්ථ කාරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘අබුජ්ඣනෙනා’’ති. සන්ධාවිතං සංසරිතන්ති එත්ථ තපච්චයස්ස කම්මත්ථං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මයා ච තුම්හෙහි චා’’ති. ඉමිනා කත්තුත්ථෙ සාමිවචනන්ති දස්සෙති. ‘‘අථ වා’’තිආදිනා තපච්චයස්ස භාවත්ථං දස්සෙති. සංසිතන්ති එත්ථ සරධාතුයා රකාරො ලොපොති ආහ ‘‘සංසරිත’’න්ති. ‘‘තණ්හාරජ්ජූ’’ති ඉමිනා භවතො භවං නෙතීති භවනෙත්තීති වචනත්ථෙන තණ්හාරජ්ජු භවනෙත්ති නාමාති දස්සෙති.

289. වණ්ණවත්ථාලඞ්කාරානි ¶ සාමඤ්ඤවසෙන ‘‘නීලා’’ති වුත්තානීති ආහ ‘‘නීලාති ඉදං සබ්බසඞ්ගාහක’’න්ති. තත්ථාති ‘‘නීලා’’තිආදිපාඨෙ. තෙසන්ති ලිච්ඡවීනං. පකතිවණ්ණා නීලා න හොන්තීති යොජනා. එතන්ති ‘‘නීලා’’තිආදිවචනං. පටිවත්තෙසීති එත්ථ වතුධාතු උපසග්ගවසෙන වා අත්ථාතිසයවසෙන වා පහරණත්ථොති ආහ ‘‘පහාරෙසී’’ති. ‘‘සජනපද’’න්ති ඉමිනා සාහාරන්ති එත්ථ ආහාරසද්දො ජනපදත්ථොති දස්සෙති. ජනපදො හි යස්මා නගරස්ස පරිවාරභාවෙන ආහරිතබ්බො, ඉමස්මා ච රාජපුරිසා බලිං ආහරන්ති, තස්මා ආහාරොති වුත්තො. සජනපදං වෙසාලිං දජ්ජෙය්යාථාති යොජනා. අඞ්ගුලිං ඵොටෙසුන්ති එත්ථ ඵුටධාතු සඤ්චලනත්ථොති ආහ ‘‘අඞ්ගුලිං චාලෙසු’’න්ති. ඉත්ථිකායාති ඉත්ථීයෙව පුරිසතො ඛුද්දකට්ඨෙන ඉත්ථිකා, තාය.

178. සීහසෙනාපතිවත්ථුකථා

290. ධම්මස්ස ච අනුධම්මන්ති එත්ථ ධම්මසද්දො කාරණත්ථොති ආහ ‘‘කාරණස්ස අනුකාරණ’’න්ති. ‘‘පරෙහී’’ති පදං ‘‘වුත්ත’’ඉති පදෙ කත්තා. ‘‘වුත්තකාරණෙනා’’තිපදං ‘‘සකාරණො’’තිපදෙ කරණං. කොචි අප්පමත්තකොපි තුම්හාකං වාදොති යොජනා. ‘‘විඤ්ඤූහී’’ති පදං ‘‘ගරහිතබ්බ’’ඉති පදෙ කත්තා. ‘‘ගරහිතබ්බකාරණ’’න්ති පදං ‘‘න ආගච්ඡතී’’ති පදෙ කම්මං ¶ . අනබ්භක්ඛාතුකාමාති එත්ථ අභිත්යූපසග්ගො අභිභවනත්ථො ආපුබ්බො ඛාධාතු පකථනත්ථොති ආහ ‘‘අභිභවිත්වා න ආචික්ඛිතුකාමා’’ති.

293. අනුවිච්චකාරන්ති එත්ථ අනුවිච්චසද්දො විචධාතු ත්වාපච්චයන්තොති ආහ ‘‘අනුවිචිත්වා’’ති. ‘‘චින්තෙත්වා’’ති ඉමිනා විචධාතුයා ඤාණත්ථං දස්සෙති. ‘‘කාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා කාතබ්බන්ති කාරන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. පටාකන්ති ධජපටාකං. ‘‘ආහිණ්ඩෙය්යු’’න්ති ඉමිනා පරියායෙය්යුන්ති එත්ථ පරිපුබ්බආපුබ්බ යාධාතුයා ගත්යත්ථං දස්සෙති. පාළියං ‘‘පරිහරෙය්යු’’න්තිපි පාඨො. ආහිණ්ඩෙය්යුන්ති ආහිණ්ඩන්ති. මුද්ධජො තතියක්ඛරො ¶ . ඔපානභූතන්ති එත්ථ ඔපානො විය භූතො ඔපානභූතොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටියත්තඋදපානො විය ඨිත’’න්ති. ‘‘උදපානො’’ති ඉමිනා ඔපානසද්දො උදපානත්ථොති දස්සෙති. උදපානො හි සබ්බෙ ජනා ඔසරිත්වා පිවන්ති එත්ථාති ඔපානොති වුච්චති. ඉමෙසන්ති නිගණ්ඨානං. හීති සච්චං, යස්මා වා. සම්පත්තානං දානං දාතබ්බමෙව, තස්මා මා උපච්ඡින්දිත්ථාති යොජනා. උද්දිස්සාති ත්වාපච්චයන්තසද්දො ‘‘කත’’න්ති උත්තරපදෙන සමාසොති ආහ ‘‘උද්දිසිත්වා කත’’න්ති. එසෙව නයො ‘‘පටිච්චකම්ම’’න්ති එත්ථාපි.

294. පටිච්චකම්මන්ති එතං නාමං නිමිත්තකම්මස්ස අධිවචනන්ති යොජනා. යොති යො කොචි ජනො. වධකස්ස පාණඝාතකම්මං හොති විය, තස්සාපි හොතීති යොජනා. න ජීරන්තීති එත්ථ ජරධාතු ගත්යත්ථොති ආහ ‘‘න ගච්ඡන්තී’’ති.

179. කප්පියභූමිඅනුජානනකථා

295. බහාරාමකොට්ඨකෙති එත්ථ සමීපත්ථෙ භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘බහාරාමකොට්ඨකසමීපෙති ආරාමකොට්ඨකස්ස බහි සමීපෙති අත්ථො’’ති. අච්ඡන්තීති වසන්ති. එතන්ති ‘‘පච්චන්තිම’’න්ති එතං වචනං. ධුරවිහාරොපීති පධානවිහාරොපි. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. අනුපගෙයෙවාති පාතොයෙව. ඔරවසද්දන්ති උච්චරවසඞ්ඛාතං සද්දං. කපිලසුත්තපරියොසානෙති සුත්තනිපාතෙ (සු. නි. අට්ඨ. 2.කපිලසුත්තවණ්ණනා) සඞ්ගහිතස්ස කපිලසුත්තස්ස පරියොසානෙ. පඤ්චසතානං කෙවට්ටපුරිසානන්ති සම්බන්ධො.

උස්සාවනන්තිකාදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. යො විහාරො කරියතීති සම්බන්ධො. භූමියා ගති විය ගති එතෙසන්ති භූමිගතිකා. පතිට්ඨාපෙන්තෙහි බහූහි භික්ඛූහි පතිට්ඨාපෙතබ්බොති ¶ සම්බන්ධො. නිච්ඡාරෙන්තෙහි භික්ඛූහීති යොජනා. සයන්ති භික්ඛු. තං පනාති ‘‘සඞ්ඝස්ස කප්පියකුටිං අධිට්ඨාමී’’ති වචනං පන. අවත්වාපීති පිසද්දො තථා ‘‘වත්වාපී’’ති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. අට්ඨකථාසූති ¶ මහාඅට්ඨකථාදීසු තීසු අට්ඨකථාසු. එත්ථාති උස්සාවනන්තිකකුටියං. ‘‘සමකාලං වට්ටතී’’ති වචනං දළ්හීකරොන්තො ආහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. වචනෙති ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වචනෙ. තස්මින්ති ථම්භෙ. තෙනෙවාති අකතභාවෙනෙව. හීති සච්චං. එත්ථාති බහූසු.

යතොති ඉට්ඨකසිලාමත්තිකාපිණ්ඩතො. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘බහූහි සම්පරිවාරෙත්වා කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වුත්තනයෙනෙව. ඉට්ඨකාදයොති ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති අධිට්ඨාතබ්බඉට්ඨකාදයො. අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තථාති යථා අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තං, තථා. ථම්භාදීනි උක්ඛිපිත්වා පතිට්ඨාපනඤ්ච ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති සාවනඤ්ච අන්තං පරියොසානමෙතිස්සාති උස්සාවනන්තිකා.

තාසූති ද්වීසු ගොනිසාදිකාසු. යත්ථාති කුටියං. නෙව ආරාමො පරික්ඛිත්තො හොතීති සම්බන්ධො. පුන යත්ථාති කුටියං. අයන්ති කුටි. උභයත්ථාපීති ආරාමවිහාරගොනිසාදිකාසු ද්වීසුපි. බහුතරං පරික්ඛිත්තොපි පරික්ඛිත්තොයෙව නාමාති යොජනා. එත්ථාති උපඩ්ඪපරික්ඛිත්තබහුතරපරික්ඛිත්තආරාමෙ. ගාවො පවිසිත්වා යථාසුඛං නිසීදන්ති එත්ථාති ගොනිසාදා ගොසාලා. ගොනිසාදා වියාති ගොනිසාදිකා කුටි.

මනුස්සා වදන්තීති සම්බන්ධො. එසාති කුටි. වුත්තෙපීති පිසද්දෙ, ‘‘කප්පියකුටිං දෙමා’’ති වාක්යං අපෙක්ඛති. අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යස්මා වට්ටති, තස්මාති යොජනා. තෙසන්ති සෙසසහධම්මිකදෙවමනුස්සානං. තෙහීති සෙසසහධම්මිකදෙවමනුස්සෙහි. පුනපි වුත්තං, කිං වුත්තන්ති ආහ ‘‘භික්ඛුස්ස…පෙ… හොතී’’ති. අපීති තදඤ්ඤෙසං. තන්ති වචනං. හීති සච්චං, යස්මා වා. සඞ්ඝස්ස සන්තකමෙව වා භික්ඛුස්ස සන්තකමෙව වාති යොජනා. ඉති තස්මා සුවුත්තන්ති සම්බන්ධො. ගහපතීනං සන්තකං ගහපති කුටි. ‘‘කම්මවාචං සාවෙත්වා’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං කම්මවාචමවත්වා අපලොකනෙනපි කප්පියත්තා. කම්මවාචාය ¶ වා අපලොකනෙන වා සම්මනිතබ්බාති සම්මුති කුටි. ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො.

යං ආමිසං වුත්ථං, සබ්බං තං ආමිසන්තියොජනා. අකප්පියභූමියං සහසෙය්යපහොනකෙ ගෙහෙ වුත්ථං ඨපිතන්ති සම්බන්ධො. යං පන සඞ්ඝිකං වා පුග්ගලිකං වා අත්ථීති යොජනා. තෙසංයෙවාති භික්ඛුභික්ඛුනීනමෙව ¶ . එකරත්තම්පි ඨපිතං යං සන්තකං අත්ථීති යොජනා. තන්ති සඞ්ඝිකාදි. තත්ථාති අකප්පියභූමියං සහසෙය්යපහොනකගෙහෙ. එතන්ති අන්තොවුත්ථඅන්තොපක්කසඞ්ඛාතං යාවයාමකාලිකං, ‘‘න කප්පතී’’ති බ්යතිරෙකස්ස අන්වයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සත්තාහකාලිකං පනා’’තිආදි.

තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං. තත්ර වචනෙති හි අත්ථො. සාමණෙරො දෙතීති සම්බන්ධො. යංකිඤ්චි තණ්ඩුලාදිකං ආමිසන්ති යොජනා. මුඛසන්නිධි නාමාති ආපත්තියා මුඛො උපායො සන්නිධි නාමාති අත්ථො. තත්ථාති මහාපච්චරියං, මුඛසන්නිධිඅන්තොවුත්ථෙසු වා. භික්ඛු පචිත්වා පරිභුඤ්ජතීති සම්බන්ධො. ආමිසසංසට්ඨන්ති ආමිසෙන සංසග්ගං.

ජහිතවත්ථුකාති ජහිතං වත්ථු එතාසන්ති ජහිතවත්ථුකා. උස්සාවනන්තිකා කතාති සම්බන්ධො. සාති උස්සාවනන්තිකා. යො යොති ථම්භො වා භිත්තිපාදො වා. ඉට්ඨකාදීහි කතා උස්සාවනන්තිකාති යොජනා. චයස්සාති අධිට්ඨානස්ස. යෙහි පන ඉට්ඨකාදීහීතිආදිසද්දෙන ථම්භසිලාමත්තිකායො සඞ්ගණ්හාති. තදඤ්ඤෙසූති තෙහි අධිට්ඨිතඉට්ඨකාදීහි අඤ්ඤෙසු.

පාකාරාදිපරික්ඛෙපෙති උපචාරසීමාපරිච්ඡින්නස්ස ආරාමස්ස පාකාරාදිනා පරික්ඛෙපෙ කතෙ. පාකාරාදීති ආදිසද්දෙන වතිං සඞ්ගණ්හාති. කප්පියකුටිං ලද්ධුං වට්ටතීති ගොනිසාදිකාය අභාවෙන සෙසාසු ¶ තීසු කප්පියකුටීසු යංකිඤ්චි කප්පියකුටිං ලද්ධුං වට්ටතීති අත්ථො. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. ඉතරා පනාති උස්සාවනන්තිකගොනිසාදිකාහි අඤ්ඤා. ද්වෙති උභො ගහපතිසම්මුතියො, ජහිතවත්ථුකාව හොන්තීති සම්බන්ධො. පක්ඛපාසකමණ්ඩලන්ති ද්වෙ පක්ඛෙ අපතනත්ථාය පසති බන්ධතීති පක්ඛපාසකො, මණ්ඩලන්ති ඡදනකොටිගොපානසීනං උපරි ඨපිතකට්ඨවිසෙසො, පක්ඛපාසකො ච මණ්ඩලඤ්ච පක්ඛපාසකමණ්ඩලං.

යත්රාති යස්මිං ඨානෙ. අනුපසම්පන්නස්ස දත්වාති අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා. චීවරවිකප්පනං විය සාපෙක්ඛවිස්සජ්ජනම්පි වට්ටතීති වදන්ති. තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං. සොති කරවීකතිස්සත්ථෙරො, පස්සිත්වා පුච්ඡීති සම්බන්ධො. ථෙරොති මහාසිවත්ථෙරො. ලූඛදිවසෙති අසිනිද්ධදිවසෙ. තතොති බ්රවනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. නන්ති මහාසිවත්ථෙරං. පමුඛෙති ගබ්භස්ස පමුඛෙ. තන්ති සබ්බිකුම්භිං. බහීති විහාරස්ස බහි. සොති මහාසිවත්ථෙරො.

180. මෙණ්ඩකගහපතිවත්ථුකථා

296. ‘‘බහිද්වාරෙ’’ති ¶ එත්ථ කස්ස බහිද්වාරෙති ආහ ‘‘ධඤ්ඤාගාරස්ස බහිද්වාරෙ’’ති. ආළකථාලිකන්ති එත්ථ ආළකතණ්ඩුලපචනකං ගණ්හකථාලි ආළකථාලි, තාය පචිතං භත්තං ආළකථාලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආළකතණ්ඩුලපචනකථාලික’’න්ති. බ්යඤ්ජනභණ්ඩිකන්ති බ්යඤ්ජනපරික්ඛාරිකං, බ්යඤ්ජනපරිවාරකන්ති අත්ථො. ඉමිනා සූපභිඤ්ජනකන්ති එත්ථ සූපසද්දො බ්යඤ්ජනවාචකො, භිඤ්ජනකසද්දො භණ්ඩිකපරියායොති දස්සෙති. දාසකම්මකරපොරිසන්ති එත්ථ දාසපොරිසා ච කම්මකරපොරිසා ච දාසකම්මකරපොරිසං, සමාහාරද්වන්දො පුබ්බපදෙ උත්තරලොපො, ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දාසපුරිසෙ ච කම්මකරපුරිසෙ චා’’ති. පොරිසසද්දොපි පුරිසසද්දෙන සමානො ‘‘පුරිසො එව පොරිසො’’ති අත්ථෙන. ධුවභත්තෙනාති එත්ථ ධුවසද්දො නිච්චපරියායොති ආහ ‘‘නිච්චකාල’’න්ති. දුය්හෙන ඛීරෙනාති සම්බන්ධො. ‘‘මෙණ්ඩකවත්ථුස්මිං පනා’’ති පාඨතො පට්ඨාය යාව ‘‘ඛණඤ්ඤෙව දුය්හෙනා’’ති ¶ පාඨා කෙසුචියෙව අට්ඨකථාපොත්ථකෙසු අත්ථි. එත්ථාති මෙණ්ඩකවත්ථුම්හි. ගොරසෙති ගවයෙහි නිබ්බත්තෙ ඛීරදධිතක්කනවනීතසබ්බිසඞ්ඛාතෙ රසෙ. පාථෙය්යන්ති පථස්ස හිතං පාථෙය්යං. ඤත්වාති පාථෙය්යමිච්ඡතීති ඤත්වා. භික්ඛාචාරවත්තෙන වාති අඤ්ඤාතකඅපවාරිතට්ඨානතො භික්ඛාචාරවත්තෙන වා. යාචිත්වාපීති පිසද්දො පගෙව භික්ඛාචාරවත්තෙනාති දස්සෙති. යත්තකෙන පාථෙය්යෙනාති සම්බන්ධො.

182. කෙණියජටිලවත්ථුකථා

300. කාජෙහීති එත්ථ කාජස්ස ගණනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්චහි කාජසතෙහී’’ති. එකෙන කාජෙන ද්වින්නං කුටානං ගහිතත්තා වුත්තං ‘‘කුටසහස්ස’’න්ති. වොති තුම්හෙ. සුට්ඨු පසන්නොති සම්බන්ධො.

තත්ථාති ‘‘අට්ඨ පානානී’’ති පාඨෙ, අට්ඨසු පානෙසු වා. ‘‘අම්බෙහි කතපාන’’න්ති ඉමිනා මජ්ඣෙලොපසමාසං දස්සෙති. තත්ථාති ආමපක්කෙසු. කරොන්තෙන කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ආදිච්චපාකෙනාති ආදිච්චහෙතුනා පචනෙන. පුරෙභත්තමෙව කප්පතීති භික්ඛුනා සයං කතත්තා පුරෙභත්තමෙව කප්පති. තෙන වුත්තං ‘‘අනුපසම්පන්නෙහී’’තිආදි. කතං අම්බපානන්ති සම්බන්ධො. සබ්බපානෙසූති ජම්බුපානාදීසු සබ්බෙසු පානෙසු.

තෙසූති ¶ ජම්බුපානාදීසු සත්තසු පානෙසු. පනසද්දො විසෙසත්ථජොතකො. ජම්බුඵලෙහීති ආමෙහි වා පක්කෙහි වා ජම්බුඵලෙහි. අට්ඨිකෙහීති අට්ඨි අස්මිමත්ථීති අට්ඨිකං ඵලං. ජාතිරසෙනාති යථාජාතෙන රසෙන. ඉමිනා මධුසක්ඛරකප්පුරාදීහි න යොජෙතබ්බොති දස්සෙති. තං පනාති මධුකපානං පන. මුද්දිකාති මුද්දිකඵලානි. සාලුකෙති කන්දෙ. සත්තන්නං ධඤ්ඤානං ඵලරසන්ති තණ්ඩුලධොවනොදකං. ‘‘පක්කඩාකරස’’න්ති ඉමිනා අපක්කඩාකරසං වට්ටතීති දීපෙති. හීති සච්චං, විත්ථාරො වා. රසොති පක්කරසො. පටිග්ගහෙත්වා ඨපිතසබ්බිආදීහි පක්කානං යාවජීවිකානං පත්තානං රසොති යොජනා. පක්කං යාවජීවිකපත්තරසන්ති සම්බන්ධො. යාවකාලිකපත්තානම්පීති පිසද්දො පගෙව ¶ යාවජීවිකපත්තානන්ති දස්සෙති. යං පානන්ති යං මධුකපුප්ඵරසපානං. සොති මධුකපුප්ඵරසො. තෙනාති මධුකපුප්ඵෙන. යතො කාලතො පට්ඨාය මජ්ජං න කරොන්ති, තතොති යොජනා. උච්ඡුරසො නිකසටො පච්ඡාභත්තං වට්ටති සත්තාහකාලිකත්තා. ඉමෙ චත්තාරො රසාති ඵලපත්තපුප්ඵඋච්ඡුරසසඞ්ඛාතා ඉමෙ චත්තාරො රසා. අග්ගිහුත්තමුඛාති යඤ්ඤා අග්ගිහුතමුඛා, අග්ගිහුතසෙට්ඨාති අත්ථො.

183. රොජමල්ලාදිවත්ථුකථා

301. සඞ්කරමකංසූති එත්ථ සඞ්කරසද්දස්ස යුද්ධත්ථාදීසු පවත්තනතො ඉධ පටිඤ්ඤාතත්ථෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කතිකමකංසූ’’ති. කතිකන්ති පටිඤ්ඤාතසඞ්ඛාතං කතිකං. උළාරං ඛොති එත්ථ උළාරසද්දො සෙට්ඨවාචකො. සෙට්ඨන්ති ච සුන්දරමෙවාති ආහ ‘‘සුන්දරං ඛො තෙ ඉද’’න්ති. තෙති තුය්හං. ‘‘බහුකතො’’ති පදස්ස කතබහුමානොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පසාදබහුමානෙනා’’ති. ‘‘පිට්ඨමයංඛාදනීය’’න්ති ඉමිනා පිට්ඨඛාදනීයන්ති එත්ථ මයසද්දලොපං දස්සෙති.

303. පටිභානෙය්යකාති එත්ථ පටිභානෙ නියුත්තා පටිභානෙය්යකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටිභානසම්පන්නා’’ති. ‘‘නිද්දොසසිප්පා’’ති ඉමිනා පරියොදාතසිප්පාති එත්ථ පරිසමන්තතො ඔදාතං සිප්පං එතෙසන්ති පරියොදාතසිප්පාති අත්ථං දස්සෙති. සිප්පත්ථිකෙහි සියති සෙවියතීති සිප්පං, සිප්පිකානං හිතාය සෙති පවත්තතීති වා සිප්පං, ඔට්ඨජො පඨමක්ඛරො. නාළියාවාපකෙනාති පදස්ස ද්වන්දභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නාළියා චෙව ආවාපකෙන චා’’ති. ඉමිනා යකාරො පදසන්ධිමත්තොති දස්සෙති. ‘‘නාළියා වා පසිබ්බකෙනා’’තිපි පාඨො, සො අපාඨොයෙව. කො ආවාපකො නාමාති ආහ ‘‘ආවාපකො නාම යත්ථා’’තිආදි. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං ථවිකෙ. ඉමිනා ආහරිත්වා යථාලද්ධං වපන්ති පක්ඛිපන්ති එත්ථාති ආවාපකොති වචනත්ථං දස්සෙති. වප බීජනික්ඛෙපෙති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 15 පකාරන්තධාතු) වුත්තං. ඉධ පන ¶ පක්ඛිපනෙති දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘පක්ඛිපන්තී’’ති. පරිහරිතුමෙවාති පරිග්ගහෙත්වා ¶ හරිතුමෙව. වෙතනන්ති භතිං. යොති භික්ඛු. තං වාති පරිහරිතඛුරභණ්ඩං වා. අඤ්ඤං වාති අඤ්ඤස්ස සන්තකං වා.

304. ඉදන්ති දසමභාගදානං. දස කොට්ඨාසෙති දස පටිවීසෙ.

185. චතුමහාපදෙසකථා

305. ඉදං න කප්පතීතිආදීති ‘‘ඉදං න කප්පතී’’තිආදයො ඉමෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙති යොජනා. අපස්සයං කත්වා දිසියන්ති එත්ථාති අපදෙසා ඔකාසා, අපස්සයං කත්වා දිසියන්ති එතෙහීති වා අපදෙසා කාරණා, ‘‘මහන්තා අපදෙසා මහාපදෙසා. තඤ්චාති මහාපදෙසසඞ්ඛාතං තඤ්ච සුත්තං, ගහෙත්වාති යොජනා. පරිමද්දන්තාති පුනප්පුනං මද්දන්තා, උපපරික්ඛන්තාති අත්ථො. ඉදන්ති කාරණං. තන්ති නවමහාඵලඅපරණ්ණං. තානීති ඛුද්දකඵලපානානි. හීති සච්චං.

තෙසන්ති ඡන්නං චීවරානං. තත්ථාති ඡසු අනුලොමචීවරෙසු. ‘‘පාණකෙහි සඤ්ජාතවත්ථ’’න්ති ඉමිනා කොසෙය්යවත්ථභාවං දස්සෙති. ද්වෙ පටාති චීනපටසොමාරපටා. දුකූලං සාණස්ස අනුලොමන්ති යොජනා.

තෙසංයෙවාති ද්වින්නං පත්තානමෙව. තෙසංයෙවාති තිණ්ණං තුම්බානමෙව. තෙසංයෙවාති ද්වින්නං කායබන්ධනානමෙව. සෙතච්ඡත්තන්ති සෙතෙහි වත්ථෙහි කතං ඡත්තං. තෙසංයෙවාති තිණ්ණං ඡත්තානමෙව.

සම්භින්නරසන්ති සංසග්ගරසං. එත්ථ භිජ්ජිත්ථාති භින්නොති වචනත්ථෙන භිදිධාතු ද්විධාකරණසඞ්ඛාතො භෙදත්ථො හොති, ධාත්වත්ථබාධකෙන සංත්යූපසග්ගෙන භිදිධාතුයා භෙදත්ථං බාධෙත්වා සංසග්ගත්ථවාචකො හොතීති දට්ඨබ්බං. ඡල්ලිම්පීති තචම්පි. සකලෙනෙවාති ඡල්ලියා එව. පායාසෙන අසංසට්ඨං යං සබ්බීති යොජනා. තානීති තක්කොලජාතිඵලාදීනි. යට්ඨිමධුකාදීසුපීති මධුලට්ඨිකාදීසුපි. ‘‘ලට්ඨිමධුකාදීසුපී’’ති වා පාඨො, සො අපාඨොයෙව. යං යන්ති වත්ථු. යථාති යෙනාකාරෙන, ධොවියමානෙ තච්ඡියමානෙති සම්බන්ධො.

සම්භින්නරසන්ති ¶ වත්වා තමෙවත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සංසට්ඨ’’න්ති. සභාවන්ති යාවකාලං කප්පියසභාවං ¶ . තස්මාති යස්මා උපනෙති, තස්මා. තෙනාති සත්තාහකාලිකෙන. තදහුපටිග්ගහිතන්ති තදහෙව පටිග්ගහිතං. ද්වීහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙනාති සම්බන්ධො.

එත්ථාති කාලිකසංසග්ගෙ. ආපත්තියො වෙදිතබ්බාති යථාක්කමං ආපත්තියො වෙදිතබ්බා. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ.

ඉති භෙසජ්ජක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

7. කථිනක්ඛන්ධකං

187. කථිනානුජානනකථා

306. කථිනක්ඛන්ධකෙ පාවෙය්යකාති එත්ථ පාවාරට්ඨෙ නිවසන්තීති පාවෙය්යකාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාවාරට්ඨවාසිනො’’ති. තත්ථාති පාවානාමකෙ රට්ඨෙ. එකො පිතා එතෙසන්ති එකපිතුකා. තෙ ච තෙ භාතරො චෙති එකපිතුකභාතරො, තෙසං. එතන්ති ‘‘පාවෙය්යකා’’ති එතං නාමං. තෙසූති පාවෙය්යකෙසු. ‘‘ධුතඞ්ගසමාදානවසෙනා’’ති විසෙසනස්ස බ්යවච්ඡෙදභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘න අරඤ්ඤවාසමත්තෙනා’’ති. විසෙසනඤ්හි දුවිධං බ්යවච්ඡෙදං, තප්පාකටිකරණඤ්චාති. තෙසන්ති පාවෙය්යකානං. පිණ්ඩපාතිකාදිභාවෙපීති සම්බන්ධො. පිසද්දො ආරඤ්ඤකං අපෙක්ඛති. එතන්ති ‘‘සබ්බෙ ආරඤ්ඤකා’’තිආදි එතං වචනං. ඉමෙ පනාති පාවෙය්යකා පන. උදකසංගහෙති එත්ථ උදකෙන සංගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උදකෙන සංගහිතෙ’’ති. ‘‘ථලෙ ච නින්නෙ චා’’ති ඉමිනා ‘‘උදකසංගහෙ’’ති පදස්ස සරූපං දස්සෙති.

උදකචික්ඛල්ලොති උදකෙන ලොළිතො චික්ඛල්ලො උදකචික්ඛල්ලො. ඔකපුණ්ණෙහීති එත්ථ ඔකසද්දො උදකවෙවචනොති ආහ ‘‘උදකපුණ්ණෙහී’’ති. උදකඤ්හි උචයති සමවායභාවෙන පවත්තතීති ඔකන්ති ¶ වුච්චති. තෙසන්ති පාවෙය්යකානං. ඝනානීති නිරන්තරානි. තෙසූති චීවරෙසු. තෙනාති චීවරානං ඝනත්තා, උදකස්ස ච න පග්ඝරණත්තා. භගවතා ‘‘අවිවදමානා ඵාසුකං වස්සං වසිත්ථා’’ති පුච්ඡියමානාපි තෙ භික්ඛූ යථාපුච්ඡිතං අවත්වා කස්මා ඵාසුකපදං අපනෙත්වා ¶ ‘‘අවිවදමානා වස්සං වසිම්හා’’ති අවොචුන්ති ආහ ‘‘අවිවදමානා වස්සං වසිම්හාති එත්ථා’’තිආදි. උක්කණ්ඨිතතාය චාති එත්ථ චසද්දො ‘‘ඵාසුතාය අභාවෙනා’’ති එත්ථාපි යොජෙතබ්බො. සෙනාසනඵාසුතාය අභාවෙන ච භගවතො දස්සනාලාභෙන උක්කණ්ඨිතතාය චාති හි අත්ථො. අනමතග්ගියකථන්ති සංයුත්තනිකායෙ අනමතග්ගියසුත්තන්තකථං (සං. නි. 2.135). සබ්බෙව තෙ පාවෙය්යකා භික්ඛූති යොජනා. තන්ති අනමතග්ගියකථං. තතොති ධම්මකථනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. භගවා ආමන්තෙසීති සම්බන්ධො. එකං චීවරන්ති සඞ්ඝාටිං. සන්තරුත්තරෙනාති සහ අන්තරෙනාති සන්තරං, සන්තරඤ්ච තං උත්තරඤ්චෙති සන්තරුත්තරං, තෙන. අස්සුති භවෙය්යුං. අභවිස්සංසූති හි අත්ථො. සත්තමීවිභත්තිකාලාතිපත්තිවිභත්තීනං සමානත්ථභාවො සද්දසත්ථෙසු වුත්තොයෙව. චසද්දො උපන්යාසත්ථො. එස කථිනත්ථාරො නාමාති යොජනා. අනුජානිතුකාමො හුත්වාති සම්බන්ධො.

තත්ථාති ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ’’තිආදිපාඨෙ. වොකාරස්ස නිපාතමත්තෙ සති කථමත්ථො භවිස්සතීති ආහ ‘‘අත්ථතකථිනානන්ති අත්ථො’’ති. අත්ථතකථිනානං භික්ඛූනන්ති සම්බන්ධො. ලද්ධගුණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි. හිසද්දො ලද්ධගුණජොතකො. පරතොති පරම්හි. ‘‘සො තුම්හාක’’න්ති වා ‘‘සො වො’’ති වා අවත්වා ‘‘සො නෙසං භවිස්සතී’’ති වුත්තත්තා වො-කාරො නිපාතමත්තොති අධිප්පායො. ‘‘වොති සාමිවචනමෙවෙත’’න්ති ඉමිනා වො තුම්හාකන්ති අත්ථං දස්සෙති. එවං සති ‘‘පරතො සො නෙස’’න්ති එත්ථ කථමත්ථො භවිස්සතීති ආහ ‘‘සො නෙසන්ති එත්ථ පනා’’තිආදි. යෙ තුම්හෙ අත්ථතකථිනා, තෙසං තුම්හාකන්ති යොජනා. කථිනසද්දො ථිරත්ථවාචකො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකො ¶ . අනාමන්තචාරාදිකානං පඤ්චානිසංසානං අන්තොකරණසමත්ථභාවෙ ථිරන්ති අත්ථො.

තත්ථාති අනාමන්තචාරාදීසු පඤ්චානිසංසෙසු. අනාමන්තචාරොති එත්ථ චරණං චාරො, අනාමන්තෙත්වා චාරො අනාමන්තචාරොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනාමන්තෙත්වා චරණ’’න්ති. ‘‘අසමාදාය චරණ’’න්ති ඉමිනා අසමාදානචාරොති එත්ථ පුබ්බපදෙ ත්වාපච්චයස්ස අනාදෙසං කත්වා අසමාදානචාරොති වුත්තන්ති දස්සෙති. යාවතත්ථචීවරන්ති එත්ථ ආකාරලොපෙන සන්ධීති ආහ ‘‘යාවතා චීවරෙන අත්ථො’’ති. ‘‘යාවදත්ථචීවර’’න්තිපි පාඨො, එවං සති දකාරො පදසන්ධිමත්තො. යාවසද්දො පරිච්ඡෙදත්ථවාචකො, න අභිවිඣත්ථවාචකො. අත්ථසද්දෙන සමාසො හොති. යො ච තත්ථ චීවරුප්පාදොති එත්ථ තත්ථසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කථිනත්ථාරසීමාය’’න්ති. තත්රුප්පාදෙනාති තත්ර කථිනත්ථාරසීමායං උප්පාදෙන මූලෙන. ‘‘චීවරං උප්පජ්ජතී’’ති ¶ ඉමිනා චීවරුප්පාදොති එත්ථ චීවරමෙව උප්පාදො චීවරුප්පාදොති විසෙසනපරපදත්තං දස්සෙති.

කෙති කිත්තකා. ඉදං ‘‘ගණවසෙනා’’ති වචනං සන්ධාය වුත්තං. අථ වා කෙති කින්නාම වුත්ථවස්සා. ඉදං ‘‘වුත්ථවස්සවසෙනා’’ති වචනං සන්ධාය වුත්තං. සතසහස්සම්පි ජනා ලභන්තීති යොජනා. පිසද්දෙන තතො අධිකම්පි ලභන්තීති දස්සෙති. ඡින්නවස්සා වාති පුරිමිකාය උපගන්ත්වා ඡින්නවස්සා වා. අඤ්ඤස්මිං විහාරෙති කථිනත්ථාරවිහාරතො අපරස්මිං විහාරෙ. සබ්බෙ ඡින්නවස්සාදිකා භික්ඛූ පුරිමිකාය වස්සූපගතානං භික්ඛූනං ගණපූරකා හොන්තීති යොජනා. ඉතරෙසංයෙවාති පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා පඨමපවාරණාය පවාරිතානමෙව. පරිපුණ්ණවස්සොති පරිපුණ්ණො වීසතිවස්සො, අච්ඡින්නවස්සො වා. සොති සාමණෙරො. ඉති එත්ථාපීති එවං එතෙසු තීසු වාරෙසුපි.

කෙන දින්නං කථිනචීවරං වට්ටතීති යොජනා. යෙන කෙනචි දින්නං චීවරං වට්ටතීති සම්බන්ධො. තන්ති වත්තං. අජානන්තොති අජානනහෙතු. හෙත්වත්ථෙ ¶ හි අන්තපච්චයො. තස්සාති කථිනදායකස්ස. එවන්ති ඉමිනා වක්ඛමානනයෙන. අඤ්ඤතරපහොනකං වත්ථන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති කථිනචීවරස්ස. එත්තකා නාම සූචියො වට්ටතීති සම්බන්ධො. ඉති ආචික්ඛිතබ්බන්ති යොජනා.

කථිනත්ථාරකෙනාපි වත්තං ජානිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. පිසද්දො කථිනදායකං අපෙක්ඛති. වත්තං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තන්තවායගෙහතො හී’’තිආදි. ආභතසන්තානෙනෙවාති ආභතසන්තතියා එව. ඛලිමක්ඛිතසාටකොති අහතසාටකො. සො හි ඛලෙන තක්කෙන කඤ්ජිකෙන මක්ඛිතසාටකත්තා ‘‘ඛලිමක්ඛිතසාටකො’’ති වුච්චති. කථිනත්ථාරසාටකන්ති කථිනත්ථාරත්ථාය දින්නං සාටකං. තදහෙවාති තස්මිං දින්නඅහනි එව. තස්මින්ති පඨමං දින්නෙ කථිනත්ථාරසාටකෙ. අඤ්ඤානි චාති කථිනසාටකතො අඤ්ඤානි ච. චසද්දෙන න කථිනසාටකමෙව ආහරති, අඤ්ඤානි චාති දස්සෙති. යොති කථිනදායකො. ඉතරොති පඨමං කථිනදායකො. යථා තථා ඔවදිත්වාති තව සන්තකතො එතස්ස සන්තකං සඞ්ඝස්ස බහුපකාරං, සඞ්ඝස්ස බහුපකාරත්තං තයාපි ඉච්ඡිතබ්බං, එවමිච්ඡන්තස්ස බහුපුඤ්ඤන්ති යෙන තෙනාකාරෙන ඔවදිත්වා.

කෙන භික්ඛුනාති සම්බන්ධො. යස්ස සඞ්ඝො කථිනචීවරං දෙති, තෙන භික්ඛුනා අත්ථරිතබ්බන්ති යොජනා. කස්ස භික්ඛුස්සාති සම්බන්ධො. යො ජිණ්ණචීවරො හොති, තස්ස දාතබ්බන්ති ¶ යොජනා. මහතී පරිසා එතස්සාති මහාපරිසො ථෙරො. ‘‘නවකතරො සක්කොති, තස්ස දාතබ්බ’’න්ති වචනස්ස අනෙකන්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපි චා’’තිආදි. අපි චාති එකන්තෙන. තදත්ථායාති තස්ස ජිණ්ණචීවරස්ස අත්ථාය. අස්සාති භික්ඛුස්ස. පෙලවොති විරළො. තෙනාපීති කථිනත්ථාරකෙනාපි. තන්ති විධිං. දානකම්මවාචාති දානකාරණකම්මවාචා.

එවං දින්නෙ පන කථිනෙ නිට්ඨාපෙතබ්බානීති යොජනා. එකෙනාපීති පිසද්දෙන පගෙව බහූහි පනාති දස්සෙති. බුද්ධප්පසත්ථන්ති බුද්ධෙහි පසත්ථං. අතීතෙ කප්පසතසහස්සමත්ථකෙති යොජනා. තස්සාති පදුමුත්තරස්ස ¶ . කථිනං ගණ්හි කිරාති යොජනා. තන්ති කථිනං, සත්ථා අකාසීති සම්බන්ධො.

කතපරියොසිතං කථිනං කිං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘කතපරියොසිතං පනා’’තිආදි. කථිනං ගහෙත්වා අත්ථරිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තෙන කථිනත්ථාරකෙන භික්ඛුනා’’ති පදං ‘‘වචනීයො’’ති පදෙ සුද්ධකත්තා, ‘‘අනුමොදාපෙතබ්බ’’න්ති පදෙ කාරිතකත්තා. කිං වචනීයොති ආහ ‘‘අත්ථතං…පෙ… අනුමොදථා’’ති. ‘‘තෙහි අනුමොදකෙහි භික්ඛුහී’’ති පදං ‘‘වචනීයො’’ති පදෙ අවුත්තකත්තා, ‘‘අනුමොදාපෙතබ්බ’’න්ති පදෙ කාරිතකම්මං අවුත්තකම්මං, වා. ‘‘කථින’’න්ති ධාතුකම්මං වා වුත්තකම්මං වා උපනෙතබ්බං. කිං වචනීයොති ආහ ‘‘අත්ථතං…පෙ… අනුමොදාමා’’ති. ඉතරෙහි චාති අනුමොදකෙහි ච. සබ්බෙසන්ති අත්ථාරකඅනුමොදකානං. හීති සච්චං. එතන්ති සබ්බෙසං අත්ථතභාවං, ‘‘ද්වින්නං…පෙ… අනුමොදකස්ස චා’’ති වචනං වා.

එවං කථිනෙ අත්ථතෙ සති පනාති යොජනා. යෙනාති භික්ඛුනා. අවිචාරෙත්වාවාති ‘‘කථිනත්ථාරකස්ස දෙමා’’ති වා ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වා අවිචාරෙත්වා එව. සෙසචීවරානිපීති කථිනත්ථාරචීවරතො සෙසචීවරානිපි. සඞ්ඝෙන දාතබ්බානීති සම්බන්ධො. ‘‘අපලොකෙත්වා’’ති ඉමිනා කම්මවාචාය කිච්චාභාවං දස්සෙති. වස්සාවාසිකට්ඨිතිකායාති වස්සාවාසකාලෙ පවත්තාය ඨිතිකාය. ගරුභණ්ඩන්ති මඤ්චබිබ්බොහනාදිගරුභණ්ඩං. එකසීමායාති එකාය උපචාරසීමාය.

308. යථා චාති එත්ථ යථාසද්දො යංසද්දත්ථො. යෙන විධිනාති හි අත්ථො. මහාභූමිකන්ති මහාවිසයං. චතුවීසතිආකාරවන්තතාය මහාවිත්ථාරිකන්ති වුත්තං හොති. තතොති අනත්ථතලක්ඛණතො. පරිවාරෙපීති පිසද්දො න ඉධ එවාති දස්සෙති.

තත්ථාති චතුවීසතියා ආකාරෙසු. උල්ලිඛිතමත්තෙනාති එත්ථ පමාණස්ස උග්ගහණත්ථං නඛාදීහි ¶ ලිඛනං උල්ලිඛිතං, උල්ලිඛිතං මත්තං පමාණං උල්ලිඛිතමත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දීඝතො ච පුථුලතො ¶ ච පමාණගහණමත්තෙනා’’ති. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘පමාණං හී’’තිආදි. දස්සෙන්තො හුත්වා උල්ලිඛතීති යොජනා. පඤ්චකන්ති පඤ්චපමාණං, පඤ්චසමූහං වා ඛණ්ඩං. වාසද්දෙන අඤ්ඤානිපි තෙරසකාදීනි සඞ්ගණ්හාති. මොඝසුත්තකාරොපනමත්තෙනාති මොඝසුත්තස්ස චීවරස්සූපරි ආරොපනමත්තෙන. දීඝසිබ්බිතමත්තෙනාති දීඝතො සිබ්බිතමත්තෙන. මුද්දියපට්ටබන්ධනමත්තෙනාති මුද්දියපට්ටස්ස බන්ධනමත්තෙන. ද්වෙ චිමිලිකායොති ද්වෙ පිලොතිකායො. පඨමචිමිලිකාති කථිනචිමිලිකතො අඤ්ඤා අත්තනො පකතිචිමිලිකා ඝටෙත්වා ඨපිතා හොතීති යොජනා. ‘‘තං පඨමචිමිලික’’න්ති පාඨසෙසං අජ්ඣාහරිත්වා කථිනසාටකස්ස කුච්ඡිචිමිලිකං කත්වාති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. පකතිචීවරස්සාති අත්තනො පකතිචීවරස්ස. පකතිපට්ටබන්ධචීවරන්ති පකතිපට්ටෙන බන්ධචීවරං. පිට්ඨිඅනුවාතාරොපනමත්තෙනාති දීඝතො අනුවාතස්ස චීවරස්සූපරි ආරොපනමත්තෙන. දීඝානුවාතඤ්හි පාරුපනකාලෙ පිට්ඨියං ඨිතත්තා පිට්ඨිඅනුවාතන්ති වුච්චති. කුච්ඡිඅනුවාතාරොපනමත්තෙනාති පුථුලතො අනුවාතස්ස චීවරස්සූපරි ආරොපනමත්තෙන. පුථුලානුවාතඤ්හි පාරුපනකාලෙ කුච්ඡියං ඨිතත්තා කුච්ඡිඅනුවාතන්ති වුච්චති. ආගන්තුකපට්ටාරොපනමත්තෙනාති ආගන්තුකපට්ටස්ස චීවරස්සූපරි ආරොපනමත්තෙන. වාති අථවා.

සාරුප්පන්ති සමණානුච්ඡවිකං. පරිකථායාති පරියායෙන උප්පාදිතාය කථාය. අතිඋක්කට්ඨං වට්ටතීති අතිඋක්කට්ඨං එව වට්ටති. ඔතිණ්ණසදිසමෙවාති ඔතිණ්ණෙන වත්ථෙන සදිසමෙව කථිනචීවරන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති දුවිධෙසු සන්නිධීසු. තදහෙවාති තස්මිං දින්නඅහනි එව.

රත්තිනිස්සග්ගියෙනාති රත්තිඅතික්කන්තං හුත්වා නිස්සග්ගියෙන. අඤ්ඤෙනාති තිචීවරතො අඤ්ඤෙන. සමණ්ඩලිකතන්ති සහ මහාමණ්ඩලඅඩ්ඪමණ්ඩලෙන කතං.

309. එවං චතුවීසතිආකාරං අනත්ථතලක්ඛණං දස්සෙත්වා ඉදානි සත්තරසාකාරං අත්ථතලක්ඛණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අහතෙනා’’තිආදි ¶ . තත්ථ පරිභොගං න හනිත්ථ න ගච්ඡිත්ථාති අහතං, පරිභොගෙන න හනිතබ්බං න හිංසිතබ්බන්ති වා අහතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපරිභුත්තෙනා’’ති. ‘‘අහතසදිසෙනා’’ති ඉමිනා අහතකප්පෙනාති එත්ථ කප්පසද්දො සදිසත්ථොති දස්සෙති. පාපණිකෙනාති එත්ථ පසාරිතො ආපණො පාපණො, තස්මිං පතිතං පාපණිකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආපණද්වාරෙ පතිත’’න්ති. ‘‘පිලොතික’’න්ති ඉමිනා ණිකපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. වුත්තවිපල්ලාසෙනෙවාති වුත්තෙහි ‘‘නිමිත්තකතෙනා’’තිආදීහි විපල්ලාසෙන එව. තත්ථාති පරිවාරෙ ¶ . හීති සච්චං, යස්මා වා. ඉධාති කථිනක්ඛන්ධකෙ. අවුච්චමානෙන තෙන වචනෙන පරිහායතීති සම්බන්ධො.

310. තත්ථාති ‘‘කථඤ්ච භික්ඛවෙ උබ්භතං හොති කථින’’න්තිආදිපාඨෙ. ජනෙත්තියො මාතරොති යොජනා. ඉමිනා ධම්මෙන පුත්තෙ මානෙතීති මාතා, ධම්මෙන පුත්තෙහි මානියතීති වා මාතා, සා විය හොන්තීති මාතිකාති දස්සෙති. කථිනුබ්භාරන්ති ච කථිනුද්ධාරන්ති ච අත්ථතො සදිසං. එතාති එතා පදජාතියො. තාසූති අට්ඨසු මාතිකාසු. අස්සාති කථිනුබ්භාරස්ස.

188. ආදායසත්තකකථා

311. න පච්චෙස්සන්ති එත්ථ පතීත්යූපසග්ගස්ස පුනත්ථං, ඉධාතුයා ච ගත්යත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න පුන ආගමිස්ස’’න්ති. එවං පක්කමතො ඡිජ්ජතීති සම්බන්ධො.

එතඤ්චාති පක්කමනන්තිකං, කථිනුද්ධාරඤ්ච. තාහන්ති තෙ අහං. තෙති තුය්හං.

අඤ්ඤන්ති අත්තනො විහාරතො අඤ්ඤං. එවං හොතීති එසො පරිවිතක්කො හොති. සොති ආවාසපලිබොධො. ආදිච්චබන්ධුනා වුත්තොති යොජනා.

ද්වෙ පලිබොධා එකතො ඡිජ්ජන්තීති සම්බන්ධො. අපුබ්බං අචරිමන්ති එකපහාරෙනෙව. සො පලිබොධූපච්ඡෙදො කස්මා විත්ථාරතො න වුත්තොති ආහ ‘‘සො පනා’’තිආදි. සො පනාති පලිබොධූපච්ඡෙදො ¶ පන. න වුත්තොති සම්බන්ධො. එත්ථාති ඉමස්මිං කථිනුබ්භාරෙ. කස්මා අයං කථිනුද්ධාරො ‘‘නාසනන්තිකො’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. තස්සාති භික්ඛුනො.

ආසාවච්ඡෙදිකෙ ඡිජ්ජතීති සම්බන්ධො. අයං පනාති ආසාවච්ඡෙදිකො කථිනුද්ධාරො පන. අනෙකපභෙදො හොතීති සම්බන්ධො. තස්සාති භික්ඛුස්ස. වුත්තොති අයං ආසාවච්ඡෙදිකො කථිනුද්ධාරො වුත්තොති යොජනා. එත්ථ පනාති ඉමස්මිං පන ඨානෙ. තත්ථාති සීමාතික්කන්තිකෙ.

312-325. එවන්තිආදි නිගමනං. සත්තකෙති අට්ඨසු මාතිකාසු ආසාවච්ඡෙදතො සෙසෙ සත්තපමාණෙ, සත්තසමූහෙ වා. තෙයෙවාති සත්තකෙ එව. තතොති වාරතො. යෙ යෙති කථිනුද්ධාරා. ඉතරෙහීති ආසාවච්ඡෙදතො අඤ්ඤෙහි. යෙ පලිබොධා වුත්තාති සම්බන්ධො. ආවාසො චජීයති අනෙනාති ¶ චත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙන චිත්තෙනා’’තිආදි. තන්ති චිත්තං. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා ආවාසො වමීයති අනෙනාති වන්තං. ආවාසතො මුච්චති අනෙනාති මුත්තන්ති වචනත්ථං අතිදිසති. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං කථිනක්ඛන්ධකෙ.

ඉති කථිනක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

8. චීවරක්ඛන්ධකං

202. ජීවකවත්ථුකථා

326. චීවරක්ඛන්ධකෙ පදක්ඛිණසද්දස්ස අපසබ්යත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘ඡෙකා කුසලා’’ති. අභිසටාති එත්ථ සරධාතුයා ගතිචින්තාසු ඉධ ගත්යත්ථෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අභිගතා’’ති. අභිගතාති අභිමුඛං ගන්තබ්බා. නනු පාළියං ‘‘අත්ථිකානං අත්ථිකානං මනුස්සාන’’න්ති වුත්තං, කස්මා පන ‘‘අත්ථිකෙහි අත්ථිකෙහි මනුස්සෙහී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘කරණත්ථෙ පනා’’තිආදි. ඉමිනා ඡට්ඨීකත්තා නාම ¶ තතියාකත්තුනා සමානොයෙවාති දස්සෙති. නිගමෙ වසතීති නෙගමොති වුත්තෙ කුටුම්බියගණො නෙගමො නාමාති ආහ ‘‘කුටුම්බියගණො’’ති.

327. නගරෙ නිවසන්තීති නාගරා. දත්වා, වුට්ඨාපෙසුන්ති සම්බන්ධො. ආරාමුය්යානවාහනාදීති එත්ථ ආදිසද්දෙන අඤ්ඤානි උපභොගපරිභොගානි සඞ්ගණ්හාති. ගණිකට්ඨානෙති ගණිකාය ඨානෙ. ගණිකාති ච නගරසොභිනී. සා හි අත්ථිකෙන ජනගණෙන අභිගන්තබ්බාති ගණිකාති වුච්චති. පටිසතෙන චාති එත්ථ චසද්දො අවධාරණත්ථො. රත්තිං ගමනස්ස පටිනිධිසඞ්ඛාතෙන සතෙන එවාති හි අත්ථො. ගිලානන්ති එත්ථ භාවපච්චයෙන විනාපි භාවත්ථො ඤාතබ්බොති ආහ ‘‘ගිලානභාව’’න්ති. ‘‘ජානාපෙය්ය’’න්ති ඉමිනා පටිවෙදෙය්යන්ති එත්ථ විදධාතුයා ඤාණත්ථං දස්සෙති. කත්තරසුප්පෙති එත්ථ කත්තරසද්දො ජිණ්ණපරියායොති ආහ ‘‘ජිණ්ණසුප්පෙ’’ති. සුපන්ති සුනඛාදයො එත්ථාති සුප්පං, කත්තරං සුප්පං කත්තරසුප්පං.

328. තන්ති ජීවකං. අඤ්ඤෙ රාජදාරකා වදන්ති කිරාති සම්බන්ධො. නත්ථි මාතා එතස්සාති ¶ නිම්මාතිකො. යථා චාතිආදීසු යථා පෙසන්ති, තථාති යොජනා. චසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. න කෙවලං වදන්තියෙව, අථ ඛො න කොචි කිඤ්චි පෙසෙතීති හි අත්ථො. අඤ්ඤෙසන්ති ජීවකතො අඤ්ඤෙසං. තස්සාති ජීවකස්ස. ඉතීති එවං. සොති ජීවකො. තං සබ්බන්ති ‘‘නිම්මාතිකො නිප්පිතිකො’’ති වදනඤ්ච පණ්ණාකාරස්ස අපෙසනඤ්චාති තං සබ්බං.

යංනූනාති සාධු වත. අහං වජ්ජසිප්පං සික්ඛෙය්යං සාධු වතාති යොජනා. තස්සාති ජීවකස්ස. එතදහොසීති එතං අහොසි, පරිවිතක්කො අහූති අත්ථො. පරූපඝාතපටිසංයුත්තානීති පරං උපගන්ත්වා, උප භුසෙන වා හනනෙන පටිසංයුත්තානි. මෙත්තාපුබ්බභාගන්ති සිප්පස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තා මෙත්තා එතස්සාති මෙත්තාපුබ්බභාගං. ඉති අහොසීති යොජනා. පුරිමචින්තාය අනෙකන්තභාවතො එකන්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපි චා’’තිආදි. අපි චාති එකන්තෙන. අයන්ති ජීවකො. ඉතොති භද්දකප්පතො. අයන්ති උපාසකො ¶ . චතුපරිසන්තරෙති චතුපරිසමජ්ඣෙ. පත්ථතගුණන්ති පත්ථරිතගුණං. ඨානන්තරන්ති ඨානභෙදං, අහම්පීති න අයං උපාසකොයෙව, අහම්පීති අත්ථො. භගවාති ආලපනපදමෙතං. පත්ථනන්ති ඉච්ඡිතවරං. චොදියමානොපීති උය්යොජියමානොපි. පිසද්දෙන පුරිමචින්තනමපෙක්ඛති. එසාති එසො ජීවකො.

329. දිසාපාමොක්ඛොති පදස්ස දිසාසු පාමොක්ඛො දිසාපාමොක්ඛොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බදිසාසූ’’තිආදි. තස්මිඤ්ච සමයෙති ජීවකස්ස තස්මිං චින්තනසමයෙ ච, ආගමංසූති සම්බන්ධො. තෙති වාණිජෙ, පුච්ඡීති සම්බන්ධො. කුතොති නගරතො. තක්කසීලතොති තක්කසීලනගරතො. තත්ථාති තක්කසීලෙ. ආමාති සම්පටිච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, ආම අත්ථීති හි අත්ථො. තෙති වාණිජා. තථාති යථා ජීවකො ආහ, තථා අකංසූති අත්ථො. සොති ජීවකො. පිතරන්ති අභයරාජකුමාරං. තෙහීති වාණිජෙහි.

තන්ති ජීවකං, පුච්ඡීති සම්බන්ධො. සොති ජීවකො. කස්මා තාත ත්වං ඉධාගතො අසි පනාති පුච්ඡීති යොජනා. තතොති පුච්ඡතො. සොති ජීවකො. සික්ඛිතුං ආගතො අම්හීති යොජනා. බහුඤ්ච ගණ්හාතීතිආදීසු සො කිඤ්චි කම්මං අකත්වා සිප්පස්සෙව සික්ඛිතත්තා බහුඤ්ච ගණ්හාතීති ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. තත්ථ යථා සික්ඛන්තියෙව, එවං තථා සො න සික්ඛතීති යොජනා. සො පනාති ජීවකො පන, කරොති සික්ඛතීති සම්බන්ධො. එකං කාලන්ති එකස්මිං කාලෙ. එවං සන්තෙ කස්මා සො බහුඤ්ච ගණ්හාතීති ආහ ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. මෙධාවිතායාති ඛිප්පං ගහණධාරණපඤ්ඤතාය, බහුඤ්ච සිප්පන්ති සම්බන්ධො. අස්ස ජීවකස්ස ගහිතඤ්ච සිප්පං න සම්මුස්සතීති යොජනා.

යත්තකං ¶ සිප්පං ආචරියො ජානාති, තත්තකං අයං ජීවකො ජානාතීති යොජනා. යන්ති සිප්පං. අයන්ති ජීවකො, භවිස්සතීති සම්බන්ධො. නන්ති ජීවකං. යථාති යෙනාකාරෙන. කම්මවිපාකන්ති කම්මවිපාකජං රොගං. ‘‘න’’න්ති පදං ‘‘සික්ඛාපෙසී’’ති පදෙ කාරිතකම්මං, ‘‘භෙසජ්ජයොජන’’න්ති ¶ පදං ධාතුකම්මං. භෙසජ්ජයොජනන්ති භෙසජ්ජෙන රොගස්ස යොජනං. සො පනාති ජීවකො පන. ඉමිනාති ජීවකෙන න උග්ගහිතං, උග්ගහිතන්ති සම්බන්ධො. එකෙන ද්වාරෙනාති චතූසු ද්වාරෙසු එකෙන ද්වාරෙන. ආහිණ්ඩන්තොති විචරන්තො. පරිත්තං පාථෙය්යන්ති එත්ථ පරිත්තසද්දස්ස ආරක්ඛනත්ථෙපි පවත්තනතො ඉධ අප්පත්ථෙ පවත්තතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අප්පමත්තක’’න්ති. කස්මා අප්පමත්තකං පාථෙය්යං අදාසීති යොජනා. තස්සාති දිසාපාමොක්ඛස්ස. අයන්ති ජීවකො, ලභිස්සතීති සම්බන්ධො. තතොති ලභනතො. ඛීණෙ පාථෙය්යෙති පාථෙය්යෙ ඛීණෙ සතීති යොජනා.

203. සෙට්ඨිභරියාදිවත්ථුකථා

330. යා නාමාති යා නාම ඝරණී. කිම්පි මායන්ති එත්ථ එකාරලොපසන්ධීති ආහ ‘‘කිම්පි මෙ අය’’න්ති. ඉමිනා යකාරාදෙසසන්ධිං නිවත්තෙති, ‘‘ම්යාය’’න්තිපි පාඨො, එවං සති ආදෙසසන්ධියෙව, න ලොපසන්ධි. අයං ඝරණී මෙ කිඤ්චි දෙය්යධම්මං කිම්පි දස්සතීති යොජනා. තස්ස චාති සබ්බිස්ස ච, කතස්සාතිපි පාඨො. රොගූපසමස්ස චාති මම රොගස්ස උපසමස්ස ච, ඉමෙහි පදෙහි සංයමස්සාති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘උපකාර’’න්ති ඉමිනා උපජානාමීති එත්ථ උපසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. අධිප්පායොති ඝරණියා ආසයො.

331. ‘‘සබ්බාලඞ්කාරං තුය්හං හොතූ’’ති ඉදං වචනං රාජා සභාවතො ආහ, උදාහු කිඤ්චි චින්තෙත්වාති ආහ ‘‘රාජා’’තිආදි. තත්ථ ඉමන්ති අලඞ්කාරං. පමාණයුත්තෙති කාරණානුරූපෙ. නන්ති ජීවකං. නාටකානම්පීති පඤ්චසතිකානං නාටකානම්පි. සොපීති ජීවකොපි. තෙසන්ති අභයකුමාරනාටකානං. මෙති මය්හං, න පතිරූපන්ති සම්බන්ධො. අය්යිකානන්ති මාතාමහීනං. කතස්ස මෙ උපකාරන්ති යොජනා. ඉමිනා අධිකාරො ච උපකාරො ච අත්ථතො සදිසන්ති දස්සෙති. රාජා පසන්නො දත්වා ආහාති සම්බන්ධො.

205. රාජගහසෙට්ඨිවත්ථුකථා

332. ඉරියාපථසම්පරිවත්තනෙනාති ¶ ඉරියාපථස්ස පුනප්පුනං පරිවත්තනෙන. තීහි සත්තාහෙහි නිච්චලස්ස ¶ නිපන්නස්ස අස්ස සෙට්ඨිස්ස මත්ථලුඞ්ගන්ති යොජනා. අප්පෙව නිපජ්ජෙය්යාති යොජනා. නන්ති සෙට්ඨිං. තෙනෙවාති තෙනෙව කාරණෙන. සීසං ඡාදෙතීති සීසච්ඡවීති වුත්තෙ සීසපටිච්ඡාදනචම්මන්ති ආහ ‘‘සීසචම්ම’’න්ති. තස්සාති සෙට්ඨිස්ස. තීහි සත්තාහෙනාති එත්ථ පුබ්බපදෙන පච්ඡිමපදං ගුණිත්වා ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘තීහි පස්සෙහි එකෙනෙකෙන සත්තාහෙනා’’ති.

333. ජනං නීහරාපෙත්වාති ජනං අපක්කමාපෙත්වා.

207. පජ්ජොතරාජවත්ථුකථා

334. විච්ඡිකස්ස ජාතොති විච්ඡිකස්ස කාරණා ජාතො, විච්ඡිකං පටිච්ච ජාතොති අත්ථො. සබ්බි ච භෙසජ්ජං විච්ඡිකානං පටිකූලං හොතීති යොජනා. පඤ්ඤාසයොජනිකාති එත්ථ ණිකපච්චයස්ස ගන්තුං සමත්ථත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගන්තුං සමත්ථො හොතී’’ති. අස්ස රඤ්ඤොති චන්දපජ්ජොතනාමකස්ස අස්ස රඤ්ඤො. හත්ථිනීයෙවාති භද්දවතිකා නාම හත්ථිනීයෙව. වීසයොජනසතන්ති වීසාධිකං යොජනසතං.

භුඤ්ජිතුං නිසින්නස්ස එකස්ස කුලපුත්තස්ස ද්වාරෙති යොජනා. තස්සාති කුලපුත්තස්ස, ආරොචෙසීති සම්බන්ධො. සොති කුලපුත්තො, ‘‘ආහරා’’ති ආණාපෙසීති සම්බන්ධො. ඉතරොති පුරිසො. තන්ති පත්තං. යත්ථ යත්ථාති යස්මිං යස්මිං භවෙ. තත්ථ තත්ථ වාහනසම්පන්නො හොමීති යොජනා. සොති පුරිසො. පජ්ජොතො නාම අයං රාජා ජාතොති යොජනා.

සබ්බිං පායෙත්වාති ඉදං උපලක්ඛණමත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බිඤ්ච පායෙත්වා’’තිආදි. සබ්බිඤ්ච පායෙත්වා, පරිචාරකානං ආහාරාචාරෙ විධිඤ්ච ආචික්ඛිත්වාති අත්ථො. ඔලුම්පෙත්වාති ලුපිධාතු ¶ ඔදහනත්ථොති ආහ ‘‘ඔදහිත්වා’’ති. විරෙචෙසීති උද්ධඤ්ච අධො ච විරෙචෙසි.

208. සිවෙය්යකදුස්සයුගකථා

335. සිවථිකන්ති සිවා ජම්බුකා කුණපඛාදනත්ථාය ආගන්ත්වා තිට්ඨන්ති එත්ථාති සිවට්ඨං, තදෙව සිවථිකං, ඉමිනා සිවථිකායං උප්පන්නං සිවෙය්යකං ථිකසද්දස්ස ලොපං කත්වාති දස්සෙති. තත්ථාති උත්තරකුරූසු. තන්ති මතං. හත්ථිසොණ්ඩකසකුණාති හත්ථිලිඞ්ගවිහඞ්ගමා. තෙ හි හත්ථිනො සොණ්ඩො විය සොණ්ඩො එතෙසු අත්ථීති හත්ථීසොණ්ඩකා, තෙ ච තෙ සකුණා චෙති හත්ථිසොණ්ඩකසකුණාති ¶ වුච්චන්ති. රඤ්ඤො ආහරන්තීති රඤ්ඤො අත්ථාය, සන්තිකං වා ආහරන්ති. ඉදන්ති සිවෙය්යකං දුස්සයුගං. සිවිරට්ඨෙ වායිතං සිවෙය්යකන්ති ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථවා’’තිආදි. තෙනාති කාරණෙන. ‘‘සිවෙය්යකන්ති…පෙ… වදන්තී’’ති පොරාණා ආහූති යොජනා.

209. සමත්තිංසවිරෙචනකථා

336. කිංපනාති එත්ථ කිංසද්දො අනියමත්ථො. ලූඛො කිං, න ලූඛො කින්ති හි අත්ථො. ‘‘සිනෙහපානං පන තෙමෙතී’’ති ච ‘‘කරොතී’’ති ච සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සකලකායෙ. සිරාති කණ්ඩරා. අයන්ති ජීවකො. ඔළාරිකදොසහරණත්ථන්ති ඔළාරිකස්ස දොසස්ස අපනයනත්ථං. පකතත්තෙති පකතිසඞ්ඛාතෙ සභාවෙ සතීති සම්බන්ධො. භගවා භන්තෙති යොජනා. කුතොති කස්ස සන්තිකා. වට්ටති නු ඛොති චින්තෙසීති යොජනා. තතොති චින්තනතො. සොණොති කොළිවීසසොණො, භුඤ්ජතීති සම්බන්ධො. තතොති සොණස්ස සන්තිකා. තස්සාති සොණස්ස. සොති සොණො. ථෙරස්සාති මොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස. ඉදං ‘‘පත්ත’’න්තිපදෙ සාමී, ‘‘අදාසී’’ති පදෙ සම්පදානං. අඤ්ඤං පිණ්ඩපාතන්ති සම්බන්ධො.

රාජාපි ඛො භුඤ්ජිතුකාමො අහොසීති සම්බන්ධො. යඤ්ච සුජාතා අදාසි, යඤ්ච පරිනිබ්බානකාලෙ චුන්දො කම්මාරපුත්තො, භාජනගතෙසු ¶ ද්වීසුයෙව තෙසු පිණ්ඩපාතෙසු දෙවතා ඔජං පක්ඛිපන්තීති යොජනා. අඤ්ඤෙසූති ද්වීහි පිණ්ඩපාතෙහි අඤ්ඤෙසු. ඉච්ඡන්ති රුචිං. සොති බිම්බිසාරො රාජා. තවෙවාති තුය්හමෙව. තන්ති භගවතො වචනං. රාජා අකාසීති සම්බන්ධො. තෙති අසීතිකුලපුත්තසහස්සා. එතදත්ථමෙවාති සොණස්ස අරහත්තෙ පතිට්ඨාපනත්ථමෙව, න රඤ්ඤො අනුග්ගහත්ථන්ති අධිප්පායො.

210. වරයාචනකථා

337. කතං භත්තකිච්චං යෙනාති කතභත්තකිච්චො, තස්මිං සතීති සම්බන්ධො. වුත්තනයෙනෙවාති රාහුලවත්ථුම්හි (මහාව. අට්ඨ. 105) වුත්තනයෙනෙව. ඉදං වත්ථන්ති ඉදං සිවෙය්යකං වත්ථං, උප්පන්නන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තාවා’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බො. එත්ථන්තරෙති එතස්මිං වත්ථුප්පන්නකාලමජ්ඣෙ. කොචි භික්ඛූති සම්බන්ධො. තෙනාති පංසුකූලිකහෙතුනා. අයන්ති ජීවකො. ගහපතිචීවරන්ති එත්ථ ගහපතීනං චීවරන්ති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘ගහපතීහි දින්නං චීවර’’න්ති ¶ . වත්ථදානානිසංසපටිසංයුත්තායාති ‘‘වත්ථදො හොති වණ්ණදො’’තිආදිකාය (සං. නි. 1.42) වත්ථදානස්ස ආනිසංසෙන පටිසංයුත්තාය. විච්ඡාවසෙන වුත්තො ‘‘ඉතරීතරෙනා’’ති සබ්බනාමසද්දො අනියමත්ථොති ආහ ‘‘අප්පග්ඝෙනපි මහග්ඝෙනපි යෙන කෙනචී’’ති. පාවාරොති උත්තරාසඞ්ගො. සො හි පාරුපනත්ථාය වරියති ඉච්ඡියතීති පාවාරොති වුච්චති. ‘‘කප්පාසාදිභෙදො’’ති ඉමිනා තස්ස සරූපං දස්සෙති. පකතිකොජවමෙවාති පකතියා භික්ඛූනං සාරුප්පං කොජවමෙව. සොළසනාටකිත්ථීනං ඨත්වා නච්චයොග්යත්තා මහතී පිට්ඨි එතස්සාති මහාපිට්ඨියං, තමෙව කොජවං මහාපිට්ඨියකොජවං. තස්ස කිර ලොමානි චතුරඞ්ගුලාධිකානි හොන්ති.

211. කම්බලානුජානනාදිකථා

338. කාසීනන්ති කාසීනං ජනපදානං, කාසිරට්ඨෙ නිවාසීනං ජනානං වා. පසෙනදිස්සාති පච්චුට්ඨං, පටිපක්ඛං වා සෙනං ජිනාතීති පසෙනදි ජකාරස්ස දකාරං කත්වා. එසාති එසො කාසිරාජා. ‘‘සහස්ස’’න්ති ¶ ඉමිනා කාසිසද්දස්ස සඞ්කෙතසඞ්ඛ්යං දස්සෙති. තංඅග්ඝනකොති තෙන කාසිනා අග්ඝනකො. කස්මා අඩ්ඪකාසීති (ථෙරීගා. අට්ඨ. 25) වුත්තොති ආහ ‘‘අයං පනා’’තිආදි. අයන්ති කම්බලො. පනාති කාරණත්ථජොතකො. යස්මාති හි අත්ථො.

339. භඤ්ජිතබ්බං ඛොමාදීනි පඤ්ච සුත්තානි මිස්සිත්වා අවමද්දිතබ්බන්ති භඞ්ගන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භඞ්ගං නාමා’’තිආදි. වාකමයමෙවාති භඞ්ගනාමකෙන වාකෙන නිබ්බත්තමෙව.

340. තෙති භික්ඛූ, සල්ලක්ඛිංසු කිරාති සම්බන්ධො. එතස්සාති පදස්ස, අත්ථන්ති සම්බන්ධො. න අච්ඡිංසූති න ආසිංසු, න වසිංසූති අත්ථො. නාකාමාති එත්ථ කමුධාතු ඉච්ඡත්ථො යකාරලොපොති ආහ ‘‘න අනිච්ඡායා’’ති. දාතබ්බොති භාගො දාතබ්බො. උපචාරෙති සුසානස්ස සමීපෙ. ‘‘අකාමා භාගං දාතු’’න්ති වචනස්ස අනෙකන්තභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘යදි පනා’’තිආදි. ඉධාති ඉමං සුසානං. ‘‘සම්පත්තා ගණ්හන්තූ’’ති දෙන්තීති යොජනා. යෙනාති භික්ඛුනා. සදිසා ඔක්කමිංසූති එත්ථ සදිසසද්දො සමපරියායොති ආහ ‘‘සමං ඔක්කමිංසූ’’ති. සමන්ති භාවනපුංසකො. සමානදිසායාති වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකදිසාය වා’’ති. එත්ථ පන යකාරලොපො දට්ඨබ්බො. බහිමෙවාති සුසානතො බහි එව. කතිකන්ති කතෙන පවත්තං සඞ්ගරං.

213. චීවරපටිග්ගාහකසම්මුතිකථා

342. ‘‘යො ¶ න ඡන්දාගතිං ගච්ඡතී’’තිආදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ඤාතකාදීනං චීවරන්ති සම්බන්ධො. එකච්චස්මින්ති ජනෙ. වාසද්දො විකප්පත්ථො. එතෙසු තීසු අඤ්ඤතරෙන කාරණෙන ඡන්දාගතිං ගච්ඡති නාමාති හි අත්ථො. ආගතස්සාපි චීවරන්ති සම්බන්ධො පිසද්දො ගරහත්ථො. පගෙව පච්ඡා ආගතස්සාති හි අත්ථො. අවමඤ්ඤන්ති උඤ්ඤාතං. වොති තුම්හාකං. නත්ථි කින්ති යොජනා. මුට්ඨා ¶ සති එතස්සාති මුට්ඨස්සති. ආගතානම්පි චීවරන්ති සම්බන්ධො. පිසද්දො සම්භාවනත්ථො. පගෙව පඨමං ආගතානන්ති හි අත්ථො. එතං චීවරපටිග්ගාහකට්ඨානං නාමාති යොජනා. සන්තසන්තො වාති ඛෙදඛෙදො වා. ඉදඤ්චිදඤ්චාති ඉදඤ්ච ඉදඤ්ච චීවරං. තස්මාති යස්මා ච ගච්ඡති, යස්මා ච ජානාති, තස්මා. යොති භික්ඛු. සක්කොතීති සම්බන්ධො. එවරූපො භික්ඛු සම්මනිතබ්බොති යොජනා.

අපලොකනෙනපීති ‘‘ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං චීවරපටිග්ගාහකං කාතුං සඞ්ඝං අපලොකෙමී’’ති අපලොකනෙනපි, සම්මනිතුන්ති සම්බන්ධො. යත්ථ පනාති යස්මිං පන ධුරවිහාරෙ.

‘‘ගහිතට්ඨානෙයෙවා’’ති ඉමිනා තත්ථෙවාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. ‘‘ඡඩ්ඩෙත්වා’’ති ඉමිනා උජ්ඣිත්වාති එත්ථ උධධාතුයා විස්සජ්ජනත්ථං දස්සෙති. චීවරපටිග්ගාහකන්ති පදස්ස චීවරං පටිග්ගණ්හාතීති චීවරපටිග්ගාහකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො’’තිආදි. තත්ථ යො පටිග්ගණ්හාති, සො චීවරපටිග්ගාහකො නාමාති යොජනා. ‘‘චීවරපටිසාමක’’න්ති ඉමිනා චීවරං ගහිතට්ඨානතො නීහරිත්වා භණ්ඩාගාරෙ දහති ඨපෙතීති චීවරනිදහකොති අත්ථං දස්සෙති. යො න ඡන්දාතිං ගච්ඡතීතිආදීසු එත්ථ එතෙසු ච ඉතො පරඤ්චාති යොජනා.

214. භණ්ඩාගාරසම්මුතිආදිකථා

343. යො විහාරො වා යො අඩ්ඪයොගො වා හොති, සො විහාරාදිකො සම්මනිතබ්බොති යොජනා. ‘‘ආරාමිකසාමණෙරාදීහී’’ති පදං විවිත්තත්ථෙ අපාදානං, කරණම්පි යුජ්ජති. පච්චන්තසෙනාසනං පන න සම්මනිතබ්බං චොරාදිඋපද්දවත්තා. විහාරමජ්ඣෙයෙවාති භණ්ඩාගාරවිහාරමජ්ඣෙයෙව.

යස්සාති භණ්ඩාගාරස්ස. ඉදං පදං ‘‘ඡදනාදීසූ’’ති පදෙ සාමී, ‘‘නත්ථී’’ති පදෙ සම්පදානං ¶ . යස්ස පනාති භණ්ඩාගාරස්ස පන. යත්ථ කත්ථචීති ¶ යස්මිං කස්මිංචි ඨානෙ. යෙනාති පතිතහෙතුනා. මූසිත්වා ඛාදතීති මූසිකො. ආදිසද්දෙන ගොධාමඞ්ගුසාදයො සඞ්ගණ්හාති. උප භුසං, උපගුහිත්වා වා චිනන්තීති උපචිකා. තන්ති ඔවස්සනාදිං. හීති සච්චං, යස්මා වා. එවන්තිආදි නිගමනං.

චීවරපටිග්ගාහකාදීහීති ආදිසද්දෙන චීවරනිදහකභණ්ඩාගාරිකෙ සඞ්ගණ්හාති. තත්ථාති තෙසු. චීවරපටිග්ගාහකෙන න ගණ්හිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තාවාති චීවරනිදහකභණ්ඩාගාරිකානං, තෙහි වා පඨමං. යං යන්ති චීවරං. තථෙවාති යථා විසුං විසුං කත්වා ගණ්හති, තථෙව. චීවරනිදහකෙනාපීති පිසද්දො න කෙවලං පටිග්ගාහකෙනෙව, අථ ඛො නිදහකෙනපීති සම්පිණ්ඩෙති. තථෙවාති යථා නිදහකො ආචික්ඛති, තථෙව. තතොති තෙහි චීවරෙහි, විභත්තඅපාදානං, තෙසු චීවරෙසු වා නිද්ධාරණං. තදෙවාති සඞ්ඝෙන වුත්තචීවරමෙව.

ඉතීතිආදි නිගමනං. භගවතා අනුඤ්ඤාතොති සම්බන්ධො. භණ්ඩාගාරන්ති භණ්ඩස්ස ඨපනොකාසං අගාරං. භණ්ඩාගාරිකොති භණ්ඩාගාරෙ නියුත්තො. බාහුල්ලිකතායාති පච්චයබාහුල්ලෙන නියුත්තභාවත්ථං. එවං සන්තෙ කිමත්ථාය අනුඤ්ඤාතොති ආහ ‘‘අපි චා’’තිආදි. අනුග්ගහාය අනුඤ්ඤාතොති සම්බන්ධො. හීති විත්ථාරො. නෙව ජානෙය්යුන්ති යොජනා. ද්වෙ ද්වෙ වා චීවරෙති සම්බන්ධො. සඞ්ගහං කාතුන්ති සඞ්ඝෙන සඞ්ගහං කාතුං.

න වුට්ඨාපෙතබ්බොති එත්ථ අත්ථුද්ධාරවසෙන අඤ්ඤෙපි අවුට්ඨාපනීයෙ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤෙපී’’තිආදි. හීති විත්ථාරො. තත්ථාති චතූසු. සඞ්ඝො පන දෙතීති සම්බන්ධො. උපකාරතාය චාති සඞ්ඝස්ස උපකාරතාය ච. එත්ථ ච පුරිමෙසු තීසු එකොයෙව හෙතු, පච්ඡිමෙ පන ද්වෙ හෙතවොති දට්ඨබ්බං.

සම්මුඛීභූතෙනාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස මුඛෙ සංවිජ්ජමානො, සන්නිපතිතො වා සම්මුඛො, සම්මුඛො හුත්වා භූතො සම්මුඛීභූතො. භූසද්දයොගත්තා අකාරස්සීකාරො හොති, අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතො සඞ්ඝො ¶ . තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතෙනා’’ති. කොලාහලන්ති බහුජනෙහි සන්නිපතිත්වා එකතො කතං අබ්යත්තසද්දං. තදාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අම්හාක’’න්තිආදි. ‘‘චීවරභාජකෙසූ’’තිආදිනා අගතිගමනාකාරං දස්සෙති, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. තුලාභූතොති තුලාය සදිසො හුත්වා භූතො, තුලාය සදිසභාවං පත්තො වා. මජ්ඣත්තොති මජ්ඣෙ ඨිතො අත්තා සභාවො එතස්සාති මජ්ඣත්තො.

ඉදන්ති ¶ චීවරං. ඝනන්ති නිරන්තරං. තනුකන්ති විරළං. එත්ථ ‘‘උච්චිනිත්වා’’ති ඉමිනා වත්ථස්ස පමාණෙන උච්චිනනං දස්සෙති. ‘‘තුලයිත්වා’’ති ඉමිනා අග්ඝෙන තුලනං දස්සෙති. වණ්ණාවණ්ණං කත්වාති වණ්ණඤ්ච අවණ්ණඤ්ච ඛුද්දකඤ්ච පමාණං, මහන්තඤ්ච පමාණං කත්වාති අත්ථො. එකච්චානි චීවරානි අප්පග්ඝානි හොන්ති, එකච්චානි මහග්ඝානීති වුත්තං හොති. දසදසඅග්ඝනකන්ති දසහි දසහි කහාපණෙහි අග්ඝනකං. යන්ති චීවරං, බන්ධිත්වාති නවග්ඝනකං එකග්ඝනකෙන, අට්ඨග්ඝනකඤ්ච ද්විඅග්ඝනකෙන බන්ධිත්වාති අත්ථො. සමෙ පටිවීසෙති සමපමාණෙ පටිවීසෙ ඨපෙත්වා, ඉමිනා ‘‘වණ්ණාවණ්ණ’’න්ති එත්ථ වණ්ණසද්දො පමාණත්ථොති දීපෙති. දස දස භික්ඛූති ඉදං උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං අඤ්ඤෙනාකාරෙනාපි ගණෙතුං සක්කුණෙය්යත්තා. භණ්ඩිකන්ති චීවරභණ්ඩෙන නියුත්තං පුටං. කුසොති සලාකදණ්ඩො.

අත්තිස්සරාති අත්තනාව අත්තානං ඉස්සරා. අඤ්ඤෙසං වත්තපටිපත්තින්ති සම්බන්ධො. උපඩ්ඪභාගොති භික්ඛූනං ලද්ධභාගතො උපඩ්ඪො භාගො. යෙ පනාති සාමණෙරා පන. සමභාගොති භික්ඛූනං භාගෙන සමො භාගො. ඉදඤ්චාති ‘‘උපඩ්ඪපටිවීස’’න්ති වචනඤ්ච, කථිතන්ති සම්බන්ධො. සමකමෙවාති භික්ඛුසාමණෙරානං සමපමාණමෙව. තත්රුප්පාදවස්සාවාසිකන්ති තස්මිං විහාරෙ උප්පාදෙන මූලෙන උප්පාදිතං වස්සාවාසිකං. ඵාතිකම්මන්ති වඩ්ඪනකම්මං ‘‘යත්තකෙන විනයාගතෙන සම්මුඤ්ජනිබන්ධනාදිනා හත්ථකම්මෙන විහාරස්ස ඌනතා න හොති, තත්තකං කත්වාති අත්ථො. එතන්ති ඵාතිකම්මං කත්වා ගහණං ¶ . හීති සච්චං. එත්ථාති තත්රුප්පාදවස්සාවාසිකගහණෙ. සබ්බෙසන්ති අඛිලානං භික්ඛුසාමණෙරානං. භණ්ඩාගාරිකචීවරෙපීති භණ්ඩාගාරෙ ඨපිතෙ අකාලචීවරෙපි. පිසද්දෙන තත්රුප්පාදවස්සාවාසිකමපෙක්ඛති. සාමණෙරා උක්කුට්ඨිං කරොන්තීති සම්බන්ධො. අපහරිතකන්ති හරිතවිරහිතං. රඞ්ගඡල්ලින්ති රජනච්ඡවිං. එතන්ති උක්කුට්ඨිකරණතො සමභාගදානං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යෙ චාති සාමණෙරා ච. විරජ්ඣිත්වා කරොන්තීති කත්තබ්බකාලෙසු අකත්වා යථිච්ඡිතක්ඛණෙ කරොන්ති. තෙති සාමණෙරෙ. සමපටිවීසො දාතබ්බොති ‘‘කරිස්සාමා’’ති පටිඤ්ඤාතමත්තෙන සමො පටිවීසො දාතබ්බො.

‘‘සකං භාගං දාතු’’න්ති ඉදං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. කිං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘භණ්ඩාගාරතො…පෙ… සන්ධායා’’ති. පහතායාති පහරිතබ්බාය, පහනිතබ්බාය වා. තස්මාති යස්මා සන්ධාය වුත්තං, තස්මා. අනීහටෙසූති භණ්ඩාගාරතො අනීහරිතෙසු. ඉමස්ස භික්ඛුනොති උත්තරිතුකාමස්ස ඉමස්ස භික්ඛුනො. තුලායාති මානෙන.

තෙසූති සාටකෙසු, එකො සාටකොති යොජනා. සබ්බෙසු පාතිතෙසූති සම්බන්ධො. එත්තකෙනාති ¶ ද්වාදසග්ඝනකෙන. තං සුත්වාති භික්ඛූනං තං වචනං සුත්වා. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං සඞ්ඝගණසන්තකෙ. අනුප්පදානෙන ඛිපියති පක්ඛිපියතීති අනුක්ඛෙපන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනුක්ඛෙපං නාමා’’තිආදි. යත්තකං අග්ඝන්ති සම්බන්ධො. තත්තකෙන අග්ඝෙන අග්ඝනකෙති යොජනා. විකල්ලකාති විකලස්ස භාවො විකල්ලං, චීවරපුග්ගලානං අපහොනකභාවො, තදෙව විකල්ලකා. ‘‘තත්ථා’’ති පාඨසෙසො, තෙසු ද්වීසු විකල්ලකෙසූති අත්ථො. අත්ථීති සංවිජ්ජන්ති, නිපාතොයං. ඡින්දන්තෙහි ච දාතබ්බානීති සම්බන්ධො. දාතබ්බානීති ච ඡින්දිතබ්බානි. දාසද්දො හි අවඛණ්ඩනත්ථො. දාතුන්ති අවඛණ්ඩිතුං. එවන්තිආදි නිගමනං. එත්ථාති එතෙසු විකල්ලකෙසු. තන්ති චීවරං ¶ . අථාති තොසිතතො පරං. තත්ථාති එකස්ස භික්ඛුනො කොට්ඨාසෙ. සාමණකන්ති සමණස්ස අනුරූපං. යොති භික්ඛු. තෙනාති පරික්ඛාරෙන. ඉදම්පීති අඤ්ඤං සාමණකස්ස පරික්ඛාරස්ස ඨපනම්පි. පිසද්දෙන පුරිමං වත්ථඡින්දනමපෙක්ඛති.

වග්ගන්ති සමූහං. අට්ඨ වා නව වා භික්ඛූ හොන්තීති යොජනා. තෙසන්ති අට්ඨන්නං වා නවන්නං වා. එවන්තිආදි නිගමනං. අයං අපහොනකභාවොති යොජනා. පුන චීවරස්සෙව විකල්ලකභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථවා’’තිආදි. එත්ථ පුරිමනයෙ චීවරස්ස ච පුග්ගලස්ස ච විකල්ලකං හොති, පච්ඡිමෙ චීවරස්සෙවාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

215. චීවරරජනකථා

344. ගිහිපරිභුත්තං පනාති ගිහිනා පරිභුත්තං වත්ථං පන, කිඤ්චි ඵලන්ති සම්බන්ධො.

සීතුදකාති සීතං උදකං. ලිඞ්ගවිපල්ලාසො හි අයං. උත්තරාළුම්පන්ති එත්ථ උත්තර උළුම්පන්ති පදච්ඡෙදං කත්වා අකාරතො උකාරස්ස ලොපං කත්වා, පුබ්බසරස්ස ච දීඝං කත්වා ‘‘උත්තරාළුම්ප’’න්ති වුච්චති. උත්තරාළූති උත්තරඋදකං. උළුසද්දො හි උදකවාචකො, තං පාති රක්ඛතීති උත්තරාළුම්පං. තස්ස සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වට්ටාධාරක’’න්ති. රජනන්ති රජනඡල්ලිං. හීති ඵලජොතකො. රජනන්ති රජනුදකං. හීති විත්ථාරො. ථෙවොති රජනබින්දු. න විසරතීති න පග්ඝරති. රජනාළුඞ්කන්ති එත්ථාපි පුරිමනයෙනෙව පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. රජනඋළුඞ්කන්ති රජනසඞ්ඛාතස්ස උදකස්ස ගහණත්ථාය කරියතීති රජනඋළුඞ්කං. දණ්ඩකෙන නියුත්තං ථාලකං දණ්ඩකථාලකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තමෙව සදණ්ඩක’’න්ති. රජනකුණ්ඩන්ති රජනපක්ඛිපනං මහාඝටං. අඤ්ඤත්රාති අඤ්ඤං ඨානං. පත්ථින්නසද්දො ථද්ධපරියායොති ආහ ‘‘ථද්ධ’’න්ති. දන්තකාසාවානීති එත්ථ දන්තසද්දෙන තස්ස වණ්ණො ගහෙතබ්බො, සො එතෙසමත්ථීති දන්තානි, දන්තානි ච ¶ තානි කාසාවානි චෙති දන්තකාසාවානි, තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දන්තවණ්ණානී’’ති. දන්තවණ්ණානි කාසාවානි ධාරෙන්තීති සම්බන්ධො.

216. ඡින්නකචීවරානුජානනකථා

345. දීඝමරියාදබද්ධන්ති ¶ දීඝෙන මරියාදෙන බද්ධං. චතුක්කසණ්ඨානන්ති චතුන්නං මග්ගානං සමොධානසණ්ඨානං. උස්සහසි ත්වන්ති එත්ථ උපුබ්බො සහධාතු සමත්ථත්ථොති ආහ ‘‘සක්කොසි ත්ව’’න්ති. පපුබ්බො පන අභිභවනත්ථො හොති ‘‘පසහතී’’තිආදීසු. යො නාමාති යො ආනන්දො ආජානිස්සති නාම, සො ආනන්දො පණ්ඩිතොති යොජනා. ‘‘කුසී’’ති එතං නාමං අධිවචනන්ති යොජනා. අනුවාතාදීනන්ති ආදිසද්දෙන පරිභණ්ඩාදීනි සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අඩ්ඪකුසී’’ති එතන්ති යොජනා.

ගීවෙය්යකන්ති එත්ථ ගීවායං සුත්තසංසිබ්බිතං ගීවෙය්යකන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගීවාවෙඨනට්ඨානෙ’’තිආදි. ‘‘ආගන්තුකපට්ට’’න්ති ඉමිනා එය්යකපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. එසෙව නයො ජඞ්ඝෙය්යකන්ති එත්ථාපි. එතං නාමන්ති ‘‘ගීවෙය්යකං, ජඞ්ඝෙය්යක’’න්ති එතං නාමං. ඉතීති එවං. එතන්ති ‘‘අනුවිවට්ට’’න්තිආදි එතං. ‘‘අනුවිවට්ට’’න්ති එතං නාමන්ති යොජනා. විවට්ටස්සාති මජ්ඣිමඛණ්ඩකස්ස. බාහන්තන්ති එත්ථ බාහාය උපරි ඨපිතා අන්තා බාහන්තාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බාහායා’’තිආදි. තෙසන්ති උභින්නමන්තානං. එතන්ති ‘‘බාහන්ත’’න්ති එතං.

217. තිචීවරානුජානනකථා

346. ‘‘උක්ඛිත්තභණ්ඩිකභාවං ආපාදිතෙ’’ති ඉමිනා උබ්භණ්ඩිතෙති එත්ථ උක්ඛිත්තං භණ්ඩං උබ්භණ්ඩං, උබ්භණ්ඩභාවං ඉතා ආපාදිතාති උබ්භණ්ඩිතාති වචනත්ථං දස්සෙති. තෙ උබ්භණ්ඩිතෙ භික්ඛූ අද්දසාති යොජනා. භිසිසඞ්ඛෙපෙනාති භිසියං පක්ඛෙපෙන, පවෙසෙනාති අත්ථො, භිසිආකාරෙනාති වුත්තං හොති. තත්ථාති දක්ඛිණාගිරිං. ගච්ඡන්තා තෙ භික්ඛූති යොජනා. ‘‘අට්ඨපමාණාසූ’’ති ඉමිනා අන්තරට්ඨකාසූති එත්ථ කපච්චයො පමාණත්ථෙ හොතීති දස්සෙති, කෙසුචි පොත්ථකෙසු පමාණසද්දො න දිස්සති, ගළිතොති දට්ඨබ්බො. රත්තීසූති සම්බන්ධො. භගවන්තන්ති එත්ථ සම්පදානත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘භගවතො’’ති. සීතාලුකාති එත්ථ සීතං පකති එතෙසන්ති සීතාලුනො ¶ , තෙයෙව සීතාලුකාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සීතපකතිකා’’ති ¶ . යෙ කුලපුත්තා පකතියාව සීතෙන කිලමන්ති, තෙ සීතාලුකා නාමාති යොජනා. එකච්චියන්ති එත්ථ එකච්චසද්දො එකපරියායොති ආහ ‘‘එකං පට්ට’’න්ති. ඉමිනා එකොයෙව එකච්චොති කත්වා සකත්ථෙ අච්චපච්චයොති දස්සෙති. ‘‘පට්ට’’න්ති ඉමිනා එකච්චෙන නියුත්තං එකච්චියන්ති වචනත්ථං කත්වා නියුත්තත්ථෙ පවත්තස්ස ඉයපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. ඉතීති එවං. භගවා අනුජානාතීති සම්බන්ධො. ඉතරෙති සඞ්ඝාටිතො ඉතරෙ උත්තරාසඞ්ගඅන්තරවාසකෙ.

218. අතිරෙකචීවරාදිකථා

348. අච්ඡුපෙය්යන්ති එත්ථ අච්ඡි වුච්චති නෙත්තමණ්ඩලං, තං වියාති අච්ඡි ඡිද්දො, තස්මිං උපගන්තබ්බං උපනෙතබ්බන්ති අච්ඡුපෙය්යං. ‘‘ලග්ගාපෙය්ය’’න්ති ඉමිනා අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. එත්ථාති පංසුකූලෙ. සබ්බමිදන්ති ‘‘දිගුණං සඞ්ඝාටි’’න්තිආදිකං සබ්බං ඉදං වචනං. උද්ධරිත්වාති අපනෙත්වා. සංසිබ්බිතන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධිත්වා සිබ්බිතං.

351. සොවග්ගිකන්ති එත්ථ සුන්දරානි අග්ගානි රූපාදීනි එත්ථාති සග්ගො, පුබ්බපදෙ උකාරස්ස ලොපො, උකාරස්ස උවාදෙසෙ ‘‘සුවග්ගො’’ති සිජ්ඣති. සුවග්ගප්පත්තහෙතුකං සොවග්ගිකං, දානං, තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සග්ගප්පත්තහෙතුක’’න්ති. ‘‘අපනෙතී’’ති ඉමිනා නුදධාතුයා අපනයනත්ථං දස්සෙති. අනාමයාති එත්ථ ආමයසද්දො රොගපරියායොති ආහ ‘‘අරොගා’’ති. නත්ථි ආමයො එතිස්සාති අනාමයා.

353. ඣානලාභිනොති ඣානලාභීනං පුථුජ්ජනානං කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස වික්ඛම්භනත්තා වුත්තං.

356. සමොධානවසෙන දස්සියිත්ථාති සන්දිට්ඨො. සමොධානවසෙන භජියිත්ථාති සම්භත්තො. අභිමුඛං ලපිත්ථාති ආලපිතො. ඉමෙහීති ඉමෙහි ද්වීහි.

221. පච්ඡිමවිකප්පනුපගචීවරාදිකථා

359. කතපංසුකූලොති ¶ කතො පංසුකූලො. ඉමිනා ‘‘පංසුකූලතො’’ති පදස්ස විසෙසනපරපදත්තං දස්සෙති. අග්ගළාරොපනෙනාති අග්ගළස්ස ආරොපනෙන. ‘‘සුත්තෙනෙවා’’ති එත්ථ එවසද්දෙන ¶ පිලොතිකං නිවත්තෙති. අඤ්ඡිත්වා අඤ්ඡිත්වාති ආකඩ්ඪිත්වා ආකඩ්ඪිත්වා. අභිධාතු හි ආකඩ්ඪනත්ථො. ‘‘සඞ්ඝාටිකොණො දීඝො’’ති ඉමිනා විකණ්ණොති එත්ථ විසමො කණ්ණො විකණ්ණොති කත්වා කණ්ණසද්දස්ස කොණත්ථං දස්සෙති. තතොති ගළනතො. ලුජ්ජන්තීති වලිං ගණ්හන්ති. අට්ඨපදකන්ති පදස්ස අට්ඨපදෙන සිබ්බිතං අට්ඨපදකන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අට්ඨපදකච්ඡින්නෙන පත්තමුඛං සිබ්බිතු’’න්ති. තත්ථ අට්ඨපදකච්ඡින්නෙන පත්තමුඛං සිබ්බිතුන්ති අට්ඨපදලිඛනෙන තත්ථ තත්ථ ගබ්භං දස්සෙත්වා පත්තමුඛං සිබ්බිතුං. ‘‘අට්ඨපදකච්ඡන්නෙනා’’තිපි පාඨො, අට්ඨඵලකාකාරෙනාති අත්ථො.

360. ‘‘ආගන්තුකපත්තම්පි දාතු’’න්ති ඉමිනා අන්වාදිකන්ති පදස්ස අනුපච්ඡා ආගන්තුකභාවෙන දීයතීති අන්වාදිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. චතුත්ථක්ඛරෙනපි පාඨො, අනුපච්ඡා ආගන්තුකභාවෙන ධීයති ඨපීයතීති අන්වාධිකන්ති කාතබ්බො. ඉදං පනාති අන්වාධිකං පන.

361. සෙසඤාතීනන්ති මාතාපිතූහි සෙසඤාතීනං. විනිපාතෙතියෙවාති විනස්සන්තො නිපාතෙතියෙව.

362. ‘‘වස්සිකො’’ති සඞ්කෙතීයති ගණ්හීයතීති වස්සිකසඞ්කෙතන්ති වුත්තෙ චත්තාරො මාසාති ආහ ‘‘චත්තාරො මාසෙ’’ති. හීති සච්චං, යස්මා වා. ආරඤ්ඤකස්ස භික්ඛුනොති සම්බන්ධො. තෙනාති ආරඤ්ඤකෙන භික්ඛුනා.

222. සඞ්ඝිකචීවරුප්පාදකථා

363. අඤ්ඤත්ථාති දින්නට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ. හටානිපි චීවරානි තුය්හෙව සන්තකානීති යොජනා. තෙසන්ති චීවරානං. අඤ්ඤොති එකකවස්සාවාසිකතො ¶ අඤ්ඤො. පඤ්චමාසෙ තං සබ්බං තස්සෙව භික්ඛුනො හොතීති සම්බන්ධො. යන්ති චීවරං, තං සබ්බං චීවරන්ති සම්බන්ධො. යම්පීති චීවරම්පි. සොති භික්ඛු, ගණ්හාතීති සම්බන්ධො. වස්සාවාසත්ථායාති වස්සං ආවාසස්ස භික්ඛුනො අත්ථාය. ඨපිතඋපනික්ඛෙපතොති වෙය්යාවච්චකරෙහි වඩ්ඪිං පයොජෙත්වා ඨපිතඋපනික්ඛෙපතො. තත්රුප්පාදතොති තස්මිං විහාරෙ උප්පාදතො නාළිකෙරආරාමාදිතො. ඉදන්ති වක්ඛමානං. එත්ථාති ‘‘තස්සෙව තානි චීවරානි යාව කථිනස්ස උබ්භාරායා’’ති වචනෙ. යන්ති චීවරං. පන සද්දො විසෙසත්ථජොතකො. ඉදන්ති පදාලඞ්කාරමත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං විහාරෙ. අභිලාපමත්තන්තිපි වදන්ති. අනත්ථතකථිනස්සාපීති පිසද්දො පගෙව අත්ථතකථිනස්සාති දස්සෙති ¶ . පඤ්චමාසෙති අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං. තතොති පඤ්චමාසතො. අතීතවස්සෙ වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස ඉදං වස්සාවාසිකං දෙති කිං? උදාහු අනාගතවස්සෙති යොජනා. පිට්ඨිසමයෙති ගිම්හානං පඨමදිවසතො පට්ඨාය යාව අස්සයුජපුණ්ණමී, තාව පිට්ඨිසමයෙ.

වස්සානතොති වස්සානමාසතො. එත්ථාති එතෙසු චීවරෙසු. කෙචි භික්ඛූති සම්බන්ධො. තමත්ථන්ති තස්ස සඞ්ඝිකචීවරස්ස කාරණං. තත්ථෙවාති ගතට්ඨානෙ එව. එසාති සඞ්ඝිකචීවරහාරකො භික්ඛු. තත්රාති විහාරාදීසු. නන්ති චීවරහාරකං භික්ඛුං.

වත්තං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙන හී’’තිආදි. තෙන භික්ඛුනා භාජෙතබ්බානීති සම්බන්ධො. තස්සෙවාති අධිට්ඨහන්තස්සෙව.

එකෙකං භාගන්ති සම්බන්ධො. එත්ථ ඨානෙ අහමෙව අස්මීති යොජනා. දුග්ගහිතානි හොන්තීති සඞ්ඝිකානෙව හොන්තීති අධිප්පායො. මය්හමෙවිමානි චීවරානීති ඉස්සරවසෙන ගහණෙ දුග්ගහිතානි. මය්හෙතානි පාපුණන්තීති අනිස්සරවසෙන ගහණෙ සුග්ගහිතානීති විසෙසො.

පාතිතෙ කුසෙති එත්ථ තපච්චයස්ස පච්චුප්පන්නකාලිකභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකකොට්ඨාසෙ’’තිආදි. ගහිතමෙවාති එකකොට්ඨාසෙ ¶ පාතිතස්ස කුසදණ්ඩස්ස වසෙන ‘‘ඉමස්සිද’’න්ති එකකොට්ඨාසෙ විදිතෙ සබ්බෙසං විදිතත්තා ගහිතමෙවාති අධිප්පායො.

ඉතොවාති සචීවරභත්තතොව. විසුං සජ්ජියමානෙති චීවරෙ ච භත්තෙ ච විසුං සජ්ජියමානෙ.

යථා පුරිමෙසු ද්වීසු වත්ථූසු ‘‘අදංසූ’’ති වුත්තං, තථා අවත්වා කස්මා ඉධ ‘‘දෙන්තී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සණිකං සණිකං දෙන්තියෙවා’’ති. සණිකං සණිකං දෙන්තෙ දානකිරියාය අනුපච්ඡින්නත්තා ‘‘දෙන්තී’’ති පච්චුප්පන්නවසෙන වුත්තන්ති අධිප්පායො. පච්ඡින්නදානත්තාති පච්ඡින්නදානකිරියභාවතො. ඉදං පන වත්ථු උප්පන්නන්ති සම්බන්ධො. ඉමෙ ච ථෙරාති නිලවාසිආදයො විනයධරපාමොක්ඛා ඉමෙ ච ථෙරා.

223. උපනන්දසක්යපුත්තවත්ථුකථා

364. එත්ථාති ¶ උපනන්දවත්ථුම්හි. තස්සාති උපනන්දස්ස. ගාමකාවාසිනොති ගාමකෙ ආවාසිනො. අයන්ති උපනන්දො. මුඛරොති මුඛං ඛරං එතස්සාති මුඛරො ඛකාරලොපො, අථ වා මුඛං එතස්සත්ථීති මුඛරො මන්තුත්ථෙ පවත්තො රපච්චයො නින්දත්ථවාචකො. ලහුකාපත්තීති දුක්කටාපත්ති. තස්සෙවාති ගහිතභික්ඛුස්සෙව. ධුරනික්ඛෙපෙ සතීති යොජනා.

එකස්ස පුග්ගලස්සත්ථාය අධිප්පියතෙ ඉච්ඡියතෙති එකාධිප්පායො, එකපුග්ගලපටිවීසො, තෙනාහ ‘‘එකපුග්ගලපටිවීසමෙවා’’ති. යථා යථාති යෙන යෙනාකාරෙන. යොති පටිවීසො. ‘‘තථා තථා’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බො. තත්ථාති ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිවචනෙ. එකෙකස්මිං ආවාසෙති සම්බන්ධො. වාසද්දො අඤ්ඤෙපි ද්වීහද්වීහාදිවාරෙ සඞ්ගණ්හාති. යන්ති පටිවීසං. එකො පුග්ගලොති එකො නිච්චාවාසො පුග්ගලො. එවන්ති උපඩ්ඪෙ දිය්යමානෙ. යත්ථ වා පනාති එත්ථ යසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘එවං පුරිමස්මි’’න්ති. පුරිමස්මිං ආවාසෙති සම්බන්ධො ¶ . තතොති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බහුතරං වසිතවිහාරතො’’ති. ඉදඤ්චාති ‘‘අමුත්ර උපඩ්ඪො චීවරපටිවීසො දාතබ්බො’’ති වචනඤ්ච. එකසීමවිහාරෙහීති එකිස්සං උපචාරසීමායං ඨිතෙහි විහාරෙහි. නානාසීමවිහාරෙති නානාඋපචාරසීමායං ඨිතෙ විහාරෙ. සෙනාසනග්ගාහොති පුරිමඋපචාරසීමායං සෙනාසනග්ගාහො. තත්ථාති පස්සම්භනවිහාරෙ. සෙසන්ති චීවරතො සෙසං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු විහාරෙසු. අන්තොසීමගතස්සාති අන්තොඋපචාරසීමායං ගතස්ස, භික්ඛුනොති සම්බන්ධො. චීවරං සෙනාසනග්ගාහස්සෙව පාපුණාති, සෙසං පන ආමිසභෙසජ්ජාදිසබ්බං අඤ්ඤවිහාරතො ආගන්ත්වා අන්තොසීමගතස්ස පාපුණාතීති අධිප්පායො.

224. ගිලානවත්ථුකථා

365. මඤ්චකෙ නිපාතෙසුන්ති එත්ථ මඤ්චකෙ නිපාතනං නාම මඤ්චකෙ නිපජ්ජාපනන්ති ආහ ‘‘මඤ්චකෙ නිපජ්ජාපෙසු’’න්ති. මුත්තකරීසකිලිට්ඨන්ති මුත්තකරීසෙහි කිලිට්ඨං. යොති යො කොචි. මන්ති මම. තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඔවාදානුසාසනීකරණෙනා’’ති. මම ඔවාදස්ස ච අනුසාසනියා ච කරණෙනාති අත්ථො. එත්ථාති ‘‘යො භික්ඛවෙ මං උපට්ඨහෙය්යා’’තිආදිපාඨෙ. සුත්තස්ස නෙය්යත්ථත්තා අගහෙතබ්බත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතො චා’’තිආදි. යස්සාති ගිලානස්ස. උපජ්ඣායාදයොති එත්ථ ආදිසද්දෙන ආචරියසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකසමානාචරියකසඞ්ඛාතෙ ¶ පඤ්ච ජනෙ සඞ්ගණ්හාති. එකචාරිකො වා හොතීති සම්බන්ධො. සඞ්ඝත්ථෙරොපීති පිසද්දො පගෙව අඤ්ඤෙසන්ති දස්සෙති.

366. අභික්කමන්තං වාති එත්ථ අභිමුඛං කමතීති අභික්කමන්තොති වුත්තෙ වඩ්ඪනත්ථොති ආහ ‘‘වඩ්ඪන්තං වා’’ති. ආබාධං නාවිකරොතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා අන්තපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. ඉදං නාම භොජනන්ති සම්බන්ධො. සංවිධාතුන්ති එත්ථ සංවිපුබ්බො ධාධාතු කරධාත්වත්ථො, කරධාතු ච සබ්බධාත්වත්ථො, තස්මා වුත්තං ‘‘භෙසජ්ජං යොජෙතු’’න්ති ¶ . අස්සාති ගිලානුපට්ඨාකස්ස. අන්තරසද්දස්ස මජ්ඣත්ථාදයො පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘කාරණං වුච්චතී’’ති.

225. මතසන්තකකථා

367. කාලඞ්කතෙති එත්ථ කරණං කතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කාලකිරියායා’’ති. අපලොකෙත්වාති ‘‘ඉත්ථන්නාමො භන්තෙ භික්ඛු කාලඞ්කතො, තස්ස තිචීවරඤ්ච පත්තඤ්ච ගිලානුපට්ඨාකානං දාතුං සඞ්ඝං අපලොකෙමී’’ති අපලොකෙත්වා.

369. ගිලානුපට්ඨාකලාභෙති ගිලානුපට්ඨාකානං ලභිතබ්බෙ.

සබ්බෙපි භික්ඛූති සම්බන්ධො. තත්ථාති තස්මිං කාලඞ්කතෙ. කිං වදන්ති? ‘‘සබ්බෙපි…පෙ… සාමිනො’’ති වදන්තීති යොජනා. ද්වීසු වාදෙසු පච්ඡිමවාදො අට්ඨකථාචරියෙන රුච්චතීති වදන්ති. යන්ති යං වත්ථු. ‘‘යං අත්ථි, තං දාතබ්බ’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං ආවිකරොන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤස්මිං…පෙ… දාතබ්බ’’න්ති. තන්ති පරික්ඛාරං.

සමකොති සමං පමාණමෙතස්ස භාගස්සාති සමකො. සංවිදහනමත්තමෙවාති ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොහීති සජ්ජනමත්තමෙව. ජෙට්ඨකභාගොති දිගුණභාගො.

යො පනාති භික්ඛු පන. එත්ථාති බහූසු භික්ඛූසු. යෙනාති යෙන කෙනචි, දින්නං පටියාදිතන්ති සම්බන්ධො. එකදිවසම්පීති පිසද්දො පගෙව ද්වීහාදිකෙති දස්සෙති. සොපීති පිසද්දො න කෙවලං බහුදිවසං උපට්ඨාකොයෙව, අථ ඛො සොපීති දස්සෙති. සමීපන්ති ගිලානස්ස සන්තිකං. ආගච්ඡතීති සමීපමාගච්ඡති.

පච්චාසීසායාති ¶ භාගස්ස පච්චාසීසාය. ‘‘පුන ආගන්ත්වා ජග්ගිස්සාමී’’ති ඉමිනා ‘‘පුන ආගන්ත්වා න ජග්ගිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තස්ස න දාතබ්බන්ති දස්සෙති. ධුරං නික්ඛිපිත්වාති උපට්ඨහනෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා.

මාතුගාමොපි හොතූති යොජනා. තස්ස භික්ඛුනොති කාලඞ්කතස්ස තස්ස භික්ඛුනො. සචෙපි සහස්සං අග්ඝති, ගිලානුපට්ඨාකානංයෙව ¶ දාතබ්බන්ති යොජනා. අඤ්ඤන්ති පත්තචීවරතො අඤ්ඤං. තෙති ගිලානුපට්ඨාකා. අවසෙසන්ති පත්තචීවරතො අවසෙසං. තතොති බහුකමහග්ඝතො. තිචීවරපරික්ඛාරොති තිණ්ණං චීවරානං පරිවාරො. සබ්බඤ්චෙතන්ති සබ්බමෙව එතං පරික්ඛාරං. ලභතීති ගිලානුපට්ඨාකො ලභති.

සොති කාලඞ්කතො. කස්සචීති ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා. තස්සෙවාති දින්නගාහකස්සෙව. රුචියා එවාති කාමා එව. තත්ථ තත්ථ සඞ්ඝස්සෙවාති තස්මිං තස්මිං විහාරෙ ඨිතස්ස සඞ්ඝස්සෙව. ඉදං විහාරෙ ඨපිතපරික්ඛාරෙ සන්ධාය වුත්තං. සචෙ ගාමෙ වා අරඤ්ඤෙ වා ඨපිතා හොන්ති, සකලොව සඞ්ඝො ඉස්සරො. කස්මා? සඞ්ඝස්සෙව දායජ්ජභාවතො. බහූනම්පීති තීහි පට්ඨාය බහූනම්පි. ඊදිසවචනං උපනිධාය සාසනෙපි එකො ද්වෙ බහූති තීණි වචනානි අත්ථෙ දිස්සන්ති, සද්දෙ පන ද්විවචනබහුවචනානං විසෙසාභාවතො ද්විවචනං නත්ථීති දට්ඨබ්බං. අදින්නමෙවාති අත්තනොයෙව අසන්තකත්තා, අඤ්ඤෙසම්පි සාධාරණත්තා ච අදින්නමෙව. සචෙ සබ්බෙ මතා අනුමතියා දෙන්ති, සුදින්නමෙව. තන්ති සන්තකං. තෙසූති තෙසු සබ්බෙසු.

227. කුසචීරාදිපටික්ඛෙපකථා

371. ‘‘අක්කනාළමය’’න්ති ඉමිනා අක්කනාළෙන නිබ්බත්තං අක්කනාළන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. මකචිමයොති එත්ථ මකචිසද්දෙන පොත්ථකසද්දස්ස ගන්ථාදයො අත්ථෙ නිවත්තෙති. මයසද්දෙන පුරිමනයෙනෙව නිබ්බත්තතද්ධිතං දස්සෙති. සෙසානීති අක්කනාළපොත්ථකෙහි සෙසානි කුසචීරාදීනි. තෙසූති කුසචීරාදීසු.

372. තිපට්ටචීවරස්ස වාති ඉදං ද්විපට්ටචීවරස්ස මජ්ඣෙ දානං සන්ධාය වුත්තං. තෙසන්ති සබ්බනීලකාදීනං. කඤ්චුකන්ති වාරණං. තඤ්හි කචියති කායෙ බන්ධියතීති කඤ්චුකොති වුච්චති. වෙඨනෙපීති උණ්හීසෙපි. තඤ්හි යස්මා යෙන සීසෙ වෙඨියති, තස්මා වෙඨනන්ති වුච්චති. රුක්ඛඡල්ලිමයන්ති එත්ථ රුක්ඛඡල්ලිසද්දෙන තිරීටසද්දස්ස වක්කලත්ථං දස්සෙති. වක්කලඤ්හි ¶ ¶ නිවසනානං අඞ්ගපච්චඞ්ගං තිරොභාවං පටිච්ඡන්නභාවං එති ගච්ඡති අනෙනාති වා රුක්ඛං තිරොපටිච්ඡන්නං හුත්වා එති පවත්තතීති වා තිරීටන්ති වුච්චති. අභිධානෙ (අභිධානප්පදීපිකායං 442 ගාථායං) පන තරීටන්ති තකාරෙ ඉකාරවිරහිතො පාඨො අත්ථි. පාදපුඤ්ජනන්ති පාදො පුජියති සොධියති අනෙනාති පාදපුඤ්ජනං, තාලුජො තතියක්ඛරො.

374. සන්තෙ පතිරූපකෙ ගාහකෙති එත්ථ පතිරූපකො නාම පක්කමන්තස්ස භික්ඛුනො සන්දිට්ඨසම්භත්තො. ඉමිනා පතිරූපකෙ ගාහකෙ අසති අදත්වා සඞ්ඝෙන භාජිතෙ සුභාජිතමෙවාති දස්සෙති. සත්ත ජනාති පක්කමන්තඋම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටා චත්තාරො, උක්ඛිත්තකා තයොති සත්ත ජනා.

230. සඞ්ඝෙ භින්නෙ චීවරුප්පාදකථා

376. සඞ්ඝො භිජ්ජතීති එත්ථ ද්විකොට්ඨාසවසෙන භිජ්ජනමෙවාධිප්පෙතං, න අඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘ද්වෙ කොට්ඨාසා’’ති. එකස්මිං පක්ඛෙ චීවරානි දෙන්තීති යොජනා. ද්විපක්ඛං සන්ධාය ‘‘සකලස්ස සඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තං. එතන්ති චීවරං. තස්සෙව චීවරන්ති තස්ස කොට්ඨාසස්ස චීවරමෙව. යත්ථාති යස්මිං දෙසෙ. දක්ඛිණොදකං පමාණන්ති දක්ඛිණොදකමෙව පමාණං, න දෙය්යධම්මො. තස්මා දක්ඛිණොදකං පටිග්ගණ්හන්තා, දෙය්යධම්මස්ස සාමිනො හොන්තීති අධිප්පායො. උභොහිපි පක්ඛෙහීති යොජනා. පරසමුද්දෙති ජම්බුදීපෙ. සො හි සීහළදීපතො සමුද්දස්ස පාරත්තා පරසමුද්දොති වුච්චති. ඉතරො පක්ඛොති දක්ඛිණොදකස්ස ච චීවරස්ස ච ලද්ධපක්ඛතො ඉතරො අලද්ධො පක්ඛො.

232. අට්ඨචීවරමාතිකාකථා

379. ඉදානි ආහාති සම්බන්ධො. පුග්ගලාධිට්ඨානනයෙනාති ‘‘සීමාය දෙතී’’ති කත්තුවාචකෙන කිරියාපදෙන දායකපුග්ගලසඞ්ඛාතකත්තුනො අධිට්ඨානවසෙන වුත්තත්තා පුග්ගලාධිට්ඨානෙන නයෙන. එත්ථාති ¶ එතාසු අට්ඨසු මාතිකාසු. අට්ඨමා මාතිකාති යොජනා. තත්ථාති අට්ඨසු මාතිකාසු. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘කතිකාය දෙතී’’තිආදීසු.

සීමාය…පෙ… භාජෙතබ්බන්තිආදිම්හි මාතිකානිද්දෙසෙ පන එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. සීමාය දෙතීති එත්ථ පන්නරස සීමා වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො.

තත්ථාති ¶ පන්නරසසු සීමාසු. උපචාරසීමා පරිච්ඡින්නා හොතීති සම්බන්ධො. එත්තකං ඨානන්ති පරික්ඛෙපාරහට්ඨානස්ස එකන්තෙන අවුත්තත්තා එකන්තෙන පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. ධුවසන්නිපාතතො වා ඛිපිතානන්ති සම්බන්ධො. ‘‘පරියන්තෙ’’ති පදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං. තස්මා තීසු නිස්සක්කපදෙසු යොජෙතබ්බං. සා පනාති උපචාරසීමා පන. භික්ඛූසු වඩ්ඪන්තෙසු ආවාසොපි වඩ්ඪතීති මනසිකත්වා වුත්තං ‘‘භික්ඛූසු වඩ්ඪන්තෙසූ’’ති. සබ්බෙසං භික්ඛූනන්ති සම්බන්ධො. වුත්තමෙවාති සීමකථායං (මහාව. අට්ඨ. 138, 144) වුත්තමෙව.

අපිච ඛොති එත්ථ අපිසද්දො පුච්ඡත්ථවාචකො. කෙහි ඨපිතාති හි අත්ථො. රාජරාජමහාමත්තා ඨපෙන්තීති සම්බන්ධො. ලාභසීමාති ලාභස්ස මරියාදො. යන්ති යො ලාභො. එත්ථන්තරෙති එතස්මිං ගාවුතාදිඅන්තරෙ. ලාභසීමා නාමාති ලාභෙන පරිච්ඡින්නා සීමා නාම. තත්ථාති බහූසු ජනපදෙසු. අන්තරදීපා චාති මහාදීපතො අඤ්ඤදීපා ච, ඛුද්දකදීපාති අධිප්පායො.

එත්ථෙව සීමායාති ඛණ්ඩසීමාය එව. තෙසංයෙවාති ඛණ්ඩසීමගතානංයෙව. එවත්ථඵලං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤෙස’’න්තිආදි. රුක්ඛෙ වා පබ්බතෙ වා ඨිතස්ස වා හෙට්ඨා පථවීමජ්ඣගතස්ස වා භික්ඛුස්සාති යොජනා. ඉමිස්සා උපචාරසීමාය ඨිතස්සාති සම්බන්ධො. සමානසංවාසසීමායාති මහාසීමාය. ඛණ්ඩසීමසීමන්තරිකාසූති ඛණ්ඩසීමායඤ්ච ද්වින්නං සීමානං සීමන්තරිකායඤ්ච. තත්ථ ද්වින්නං ගාමට්ඨානම්පි පාපුණාති. අවිප්පවාසසීමාය දින්නං ගාමට්ඨානං න පාපුණාති ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති වුත්තත්තා.

ජම්බුයා ¶ ලක්ඛිතො දීපො ජම්බුදීපො. තම්බො ලොහිතො පාණි හත්ථො එතෙසන්ති තම්බපාණිනො. විජයකුමාරාදයො සත්තසතා ජනා. තෙසං නිවාසො තම්බපණ්ණි, සොයෙව දීපොති තම්බපණ්ණිදීපො, තස්මිං. සබ්බෙසං භාගන්ති සම්බන්ධො. තත්රෙවාති ජම්බුදීපෙයෙව. එවන්තිආදි නිගමනං.

යො පන භණතීති සම්බන්ධො. තතොති කථනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. නන්ති මහාසිවත්ථෙරං. තියොජනාපීති පිසද්දො තතො ඌනාපි හොතීති දස්සෙති. සබ්බංපෙතන්ති සබ්බංපි එතං ලාභගණ්හනාදිං. ඉති ආහංසූති යොජනා.

කතිකානං යථිච්ඡිතකතෙන පවත්තත්තා බහු හොති, තස්මා ඉධ ඉච්ඡිතකතිකං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සමානලාභකතිකායා’’ති ¶ . තත්රාති ‘‘කතිකාය දෙතී’’ති පාඨෙ. සන්නිපතිතෙහි භික්ඛූහි භාජෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති විහාරස්ස. බුද්ධාධිවුත්ථොති බුද්ධෙන අධි ඉස්සරවසෙන වසියිත්ථාති බුද්ධාධිවුත්ථො. එත්තාවතාති එත්තකෙන සාවනමත්තෙන. නිසින්නොවාති නිසින්නො එව හොති, නිසින්නො ඉව වා. තස්මිං විහාරෙපීති තස්මිං පොරාණකාදිවිහාරෙපි. එවමෙවාති ‘‘අයං පොරාණකො විහාරො තෙන නවවිහාරෙන සද්ධිං සමානලාභං කාතුං සඞ්ඝස්ස රුච්චතී’’තිආදිනා එවමෙව. ඉධාති පොරාණකවිහාරෙ. තස්මින්ති නවවිහාරෙ. එවන්ති යථා එකෙන විහාරෙන සද්ධිං එකො විහාරො කාතබ්බො, එවං තථාති අත්ථො.

භික්ඛාපඤ්ඤත්තියාති එත්ථ භික්ඛා පඤ්ඤපියති නිච්චවසෙන ඨපියති එත්ථාති භික්ඛාපඤ්ඤත්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො පරිච්චාගපඤ්ඤාපනට්ඨානෙ’’ති. තස්සාති ‘‘යත්ථ සඞ්ඝස්ස ධුවකාරා කරියන්තී’’තිපාඨස්ස. අත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. යත්ථ වාති යස්මිං වා ඨානෙ. අනෙනාති චීවරදායකෙන. සලාකභත්තාදීනි වා නිබද්ධානි කාරිතානීති සම්බන්ධො. යෙන පනාති චීවරදායකෙන පන. සකලොපි විහාරොති සකලොපි සආරාමො විහාරො. තත්ථාති චීවරදායකෙ. ඉමෙති පාකවත්තස්ස වත්තනට්ඨානාදයො විහාරා. ධුවෙන ¶ කරියන්තීති ධුවකාරා විහාරා. සොති චීවරදායකො. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු බහූසු විහාරෙසු.

තෙහීති බහුතරෙහි භික්ඛූහි. ධුවකාරෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. එකත්ථාති එකස්මිං ධුවකාරෙ. ‘‘සචෙ භික්ඛුගණනාය ගණ්හථාති වදතී’’ති ඉමිනා සචෙ න වදති, භික්ඛුගණනාය භාජෙත්වා ගණ්හිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති, විහාරගණනාය ගණ්හිතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. තථාති යථා ‘‘භික්ඛුගණනාය ගණ්හථා’’ති වදති, තථාති අත්ථො. එත්ථාති භාජෙතබ්බවත්ථූසු. තන්ති මඤ්චපීඨකං, පුච්ඡිත්වා දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. පුච්ඡිත්වාති දායකං පුච්ඡිත්වා, වදතීති දායකො වදති. සඞ්ඝස්සාපීති පිසද්දො න දායකස්සෙවාති දස්සෙති.

උපචාරසීමායං ඨිතෙන සඞ්ඝෙන භාජෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො ¶ . සීමට්ඨස්සාති උපචාරසීමායං ඨිතස්ස. අසම්පත්තස්සාපීති භාජනට්ඨානං අසම්පත්තස්සාපි. අලසජාතිකාති කොසජ්ජජාතිකා. ඨිතිකාති පබන්ධවසෙන ඨියතෙ ඨිති, සායෙව ඨිතිකා. අථ වා ‘‘ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය දාතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) වුත්තත්තා තිට්ඨති පබන්ධවසෙන එත්ථාති ඨිති, සායෙව ඨිතිකාති වචනත්ථො කාතබ්බො. ඨිතිකං ඨපෙත්වාති වීසතිවස්සසඞ්ඛාතං ඨිතිකං ඨපෙත්වා. තෙසන්ති ථෙරානං.

සම්පත්තසම්පත්තානන්ති භාජනට්ඨානං සම්පත්තසම්පත්තානං. අත්තනො විහාරද්වාරෙ වා අත්තනො අන්තොවිහාරෙයෙව වාති යොජනා. සීමාති උපචාරසීමා. ථෙරාසනං ආරූළ්හෙ සතීති යොජනා. වස්සග්ගෙනාති වස්සගණනාය.

පාටෙක්කන්ති පච්චෙකං. සබ්බානෙව චීවරානීති සම්බන්ධො. දුබ්භාසිතදුග්ගහිතානමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගතගතට්ඨානෙ සඞ්ඝිකානෙව හොන්තී’’ති. එකන්ති දසසු වත්ථෙසු එකං.

වත්ථස්සෙව පුප්ඵං වා වලි වා අත්ථීති යොජනා. තෙනාති පුප්ඵවලිනා. එකං තන්තන්ති එකං සුත්තං. තත්ථාති තෙසු ඨිතිකාය ඨානාට්ඨානෙසු. ද්වීහිපි ගහෙතබ්බං ඨිතිකාය අභාවතො.

භික්ඛු ¶ අත්තනො සන්තකං යං චීවරන්ති යොජනා. පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතීති ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වා ‘‘තුය්හං දෙමා’’ති වා අවත්වා ‘‘භික්ඛූනං දෙම, ථෙරානං දෙමා’’ති වුත්තත්තා පංසුකූලිකානම්පි වට්ටති. භික්ඛුථෙරා නාම හි න අත්තනායෙව හොන්ති, අඤ්ඤෙපි බහූ, තස්මා වට්ටති. ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තෙ අත්තනා එකන්තෙන සඞ්ඝොයෙව, තස්මා ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තෙපි න වට්ටති, පගෙව ‘‘තුය්හ’’න්ති වුත්තෙ.

තතොති බහුවත්ථතො. ගහෙතුං න වට්ටතීති පංසුකූලිකානං ගහෙතුං න වට්ටති.

යන්ති වත්ථං. තත්ථාති පරික්ඛාරෙසු. සුත්තන්ති තන්තං.

එවං අන්තොසීමං පවිසිත්වා ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති දින්නෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා බහිසීමාය දින්නෙ තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. එකබද්ධා චාති ද්වාදසහත්ථමනතික්කමිත්වා එකතොබද්ධා ච. යෙ පනාති භික්ඛූ පන.

උභතොසඞ්ඝස්ස දෙතීති එත්ථ චතුන්නං වාක්යානං වසෙන වුත්තෙපි උභතොසඞ්ඝස්ස දෙතියෙව නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උභතොසඞ්ඝස්ස දම්මීති වුත්තෙපී’’තිආදි. උභතොසඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තාති පුග්ගලස්ස උභතොසඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තා. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා එකවීසතිපටිවීසෙ කත්වා එකො චෙතියස්ස දාතබ්බොති නයං අතිදිසති. පාපුණනකොට්ඨාසො නාම නත්ථි චෙතියස්ස උභතොසඞ්ඝග්ගහණෙන අගහිතත්තා.

තත්ථාති ¶ උභතොසඞ්ඝපුග්ගලචෙතියෙසු. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පුබ්බෙති බුද්ධස්ස භගවතො ධරමානකාලෙ. තදාති යදා බුද්ධො භගවා ධරති, තදා. පටිමං වාති පටිබිම්බං වා. තඤ්හි භගවතා පටි සදිසං මානීයතීති පටිමාති වුච්චති. චෙතියං වාති ථූපං වා. සො හි දෙවමනුස්සෙහි චිතිතබ්බං, පූජෙතබ්බං, ඉට්ඨකාදීහි වා චිනිතබ්බන්ති චෙතියන්ති වුච්චති. තත්ථාති දෙය්යධම්මෙසු. යන්ති කිරියාපරාමසනං. යං ¶ දෙන්තීති යොජනා. තත්ථාති තස්මිං දානෙ. අනියමවාචකස්ස ‘‘යො’’ති සබ්බනාමස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පබ්බජිතො වා ගහට්ඨො වා’’ති. වත්තං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුන්ති පුබ්බකාලඅපරකාලකිරියානං විකාරවසෙන අනියතත්තා වුත්තං ‘‘භුඤ්ජිත්වා පච්ඡාපි වත්තං කාතු’’න්ති.

‘‘දූරම්පි හරිත්වා පූජෙතබ්බ’’න්ති ඉමිනා ජඞ්ඝපෙසනිකකම්මං න හොතීති දස්සෙති. හරන්තස්ස භික්ඛුනොති සම්බන්ධො. ගච්ඡතොති අනාදරෙ සාමිවචනං. තන්ති සඞ්ඝස්ස ආහටභත්තං.

වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සාති වස්සං වසිත්ථාති වස්සංවුත්ථො. අලුත්තකිතන්තසමාසොයං, සොයෙව සඞ්ඝො වස්සංවුත්ථසඞ්ඝො, තස්ස. යාවතිකසද්දො යත්තකපරියායොති ආහ ‘‘යත්තකා’’ති. දිසාපක්කන්තස්සාපීති අඤ්ඤං දිසං පක්කන්තස්සපි, දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. වදන්තීති අට්ඨකථාචරියෙහි අපරෙ ආචරියා වදන්ති. එතන්ති වචනං.

සම්පත්තානන්ති දින්නට්ඨානං සම්පත්තානං. සබ්බෙසන්ති යත්ථ කත්ථචි වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං. තත්රාති විහාරෙ. තත්රාති තස්මිං වදනෙ සති, තෙසු භික්ඛූසු වා. වස්සං වසන්තීති වස්සංවසන්තා, තෙසං. චීවරමාසෙති චීවරෙන ලක්ඛිතෙ පච්ඡිමකත්තිකමාසෙ.

හෙමන්තස්ස පච්ඡිමො දිවසොති ඵග්ගුණපුණ්ණමීසඞ්ඛාතො හෙමන්තස්ස පච්ඡිමො දිවසො. වස්සාවාසිකන්ති වස්සං ආවසන්තානං දාතබ්බං චීවරං. ආරොපෙතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අතීතවස්සාවාසස්සා’’තිආදි. තත්ථ අතීතවස්සාවාසස්සාති අතීතවස්සං, අතීතවස්සෙ වා ආවාසස්ස සඞ්ඝස්ස. තන්ති චීවරං.

ඨපෙත්වාති විහාරෙ ඨපෙත්වා. සම්පත්තානන්ති ඉමං ඨානං සම්පත්තානං. ඉතොති චීවරදානකාලතො. තෙති අන්තොවස්සෙ වුත්ථභික්ඛූ.

ආදිස්සාති ¶ පදස්ස ත්වාපච්චයන්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආදිසිත්වා’’ති. අයමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. තත්රාති ‘‘යාගුයා වා’’තිආදිපාඨෙ. අජ්ජතනාය වාති අජ්ජ භවානං පුඤ්ඤානං අත්ථාය ¶ වා. තෙසන්ති නිමන්තකානං, පවිට්ඨානං භික්ඛූනන්ති සම්බන්ධො. යෙහි නිමන්තිතෙහීති නිමන්තිතෙහි යෙහි භික්ඛූහි. යෙසං වා පත්තන්ති සම්බන්ධො. තෙසං න පාපුණාතීති සබ්බෙසං තෙසං න පාපුණාති, කස්මා? අනිමන්තිතත්තා. තෙසං න පාපුණන්ති, කස්මා? නිමන්තිතගෙහං අපවිට්ඨත්තා. සොති දායකො.

පුබ්බෙපීති ඉතො පුබ්බෙපි. අස්සාති දායකස්ස. වාසෙත්වාති වාසාපෙත්වා. සොති දායකො. යොති භික්ඛු, වසතීති සම්බන්ධො. තානීති භෙසජ්ජානි. ඉදන්ති චීවරං.

‘‘අන්තෙවාසිකානඤ්චා’’ති පදෙන සද්ධිවිහාරිකාපි ගහෙතබ්බා උද්දෙසාදිවසෙන අන්තෙ වසනසීලත්තා. උද්දෙසං ගහෙතුං ආගතො ච ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො චාති ඉමෙ අන්තෙ අවසනසීලාපි රූළ්හීවසෙන අන්තෙවාසිකා නාම. ඉමිනා නිස්සයං ගහෙතුං ආගතො ච ථෙරස්ස සන්තිකෙ නිස්සයං ගහිතපුබ්බො ච අන්තෙවාසිකො නාමාති දස්සෙති. වත්තං කත්වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනි ගහෙත්වා විචරන්තානං සබ්බෙසං උද්දෙසන්තෙවාසිකානං පාපුණාතීති යොජනා. ඉමිනා සද්ධිවිහාරිකනිස්සයන්තෙවාසිකඋපසම්පදන්තෙවාසිකපබ්බජ්ජන්තෙවාසිකාපි ගහෙතබ්බා තෙසම්පි නිබද්ධචාරිකභික්ඛුභාවතො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං චීවරක්ඛන්ධකෙ.

ඉති චීවරක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

9. චම්පෙය්යක්ඛන්ධකං

234. කස්සපගොත්තභික්ඛුවත්ථුකථා

380. චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ ගග්ගරාය පොක්ඛරණියාති එත්ථ ගග්ගරසද්දස්ස නාමසද්දභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගග්ගරනාමිකාය ඉත්ථියා’’ති. ඉමිනා ගග්ගරසද්දො ගග්ගරඉති නාමං පවත්තිනිමිත්තං කත්වා ඉත්ථිදබ්බං වදතීති දස්සෙති. තන්තිපටිබද්ධොති තන්තියා පටිබද්ධො. ‘‘උස්සුක්කම්පි ¶ අකාසි යාගුයා’’තිආදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා ¶ . තස්ස භික්ඛුනොති කස්සපගොත්තනාමකස්ස තස්ස භික්ඛුනො. තත්ථෙවාති වාසභගාමෙයෙව.

382. අධම්මෙන වග්ගකම්මං කරොන්තීතිආදීනං නානාකරණන්ති සම්බන්ධො.

236. ඤත්තිවිපන්නකම්මාදිකථා

385. අඤ්ඤත්රාපි ධම්මාති එත්ථ ධම්මාති උපයොගත්ථෙ නිස්සක්කවචනමෙතන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර ධම්ම’’න්ති. ‘‘අඤ්ඤත්රා’’ති නිපාතපයොගෙ දුතියාතතියාපඤ්චමීසු අඤ්ඤතරස්ස සම්භවතො උපයොගවචනම්පි හොති. තස්මා වුත්තං ‘‘අයමෙව වා පාඨො’’ති. ‘‘භූතෙන වත්ථුනා’’ති ඉමිනා ධම්මසද්දස්ස සච්චත්ථං දස්සෙති. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා සද්දසභාවමෙව සන්ධාය අතිදිසති, න අත්ථං. තෙන වුත්තං ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදි. සත්ථුසාසනන්ති සත්ථු ආණා. සත්ථුආණා නාම ඤත්තිඅනුසාවනානං සම්පදාති ආහ ‘‘ඤත්තිසම්පදා අනුසාවනසම්පදා චා’’ති. ‘‘පටිකුට්ඨඤ්චෙව කතඤ්චා’’ති ඉමිනා පටිකුට්ඨකතන්ති පදස්ස ද්වන්දවාක්යං දස්සෙති. පටිකුසිතබ්බන්ති පටිකුට්ඨං, කත්තබ්බන්ති කතං, කම්මං. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං අඤ්ඤෙසූ’’තිආදි. තත්ථ යන්ති කම්මං.

387. පාළියාති විනයපාළියා. යන්ති කම්මං, න කරියතීති සම්බන්ධො. එත්ථාති අට්ඨකථායං. සො ච ඛොති සො ච විත්ථාරො, ආගතොති සම්බන්ධො. කස්මා ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මානමෙව වසෙන ආගතො, නනු ඤත්තිඅපලොකනකම්මවසෙනපි ආගතෙන භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථෙසු හාපනං වා අඤ්ඤථා කරණං වා අත්ථි විය ඤත්තිකම්මෙ නත්ථීති යොජනා. ඤත්තිකම්මෙ ඤත්තිට්ඨපනතො අඤ්ඤකිච්චස්ස අසම්භවතො හාපනං වා අඤ්ඤථා කරණං වා නත්ථීති අධිප්පායො. තානීති ඤත්තිකම්මඅපලොකනකම්මානි. සබ්බෙසම්පි කම්මානන්ති සබ්බෙසම්පි චතුන්නං කම්මානං. පරතොති පරස්මිං පරිවාරාවසානෙ (පරි. අට්ඨ. 482).

237. චතුවග්ගකරණාදිකථා

388. යදිදං ¶ කම්මන්ති යොජනා. තෙසන්ති සඞ්ඝානං. කම්මප්පත්තොති එත්ථ කම්මෙන, කම්මස්ස වා පත්තොති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘කම්මං පත්තො’’ති. ‘‘සබ්බකම්මෙසු කම්මපත්තො’’ති ¶ පාළිනයෙන ‘‘කම්මෙසු පත්තො’’ති අත්ථොපි යුජ්ජති. ලොකවොහාරවසෙන ‘‘කම්මෙන කම්මස්ස වා පත්තො’’ති අත්ථොපි යුජ්ජතෙව.

389. පරිසතොති පරිසකාරණා. තත්ථාති ‘‘චතුවග්ගකරණඤ්චෙ භික්ඛවෙ’’තිආදිපාඨෙ, චතුවීසතිපුග්ගලෙසු වා. කම්මනානාසංවාසකොති උක්ඛෙපනීයකම්මකතො. ලද්ධිනානාසංවාසකොති උක්ඛිත්තානුවත්තකො. ‘‘හුත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘භික්ඛුනීචතුත්ථො’’තිආදීසු චතුවීසතියා ඨානෙසු කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති. භික්ඛුනී චතුත්ථී එතස්සාති භික්ඛුනීචතුත්ථො, චතුවග්ගො සඞ්ඝොතිආදිනා වචනත්ථො කාතබ්බො.

393. පරිවාසාදීතිආදිසද්දෙන මූලායකස්සනමානත්තඅබ්භානානි සඞ්ගණ්හාති. තෙසන්ති පරිවාසාදිකම්මානං. පරතොති පරස්මිං චූළවග්ගෙ (චූළව. අට්ඨ. 75 ආදයො).

394. පටිකුට්ඨකතකම්මස්සාති පටිකුට්ඨස්ස හුත්වා කතස්ස කම්මස්ස. පකතත්තස්සාති එත්ථ පකතිසීලසඞ්ඛාතො අත්තා සභාවො එතස්සාති පකතත්තොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිපන්නසීලස්සා’’ති. සඞ්ඝාදිසෙසං අනාපජ්ජන්තස්සාපි අවිපන්නසීලත්තා වුත්තං ‘‘පාරාජිකං අනජ්ඣාපන්නස්සා’’ති. ඉමිනා සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජන්තොපි පකතත්තොයෙවාති දස්සෙති. සොපි හි ඉධ අවිපන්නසීලො නාම, අඤ්ඤත්ථ පන සඞ්ඝාදිසෙසස්ස සීලවිපත්තිභාවතො තං ආපජ්ජන්තොපි විපන්නසීලොයෙව නාම. ආනන්තරිකස්සාති එත්ථ අනන්තරසද්දස්ස සම්බන්ධඤ්ච ණිකපච්චයස්ස අත්ථඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො අනන්තරං නිසින්නස්සා’’ති. තත්ථ ‘‘අත්තනො’’ති ඉමිනා අනන්තරසද්දස්ස සම්බන්ධං දස්සෙති. ‘‘නිසින්නස්සා’’ති ඉමිනා ණිකපච්චයස්ස අත්ථං දස්සෙති.

239. ද්වෙනිස්සාරණාදිකථා

395. වත්ථුතොති ¶ වත්ථුකාරණා. තත්ථාති ‘‘ද්වෙමා භික්ඛවෙ’’තිආදිපාඨෙ. ‘‘සන්ධාය වුත්ත’’න්ති ඉමිනා ‘‘අප්පත්තො’’තිආදිසුත්තස්ස නෙය්යත්ථභාවං දස්සෙති. හීති සච්චං, යස්මා වා. තන්ති පබ්බාජනීයකම්මං. පුන තන්ති පබ්බාජනීයකම්මමෙව. එස භික්ඛු අප්පත්තොති සම්බන්ධො. කස්මා අප්පත්තොති ආහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. ආවෙණිකලක්ඛණෙනාති අවිනා හුත්වා පවත්තෙන ලක්ඛණෙන. අත්තනා අවිනා හුත්වා අත්තනො සන්තකෙන විසුං භූතෙන ලක්ඛණෙනාති වුත්තං හොති. යදි අප්පත්තො, කස්මා සුනිස්සාරිතොති ආහ ‘‘යස්මා පනස්සා’’තිආදි. අස්සාති භික්ඛුස්ස, කරෙය්යාති සම්බන්ධො. තං චෙ සඞ්ඝො තජ්ජනීයකම්මාදිවසෙන නිස්සාරෙති, සුනිස්සාරිතොති සම්බන්ධො ¶ . සොති භික්ඛු. යස්මා අනුඤ්ඤාතා, තස්මා සුනිස්සාරිතොති යොජනා. කිත්තකෙන අඞ්ගෙන අනුඤ්ඤාතාති ආහ ‘‘එකෙනපි අඞ්ගෙනා’’ති.

396. ඔසාරණාති එත්ථ ඔත්යූපසග්ගවසෙන සරධාතු පවෙසනත්ථොති ආහ ‘‘පවෙසනා’’ති. තත්ථාති ‘‘ඔසාරණා’’තිආදිපාඨෙ. ඔසාරෙතීති එත්ථ අබ්භානාදිවසෙන පවෙසනං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘උපසම්පදකම්මවසෙනා’’ති. සහස්සක්ඛත්තුම්පීති පිසද්දො ගරහත්ථො. එකවාරාදිකෙ පන කා නාම කථාති දස්සෙති. සාතිසාරාති සදොසා. තථාති යථා ආචරියුපජ්ඣායා සාතිසාරා, තථා. සෙසො කාරකසඞ්ඝො සාතිසාරොති සම්බන්ධො. ‘‘හත්ථච්ඡින්නාදයො පන ද්වත්තිංස සුඔසාරිතා’’ති වුත්තත්තා අන්ධමූගබධිරානං අපබ්බජිතානම්පි උපසම්පදා රුහතීති දට්ඨබ්බං. තෙති හත්ථච්ඡින්නාදයො ද්වත්තිංස.

397. අභූතවත්ථුවසෙනාති අසච්චවත්ථුවසෙන, අසංවිජ්ජමානවත්ථුවසෙන වා. තත්ථාති ‘‘ඉධ පන භික්ඛවෙ’’තිආදිපාඨෙ. පටිනිස්සජ්ජිතාති එත්ථ තපච්චයස්ස කම්මත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටිනිස්සජ්ජිතබ්බා’’ති.

241. උපාලිපුච්ඡාකථා

400. තත්ථාති ¶ උපාලිපඤ්හෙසු. තස්සපාපියසිකාදීහි සද්ධිං එකා පුච්ඡා කතාති යොජනා. භික්ඛූනම්පි වාරෙති සම්බන්ධො. පිසද්දෙන ‘‘න කෙවලං උපාලිපඤ්හෙසුයෙව යොජෙතබ්බානි, අථ ඛො භික්ඛූනං වාරෙපී’’ති දස්සෙති.

242. තජ්ජනීයකම්මකථා

407. ‘‘ඉධ පන භික්ඛවෙ භික්ඛු භණ්ඩනකාරකො’’තිආදි වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘ඉධ පන භික්ඛවෙ’’තිආදිපාඨෙ. අනපදානොති එත්ථ අපපුබ්බො දාසද්දො අවඛණ්ඩනත්ථොති ආහ ‘‘අපදානං වුච්චති පරිච්ඡෙදො’’ති. නත්ථි අපදානං අවඛණ්ඩනං ආපත්තිපරියන්තො එතස්සාති අනපදානොති වචනත්ථො කාතබ්බො. සායෙව පාළි වුත්තාති සම්බන්ධො. තත්ථාති තස්සං පාළියං. කිඤ්චි අත්ථවිනිච්ඡයං පාළිඅනුසාරෙන විදිතුං න සක්කා න හොතීති යොජනා.

ඉති චම්පෙය්යක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

10. කොසම්බකක්ඛන්ධකං

271. කොසම්බකවිවාදකථා

451. කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ ¶ අයමනුපුබ්බිකථා එවං වෙදිතබ්බාති යොජනා. විනයං පාළිතො ච, තදත්ථතො ච ධාරෙතීති විනයධරො, තථා සුත්තන්තං ධාරෙතීති සුත්තන්තිකො. තෙසූති ද්වීසු භික්ඛූසු. සුත්තන්තිකො භික්ඛු නික්ඛමීති සම්බන්ධො. ආචමනඋදකාවසෙසන්ති ආචමෙති ධොවති අනෙනාති ආචමනං, තමෙව උදකං ආචමනඋදකං, තමෙව අවසෙසං ආචමනඋදකාවසෙසං, අවසෙසආචමනඋදකන්ති අත්ථො. තං භික්ඛුන්ති සුත්තන්තිකං භික්ඛුං. එත්ථාති ආචමනඋදකාවසෙසට්ඨපනෙ. ‘‘සචෙ හොති, දෙසෙස්සාමී’’ති ඉමිනා අත්තනො සුබ්බචභාවඤ්ච සික්ඛාකාමතඤ්ච දස්සෙති. තෙති තයා, කථන්ති සම්බන්ධො. අථ වා තෙති තුය්හං, නත්ථීති සම්බන්ධො. අසඤ්චිච්ච අසතියා කතත්තා අනාපත්තිපක්ඛොපි ¶ භවෙය්යාති ආහ ‘‘නත්ථි ආපත්තී’’ති. එත්ථ පන ආපත්තියෙව. සොති සුත්තන්තිකො.

විනයධරොපීති විනයධරො පන, ආරොචෙසීති සම්බන්ධො. ආපජ්ජමානොපීති පිසද්දො ගරහත්ථො. තෙති විනයධරස්ස නිස්සිතකා, ආහංසූති සම්බන්ධො. තස්සාති සුත්තන්තිකස්ස. තෙති සුත්තන්තිකස්ස නිස්සිතකා, ආරොචෙසුන්ති සම්බන්ධො. සොති සුත්තන්තිකො. මුසාවාදීති අභූතතො, අභූතං වා වචනං වදනසීලො. එසොති විනයධරො. තෙති සුත්තන්තිකස්ස නිස්සිතකා, ආහංසූති සම්බන්ධො. තතොති කලහවඩ්ඪනකාරණා. විනයධරො අකාසීති සම්බන්ධො.

453. ‘‘න තාව භින්නො’’ති ඉමිනා භින්නොති එත්ථ තපච්චයස්ස අවස්සම්භාවියත්ථෙ අනාගතකාලිකතං දස්සෙති. තමෙවත්ථං සහ උපමාය දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. තන්ති සස්සං. ‘‘භිජ්ජිස්සතී’’ති ඉමිනා භිජ්ජිස්සතීති භින්නොති වචනත්ථං දස්සෙති. සො ච ඛොති සඞ්ඝො. කලහවසෙන භිජ්ජිස්සතීති සම්බන්ධො. සම්භමඅත්ථවසෙනාති සංවෙගඅත්ථවසෙන. සම්භමසද්දො හි තීසු අත්ථෙසු වත්තති ගාරවෙ, භීතියං, සංවෙගෙ චාති. ඉධ පන සංවෙගෙ වත්තති. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භින්නෙ සංවෙගඅත්ථවසෙනාති අධිප්පායො. ඉදං හෙට්ඨා කථිතාය ‘‘භයෙ කොධෙ පසංසාය’’න්ති ගාථාය (පාරා. අට්ඨ. 1.15) චසද්දෙන සම්පිණ්ඩිතං සම්භමඅත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති ¶ දට්ඨබ්බං. එත්ථාති ‘‘භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති පාඨෙ. ආමෙඩිතන්ති ආ පුනප්පුනං භයාදිපීළිතත්තා මෙඩෙන උම්මාදෙන ඉතං කථිතං ආමෙඩිතං.

454. හීති විත්ථාරො. භගවා වදෙය්යාති සම්බන්ධො. උක්ඛිපන්ති අපනෙන්තීති උක්ඛෙපකා. උක්ඛිත්තමනුවත්තන්තීති උක්ඛිත්තානුවත්තකා. එතෙසන්ති උක්ඛිත්තානුවත්තකානං. පුන එතෙසන්ති උක්ඛෙපකානං. පක්ඛොති සඛා. තන්තිමෙවාති පාළිමෙව, බ්යාපාරමෙව වා.

455. යොති භික්ඛු. චිත්තං උප්පාදෙතීති සම්බන්ධො. තුම්හෙති ධම්මවාදිනො සන්ධාය වුත්තං. කිං භණථාති කිං වචනං භණථ. ඉති පුච්ඡිත්වාති ¶ සම්බන්ධො. තෙසඤ්චාති ධම්මවාදීනඤ්ච. ඉතරෙසඤ්චාති අධම්මවාදීනඤ්ච. ඉමෙති අත්තනො පක්ඛෙ ඉමෙ භික්ඛූ. තෙසන්ති අධම්මවාදීනං. ‘‘කම්මං කොපෙතී’’ති ‘‘නානාසංවාසකචතුත්ථො චෙ භික්ඛවෙ කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං, න ච කරණීය’’න්ති වචනතො (මහාව. 389) කම්මං කොපෙති. ඉතරෙසම්පීති ධම්මවාදීනම්පි. ධම්මවාදීනං පක්ඛෙ නිසීදිත්වා අධම්මවාදීනං ලද්ධිං ගණ්හන්තොපි ධම්මවාදීනං නානාසංවාසකො හොතියෙව, අයං නයො වුත්තනයස්ස අත්ථතො සිද්ධොති කත්වා ඉධ න වුත්තො. එවන්තිආදි නිගමනං. යොති භික්ඛු, පවිසති ගණ්හාතීති සම්බන්ධො. නිසින්නො හුත්වාති යොජනා. ඉමෙති අත්තනො පක්ඛෙ ඉමෙ භික්ඛූ. ඉතරෙති පරපක්ඛෙ ඉතරෙ භික්ඛූ. තෙසන්ති ධම්මවාදීනං. යත්ථ තත්ථ වා පන පක්ඛෙති යස්මිං කස්මිංචි වා ධම්මවාදීනං පක්ඛෙ. ඉමෙ ධම්මවාදිනොති ගණ්හාතීති තංතංපක්ඛගතෙ භික්ඛූ යාථාවතො වා අයාථාවතො වා ‘‘ඉමෙ ධම්මවාදිනො’’ති ගණ්හාති.

456. කායෙන කතං කම්මං කායකම්මං, වචියා කතං කම්මං වචීකම්මං. තත්ථ කායකම්මං උපදංසෙන්තා භික්ඛූ පහරන්තා උපදංසෙන්ති. වචීකම්මං උපදංසෙන්තා භික්ඛූ ඵරුසං වදන්තා උපදංසෙන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘කායෙන පහරන්තා’’තිආදි. උපදංසෙන්තීති පවත්තෙන්ති. ‘‘කොධවසෙනා’’ති ඉමිනා පෙමවසෙනාති අත්ථං නිවත්තෙති. අධම්මියානීති අධම්මෙන කත්තබ්බානි. ‘‘කිච්චානී’’ති ඉමිනා ඉයපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. අසම්මොදිකාති එත්ථ යකාරලොපොති ආහ ‘‘අසම්මොදිකායා’’ති. ‘‘කථායා’’ති ඉමිනා අසම්මොදං ජනෙතීති අසම්මොදිකාති කත්වා ණිකපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. උපචාරං මුඤ්චිත්වාති එත්ථ උපචාරො නාම අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරන්තානං හත්ථස්ස පාපුණනට්ඨානං, තං මුඤ්චිත්වාති අත්ථො. ආසනන්තරිකායාති එත්ථ එකං ආසනං අන්තරං බ්යවහිතං ඉමිස්සා නිසින්නකිරියායාති ආසනන්තරිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකෙකං ආසනං අන්තර’’න්ති. ‘‘කත්වා’’ති ඉමිනා කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති.

457-8. අයං ¶ අස්ස භික්ඛුනො අධිප්පායො කිරාති යොජනා. එතෙති කොධාභිභූතෙ භික්ඛූ. භගවා පන කථෙසීති සම්බන්ධො. ‘‘අනත්ථො ¶ අතො’’ති ඉමිනා අනත්ථතොති පදස්ස ඔකාරලොපසන්ධිං දස්සෙති. තෙසං පදානමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එතස්මා’’තිආදි. ‘‘අථ වා’’තිආදිනා ‘‘අනත්ථදො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සුගතො’’තිආදීසු විය ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා අනත්ථතොති වුත්තන්ති දස්සෙති. අනත්ථදොති අනත්ථං දදාතීති අනත්ථදො.

464. පුථුසද්දොති එත්ථ පුථුසද්දො මහන්තපරියායොති ආහ ‘‘මහා’’ති. අස්සාති භණ්ඩනකාරකස්ස ජනස්ස. සමජනොති එත්ථ සමසද්දො සදිසපරියායොති ආහ ‘‘එකසදිසො’’ති, තුල්යාධිකරණසමාසොයං. භණ්ඩනකාරකො අයං ජනොති යොජනා. තත්ථාති භණ්ඩනකාරකෙසු ජනෙසු. අඤ්ඤම්පි එකං ඉදං කාරණන්ති සම්බන්ධො. න මඤ්ඤිත්ථාති කොචි එකොපි න මඤ්ඤිත්ථාති යොජනා. ඉමිනා අමඤ්ඤරුන්ති එත්ථ ආවිභත්තියා ‘‘රු’’න්ති ආදෙසො දස්සිතො.

පරිමුට්ඨාති පරිමුට්ඨා සති එතෙසන්ති පරිමුට්ඨාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිමුට්ඨසතිනො’’ති. අට්ඨක්ඛරගාථායං ‘‘පඤ්චමං ලඝු සබ්බත්ථා’’ති වුත්තත්තා පඤ්චමස්ස රාකාරස්ස රස්සො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘රාකාරස්ස රස්සාදෙසො කතො’’ති. කථං භාණිනොති වාචං භාණිනො. මුඛායාමන්ති එත්ථ ආයාමසද්දො විත්ථාරපරියායො, විත්ථාරො ච නාම පසාරණන්ති ආහ ‘‘පසාරෙතු’’න්ති. සම්පදානත්ථජොතකෙන තුංපච්චයෙන සම්පදානත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දස්සෙති. නීතාති කම්මවාචකස්ස කිතස්ස අප්පධානකම්මං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉමං නිල්ලජ්ජභාව’’න්ති. ද්විකම්මකධාතුභාවතො ‘‘අත්තනො’’ති පධානකම්මම්පි අජ්ඣාහරිතබ්බං. තන්ති කලහං. ‘‘ජාන’’න්ති පදෙන ‘‘විදූ’’ති පදස්ස අත්ථඤ්ච වාක්යඤ්ච දස්සෙති. විදන්ති ජානන්තීති විදූති වචනත්ථො කාතබ්බොති අධිප්පායො. සාදීනවොතිආදීනවෙන දොසෙන සහ පවත්තො. අයන්ති කලහො.

යෙ ¶ ච තං උපනය්හන්තීති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ආඝාත’’න්ති. යෙති ජනා. උපනය්හන්ති උපනහන්ති බන්ධන්ති. සනන්තනොති එත්ථ සනන්තනසද්දො පුරාණපරියායොති ආහ ‘‘පොරාණො’’ති.

‘‘අඤ්ඤෙ’’ති ඉමිනා පරෙති එත්ථ පරසද්දස්ස පච්ඡාභාගත්ථාදයො නිවාරෙති. මයමෙත්ථ යමාමසෙති එත්ථ එතසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ’’ති. යමුධාතු උපයමනත්ථො සෙකාරො නිපාතමත්තොති ආහ ‘‘උපයමාමා’’ති. ‘‘සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති ඉමිනා ¶ ‘‘න ජානන්තී’’ති පදස්ස ආකාරං දස්සෙති. තත්ථාති මහාජනකායෙ යෙ පණ්ඩිතාති යොජනා. එවං හීති එවමෙව. ජානන්තා තෙ පණ්ඩිතා පටිපජ්ජන්තීති යොජනා. මෙධන්තා හිංසන්තා ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති මෙධගා කලහා. කෙචි මෙධධාතුතො ණ්වුපච්චයං වදන්ති, තෙසං මතෙන මෙධකාති පඨමක්ඛරෙන පාඨො භවෙය්ය.

තෙසම්පීති බ්රහ්මදත්තදීඝාවුකුමාරානම්පි. සඞ්ගතීති සමාගමො. වොති තුම්හාකං. යෙසං තුම්හාකං නෙව මාතාපිතූනං අට්ඨීනි ඡින්නානි, න පාණා හතා, න ගවස්සධනානි හටානි. තෙසං තුම්හාකං කස්මා සඞ්ගති න හොතීති යොජනා.

සබ්බානි පරිස්සයානීති එත්ථ සබ්බානීති වුත්තකාරණඤ්ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාකටපරිස්සයෙ ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙ චා’’ති. ‘‘අභිභවිත්වා’’ති ඉමිනා අභිභුය්යාති පදස්ස ත්වාපච්චයන්තභාවං දස්සෙති. තෙනාති නිපකෙන සහායෙන.

රාජාවාති එත්ථ රාජා ඉවාති පදවිභාගං කත්වා රාජසද්දස්ස උපලක්ඛණවසෙන මහාජනක, අරින්දමරාජානො ච ඉවසද්දස්ස ඔපම්මත්ථජොතකඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. රට්ඨවිජිතසද්දා අඤ්ඤමඤ්ඤපරියායා. විසෙසනවිසෙස්යානං කාමාචාරතො ගම්යමානත්තා වුත්තං ‘‘විජිතං රට්ඨ’’න්ති. ‘‘මාතඞ්ගො අරඤ්ඤෙ නාගො ඉවා’’ති ඉමිනා ¶ පදවිභාගං දස්සෙති. තෙසං පදානං අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මාතඞ්ගොති හත්ථී වුච්චතී’’තිආදි. ‘‘හත්ථී වුච්චතී’’ති ඉමිනා මහන්තො අඞ්ගො සරීරමෙතස්සාති මාතඞ්ගොති වචනත්ථෙන හත්ථී මාතඞ්ගො නාමාති දස්සෙති. මහන්තසද්දස්ස මාතාදෙසො. නාගසද්දො උරගෙ ච හත්ථිම්හි ච නාගරුක්ඛෙ ච උත්තමෙ ච නාමපඤ්ඤත්තියඤ්චාති පඤ්චසු අත්ථෙසු වත්තති, ඉධ උත්තමත්ථෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නාගොති මහන්තාධිවචනමෙත’’න්ති. මාතඞ්ගරඤ්ඤෙවාති එත්ථ ඉවසද්දස්ස ඔපම්මත්ථජොතකභාවං දස්සෙත්වා අත්ථයොජනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. ‘‘යථා ච පාලිලෙය්යකො’’ති ඉමිනා මාතඞ්ගනාගස්ස සරූපං උපලක්ඛණෙන දස්සෙති.

275. පාලිලෙය්යකගමනකථා

467. පාලිලෙය්යකන්ති පලිලවනසණ්ඩෙ වසන්තහත්ථිනාගං. ‘‘හත්ථී’’ති ච ‘‘නාගො’’ති ච ද්වින්නං සද්දානං පරියායභාවෙන වුත්තත්තා අධිකත්ථොති ආහ ‘‘මහාහත්ථී’’ති. පුරතො පුරතො ගච්ඡන්තෙහි තෙහි හත්ථිආදීහි ඡින්නග්ගානීති යොජනා. ඔභග්ගොභග්ගන්ති භඤ්ජිත්වා අධොපාතිතං ඔභග්ගන්ති ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භඤ්ජිත්වා භඤ්ජිත්වා පාතිත’’න්ති. ‘‘උච්චට්ඨානතො’’ති ඉමිනා අවත්යූපසග්ගස්ස අධොත්ථං නයෙන දස්සෙති. එතස්සාති හත්ථිනාගස්ස. තෙති හත්ථිආදයො. තෙහීති හත්ථිආදීහි. පිවන්තෙහි තෙහීති යොජනා. කද්දමොදකානීති කද්දමෙන සංසට්ඨානි උදකානි.

ඊසාදන්තස්සාති එත්ථ ඊසාය සදිසො දන්තො ඉමස්සාති ඊසාදන්තොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රථඊසාසදිසදන්තස්සා’’ති. ‘‘රථඊසා’’ති ඉමිනා නඞ්ගලඊසං නිවත්තෙති. යදෙකොති යං එකො. යංසද්දො කාරණත්ථොති ආහ ‘‘යස්මා’’ති. අස්ස නාගස්සාති හත්ථිනාගස්ස. නාගෙනාති බුද්ධනාගෙන.

යථාභිරන්තන්ති ¶ එත්ථ කිත්තකං කාලං රමතීති ආහ ‘‘තෙමාස’’න්ති. එත්තාවතාති එත්තකෙන තෙමාසවිහරණෙන. පත්ථටා අහොසීති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං ජම්බුදීපතලෙ.

‘‘කොසම්බිනිවාසිනො’’ති ඉමිනා කොසම්බියං නිවසන්තීති කොසම්බකාති වචනත්ථං දස්සෙති.

276. අට්ඨාරසවත්ථුකථා

471. ‘‘ලද්ධිග්ගහණ’’න්ති ඉමිනා ආදීයතෙ ආදායොති වචනත්ථං දස්සෙති.

475. තං දිවසමෙවාති තස්මිං සඞ්ඝසාමග්ගිකරණදිවසෙයෙව.

476. න මූලා මූලං ගන්ත්වාති මූලතො මූලං න ගන්ත්වාව. ‘‘අත්ථතො අපගතා’’ති ඉමිනා අත්ථතො අපෙතා අත්ථාපෙතාති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘බ්යඤ්ජනමත්තං උපෙතා’’ති ඉමිනා බ්යඤ්ජනමත්තං උපෙතා උපගතා බ්යඤ්ජනූපෙතාති වචනත්ථං දස්සෙති.

477. අත්ථෙසු ජාතෙසූති එත්ථ ජාතසද්දො උප්පන්නපරියායොති ආහ ‘‘විනයඅත්ථෙසු උප්පන්නෙසූ’’ති. තඤ්ච පදං ‘‘සඞ්ඝස්ස කිච්චෙසූ’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බං. මහත්ථිකොති මහන්තො උපකාරසඞ්ඛාතො අත්ථො ඉමස්සාති මහත්ථිකොති දස්සන්තො ආහ ‘‘මහාඋපකාරො’’ති.

අනානුවජ්ජො පඨමෙනාති එත්ථ පඨමසද්දො තාවපරියායොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තාවා’’ති. සීලතොති ¶ සීලෙන. උපෙක්ඛිතාචාරොති උපපත්තිතො ඉක්ඛිතාචාරො. ‘‘අපෙක්ඛිතාචාරො’’තිපි පාඨො. උපපරික්ඛිතාචාරොති උපපරික්ඛිතො ආචාරො එතස්සාති උපපරික්ඛිතාචාරො.

විසය්හාති එත්ථ විපුබ්බො සහධාතු අභිභවනත්ථො, ත්වාපච්චයො ච හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අභිභවිත්වා’’ති. අනපගතන්ති කාරණතො ¶ අනපෙතං. භණන්තො භික්ඛූති සම්බන්ධො. තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා හී’’තිආදි. සොති භික්ඛු, න හාපෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘උසූයායා’’ති ඉමිනා දොසාගතිගමනස්ස ගහිතත්තා ‘‘අගතිගමනවසෙනා’’ති ඉමිනා පාරිසෙසනයෙන අවසෙසඅගතිගමනමෙවාධිප්පෙතං. සොති භික්ඛු. ඡම්භති චෙවාති ථම්භති චෙව, ථද්ධං කරොති චෙවාති අත්ථො. වෙධති චාති කම්පති ච. යො චාති භික්ඛු පන. ඊදිසොති උසූයාය වා අගතිගමනෙන වා භණනසඞ්ඛාතො එදිසො න හොති.

කිඤ්ච භිය්යොති නිපාතසමුදායො, තතො වුත්තතො අතිරෙකං කථෙතබ්බං කිං පනාති අත්ථො. තස්සා ගාථාය අත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. යොති භික්ඛු. හීති සච්චං. කාලාගතන්ති එත්ථ ගහෙතබ්බකාලඤ්ච සත්තමීතප්පුරිසසමාසඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කථෙතබ්බයුත්තකාලෙ ආගත’’න්ති. වචොති පදං න වචනපධානං, වචනවන්තපුග්ගලොයෙව පධානන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වදන්තො’’ති.

ආචෙරකම්හි ච සකෙති එත්ථ ආචරියස්ස එසො ආචෙරකො, සස්ස අත්තනො එසො සකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො ආචරියවාදෙ’’ති. ගාථාභාවතො ආචරියසද්දස්ස ආචෙරාදෙසො කාතබ්බො. ‘‘වාදෙ’’ති ඉමිනා ඉදමත්ථෙ පවත්තස්ස ණිකපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. අලං පමෙතුන්ති එත්ථ අලංසද්දො සමත්ථත්ථො, පමසද්දොතුලනත්ථොති ආහ ‘‘තුලයිතුං සමත්ථො’’ති. කථෙතවෙති එත්ථ තවෙසද්දො අඤ්ඤත්ථ යෙභුය්යෙන භාවවාචකො, ඉධ පන කම්මවාචකොති ආහ ‘‘කථෙතබ්බෙ’’ති. විරද්ධට්ඨානකුසලොති විරද්ධට්ඨානෙ කුසලො.

අයං ගාථා වුත්තාති සම්බන්ධො. තන්ති කථෙතබ්බං. අයං හෙත්ථත්ථොති අයං එව එත්ථ ගාථායං අත්ථොති යොජනා. ‘‘ගච්ඡන්තී’’ති ඉමිනා වජන්තීති එත්ථ වජධාතුයා ගත්යත්ථං දස්සෙති. ‘‘අත්තනො ආචරියවාද’’න්ති ඉමිනා ‘‘සකං ආදාය’’න්ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ආචරියවාදො ¶ හි ආදාතබ්බතො ගහෙතබ්බතො ආදායන්ති වුත්තො. තදනුරූපන්ති තස්ස වත්ථුස්ස අනුරූපං. බ්යාකරමානො භික්ඛූති සම්බන්ධො. අට්ඨහි දූතඞ්ගෙහීති ‘‘සොතා ච හොති, සාවෙතා ච, උග්ගහෙතා ච, ධාරෙතා ච, විඤ්ඤාතා ච, විඤ්ඤාපෙතා, ච කුසලො ච සහිතාසහිතස්ස, නො ච කලහකාරකො’’ති (චූළව. 347; අ. නි. 8.16) එවං වුත්තෙහි අට්ඨහි දූතස්ස ¶ අඞ්ගෙහි. කස්ස දූතෙය්යකම්මන්ති ආහ ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති. දූතස්ස එතානි දූතෙය්යානි, තානියෙව කම්මානි දූතෙය්යකම්මානි, තෙසු. ඉදන්ති අත්ථජාකං, වුත්තං හොතීති යොජනා. අථ වා ඉදන්ති අයමත්ථො. වුත්තං හොතීති වුත්තො හොති. පච්ඡිමනයෙ ලිඞ්ගවිපල්ලාසොති දට්ඨබ්බො. ආනෙත්වා හවන්ති පූජෙන්තීති ආහවො දායකා, තෙසං ආහූනං. ආනෙත්වා හුනිතබ්බං පූජෙතබ්බන්ති ආහුති, තං ආහුතිං. සඞ්ඝස්ස කිච්චෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. තෙන වුත්තං ‘‘තස්ස තස්ස කිච්චස්සා’’ති. කරවචොති එත්ථ ‘‘වචොකරො’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාභාවතො පදවිපරියායවසෙන ‘‘කරවචො’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘වචනං කරොන්තො’’ති. ‘‘වචනකරණෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘න තෙන මඤ්ඤතී’’ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති.

ආපජ්ජමානො භික්ඛු ආපත්ති හොතීති යොජනා. තස්සා චාති එත්ථ ස්මාවචනස්ස ස්සාදෙසො කාතබ්බො. යථාති යෙනාකාරෙන, විනයකම්මාකාරෙනාති අත්ථො. යෙසූති යත්තකෙසු වත්ථූසු. උභයෙ එතෙ විභඞ්ගාති සම්බන්ධො. අස්සාති භික්ඛුස්ස. ආපත්තිවුට්ඨානපදස්සාති පදසද්දො කාරණත්ථො, භුම්මත්ථෙ සාමිවචනො ච හොතීති ආහ ‘‘ආපත්තිවුට්ඨානකාරණෙ’’ති. ‘‘කුසලො’’ති ඉමිනා ඡෙකො පණ්ඩිතො, කුච්ඡිතං පාපං විදති ජානාතීති කොවිදොති වචනත්ථෙන කොවිදො නාමාති දස්සෙති.

ආචරන්තො ¶ භික්ඛු ගච්ඡතීති යොජනා. ‘‘වත්ත’’න්ති ඉමිනා ඔසාරණං තන්ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. ‘‘යා’’ති ඉමිනා එතම්පීති එත්ථ එතසද්දස්ස අනියමනිද්දෙසභාවං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ.

ඉති කොසම්බකක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

මහාවග්ගවණ්ණනාය

යොජනා සමත්තා.

ජාදිලඤ්ඡිතනාමෙන, නෙකානං වාචිතො මයා;

මහාවග්ගඛන්ධකස්ස, සමත්තො යොජනානයොති.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

පාචිත්යාදියොජනා