තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > පාචිත්යාදියොජනාපාළි

1. චූළවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ කම්මක්ඛන්ධකෙ එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘චූළවග්ගස්සා’’ති පදං ‘‘කම්මක්ඛන්ධකෙ’’ති පදෙ අවයවිසම්බන්ධො. තාවාති පාරිවාසිකක්ඛන්ධකාදිතො ¶ , පාරිවාසික්ඛන්ධකාදීනං වා පඨමං. චෙවසද්දො ච චසද්දො ච ‘‘පණ්ඩුකලොහිතකා’’ති පදස්ස අසමාහාරද්වන්දවාක්යං දීපෙන්ති. නිස්සයානං නාමං නිස්සිතෙසු උපචාරවසෙන තෙසං සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකාපි පණ්ඩුකලොහිතකනාමායෙව හොන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙසං නිස්සිතකාපී’’තිආදි. පිසද්දෙන උපචාරත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. ‘‘සුට්ඨු බලව’’න්ති ඉමිනා බලවාබලවන්ති ද්වින්නං සද්දානං පරියායභාවෙන වුත්තත්තා අතිසයත්ථොති දස්සෙති. ‘‘බලවබලව’’න්ති වත්තබ්බෙ වාචාසිලිට්ඨවසෙන දීඝං කත්වා එවං වුත්තං. පටිවදථාති පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ කථෙථ. ඉමිනා පටිමන්තෙථාති එත්ථ මන්තධාතුයා ගුත්තභාසනත්ථං දස්සෙති. අත්ථෙසු කරණභාසනකිච්චෙසු අලං සමත්ථාති අලමත්ථා, තෙසං විසෙසෙනාති අලමත්ථතරාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමත්ථතරා’’ති.

4. අසම්මුඛා ¶ කතන්තිආදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. සම්මුඛෙහි විරහිතා අසම්මුඛාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛානං විනා කත’’න්ති. ‘‘අප්පටිපුච්ඡිත්වා’’ති ඉමිනා අප්පටිපුච්ඡාති එත්ථ ත්වාපච්චයස්සාකාරභාවං දස්සෙති. තස්සෙවාති චුදිතකස්සෙව. අදෙසනාගාමිනියාති එත්ථ අකාරස්ස අඤ්ඤත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාරාජිකා…පෙ… වා’’ති. එත්ථාති තජ්ජනීයකම්මෙ. නව පදාති නවසු පදෙසු, නිද්ධාරණෙ චෙතං පච්චත්තවචනං. පුරිමකෙසු තීසු තිකෙසු වුත්තෙසු නවසු පදෙසූති යොජනා. ‘‘එකෙක’’න්ති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බං. ඉමෙහීති ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි. ද්වාදස තිකාති පුරිමෙහි තීහි තිකෙහි නව තිකෙ මිස්සෙත්වා ද්වාදස. සුක්කපක්ඛෙසුපීති පටිසෙධවිරහවසෙන සුක්කෙසු පක්ඛෙසුපි.

6. ‘‘පබ්බජිතාන’’න්ති ඉමිනා ගිහීනං අනනුලොමිකතං නිවත්තෙති. සහසොකිතාදීහීති ආදිසද්දෙන සහනන්දිං සඞ්ගණ්හාති. ඉමස්මිං ඨානෙ සබ්බඅට්ඨකථාපොත්ථකෙසු ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බන්ති උපජ්ඣායෙන හුත්වා න උපසම්පාදෙතබ්බ’’න්ති පාඨතො පට්ඨාය යාව ‘‘න සම්පයොජෙතබ්බන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං යොජෙත්වා කලහො න කාරෙතබ්බො’’ති පාඨො අත්ථි, තාව අට්ඨාරසසම්මාවත්තනවත්තානං සංවණ්ණනාපාඨො ලිඛිතො, සො පාඨො ඉමස්මිං ඨානෙ න ලිඛිතබ්බො. කස්මා? පාළික්කමානුප්පත්තාභාවතො, අට්ඨකථායමෙව ‘‘අට්ඨාරස සම්මාවත්තනවත්තානි පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ වණ්ණයිස්සාමා’’ති වක්ඛමානත්තා, යථාවචනඤ්ච පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. අට්ඨ. 76) සංවණ්ණිතත්ථා ච. තස්මා සො පාඨො න පොරාණපාඨො හොති, පච්ඡා පක්ඛිත්තපාඨොති දට්ඨබ්බො.

තිණ්ණං ¶ භික්ඛවෙ භික්ඛූනන්තිආදි වුත්තන්ති සම්බන්ධො. එකෙකෙනාපීති තීසු අඞ්ගෙසු එකෙකෙනාපි. ඉමිනා අවයවවාක්යනිබ්බත්තිවසෙන කම්මාරහභාවං දස්සෙති. හීති සච්චං. නියස්සස්ස විසෙසෙන අභිණ්හාපත්තිකත්තං අඞ්ගං ඉති වුත්තන්ති යොජනා. එත්ථ ආකාරවාචකො ¶ ඉතිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දට්ඨබ්බං. එසෙව නයො අනන්තරෙපි. තජ්ජීයති අනෙන විනයකම්මෙනාති තජ්ජනීයං, තමෙව කම්මං තජ්ජනීයකම්මං. ‘‘නිස්සාය තෙ වත්ථබ්බ’’න්ති නියස්සීයති බාලො භජාපීයති අනෙන විනයකම්මෙනාති නියස්සං, දිවාදිගණිකත්තා සකාරස්ස ද්වෙභාවො හොති ‘‘නස්සං වස්ස’’න්තිආදීසු විය, නියස්සමෙව කම්මං නියස්සකම්මං. ගාමාදිතො පබ්බාජියති අනෙන විනයකම්මෙනාති පබ්බාජනීයං, තමෙව කම්මං පබ්බාජනීයකම්මං. තීසූති භණ්ඩනකාරකඅභිණ්හාපත්තිකකුලදූසකවසෙන තිවිධෙසු අඞ්ගෙසු. යෙන කෙනචි අඞ්ගෙනාති සම්බන්ධො. යදි සබ්බානි කම්මානි කාතුං වට්ටතීති යොජනා. එවං සති චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 400 ආදයො) වුත්තං ඉදං වචනං විරුජ්ඣතීති සම්බන්ධො. වචනත්ථනානත්තතොති වචනස්ස ච අත්ථස්ස ච නානාභාවතො. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තජ්ජනීයකම්මාරහස්සාති ඉමස්ස හී’’තිආදි. තත්ථ ‘‘තිණ්ණං භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනස්ස අඞ්ගසම්භවො අත්ථොති යොජනා. තස්මාති යස්මා න විරුජ්ඣති, තස්මා. සඞ්ඝෙන කතං හොතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා ලක්ඛණෙන තජ්ජනීයාදිකම්මාරහස්ස තස්ස භික්ඛුස්සාති යොජනා. එවං කම්මසන්නිට්ඨානත්ථං දස්සෙත්වා අඞ්ගසම්භවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්ස පනා’’තිආදි. තත්ථ යස්සාති භික්ඛුස්ස, අත්ථීති සම්බන්ධො. භණ්ඩනකාරකාදීසූතිආදිසද්දෙන අභිණ්හාපත්තිකකුලදූසකානි සඞ්ගණ්හාති. ආකඞ්ඛමානො සඞ්ඝො කරෙය්යාති සම්බන්ධො. කම්මාරහන්ති කම්මස්ස, කම්මෙ වා අරහං. එත්ථාති කම්මක්ඛන්ධකෙ. පුබ්බෙනාති පුබ්බෙ වුත්තෙන චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙන. අපරන්ති අපරෙ වුත්තං කම්මක්ඛන්ධකං. සමෙතීති සමං ගච්ඡති.

තත්ථාති කම්මෙසු, තජ්ජනීයකම්මෙති සම්බන්ධො, අඞ්ගෙසු වා, භණ්ඩනකාරකවසෙනාති සම්බන්ධො. අථ ඛොති තථා වුත්තාපීති අත්ථො. කරොන්තෙන කම්මවාචාවාචකෙනාති සම්බන්ධො. හීති ඵලජොතකො. භූතෙන වත්ථුනාති තච්ඡෙන වත්ථුනා. අඤ්ඤස්ස කම්මස්සාති තජ්ජනීයකම්මතො අඤ්ඤස්ස කම්මස්ස. කස්මා බාලස්ස අබ්යත්තස්ස ආපත්තිබහුලස්ස ¶ තජ්ජනීයකම්මං කාතබ්බන්ති යොජනා. ඉදම්පීති තජ්ජනීයකම්මම්පි. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු කම්මෙසු.

නප්පටිප්පස්සම්භෙතබ්බඅට්ඨාරසකාදිකථා

8. පන්නලොමාති පතිතමානලොමා. එතන්ති වත්තං. නෙත්ථාරන්ති එත්ථ අඵුට්ඨක්ඛරසංයොගෙ පරස්ස ¶ තකාරස්ස ථකාරො හොති, තස්මා දුතියක්ඛරෙන පාඨො යුත්තො. යෙනාති වත්තෙන. නිස්සාරණාති නිස්සාරණතො. දස වා දිවසානි, පඤ්ච වා දිවසානි පූරෙතබ්බන්ති යොජනා. හීති සච්චං. එත්තකෙනාති එතප්පමාණෙන දසපඤ්චදිවසෙන.

11. අපිස්සු භික්ඛූ පකතාති එත්ථ නිපාතානමනෙකත්ථත්තා ඉධ අපිස්සුසද්දො නිච්චත්ථො හොති. පකතසද්දො ‘‘කුක්කුච්චපකතා’’තිආදීසු (පාරා. අට්ඨ. 1.තතියසඞ්ගීතිකථා; පාචි. අට්ඨ. 438) අභිභවනත්ථො, ඉධ පන බ්යාවටත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිච්චං බ්යාවටා හොන්තී’’ති.

27. එත්ථාති අස්සජිපුනබ්බසුකවත්ථුම්හි. කායිකොති එත්ථ කායෙන කීළතීති කායිකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කායකීළා වුච්චතී’’ති. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා වාචාය කීළතීති වාචසිකො, කායිකො ච වාචසිකො ච කායිකවාචසිකොති වචනත්ථං අතිදිසති. එත්ථ ච පච්ඡිමවචනත්ථො සමාහාරද්වන්දො, සමාහාරද්වන්දෙපි කත්ථචි පුල්ලිඞ්ගමිච්ඡන්ති සද්දවිදූ ‘‘ධම්මවිනයො’’තිආදීසු (විභ. අට්ඨ. 509) විය. කායද්වාරපඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං වීතික්කමතීති කායිකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවීතික්කමො වුච්චතී’’ති. කායෙන පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං වීතික්කමෙතීති කායිකොති වචනත්ථොපි යුජ්ජතෙව. ‘‘උපහනනං වුච්චතී’’ති ඉමිනා උපහනනං උපඝාතං, තමෙව උපඝාතිකන්ති ¶ වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘නාසන’’න්ති ඉමිනා හනධාතුයා හිංසනත්ථං දස්සෙති. පටික්ඛිත්තවෙජ්ජකම්මාදිවසෙන තෙලපචනඅරිට්ඨපචනාදීනි කායිකො මිච්ඡාජීවො නාමාති යොජනා. ඉමිනා මිච්ඡාජීවස්ස සරූපං දස්සෙති.

33. සුධම්මවත්ථුස්මිං එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. අනපලොකෙත්වාති එත්ථ අපපුබ්බො ලොකසද්දො ආපුච්ඡනත්ථොති ආහ ‘‘න ආපුච්ඡිත්වා’’ති.

34. කින්ති ¶ කිං නාම ඛාදනීයභොජනීයං. වොති තුම්හෙහි. ගහපතීති ආලපනපදං. ථෙරානං අත්ථායාති සම්බන්ධො. පටියත්තන්ති පටියාදිතං. ‘‘එතං අවොචා’’ති ඉමිනා එතදවොචාති එත්ථ නිග්ගහිතාදෙසසන්ධිං දස්සෙති. යදිදන්ති සද්දො ‘‘තිලසංගුළිකා’’ති පදෙන යොජිතත්තා ඉත්ථිලිඞ්ගොති ආහ ‘‘යා අය’’න්ති. තිලසක්ඛලිකාති තිලෙන සංසට්ඨා සක්ඛලිකා. ‘‘සා නත්ථී’’ති ඉමිනා උත්තරවාක්යෙ යංසද්දස්ස පුබ්බවාක්යෙ තංසද්දාපෙක්ඛතං දස්සෙති. එකො පුරිසොති සම්බන්ධො. පූවියොති පූවං, පූවෙන වා කයවික්කයො. තෙනාති කාරණෙන. නන්ති ගහපතිං. ථෙරොති සුධම්මත්ථෙරො. යදෙව කිඤ්චීති එත්ථ කිඤ්චි එව යං වචනන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිඤ්චිදෙව තිලසංගුළිකාවචන’’න්ති. ඉදන්ති ඉමං අත්ථං. සොති කුක්කුටපොතකො. කාකවස්සිතන්ති කාකස්ස වස්සිතං, නෙව අකාසීති සම්බන්ධො. තයාපීති පිසද්දො කුක්කුටපොතකං අපෙක්ඛති. නෙව භික්ඛුවචනං වුත්තං, න ගිහිවචනං වුත්තං, ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙතීති යොජනා.

39. පුරිමෙහි කම්මෙහීති සම්බන්ධො. තත්ථාති අඞ්ගෙසු. යථා පරිසක්කියමානෙ ගිහිනො ලාභං න ලභන්තීති යොජනා. පරිපුබ්බො සක්කධාතු පරක්කමත්ථොති ආහ ‘‘පරක්කමන්තො’’ති. තත්ථාති අනත්ථාදීසු ¶ . අත්ථභඞ්ගොති ගිහීනං අත්ථස්ස භඞ්ගො. අවසනන්ති ගිහීනං අවසනං. ගිහීනන්ති එත්ථ සාම්යත්ථෙ සාමිවචනන්ති ආහ ‘‘ගිහීනං සන්තිකෙ’’ති. යථා කරියමානෙ සච්චො හොති, එවං න කරොතීති යොජනා. එකඞ්ගෙනාපීති පිසද්දො සම්භාවනත්ථො, තතො අධිකෙහි අඞ්ගෙහි කා නාම කථාති දස්සෙති. එත්ථාති පටිසාරණීයකම්මෙ. පටිමුඛං අත්තනො දොසං සරාපෙතබ්බං අනෙන විනයකම්මෙනාති පටිසාරණීයං, තමෙව කම්මං පටිසාරණීයකම්මං.

5. ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛෙපනීයකම්මකථා

46. සංසථාති එත්ථ සංසධාතුයා කථනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආරොචෙථා’’ති. තුම්හෙ සංසථ, කථෙථාති අත්ථො.

50. භණ්ඩනකාරකො හොතීතිආදි කාරණූපචාරවසෙන වුත්තොති ආහ ‘‘භණ්ඩනාදිපච්චයා’’තිආදි. භණ්ඩනකාරකාදි කාරණං, තෙන ආපන්නා ආපත්ති ඵලං, තස්සා අදස්සනෙ උක්ඛෙපනීයකම්මං කාතබ්බන්ති අධිප්පායො. තස්සාති ආපත්තියා.

51. එත්ථාති ¶ උක්ඛෙපනීයකම්මෙ. තත්ථාති තෙචත්තාලීසවත්තෙසු. අනුද්ධංසෙතබ්බොති එත්ථ ධංසධාතුයා ගත්යත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘න චොදෙතබ්බො’’ති. ‘‘රජොනුද්ධංසතී’’තිආදීසු (බු. වං. 2.101) හි ධංසධාතු ගත්යත්ථෙ වත්තති. ‘‘න භික්ඛු භික්ඛූහී’’ති එත්ථ සොයෙව භික්ඛු තෙහෙව භික්ඛූහීති අත්ථං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤො භික්ඛු අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහී’’ති. න ගිහිද්ධජොති එත්ථ ගිහීනං ධජො ගිහිද්ධජොති වුත්තෙ ඔදාතවත්ථාදීනීති ආහ ‘‘ඔදාතවත්ථානී’’තිආදි. න තිත්ථියාදිපදත්තයන්ති ‘‘න තිත්ථියා සෙවිතබ්බා, භික්ඛූ සෙවිතබ්බා, භික්ඛුසික්ඛාය සික්ඛිතබ්බ’’න්ති පදානං තයං. ‘‘න අපසාදෙතබ්බො’’ති ඉමිනා න ආසාදෙතබ්බොති එත්ථ ආපුබ්බසදධාතුයා අපපුබ්බසදධාතුයා සමානභාවං දස්සෙති. ‘‘අන්තො වා බහි වාති’’ එත්ථ කස්ස අන්තො වා බහි වාති ආහ ‘‘විහාරස්සා’’ති. සෙසං සබ්බංවත්තන්ති ¶ යොජනා. ඉමිනාති ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛෙපනීයකම්මෙන.

65. තස්සාති ආපත්තියා. ඉධාති පාපිකාය දිට්ඨියා අප්පටිනිස්සග්ගෙ කතෙ උක්ඛෙපනීයකම්මෙ. ආපත්තිඅදස්සනාදීසු උද්ධරිත්වා ඛිපීයති අපනීයති අනෙන විනයකම්මෙනාති උක්ඛෙපනීයං, තමෙව කම්මං උක්ඛෙපනීයකම්මං.

ඉති කම්මක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

75. පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ පාරිවාසිකාති පදස්ස පරිවාසං පරිවසන්තීති පාරිවාසිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිවාසං පරිවසන්තා’’ති. තත්ථාති ‘‘පරිවාසං පරිවසන්තා’’ති තද්ධිතවාක්යෙ. තෙසූති චතුබ්බිධෙසු පරිවාසෙසු. තිත්ථියපරිවාසොති තිත්ථියානං පරිවාසො, තිත්ථියානං වා දාතබ්බො පරිවාසො, තිත්ථියෙහි වා පරිවසිතබ්බො පරිවාසො තිත්ථියපරිවාසො. අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසොති අප්පටිච්ඡන්නො පරිවාසො අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසො. තත්ථාති අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසෙ. යන්ති වචනං. අයං පනාති අයං පටිච්ඡන්නපරිවාසො පන. ඉධාති ¶ පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ. සෙසාති අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසතො සෙසා. තයොති අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසාදයො තයො, දාතබ්බාති සම්බන්ධො. කස්ස දාතබ්බාති ආහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. ආපන්නා චෙවාති ආපජ්ජිතබ්බා චෙව. තෙසූති තිවිධෙසු පරිවාසෙසු. එතෙ පනාති තයො පන. ඉධාති පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ. තස්මාති යස්මා ඉධ අධිප්පෙතා, තස්මා. එතෙසූති තිවිධෙසු පරිවාසෙසු.

පකතත්තානං භික්ඛූනන්ති එත්ථ අධිප්පෙතපකතත්තෙ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඨපෙත්වා’’තිආදි. මූලායපටිකස්සනාරහාදීනම්පීති එත්ථ ආදිසද්දෙන මානත්තාරහමානත්තචාරිකඅබ්භානාරහාදයො සඞ්ගණ්හාති. පිසද්දෙන පකතිපකතත්තං අපෙක්ඛති. තෙති පකතත්තා. යං අභිවාදනාදිං කරොන්තීති ¶ යොජනා. සාදියන්තීති එත්ථ සාදියනං නාම සම්පටිච්ඡනන්ති ආහ ‘‘සම්පටිච්ඡන්තී’’ති. තත්ථාති අභිවාදනාදීසු, නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මවචනං. සාමීචිකම්මන්ති එතං ආභිසමාචාරිකස්ස අධිවචනන්ති යොජනා. අභිවාදනාදීනීති අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මානි. බීජනවාතදානාදිනොති බීජනියා පහරිතෙන පවත්තස්ස වාතස්ස දානාදිනො. ආසනාභිහාරන්ති එත්ථ අභිහරණං අභිහාරො, ආසනස්ස අභිහාරො ආසනාභිහාරොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආසනස්ස අභිහරණ’’න්ති. පඤ්ඤාපනම්පි අභිහරිත්වා පඤ්ඤාපිතත්තා අභිහාරොයෙව නාමාති ආහ ‘‘පඤ්ඤාපනමෙව වා’’ති. ‘‘පාදධොවනඋදක’’න්ති ඉමිනා පාදස්ස ධොවනං උදකං පාදොදකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘පාදට්ඨපනක’’න්ති ඉමිනා පාදස්ස ඨපනකං පීඨං පාදපීඨන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘පාදඝංසනං වා’’ති ඉමිනා පාදස්ස ඝංසනං කථලිකං පාදකථලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. සද්ධිවිහාරිකානම්පි අභිවාදනාදින්ති සම්බන්ධො. පිසද්දෙන අඤ්ඤෙසං සාදියන්තස්ස කා නාම කථාති දස්සෙති. තෙති සද්ධිවිහාරිකා. සද්ධාපබ්බජිතාති සද්ධාය පබ්බජිතා. කුලපුත්තාති ජාතිකුලපුත්තා, ආචාරකුලපුත්තා ච. කරොන්ති, ආපුච්ඡන්තියෙවාති සම්බන්ධො. වාරිතම්පි අසාදියනං නාමාති ආහ ‘‘වාරිතකාලතො පට්ඨාය අනාපත්තී’’ති. මිථු යථාවුඩ්ඪන්ති එත්ථ මිථුසද්දො අඤ්ඤමඤ්ඤපරියායො, යථාසද්දො යංසද්දපරියායො, විච්ඡත්ථො චාති ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං යො යො වුඩ්ඪො’’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්හි මිථති සඞ්ගමං කරොතීති මිථූති වුච්චති. තෙන තෙනාති භික්ඛුනා, ‘‘සාදිතු’’න්ති පදෙ භාවකත්තා. සාදිතුං අනුජානාමීති සම්බන්ධො.

‘‘වුඩ්ඪපටිපාටියා’’ති ඉමිනා වුඩ්ඪානං පටිපාටි යථාවුඩ්ඪන්ති චතුත්ථීඅබ්යයීභාවං දස්සෙති. පුරිමපදෙ පන පඨමාඅබ්යයීභාවො. පාළියාති පන්තියා. තත්ථෙවාති සඞ්ඝනවකට්ඨානෙ එව. පවාරණායපීති ¶ පිසද්දෙන න කෙවලං උපොසථෙයෙව, අථ ඛො පවාරණායපීති දස්සෙති. සඞ්ඝෙන භාජියමානන්ති සම්බන්ධො.

ඔණොජනන්ති අවනුදතෙ ඔණොජනං. අවපුබ්බො නුදධාතු නකාරස්ස ණකාරං, දකාරස්ස ච ජකාරං කත්වා ඔණොජනන්ති වුච්චති. නුදධාතු ¶ අපනයනත්ථො, තෙන වුත්තං ‘‘විස්සජ්ජනං වුච්චතී’’ති. උද්දෙසභත්තාදීනීතිආදිසද්දෙන සලාකභත්තාදීනි සඞ්ගණ්හාති. අස්සාති පාරිවාසිකස්ස. තානීති ද්වෙ තීණි උද්දෙසභත්තාදීනි. හෙට්ඨාති අත්තනො හෙට්ඨා. ගාහෙථාති නවකතරෙ භික්ඛූ ගාහාපෙථ. භත්තපච්චාසාති භත්තමෙව පච්චාසා භත්තපච්චාසා, පච්චාසාභත්තන්ති අත්ථො. ‘‘විස්සජ්ජෙතබ්බානී’’ති ඉමිනා අවනුදිතබ්බන්ති ඔණොජනන්ති අත්ථං දස්සෙති. එවන්ති ගහෙත්වා විස්සජ්ජමානෙති යොජනා. තානීති උද්දෙසභත්තාදීනි. යදි පන න ගණ්හාතීති සචෙ සඞ්ඝතො වස්සග්ගෙන න ගණ්හාති. න විස්සජ්ජෙතීති සචෙ අඤ්ඤස්ස න විස්සජ්ජෙති. ඔදිස්සාති උද්දිසිත්වා. තස්සාති පාරිවාසිකස්ස. හීති යස්මා. සඞ්ඝනවකට්ඨානෙ නිසින්නස්ස තස්සාති යොජනා. භත්තග්ගෙති භත්තස්ස ගහණට්ඨානෙ. සොති පාරිවාසිකො, මා කිලමිත්ථාති සම්බන්ධො. ඉදන්ති ඔණොජනං. අස්සාති පාරිවාසිකස්ස, අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො.

ආගතාගතෙහි භික්ඛූහීති සම්බන්ධො. චතුස්සාලභත්තන්ති චතුමුඛා සාලා චතුස්සාලා භොජනසාලා, තත්ථ පටිපාටියා දින්නං භත්තං චතුස්සාලභත්තං. එතන්ති චතුස්සාලභත්තං. පාළියාති භික්ඛූනං පාළියා. ඔසක්කිත්වාති හෙට්ඨා සක්කිත්වා. හත්ථපාසෙති භත්තදායකස්ස හත්ථපාසෙ. සෙනොති කුලලො. ‘‘ආරාමිකසමණුද්දෙසෙහී’’ති පදං ‘‘ආහරාපෙතු’’න්ති පදෙ කාරිතකම්මං. සයමෙවාති පාරිවාසිකෙන අනාණත්තො හුත්වා සයමෙව. මහාපෙළභත්තෙපීති මහතියං පෙළායං පක්ඛිපිත්වා දින්නෙ භත්තෙපි. යත්ථ පනාති පරිවිසට්ඨානෙ පන.

76. තත්රායං සම්මාවත්තනාති එත්ථ තසද්දස්ස අනියමනිද්දෙසභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදානි යා අයං සම්මාවත්තනා වුත්තා’’ති. සම්මා වත්තිතබ්බං එතායාති සම්මාවත්තනා. තත්ථාති සම්මාවත්තනායං. න උපසම්පාදෙතබ්බන්ති එත්ථ ආචරියෙන හුත්වා කම්මවාචාසාවනම්පි උපසම්පාදනමෙවාති ආහ ‘‘ආචරියෙන හුත්වාපි කම්මවාචා න සාවෙතබ්බා’’ති. අඤ්ඤස්මිං අසතීති අත්තනා අඤ්ඤස්මිං කම්මවාචාවාචකෙ අසති. න නිස්සයො දාතබ්බොති එත්ථ ආගන්තුකානමෙව නිස්සයො න දාතබ්බො, න දින්නනිස්සයානම්පීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආගන්තුකානං නිස්සයො ¶ න දාතබ්බො’’තිආදි, යෙහිපි භික්ඛූහි ගහිතොති සම්බන්ධො.

අඤ්ඤො ¶ සාමණෙරොති පකතත්තකාලෙ උපජ්ඣං දත්වා ගහිතසාමණෙරෙහි අඤ්ඤො සාමණෙරො. ආධිපච්චට්ඨානභූතාති සබ්බසම්මුතීනං අධිපතිභාවස්ස ඨානභූතා. පටිබලස්සාති භික්ඛුනියො ඔවදිතුං පටිබලස්ස. ඉමිනා ලද්ධසම්මුතිකෙන ආණත්තො අලද්ධසම්මුතිකොපි ගරුධම්මෙහි වා අඤ්ඤෙහි වා භික්ඛුනියො ඔවදිතුං ලභතීති දස්සෙති. ආගතා භික්ඛුනියො වත්තබ්බාති සම්බන්ධො. වොති තුම්හාකං. සොති භික්ඛු. වොති තුම්හාකං, දස්සතීති සම්බන්ධො.

සුක්කවිස්සට්ඨියාති සුක්කවිස්සට්ඨිආපත්තිකාරණා. කායසංසග්ගාදිගරුකාපත්ති නාපජ්ජිතබ්බාති යොජනා. ආපත්තික්ඛන්ධවසෙන ආපත්තිවත්ථූනං පාපිට්ඨභාවඤ්ච පාපිට්ඨතරභාවඤ්ච විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘සත්තසු හී’’තිආදි. පාපිට්ඨතරාති දුබ්භාසිතාපත්තිතො දුක්කටාපත්ති පාපිට්ඨතරා. තාසන්ති සත්තන්නං ආපත්තීනං. පුරිමනයෙනෙවාති පුරිමානං ආපත්තීනං නයෙනෙව. භෙදොති වත්ථූනං විසෙසො. එවං ආපත්තික්ඛන්ධවසෙන ආපත්තිවත්ථූනං පාපිට්ඨපාපිට්ඨතරභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සික්ඛාපදවසෙන තෙසං තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදෙ පනා’’තිආදි. උභයම්පීති වත්ථුආපත්තිසඞ්ඛාතං උභයම්පි.

කම්මන්ති එත්ථ කාරණභූතස්ස කම්මස්ස නාමං කාරියභූතායං කම්මවාචායං උපචාරවසෙන කාරියභූතා කම්මවාචා කම්මන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘පරිවාසකම්මවාචා වුච්චතී’’ති. කම්මස්මිං සති, කම්මෙන වා වචිතබ්බාති කම්මවාචාති වචනත්ථො කාතබ්බො. කසිකම්මන්ති කසිසඞ්ඛාතං කම්මං. ගොරක්ඛකම්මන්ති ගොරක්ඛසඞ්ඛාතං කම්මං. ‘‘කම්මං කත’’න්ති ඉමිනා කම්මං කරොන්තීති කම්මිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. තෙති කම්මිකා භික්ඛූ, න ගරහිතබ්බාති සම්බන්ධො.

වචිතබ්බං අනෙන දොසෙනාති වචනීයං, සංවිජ්ජති වචනීයං අස්සාති සවචනීයං, තං න කාතබ්බන්ති අත්ථො. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘පලිබොධත්ථාය හී’’තිආදි. යාව න තං ¶ අධිකරණං වූපසන්තං හොති, තාව ඉමම්හා ආවාසා එකපදම්පි මා පක්කාමීති යොජනා. තෙති තුය්හං.

අනුවාදොති එත්ථ අනුසාසනවසෙන අඤ්ඤෙ වදතීති අනුවාදොති වුත්තෙ ජෙට්ඨකට්ඨානන්ති ආහ ‘‘විහාරෙ ජෙට්ඨකට්ඨානං න කාතබ්බ’’න්ති. ජෙට්ඨකට්ඨානං සරූපෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වා’’තිආදි. මෙති මය්හං. තන්ති තවං. න චොදෙතබ්බොති එත්ථ කෙන න චොදෙතබ්බොති ආහ ‘‘වත්ථුනා වා ආපත්තියා වා’’ති. න සාරෙතබ්බොති න සරාපෙතබ්බො. න භික්ඛූහි ¶ සම්පයොජෙතබ්බන්ති එත්ථ භික්ඛූහි අත්තනා කලහවසෙන න සම්පයොජෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං යොජෙත්වා කලහො න කාරෙතබ්බො’’ති.

සඞ්ඝත්ථෙරෙන හුත්වාති සඞ්ඝත්ථෙරෙන හොන්තෙනපීති අත්ථො. පුරතො අගන්තබ්බෙ සමානෙ කිං පච්ඡතො ගන්තබ්බන්ති ආහ ‘‘ද්වාදසහත්ථ’’න්තිආදි. ආසනපරියන්තොති ආසනමෙව පරියන්තො ලාමකොති ආසනපරියන්තො, තදත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝනවකාසනං වුච්චතී’’ති. ස්වාස්සාති සො අස්ස. සොති ආසනපරියන්තො. අස්සාති පාරිවාසිකස්ස. තත්ථාති ආසනපරියන්තෙ. අයන්ති පාරිවාසිකො, න ලභතීති සම්බන්ධො. ගහිතාවසෙසාති ගහිතාහි සෙය්යාහි අවසෙසා. මඞ්ගුලගූථභරිතාති මඞ්ගුලානං ගූථෙහි පූරිතා. අස්සාති පාරිවාසිකස්ස. රජෙහි හතා නාසිතා භූමි එත්ථාති රජොහතභූමි. ජතුකමූසිකභරිතාති ජතූහි ච මූසිකාහි ච පූරිතා. පණ්ණසාලාති පණ්ණෙහි ඡාදිතා සාලා. අස්සාති පාරිවාසිකස්ස. සබ්බෙපි ආවාසාති යොජනා. එතෙහීති පකතත්තෙහි. තෙසූති ආවාසෙසු. යන්ති ආවාසං. පච්චයන්ති වස්සාවාසිකලාභං. එකපස්සෙති භික්ඛූනං පාළියං අට්ඨත්වා එකස්මිං පස්සෙ.

අස්සාති පාරිවාසිකස්ස, දෙන්තීති සම්බන්ධො. සො එවාති ආසනාදිපරියන්තො එව. ඤාතිපවාරිතට්ඨානෙ නිමන්තිතෙනාති සම්බන්ධො. තත්ථාති ¶ තං කුලං. සංවිධායාති සංවිදහිත්වා. අස්සාති කුලස්ස, භවෙය්ය වා.

හරායමානෙනාති ලජ්ජමානෙන. යෙනාපීති පාරිවාසිකෙනපි. සමාදින්නන්ති ආරඤ්ඤිකධුතඞ්ගසමාදින්නං. තථාති යථා ආරඤ්ඤිකඞ්ගං න සමාදාතබ්බං, තථා. පිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගම්පීති පිසද්දො ආරඤ්ඤිකඞ්ගං අපෙක්ඛති. යො පනාති පාරිවාසිකො පන.

අනාරොචෙන්තස්ස මෙති යොජනා. අනාරොචෙන්තෙ සතීති වා යොජනා. ‘‘ඉමිනා කාරණෙනා’’ති ඉමිනා තප්පච්චයාති එත්ථ පච්චයසද්දො කාරණත්ථො, නිස්සක්කවචනඤ්ච කාරණත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. සො රත්තිච්ඡෙදො එව පච්චයො තප්පච්චයොති වචනත්ථො කාතබ්බො. ‘‘සාමණෙරෙහී’’ති පදං ‘‘පචාපෙත්වා’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. එත්ථාපි පකතියා නීහරාපෙත්වාපි විහාරෙ පචාපෙත්වාපි භුඤ්ජන්තස්ස පටිසෙධො නත්ථි. කස්මා? ‘‘තප්පච්චයා’’ති වුත්තත්තා. ගාමෙති මහාගාමෙ, සබ්බකාලං අනෙකසතෙහි භික්ඛූහි අවිවිත්තෙ ගාමෙති අත්ථො. ගාමකාවාසන්ති ගාමොයෙව ඛුද්දකට්ඨෙන ගාමකො, තස්මිං කාරිතො ආවාසො ගාමකාවාසො, තං.

ගතෙන ¶ ආගන්තුකපාරිවාසිකෙනාති සම්බන්ධො. තත්ථාති කිස්මිඤ්චි විහාරෙ, සබ්බෙ භික්ඛූති සම්බන්ධො. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨිතට්ඨානෙ. න එකච්චෙ පස්සති, අපස්සිතත්තා නාරොචෙති, රත්තිච්ඡෙදොව හොතීති අධිප්පායො.

එකස්ස වා බහූනං වා ආගන්තුකානන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති ‘‘ආගන්තුකස්ස ආරොචෙතබ්බ’’න්ති පදෙ. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘ආගන්තුකෙන ආරොචෙතබ්බ’’න්ති පදෙ වුත්තනයෙනෙව. තං වුත්තනයමාවිකරොන්තො ආහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. තෙසම්පීති ආගන්තුකානම්පි. තස්සාති පාරිවාසිකස්ස. අජානන්තස්සෙවාති අනාදරෙ චෙතං සාමිවචනං. අයඤ්ච පනාති පාරිවාසිකො ච. ගතකාලෙති ආගන්තුකානං ගතකාලෙ. යෙපීති ආගන්තුකාපි. ඔක්කමිත්වාති ඔසරිත්වා, පවිසිත්වාති අත්ථො. අයඤ්චාති පාරිවාසිකො ච, ජානාතීති සම්බන්ධො. නෙසන්ති ආගන්තුකානං. යොපීති ආගන්තුකොපි. අස්සාති ¶ පාරිවාසිකස්ස. අඤ්ඤාතත්තාති ආගතභාවස්ස අජානිතත්තා. ‘‘අබ්භාන’’න්ති පදං ‘‘කරොතී’’ති පදෙ කම්මං, ‘‘හොතී’’ති පදෙ කත්තා. අධිකා රත්තියොති ආපත්තිපටිච්ඡන්නරත්තිතො අධිකා රත්තියො. අයන්ති පාරිවාසිකවත්තපටිපදා. අපණ්ණකපටිපදාති අවිරද්ධපටිපදා, එකංසපටිපදාති අත්ථො.

ගච්ඡන්තම්පි භික්ඛුන්ති සම්බන්ධො. සාවෙතුන්ති සුණාපෙතුං. විසයාවිසයෙනාති ආරොචෙතුං දෙසාදෙසෙන. කරවීකතිස්සත්ථෙරො ආහාති සම්බන්ධො.

‘‘උපොසථදිවසෙ’’ති ඉමිනා උපොසථෙති එත්ථ උපොසථසද්දස්ස පාතිමොක්ඛුද්දෙසාදයො අත්ථෙ නිවත්තෙති. පවාරණායපීති පවාරණදිවසෙපි. ගන්තුන්ති භික්ඛුස්ස ඨිතට්ඨානං ගන්තුං. දූතෙනාපීති එත්ථ අනධිප්පෙතදූතං පටික්ඛිපිත්වා අධිප්පෙතදූතං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අනුපසම්පන්නං…පෙ… ආරොචාපෙතබ්බ’’න්ති.

සුඤ්ඤවිහාරොති භික්ඛූහි විවිත්තවිහාරො. යත්ථාති යස්මිං ආවාසෙ. හීති සච්චං, යස්මා වා. තත්ථාති සුඤ්ඤවිහාරෙ. දසවිධන්තරායෙ සති පන ගන්තබ්බමෙවාති යොජනා. නානාසංවාසකෙහීති කම්මනානාසංවාසකලද්ධිනානාසංවාසකෙහි.

81. ආවාසාදීනං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආවාසො නාමා’’තිආදි. තතියපදෙනාති ‘‘ආවාසෙ වා අනාවාසෙ වා’’ති තතියපදෙන. එතෙසූති ආවාසාදීසු. ඡදනතොති ඡදනකොටිතො. අන්තොආවාසෙති භිත්තිපරිච්ඡින්නෙ අන්තොආවාසෙ. අවිසෙසෙනාති ‘‘උක්ඛිත්තකො’’ති ¶ වා ‘‘පාරිවාසිකො’’ති වා විසෙසං අකත්වා සාමඤ්ඤෙන. උදකපාතෙනාති ඡදනතො උදකං පතති එත්ථාති උදකපාතො, තෙන. පඤ්චවණ්ණච්ඡදනබද්ධට්ඨානෙසූති පඤ්චපමාණෙන ඡදනෙන බද්ධට්ඨානෙසු එතෙසු ආවාසෙසූති සම්බන්ධො. පාරිවාසිකස්ස ච උක්ඛිත්තකස්ස ච පකතත්තෙන සද්ධිං වාරිතන්ති යොජනා. නානූපචාරෙපීති පිසද්දෙන එකූපචාරෙ පන කා නාම කථාති දස්සෙති ¶ . එත්ථාති එකච්ඡන්නෙ ආවාසාදිකෙ, සචෙ නිපජ්ජතීති සම්බන්ධො. තස්මින්ති සට්ඨිවස්සෙපි පාරිවාසිකෙ.

වුට්ඨාතබ්බං, නිමන්තෙතබ්බොති එත්ථ කිං අත්තනො වුඩ්ඪතරං පකතත්තං දිස්වා වුට්ඨාතබ්බං, නිමන්තෙතබ්බොති ආහ ‘‘තදහුපසම්පන්නම්පී’’තිආදි. ඔබුද්ධන්ති පලිබුද්ධං. එකාසනෙති එත්ථ එකසද්දො සමානපරියායොති ආහ ‘‘සමානවස්සිකාසනෙ’’ති, සමානවස්සිකානං ආසනෙති අත්ථො. ඡමායං නිසින්නෙති එත්ථ ඡමාසද්දො භූමිපරියායොති ආහ ‘‘භූමියං නිසින්නෙ’’ති. ඉතරෙනාති පාරිවාසිකෙන. සහායෙන සද්ධිං චඞ්කමති වියාති යොජනා. ‘‘එකස්මිං චඞ්කමෙ’’ති ඉමිනා එකචඞ්කමසද්දස්ස තුල්යාධිකරණසමාසවාක්යං දස්සෙති.

ඡමායං චඞ්කමන්තන්ති එත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘ඡමායං චඞ්කමන්තෙ’’ති. අයං පනාති වක්ඛමානො පන. එත්ථාති ‘‘ඡමායං චඞ්කමන්තෙ’’ති පාඨෙ. චඞ්කමන්තෙති පකතත්තෙ චඞ්කමන්තෙ. න චඞ්කමිතබ්බන්ති පාරිවාසිකෙන න චඞ්කමිතබ්බං. කො පන වාදො ඉට්ඨකාචයසම්පන්නෙ වෙදිකාපරික්ඛිත්තෙ ඉති අත්ථොති යොජනා. පබ්බතන්තරවනන්තරගුම්බන්තරෙසූති පබ්බතමජ්ඣවනමජ්ඣගුම්බමජ්ඣෙසු, පබ්බතවිවරවනවිවරගුම්බවිවරෙසු වා. උපචාරන්ති ද්වාදසහත්ථං උපචාරං.

82. ඉතරොති නවකො. අස්සාති නවකස්ස. න වත්තභෙදෙ දුක්කටන්ති අඤ්ඤාතත්තා න වත්තභෙදෙ දුක්කටං. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. අපච්ඡාපුරිමන්ති අපච්ඡා අපුරිමං, එකපහාරෙනාති අත්ථො. සමවස්සා ද්වෙ පාරිවාසිකාති යොජනා. ද්වින්නං පාරිවාසිකානං එකතො වසනදොසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ හි ද්වෙ’’තිආදි. නෙසන්ති ද්වින්නං පාරිවාසිකානං. එත්ථාති පාරිවාසිකාදීසු පඤ්චසු භික්ඛූසු. මූලායපටිකස්සනාරහාදයො චත්තාරොති යොජනා.

පරිවාසදානාදීනීති ආදිසද්දෙන මූලායපටිකස්සනමානත්තදානඅබ්භානානි සඞ්ගණ්හාති. එතෙස්වෙවාති පරිවාසදානාදීසු එව. අයන්ති පාරිවාසිකො.

83. ‘‘අථ ¶ ඛො ආයස්මා උපාලී’’තිආදිවචනස්ස අනුසන්ධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉමං පනා’’තිආදි ¶ . රහොගතස්ස උපාලිත්ථෙරස්සාති යොජනා. අථ වා අනාදරෙ සාමිවචනං කත්වා උපාලිත්ථෙරස්ස රහොගතස්සාති යොජනා කාතබ්බා. එත්ථාති පාරිවාසිකවත්තෙ. සොති උපාලිත්ථෙරො. අස්සාති උපාලිත්ථෙරස්ස. තත්ථාති තීසු රත්තිච්ඡෙදෙසු. ය්වායන්ති යො අයං, එකතො වාසොති සම්බන්ධො. සො වාසො සහවාසො නාමාති යොජනා. විප්පවාසොති එත්ථ පකතත්තෙන විප්පයුත්තො හුත්වා වාසොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකකස්සෙව වාසො’’ති. ආගන්තුකාදීනන්ති ආදිසද්දෙන ආවාසිකා ගහෙතබ්බා.

84. තත්ථ තත්ථාති තං තං ඨානං. ද්වීසු පදෙසූති ද්වීසු වාක්යසඞ්ඛාතෙසු පදෙසු. එකෙනෙකෙනපීති එකෙන එකෙන වාක්යපදෙනපි. පරිවසියිත්ථාති පරිවුත්ථො, පරිවුත්ථො පරිවාසො එතස්සාති පරිවුත්ථපරිවාසො, තස්ස. හීති සච්චං. එසාති එසො භික්ඛූති සම්බන්ධො. සුද්ධන්තෙති සුද්ධකොට්ඨාසෙ. දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛස්ස. අන්තන්ති අවසානං, විනාසං වා.

86. නවකතරං මූලායපටිකස්සනාරහං ඨපෙත්වාති යොජනා. ඉමෙසං පඤ්චන්නං පකතත්තා එවාති සම්බන්ධො. නෙසන්ති මූලායපටිකස්සනාරහමානත්තාරහමානත්තචාරිකඅබ්භානාරහානං චතුන්නං, මූලායපටිකස්සනාරහාදිලක්ඛණන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති මූලායපටිකස්සනාරහස්ස වත්තෙ. ඉතොති මූලායපටිකස්සනාරහස්ස වත්තතො.

87. යථෙව පාරිවාසිකො ගණපූරකො න හොති, එවං එතෙපි න හොන්තීති යොජනා.

92. ඌනෙ ¶ ගණෙති එත්ථ ගණො නාම ගණභොජනසික්ඛාපදෙ (පාචි. 217 ආදයො) විය හොතීති ආහ ‘‘චත්තාරො වා අතිරෙකා වා’’ති. සබ්බත්ථාති පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ.

ඉති පාරිවාසිකක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ ¶ තත්ථාති චතුබ්බිධෙසු මානත්තෙසු. යං මානත්තං දිය්යති, ඉදං අප්පටිච්ඡන්නමානත්තං නාමාති යොජනා. එසෙව නයො අනන්තරවාක්යෙසුපි. පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියාති හෙත්වත්ථෙ කරණවචනං, කාරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනං වා. අද්ධමාසන්ති පන්නරසදිවසකාලං. ඔධායාති සමූහං කත්වා. ‘‘එකතො කත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘ඔධායා’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. තෙසූති චතුබ්බිධෙසු මානත්තෙසු. ඉදන්ති මානත්තං. අප්පටිච්ඡන්නාය…පෙ… වචනතොති ඤාපකහෙතු. එතෙන අප්පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා දාතබ්බං මානත්තං අප්පටිච්ඡන්නමානත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තන්ති අප්පටිච්ඡන්නමානත්තං. ඉධාති ඉමිස්සං පාළියං. තතුත්තරීති තතො තීහිපි උත්තරි. නානාවත්ථූනි එතාසන්ති නානාවත්ථුකායො. තාසන්ති නානාවත්ථුකානං.

මාළකසීමායමෙවාති සීමමාළකෙ එව, සීමඞ්ගණෙ එවාති අත්ථො. තත්ථෙවාති මාළකසීමායමෙව.

වෙදයාමහන්ති වෙදයාමි අහං. මම මානත්තචරභාවං සඞ්ඝං ජානාපෙමීති අත්ථො. වෙදයතීති මන්ති ජානාපෙති, ඉති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූති අධිප්පායො. වුත්තනයෙනෙවාති පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙනෙව. නික්ඛිපිතබ්බන්ති ‘‘මානත්තං නික්ඛිපාමි, වත්තං නික්ඛිපාමී’’ති නික්ඛිපිතබ්බං. මාළකතොති සීමඞ්ගණතො. සොපීති සහ ගච්ඡන්තොපි. ‘‘මාළකෙ නාරොචිත’’න්ති ¶ ඉමිනා යස්ස මාළකෙ ආරොචිතං, තස්ස අනාරොචෙත්වාපි නික්ඛිපිතබ්බන්ති දස්සෙති. ආරොචෙන්තෙන වත්තබ්බන්ති සම්බන්ධො.

විසභාගෙහි සහ වසන්තස්ස වත්තස්ස දුප්පූරිතත්තා වුත්තං’’සභාගා භික්ඛූ වසන්තී’’ති. චතූහි, පඤ්චහි වාති වාසද්දෙන තතො අතිරෙකම්පි සඞ්ගණ්හාති. පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතොති චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. අට්ඨ. 379) වුත්තපරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො. ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා’’ති ඉදං විහාරෙ භික්ඛූනං ¶ සජ්ඣායාදිසද්දසවනූපචාරපහානත්ථං වුත්තං. සචෙ සවනූපචාරතො න මුච්චති, තතො අතිරෙකම්පි අතික්කමිතබ්බං. ඔක්කම්මාති මග්ගපටිපන්නානං භික්ඛූනං වචනසද්දසවනූපචාරපහානත්ථං ඔක්කමිත්වා. ‘‘ගුම්බෙන වා වතියා වා’’ති දස්සනූපචාරපහානත්ථං වුත්තං. ඉධ උපචාරො නාම යත්ථ ඨත්වා පස්සති සුණාති, සොයෙව දෙසො. අඤ්ඤොති චතූහි පඤ්චහි වා භික්ඛූහි අඤ්ඤො. එසාති එසො මානත්තචාරිකො.

‘‘ද්වාදසහත්ථං උපචාරං ඔක්කමිත්වා’’ති ඉමිනා අනොක්කමිත්වා අජානන්තස්සෙව ගච්ඡති, නත්ථි රත්තිච්ඡෙදොපීති දස්සෙති. එත්ථ දිට්ඨරූපානං සුතසද්දානං ද්වාදසහත්ථූපචාරතො බහි ඨිතානම්පි ආරොචෙතබ්බං. අදිට්ඨාසුතානම්පි අන්තො ද්වාදසහත්ථූපචාරගතානං ආරොචෙතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. සති කරණීයෙති ඉදං ගන්තුස්ස කාරණදස්සනත්ථං වුත්තං. අසති කරණීයෙපි ගන්තුං වට්ටති. සොපීති එකො භික්ඛුපි. ‘‘තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා’’ති ඉමිනා අනාරොචනෙ වත්තභෙදදුක්කටං හොතීති දස්සෙති. එකස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා නික්ඛිපියමානෙ කිං ඌනෙ ගණෙ චරණදොසො වා විප්පවාසො වා න හොතීති ආහ ‘‘අයඤ්චා’’තිආදි. තත්ථ අයඤ්චාති මානත්තචාරිකො පන. යස්මා කාරණා වසි, තෙන කාරණෙනාති යොජනා. භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති පකතත්තාගතකාලෙ තස්ස අනාරොචෙත්වාව ගච්ඡන්ති, තස්මා භික්ඛූනඤ්ච ද්වාදසහත්ථූපචාරෙ අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘ගණස්ස ආරොචෙත්වා’’ති ඉමිනා ඌනෙ ගණෙ චරණදොසාභාවං දස්සෙති. ‘‘භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති ඉමිනා විප්පවාසදොසාභාවං දස්සෙති. යන්ති පුබ්බෙ අනාරොචිතං යං භික්ඛුං ¶ . අයන්ති පඨමං පස්සිතබ්බස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපනං. ‘‘නික්ඛිත්තවත්තස්ස පරිහාරො’’ති ඉමිනා අනික්ඛිත්තවත්තෙ අන්තොඋපචාරගතානං සබ්බෙසං ආරොචෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

අයන්ති මානත්තචාරිකො, ඨිතොති සම්බන්ධො. තෙනාපීති මානත්තචාරිකෙනපි, යාචිතබ්බන්ති යොජනා. සොති අනික්ඛිත්තවත්තො භික්ඛු. තත්රාති ‘‘සො අබ්භෙතබ්බො’’ති වචනෙ. අයං අබ්භානවිධි වුත්තොති යොජනා. අයඤ්චාති අබ්භානවිධි ච. තාසන්ති ආපත්තීනං. එවන්තිආදි නිගමනං. පටිච්ඡන්නමානත්තං පන දාතබ්බං හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘පටිච්ඡන්නායා’’තිආදිනා පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා දාතබ්බං මානත්තං පටිච්ඡන්නමානත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. නන්ති පටිච්ඡන්නමානත්තං.

102. තස්සාති පටිච්ඡන්නමානත්තස්ස. සමොධානෙත්වාති ඉධෙව පරිවාසකථායං සමොධානෙත්වා. ඉධෙව පරිවාසකථායං දස්සයිස්සාමාති යොජනා. ඉධෙවසද්දො හි පුබ්බාපරාපෙක්ඛො.

ඉධ ¶ අධිප්පෙතං පරිවාසං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අයං හී’’තිආදි. ඉධ අධිප්පෙතො පරිවාසො නාම තිවිධො හොතීති යොජනා. තත්ථාති තිවිධෙසු පරිවාසෙසු. ‘‘යථාපටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා’’ති වචනං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘කස්සචි හී’’තිආදි. යථා උදායිත්ථෙරස්ස එකාහපටිච්ඡන්නා අයං ආපත්ති හොති, තථා කස්සචි එකාහපටිච්ඡන්නා ආපත්ති හොතීති යොජනා. යථා ච පරතො ආගතා උදායිත්ථෙරස්සෙව ආපත්ති හොති, තථා කස්සචි ද්විහාදිපටිච්ඡන්නා ආපත්ති හොතීති යොජනා. ඉමිනා වුත්තනයානුසාරෙන පරතොපි නයො නෙතබ්බො. තස්මාති යස්මා එකාහාදිපටිච්ඡන්නා එකාදිආපත්ති හොති, තස්මා ජානිතබ්බොති යොජනා.

පටිච්ඡන්නභාවං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘අයං හී’’තිආදි. තත්ථාති ‘‘දසහාකාරෙහී’’ති පාඨෙ. ආපත්තිඉති සඤ්ඤා එතස්සාති ආපත්තිසඤ්ඤී ¶ . පහු චාති සමත්ථො ච. පපුබ්බො හූධාතු සමත්ථත්ථෙ හොති.

තත්ථාති තස්සං මාතිකායං. යන්ති ආපත්තිං. සොපි චාති භික්ඛුපි ච. තත්ථාති තස්සං ආපත්තියං. අයන්ති භික්ඛු. තත්ථාති ආපත්තියං. අලජ්ජිපක්ඛෙ තිට්ඨතීති ‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං පරිගූහතී’’ති (පරි. 359) වුත්තපක්ඛෙ ඨිතත්තා අලජ්ජිපක්ඛෙ තිට්ඨති.

පකතත්තොති එත්ථ ‘‘පාරාජිකං අනජ්ඣාපන්නො’’ති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘තිවිධං උක්ඛෙපනීයකම්මං අකතො’’ති. එතන්ති අප්පටිච්ඡන්නභාවං, ‘‘ආපජ්ජති…පෙ… කුසලෙහි චින්තිතා’’ති වචනං වා.

ගාථාය ‘‘සාවසෙස’’න්ති ඉමිනා පාරාජිකං නිවත්තෙති. ගරුකන්ති එත්ථ සඞ්ඝාදිසෙසමෙව අධිප්පෙතන්ති දස්සෙති. අනාදරියන්ති සික්ඛාපදෙ අනාදරියං. වජ්ජන්ති දුක්කටං. උක්ඛිත්තකෙන කරණභූතෙන.

යස්සාති භික්ඛුස්ස, නත්ථීති සම්බන්ධො. භීරුකජාතිකතායාති භීරුකසභාවතාය. පබ්බතවිහාරෙ වසන්තස්ස යස්ස භික්ඛුනොති යොජනා. පබ්බතවිහාරෙති පබ්බතස්ස තලෙ, අන්තරෙ වා කාරිතෙ විහාරෙ. එතස්මින්ති එතාදිසෙ. අන්තරායෙ සතියෙවාති යොජනා. තස්ස අච්ඡන්නාව හොතීති යොජනා. අනන්තරායිකසඤ්ඤාය ඡාදයතො අච්ඡන්නාවාති අනන්තරායිකසඤ්ඤාය ඡාදෙන්තස්සාපි එකන්තෙන අන්තරායිකත්තා අච්ඡන්නාවාති අධිප්පායො.

අස්සාති ¶ භික්ඛුස්ස. හනුකවාතොති හනුකස්ස ගෙලඤ්ඤකරො වාතො. විජ්ඣතීති හනුකං විජ්ඣති. ඉමිනාති භික්ඛුනා. පහුසඤ්ඤිනො ඡාදිතාපි එකන්තෙන අපහුත්තා අච්ඡාදිතාව හොති.

ඡාදෙතුකාමො චාති එත්ථ ඉදං චතුක්කං වෙදිතබ්බං ඡාදෙතුකාමො ඡාදෙති, ඡාදෙතුකාමො නච්ඡාදෙති, අච්ඡාදෙතුකාමො ඡාදෙති, නච්ඡාදෙතුකාමො නච්ඡාදෙතීති. තත්ථ පඨමපදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉදං උත්තානත්ථමෙවා’’ති. එවං සෙසාසුපි මාතිකාසු චතුක්කං වෙදිතබ්බං ¶ . චතූසු චතුක්කෙසු පඨමපදෙ එව ඡන්නා හොති, න සෙසපදෙසු. අනුත්තානත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. පුරෙභත්තෙ වාති පුරෙභත්තං වා, භත්තතො, භත්තස්ස වා පුරෙති පුරෙභත්තං. අබ්යයීභාවසමාසෙ සත්තමීවිභත්තියා අමිතිකාරියස්ස අනිච්චභාවතො වුත්තං ‘‘පුරෙභත්තෙ’’ති. එසෙව නයො ‘‘පච්ඡාභත්තෙ’’ති එත්ථාපි. දුතියපදස්ස අත්ථං දස්සෙත්වා තතියපදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්ස පනා’’තිආදි. අභික්ඛුකෙ ඨානෙ වසන්තස්ස යස්ස භික්ඛුස්සාති යොජනා. ආගමෙන්තස්ස ගච්ඡන්තස්සාති අනාදරෙ චෙතානි සාමිවචනානි.

චතුත්ථපදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො පනා’’තිආදි. තත්ථ යො පනාති භික්ඛු පන, ආවි කරොතීති සම්බන්ධො. සභාගන්ති අවෙරිං. අයන්ති භික්ඛු. උපජ්ඣායො ඉති වා ආචරියො ඉති වාති යොජනා. ලජ්ජායාති ලජ්ජනිමිත්තං, ලජ්ජකාරණා, ලජ්ජහෙතු වා. හීති සච්චං, යස්මා වා, ඉධාති ආපත්තිආරොචනට්ඨානෙ. අවෙරිසභාගස්සාති අවෙරී හුත්වා සභාගස්ස.

පකාසෙතුකාමොති අඤ්ඤෙසං පකාසෙතුකාමො. උපජ්ඣායස්සාපීති පිසද්දෙන අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ කා නාම කථාති දස්සෙති. තත්ථාති ආපත්තිආරොචනට්ඨානෙ. සභාගසඞ්ඝාදිසෙසන්ති වත්ථුසභාගසඞ්ඝාදිසෙසං. සුද්ධස්සාති වත්ථුසභාගසඞ්ඝාදිසෙසතො සුද්ධස්ස. ආවිකරණාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආවිකරොන්තො චා’’තිආදි. ඉති ඉමානීතිආදි නිගමනං.

තතොති ජානිතබ්බතො, පරන්ති සම්බන්ධො. එකාහපටිච්ඡන්නාති එකාහෙන පටිච්ඡන්නා. යාව චුද්දස දිවසානි, තාව දිවසවසෙන යොජනා කාතබ්බාති යොජනා. පක්ඛපටිච්ඡන්නන්ති පක්ඛෙන පටිච්ඡන්නං. අතිරෙකපක්ඛපටිච්ඡන්නන්ති පක්ඛතො අතිරෙකෙන පටිච්ඡන්නං.

සංවච්ඡරපටිච්ඡන්නන්ති ¶ සංවච්ඡරෙන පටිච්ඡන්නං. තතො වාති අතිරෙකසට්ඨිසංවච්ඡ රතො වා. භිය්යොපීති අතිරෙකම්පි.

තතොති ¶ තීහි ආපත්තීහි. පරන්ති අතිරෙකං. ගණනවසෙනාති ආපත්තිගණනවසෙන. වත්ථුකිත්තනවසෙන වාති ආපත්තීනං වත්ථුකිත්තනවසෙන වා. නාමමත්තවසෙන වාති ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියො’’ති එවං නාමස්සෙව වසෙන වා. එත්ථ හි මත්තසද්දො අවධාරණත්ථො, තෙන වත්ථුං නිවත්තෙති.

තත්ථාති ‘‘නාමමත්තවසෙනා’’ති පදෙ. සජාතිසාධාරණන්ති සස්ස අත්තනො ජාති සජාති, තාය සාධාරණං සජාතිසාධාරණං. සබ්බෙසං, සබ්බෙහි වා ආපත්තීහි සාධාරණං සබ්බසාධාරණං. තත්ථාති දුවිධෙසු නාමෙසු. සබ්බසාධාරණනාමවසෙනාපීති එත්ථ පිසද්දො ‘‘අහං භන්තෙ සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපජ්ජිං එකාහපටිච්ඡන්නායො’’ති එවං සජාතිසාධාරණනාමවසෙනපි ‘‘අහං භන්තෙ සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං එකාහපටිච්ඡන්නායො’’ති එවං උභයසාධාරණවසෙනපි වත්තුං වට්ටතීති දස්සෙති. හීති සච්චං. සබ්බම්පි පරිවාසාදිකං ඉදං විනයකම්මන්ති යොජනා. වසති ආපත්ති එත්ථ තදායත්තවුත්තිතායාති වත්ථු. ගො වුච්චති වචනං වා ඤාණං වා, තං තායතීති ගොත්තං.

තත්ථාති වත්ථාදීසු චතුබ්බිධෙසු. තත්ථාති තෙසු වචනෙසු. සුක්කවිස්සට්ඨිං කායසංසග්ගන්තිආදිනා වචනෙනාපීති එත්ථ ආදිසද්දෙන දුට්ඨුල්ලාදිවචනානි සඞ්ගණ්හාති. ඉධ පනාති ඉමස්මිං පන ඨානෙ. යො යොති තිස්සො වා ඵුස්සො වා ආපන්නො හොති.

එවං ආරොචෙතබ්බන්ති එවං වක්ඛමානනයෙන ආරොචෙතබ්බන්ති යොජනා. කිං ආරොචෙතබ්බං? ‘‘අහං භන්තෙ…පෙ… සඞ්ඝො ධාරෙතු’’ ඉති ආරොචෙතබ්බන්ති යොජනා.

වෙදයාමහන්ති වෙදයාමි අහං. මම පාරිවාසිකභාවං සඞ්ඝං, සඞ්ඝස්ස වා ජානාපෙමීති අත්ථො. වෙදයතීති මන්ති වෙදයති ඉති මං. පාරිවාසිකභාවං සඞ්ඝං, සඞ්ඝස්ස වා ජානාපෙතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූති අත්ථො. එත්ථ බහූසු අට්ඨකථාපොත්ථකෙසු ‘‘තිණ්ණං වා අතිරෙකානං වා ආරොචෙන්තෙන ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති පාඨො අත්ථි ¶ . කෙසුචි අට්ඨකථාපොත්ථකෙසු ‘‘තිණ්ණං ආරොචෙන්තෙන ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති එත්තකොයෙව පාඨො අත්ථි. හෙට්ඨා මානත්තකථායම්පි එවමෙව අත්ථි. තත්ථ ‘‘අතිරෙකාන’’න්ති ඉමිනා තීහි අතිරෙකානං ආරොචෙන්තෙන සඞ්ඝං අපෙක්ඛිත්වා සචෙ එකවචනවසෙන ¶ වත්තුකාමො හොති, ‘‘මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති වත්තබ්බං. අථ සම්බහුලෙ භික්ඛූ අපෙක්ඛිත්වා සචෙ බහුවචනවසෙන වත්තුකාමො හොති, යථා තිණ්ණං, එවං ‘‘මං ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති වත්තබ්බන්ති දස්සෙති. ඉදඤ්ච සද්දසත්ථවසෙනෙව වුත්තං, න විනයකම්මවිපත්තිවසෙනාති දට්ඨබ්බං.

‘‘විහාරෙයෙව රත්තිපරිග්ගහො’’ති ඉමිනා අන්තොඋපචාරසීමායම්පි පරිවසිතබ්බභාවං දස්සෙති. උපචාරසීමන්ති පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපං, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං. එසාති පාරිවාසිකො භික්ඛු. අස්සාති ආගතස්ස භික්ඛුනො.

තතොති ආපත්තිපටිච්ඡන්නදිවසතො. කුක්කුච්චවිනොදනත්ථායාති ආපත්තිපටිච්ඡන්නදිවසෙන සමං පරිවසිතබ්බං නුඛො, න නුඛොති කුක්කුච්චස්ස විනොදනත්ථාය. පරිවුත්ථත්තාති පරිවසිතත්තා. සොති පරිවුත්ථො භික්ඛු. ඉදන්ති දාතබ්බමානත්තං. තන්ති පටිච්ඡන්නමානත්තං. ඡාරත්තන්ති ඡරත්තියො සමාහටාති ඡාරත්තං, සමාහාරෙ දිගු. ‘‘ඡරත්ත’’න්ති වත්තබ්බෙ සුඛුච්චාරණත්ථං ඡකාරස්ස දීඝං කත්වා එවං වුත්තං, අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං.

අප්පටිච්ඡන්නාපත්තිං දාතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා හෙට්ඨා වුත්තං පටිච්ඡන්නමානත්තං ඉමස්මිං පටිච්ඡන්නමානත්තෙ සමොධානෙත්වාපි දාතුං වට්ටතීති දස්සෙති. එවං සන්තෙපි මූලමානත්තං පටිච්ච පටිච්ඡන්නමානත්තන්ති වුච්චති. කථං දාතුං වට්ටතීති යොජනා.

අස්සාති මානත්තං යාචන්තස්ස. තදනුරූපන්ති තස්ස යාචනස්ස අනුරූපං. සචෙ පටිච්ඡන්නා ද්වෙති එත්ථ ද්වෙති නිදස්සනමත්තං තතො අතිරෙකම්පි ගහෙතබ්බත්තා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු එකබහූසු. තදනුරූපමෙ වාති ¶ තස්ස මානත්තදානස්ස අනුරූපමෙව. ඉධ පනාති පටිච්ඡන්නමානත්තෙ පන. ඉතීතිආදි නිගමනං. යං මානත්තං දිය්යතීති යොජනා. එත්ථාති පටිච්ඡන්නමානත්තෙ.

අවසෙසාති අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසපටිච්ඡන්නපරිවාසෙහි අවසෙසා. තත්ථාති අවසෙසෙසු ද්වීසු පරිවාසෙසු. අධම්මිකමානත්තචාරාවසානෙ අනුඤ්ඤාතපරිවාසොති සම්බන්ධො. කිස්මිං වත්ථුස්මිං අනුඤ්ඤාතොති ආහ ‘‘ඉමස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති. එසාති සුද්ධන්තො, දාතබ්බොති සම්බන්ධො. එතන්ති ජානනාජානනං.

තත්ථාති ¶ ද්වීසු සුද්ධන්තෙසු, චූළසුද්ධන්තොති වුච්චතීති සම්බන්ධො. යොති භික්ඛු, වදතීති සම්බන්ධො. ආරොචිතදිවසතොති ආපත්තිආරොචිතදිවසතො.

තන්ති චූළසුද්ධන්තං, පරිවසන්තෙන පරිවසිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අග්ගහෙසීති පරිවාසං අග්ගහෙසි. අඤ්ඤන්ති ගහිතමාසතො අඤ්ඤං. ‘‘පරිවාසදානකිච්චං නත්ථී’’ති ඉමිනා පරිවාසගහණකිච්චම්පි නත්ථීති දස්සෙති ගණ්හන්තස්සෙව දාතබ්බත්තා, දෙන්තස්සෙව ගහෙතබ්බත්තා වා. උද්ධම්පි ආරොහතීති පරිවාසගහණකාලතො අඤ්ඤම්පි කාලං පරිවසිතබ්බත්තා උද්ධම්පි ආරොහති. හෙට්ඨාපි ඔරොහතීති පරිවාසගහණකාලතො ඌනම්පි කාලං පරිවසිතබ්බත්තා හෙට්ඨාපි ඔරොහති. ඉදන්ති ආරොහනොරොහනං. තස්සාති සුද්ධන්තපරිවාසස්ස. එකමෙව පටිච්ච ද්වෙ, තිස්සො, සම්බහුලා වා භවන්තීති ආහ ‘‘එකං විනා සම්බහුලානං අභාවතො’’ති.

එවං චූළසුද්ධන්තං දස්සෙත්වා මහාසුද්ධන්තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො පනා’’තිආදි. තන්ති මහාසුද්ධන්තං. යාව යත්තකො උපසම්පදදිවසො හොති, තාව තත්තකං කාලන්ති යොජනා. උද්ධං නාරොහතීති උද්ධං ආරොහනකාලස්ස අභාවතො උද්ධං න ආරොහති. එත්ථාති සුද්ධන්තපරිවාසෙ. අයං සුද්ධන්තපරිවාසො නාමාති නිගමනං.

තත්ථාති ¶ තිවිධෙසු සමොධානපරිවාසෙසු. ‘‘ඔධුනිත්වා සමොදහිත්වා දාතබ්බපරිවාසො’’ති ඉමිනා ඔධුනිත්වා සමොධානෙත්වා දාතබ්බො ¶ පරිවාසො ඔධානසමොධානොති වචනත්ථං දස්සෙති, ‘‘පරිවාසො’’ති ඉමිනා තද්ධිතණපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. එත්ථ ච අවධුනියතෙ, අවධුනිතබ්බන්ති වා ඔධානං, සං එකතො ඔදහීයතෙ සම්පිණ්ඩීයතෙ, උදහියති සම්පිණ්ඩියතීති වා සමොධානන්ති අවයවවචනත්ථො කාතබ්බො. ‘‘මක්ඛෙත්වා’’ති ඉමිනා ධුධාතුයා පප්පොටනධංසනධොවනානි දස්සෙති. සොති ඔධානසමොධානො, ආගතොති සම්බන්ධො.

එත්ථාති ඔධානසමොධානෙ. යොති භික්ඛු, පටිච්ඡාදෙතීති සම්බන්ධො. පරිවසන්තො වා මානත්තාරහො වා මානත්තං චරන්තො වා අබ්භානාරහො වා යො භික්ඛූති යොජනා. ‘‘පුරිමාය ආපත්තියා’’ති පදං ‘‘සමා වා’’ති පදෙ සහාදියොගො. ‘‘ඌනතරා’’තිපදෙ විභත්තිඅපාදානං, අනුමෙය්යවිසයඅපාදානං වා. ‘‘අදිවසෙ කත්වා’’ති ඉමිනා ඔධුනිත්වාති එත්ථ ධුධාතුයා යථාවුත්තත්ථෙයෙව දස්සෙති. ඌනකපක්ඛපටිච්ඡන්නාති පක්ඛතො ඌනකෙන පටිච්ඡන්නා. එතෙනුපායෙනාති පක්ඛෙ වුත්තෙන එතෙන උපායෙන.

තත්ථාති මූලාපත්තිතො අතිරෙකපටිච්ඡන්නෙ. ආවි කාරාපෙත්වාති මූලාපත්තිතො අන්තරාපත්තියා පටිච්ඡන්නභාවං ආවි කාරාපෙත්වා. එත්ථාති ආපත්තිපටිච්ඡන්නෙ. පමාණන්ති කාරණං. යාති ආපත්ති. තත්ථාති මූලභාවෙන කත්තබ්බායං මූලිආපත්තියං. ඉතරන්ති මූලිභාවෙන කත්තබ්බං මූලාපත්තිං. සමොධායාති සමොදහිත්වා. පක්ඛිපිත්වාති අත්ථො.

එකා වා යා ආපත්ති සබ්බචිරපටිච්ඡන්නා හොතීති යොජනා. සබ්බචිරපටිච්ඡන්නායොති සබ්බාසං ආපත්තීනං චිරෙන පටිච්ඡන්නායො. තාසන්ති ආපත්තීනං. අග්ඝෙනාති පරිච්ඡෙදෙන. අග්ඝසද්දො හෙත්ථ පරිච්ඡෙදත්ථවාචකො. අභිධානෙ (අභිධානප්පදීපිකායං 1048 ගාථායං) වුත්තං ‘‘අග්ඝො මුල්යෙ ච පූජනෙ’’ති. එත්ථ ‘‘මුල්යෙ චා’’ති පදස්ස මූලපරිච්ඡෙදෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තාසං රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙනා’’ති. ඉමෙහි ¶ පදෙහි අග්ඝෙන රත්තිපරිච්ඡෙදෙන සමොධානෙත්වා දාතබ්බො පරිවාසො අග්ඝසමොධානොති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ ච ‘‘සබ්බචිරපටිච්ඡන්නායො’’ති වුත්තත්තා කිඤ්චාපි කොටිඅත්ථවාචකො තතියක්ඛරෙන පාඨො යුත්තො විය දිස්සති. තථාපි සො පාඨො න ගහෙතබ්බො. කස්මා? බහූසු පාළිපොත්ථකෙසු, අට්ඨකථාපොත්ථකෙසු ච අලිඛිතත්තා. බහූසු හි පොරාණපොත්ථකෙසු චතුත්ථක්ඛරෙන පාඨොයෙව ලිඛිතො, තස්මා සො පාඨොයෙව ගහෙතබ්බො, න අඤ්ඤොති දට්ඨබ්බං. සොති අග්ඝසමොධානො. ආගතොයෙවාති සම්බන්ධො.

යස්ස පනාති භික්ඛුස්ස, පටිච්ඡන්නාති සම්බන්ධො. සබ්බන්ති සකලං. ආපත්තිසහස්සගාථාය –

දසසතං ආපත්තියො රත්තිසතං ඡාදයිත්වානාති යොජනා. ඉමිනා නයෙනපි අග්ඝසමොධානොති එත්ථ අග්ඝසද්දස්ස චතුත්ථක්ඛරෙන පාඨස්ස යුත්තභාවො වෙදිතබ්බො. අග්ඝෙන දසරත්තිපරිච්ඡෙදෙන සමොධාය දාතබ්බො අග්ඝසමොධානො.

යො පරිවාසො නානාවත්ථුකායො ආපත්තියො එකතො කත්වා දිය්යති, අයං පරිවාසො මිස්සකසමොධානො නාමාති යොජනා. එත්ථ වත්ථුවසෙන මිස්සකා ආපත්තියො සමොධානෙත්වා දාතබ්බො පරිවාසො මිස්සකසමොධානොති වචනත්ථො කාතබ්බො. තත්රාති මිස්සකසමොධානෙ. තදනුරූපායාති තස්ස යාචනස්ස අනුරූපාය.

එත්ථ චාති මිස්සකසමොධානෙ ච, කාතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො.

‘‘පක්ඛමානත්තඤ්ච ¶ …පෙ… කථයිස්සාමා’’ති යං වචනං වුත්තං, තස්ස වචනස්ස ඔකාසොති යොජනා. තං පනාති පක්ඛමානත්තං පන. ‘‘අඩ්ඪමාසමෙව දාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා පක්ඛමෙව දාතබ්බං මානත්තං පක්ඛමානත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. හීති සච්චං. තං පනාති පක්ඛමානත්තං පන, දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අත්තනො සීමන්ති අත්තනො විහාරසීමං, මහාසීමන්ති අත්ථො. සොධෙත්වාති සබ්බාසං හත්ථපාසනයනවසෙන, ඡන්දාරහානං ඡන්දනයනවසෙන, සීමතො ¶ බහිකරණවසෙන ච සොධෙත්වා. චතුවග්ගගණන්ති චතුවග්ගසඞ්ඝං. ගණොති චෙත්ථ සඞ්ඝොයෙවාධිප්පෙතො.

තත්රාති ‘‘යොජනා කාතබ්බා’’ති වචනෙ. මුඛමත්තදස්සනන්ති උපායමත්තදස්සනං, ආදිමත්තදස්සනං වා. ‘‘ආපන්නාය භික්ඛුනියා’’ති පදං ‘‘එවමස්ස වචනීයො’’ති පදෙ කත්තා, ‘‘යාචාපෙත්වා’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. ‘‘බ්යත්තාය භික්ඛුනියා’’ති පදං ‘‘ඤාපෙතබ්බො’’ති පදෙ කාරිතකත්තා, ‘‘සඞ්ඝො’’ති පදං තත්ථෙව කාරිතකම්මං. ‘‘එතං කාරණ’’න්ති ධාතුකම්මං අජ්ඣාහරිතබ්බං. තබ්බපච්චයෙන කාරිතකම්මමෙව වුත්තං. ඤාපෙතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදි.

නික්ඛිත්තවත්තන්ති කරණත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. නික්ඛිත්තවත්තෙනාති හි අත්ථො. තත්ථෙවාති මාළකසීමායමෙව. හීති සච්චං, යස්මා වා. අස්සාති මානත්තචාරිකාය භික්ඛුනියා. තත්රාති තස්මා කත්තබ්බවිනයකම්මභාවතොති අත්ථො. නොති අම්හාකං, සන්තිකන්ති සම්බන්ධො. චතූහි පකතත්තභික්ඛුනීහි නිසීදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ගාමූපචාරතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාති ඉදං භික්ඛුනීවිහාරූපචාරාතික්කමං සන්ධාය වුත්තං. විහාරූපචාරතොපීති භික්ඛුවිහාරූපචාරතොපි. තත්ථාති භික්ඛුනීනං නිසින්නට්ඨානං. කුරුන්දිමහාපච්චරීසු පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. විහාරස්ස චාති භික්ඛුවිහාරස්ස ච. ගාමස්ස උපචාරං මුඤ්චිතුං වට්ටතීති න වුත්තන්ති යොජනා. තස්මා ගාමූපචාරෙපි නිසීදිතුං වට්ටතීති අධිප්පායො.

තාය භික්ඛුනියා ආරොචෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

තත්ථෙවාති භික්ඛුනීනං නිසීදනට්ඨානෙයෙව. ඨානන්ති භික්ඛූනං ඨානං. එතීති ආගච්ඡති. පගෙවාති පාතොයෙව. තායාති මානත්තචාරිනියා.

අනික්ඛිත්තවත්තාය පන භික්ඛුනියාති සම්බන්ධො. අජානනපච්චයාති අජානනකාරණා. තන්ති වචනං. පාරිවාසිකවත්තාදීනන්ති ආදිසද්දෙන ආගන්තුකවත්තපූරණනිස්සයපටිප්පස්සද්ධාදයො සඞ්ගණ්හාති ¶ . යුත්තතරං දිස්සතීති යුත්තතරං හුත්වා දිස්සති. ඉමිනා අනික්ඛිත්තවත්තභික්ඛුනා විය භික්ඛුනියාපි අන්තොඋපචාරසීමගතානංයෙව ආරොචෙතබ්බං, න ගාමෙ ඨිතානම්පි ¶ ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බන්ති දීපෙති. උපොසථෙති උපොසථදිවසෙ. එසෙව නයො පවාරණායපි. දෙවසිකන්ති දිවසෙ දිවසෙ. තස්මිං ගාමෙති භික්ඛුනීනං වසනගාමෙ. අඤ්ඤත්රාති භික්ඛුනීනං වසනගාමතො අඤ්ඤස්මිං ගාමෙ. තත්රාති භික්ඛුනීනං වසනගාමං. දස්සෙත්වාති භික්ඛුනීනං දස්සෙත්වා. තායාති මානත්තචාරිනියා. විහාරන්ති භික්ඛූනං විහාරං. උපචාරසීමායාති උපචාරසීමතො බහීති සම්බන්ධො. අයන්ති මානත්තචාරිනී.

වීසති ගණො ඉමස්සාති වීසතිගණො, සඞ්ඝො, තස්මිං. මානත්තං චරමානා භික්ඛුනීති යොජනා. ඉදං පක්ඛමානත්තං නාමාති ඉදං පුබ්බවචනස්ස නිගමවසෙන පරවචනස්ස කථනත්ථාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

තත්ථාති තිවිධෙසු මානත්තෙසු. යදෙතං මානත්තං අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. පරතොති පරස්මිං. පරිවාසං පරිවසන්තස්ස මූලායපටිකස්සිතස්ස උදායිත්ථෙරස්ස අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. ආපජ්ජිත්වාති ආපජ්ජනතො. ඉදන්ති මානත්තං වුච්චතීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං, යස්මා වා. ඔධානසමොධානන්ති එත්ථ වචනත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. තම්පීති කුරුන්දියං වුත්තවචනම්පි.

තන්ති අග්ඝසමොධානමිස්සකසමොධානං, දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එත්තාවතාති එතපරිමාණෙන වචනක්කමෙන, ‘‘අයඤ්හි ඉධ අධිප්පෙතො පරිවාසො නාමා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වචනතො පට්ඨාය යාව ‘‘යොජෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති වචනං, තාව වචනක්කමෙනාති අත්ථො. ‘‘තෙන හි භික්ඛවෙ…පෙ… දස්සෙස්සාමා’’ති යං වචනං වුත්තන්ති යොජනා. ‘‘අත්ථතො’’ති ඉමිනා සද්දොපි ගහෙතබ්බො අවිනාභාවතො.

108. තතොති පාළිතො. තං ආපත්තින්ති තං අන්තරාපත්තිං. අස්සාති භික්ඛුස්ස. නික්ඛිත්තවත්තො භික්ඛූති සම්බන්ධො, හුත්වාති වා. සොති ¶ භික්ඛු, ඨිතො හුත්වාති සම්බන්ධො. තස්සා ආපත්තියාති තස්සා අන්තරාපත්තියා. පටිච්ඡන්නා හොතීති අන්තරාපත්තිපි පටිච්ඡන්නා හොති ¶ . තස්මිම්පීති මූලාය පටිකස්සනෙපි. මක්ඛිතාති පිසිතා, ධංසිතා වා. මක්ඛියන්ති පිසියන්ති, ධංසියන්තීති වා මක්ඛිතා, පරිවුත්ථදිවසා. තතොති පාළිතො පරන්ති සම්බන්ධො. පරතොපි එසෙව නයො. එවන්තිආදි නිගමනං. පටිච්ඡන්නවාරෙ දස්සිතා හොන්තීති සම්බන්ධො.

125. තතොති පටිච්ඡන්නවාරතො, පරං දස්සිතන්ති සම්බන්ධො. එත්ථ චාති එතස්මිං වාරෙ ච. යස්මාති යස්මා කාරණා, යෙන කාරණෙන වා. තෙනෙවාති තෙනෙව කාරණෙන, තස්මා කාරණා වා, ‘‘මූලාය…පෙ… දෙතූ’’ති වුත්තන්ති යොජනා. තස්මා සබ්බෙ මක්ඛිතාව හොන්තීති යොජනා. තතොති වාරතො පරං නිට්ඨාපිතන්ති සම්බන්ධො.

134. තතොති වාරතො පරං දස්සිතොති සම්බන්ධො. තතොති වාරතො පරං පාළි ඨපිතාති සම්බන්ධො. ලජ්ජිධම්මෙ වා උප්පන්නෙති සම්බන්ධො. යන්ති කම්මං. තතොති වාරතො පරං තථෙව පාළි ඨපිතාති සම්බන්ධො.

138. තතොති වාරතො පරං පුරිමනයෙනෙව පාළි ඨපිතාති සම්බන්ධො.

156. තතොති වාරතො පරං සුද්ධන්තපරිවාසො දස්සිතොති සම්බන්ධො.

160. තතොති පාළිතො පරං පාළි ඨපිතාති සම්බන්ධො.

165. තත්ථාති පාළියං. අන්තරා…පෙ… අප්පටිච්ඡන්නායොතිආදීසු අත්ථො දට්ඨබ්බොති සම්බන්ධො.

166. පච්ඡිමස්මිං ¶ ආපත්තික්ඛන්ධෙති එත්ථ ආපත්තික්ඛන්ධස්ස භෙදභාවතො කිං ‘‘පච්ඡිමස්මිං ආපත්තික්ඛන්ධෙ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘එකොව සො ආපත්තික්ඛන්ධො’’ති. අථ කස්මා ‘‘පච්ඡිමස්මිං ¶ ආපත්තික්ඛන්ධෙ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පච්ඡා ඡාදිතත්තා පනා’’තිආදි. එත්ථ පනසද්දො ගරහත්ථවාචකො, තථාපීති හි අත්ථො. එකොපි ආපත්තික්ඛන්ධො පච්ඡා ඡාදිතත්තා පච්ඡිමස්මිං ආපත්තික්ඛන්ධෙති වුත්තන්ති අධිප්පායො.

180. ‘‘වවත්ථිතා සම්භින්නා’’ති එතං වචනන්ති යොජනා.

181. තතොති පාළිතො පරං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති පාළියං. මිස්සකන්ති එත්ථ කෙහි මිස්සකන්ති ආහ ‘‘ථුල්ලච්චයාදීහි මිස්සක’’න්ති.

184. තතොති පාළිතො පරං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘ඉධ පන භික්ඛවෙ’’තිආදිපාඨෙ. තඤ්චාති ‘‘ඉධ පන භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනඤ්ච ඉතො පුබ්බෙ අවුත්තං සබ්බං වචනඤ්චාති යොජනා.

ඉති සමුච්චයක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

186-7. සමථක්ඛන්ධකෙ එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ඡ මාතිකාපදානීති වාක්යම්පි සමාසොපි යුත්තොයෙව. තත්ථ සමාසො පන අසමාහාරදිගුයෙව. ‘‘නික්ඛිපිත්වා’’ති පදං ‘‘වුත්තො’’ති පදෙ පුබ්බකාලකිරියාවිසෙසනං, තුල්යත්ථො වා. විත්ථාරොති විභඞ්ගො. තත්ථාති විභඞ්ගෙ. සඤ්ඤාපෙතීති එත්ථ සඤ්ඤං කත්වා ජානාපෙතීති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘පරිතොසෙත්වා ජානාපෙතී’’ති. ඉමිනා සංපුබ්බො ඤාධාතු පරිතොසනත්ථං අන්තොකත්වා අවබොධනත්ථො හොතීති දස්සෙති. කාරණපතිරූපකානීති කාරණස්ස පටිභාගානි. නිජ්ඣාපෙතීති එත්ථ ඣෙධාතු ඔලොකනත්ථොති ¶ ආහ ‘‘ඔලොකෙතී’’ති. යථාති යෙනාකාරෙන, කරියමානෙති ¶ සම්බන්ධො. සොති ධම්මවාදී. පරතොපි එසෙව නයො. ‘‘පුනප්පුන’’න්ති ඉමිනා අනුපෙක්ඛතීති එත්ථ අනුසද්දො න උපච්ඡින්නත්ථොති දස්සෙති. පෙක්ඛති අනුපෙක්ඛතීති එත්ථ ඉක්ඛධාතු ‘‘දස්සෙති අනුදස්සෙතී’’ති එත්ථ දිසධාතුයා සදිසත්ථොති ආහ ‘‘දස්සෙති…පෙ… පරියායවචනානී’’ති. තෙසඤ්ඤෙවාති ‘‘පෙක්ඛති අනුපෙක්ඛතී’’ති පදානඤ්ඤෙව. පරියායවචනානීති වෙවචනසද්දා අත්ථෙ පරිබ්යත්තිං අයන්ති ගච්ඡන්ති ඉමෙහීති පරියායානි, තානියෙව වචනානි පරියායවචනානි. සොති අධම්මවාදී. මොහෙත්වාති ධම්මවාදීපුග්ගලාදිං මොහාපෙත්වා.

188. ධම්මවාදී පුග්ගලො දස්සෙතීති සම්බන්ධො. අමොහෙත්වාති අධම්මවාදීපුග්ගලාදිං අමොහාපෙත්වා, අවිපරීතං ජානාපෙත්වාති අත්ථො.

195. පරම්මුඛං විනෙති විනාසෙතීති විනයො, පරම්මුඛං විනෙති විනාසෙති අනෙනාති වා විනයො, විනයකම්මං. සඞ්ඝධම්මවිනයපුග්ගලසම්මුඛානං දාතබ්බො විනයො සම්මුඛාවිනයො. පඤ්චිමානීති එත්ථ පඤ්චන්නං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුද්ධස්සා’’තිආදි. අනුවදිතස්ස දානන්ති සම්බන්ධො. එතානීති පඤ්ච අඞ්ගානි. ‘‘එකෙකඅඞ්ගවසෙන න ලබ්භන්තී’’ති ඉමිනා සමුදායවාක්යනිබ්බත්තිභාවතො පඤ්චඞ්ගවසෙනෙව ලබ්භන්තීති දස්සෙති. දෙසනාමත්තමෙවෙතන්ති ‘‘පඤ්චිමානී’’ති එතං වචනං දෙසනාමත්තමෙව, න අවයවවාක්යනිබ්බත්තිවචනන්ති අධිප්පායො. ධම්මන්ති භූතං. එත්ථාති ‘‘පඤ්චිමානි භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනෙ. තත්ථ චාති ‘‘පඤ්චිමානි භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනෙ ච. අනුවදන්තීති එත්ථ අනුද්ධංසනෙන වදන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චොදෙන්තී’’ති. අයං පන සතිවිනයො දාතබ්බොති සම්බන්ධො. අනාගාමිනොපීති පිසද්දො සම්භාවනෙ, සකදාගාමිආදිකෙ පන කා නාම කථාති දස්සෙති. සො ච ඛොති සතිවිනයො ච. චොදියමානෙයෙවාති චොදියමානස්සෙව, අයමෙව වා පාඨො. තස්මින්ති සතිවිනයස්මිං දින්නෙති සම්බන්ධො. අචොදිතත්තා ¶ කථා න රූහතීති ආහ ‘‘චොදෙන්තොපී’’තිආදි. ආපජ්ජතීති චොදකො ආපජ්ජති. චොදනාදිඅසාරුප්පෙ විනෙති විනාසෙතීති විනයො, විනෙති විනාසෙති අනෙනාති වා විනයො, විනයකම්මං. සතිවෙපුල්ලපත්තස්ස දාතබ්බො විනයො සතිවිනයො.

196. භාසිතපරිකන්තන්ති ¶ එත්ථ භාසිතපරිකන්තසද්දානං කරණාපෙක්ඛත්තා විසුං කරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වාචාය භාසිතං, කායෙන පරිකන්ත’’න්ති. ‘‘පරික්කමෙත්වා කත’’න්ති ඉමිනා පරිකමතීති පරිකන්තං, පරිකන්තං හුත්වා කතං පරිකන්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. පරික්කමෙත්වාති අතික්කමිත්වා. සරතායස්මාති එත්ථ උකාරලොපසන්ධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සරතු ආයස්මා’’ති. ‘‘එවරූපියා ආපත්තියා’’ති ඉමිනා ආපජ්ජිතාති එත්ථ තුපච්චයයොගභාවතො කම්මත්ථඡට්ඨියාපි සම්භවභාවං දස්සෙති. තුපච්චයයොගෙ කම්මත්ථඡට්ඨී අනිච්චං හොති, තස්මා පාළියං ‘‘එවරූපියා ආපත්තියා’’ති කම්මත්ථඡට්ඨීභාවෙන අවත්වා ‘‘එවරූපිං ආපත්ති’’න්ති කම්මත්ථදුතියාභාවෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තස්සාති ‘‘ආපජ්ජිත්වා’’ති පාඨස්ස. ‘‘පඨමං පච්ඡා’’ති පදෙහි අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. චොදකස්ස කථං විනෙති විනාසෙතීති විනයො, චොදකස්ස කථං විනෙති විනාසෙති අනෙනාති වා විනයො. පඨමං මූළ්හභාවං උපගන්ත්වා පච්ඡා අමූළ්හස්ස දාතබ්බො විනයො අමූළ්හවිනයො.

200. පටිජානියතෙ, පටිජානනං වා පටිඤ්ඤා, තාය කාරෙතබ්බං.

202. යෙභුය්යසිකාති එත්ථ යෙභුය්යෙන පවත්තා යෙභුය්යසිකා, ධම්මවාදීනං යෙභුය්යතාසම්පාදිකා කිරියාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්සා කිරියායා’’තිආදි. තත්ථ යස්සා කිරියායාති යස්සා යෙභුය්යතාසම්පාදිකාය කිරියාය. එසාති යෙභුය්යතාසම්පාදිකා කිරියා.

204. ඔරමත්තකන්ති ¶ එත්ථ ඔරසද්දො ච මත්තසද්දො ච සමූහං කත්වා පරිත්තවාචකො අප්පමත්තවාචකොති ආහ ‘‘පරිත්තං අප්පමත්තක’’න්ති. ‘‘භණ්ඩනමත්තමෙවා’’ති ඉමිනා න මහන්තං විවාදාධිකරණං හොතීති දස්සෙති ¶ . න ච ගතිගතන්ති එත්ථ චිරකාලභාවං න ච ගතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ද්වෙ තයො…පෙ… අවිනිච්ඡිත’’න්ති. තත්ථ තත්ථෙවාති තස්මිං තස්මිං විවාදාධිකරණජාතආවාසෙ එව, න ච සරිතසාරිතපදානං සුද්ධකාරිතකිරියභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සයං සරිතං වා අඤ්ඤෙහි සාරිතං වා න හොතී’’ති. තෙහි භික්ඛූහීති විවාදකාරකෙහි භික්ඛූහි. ‘‘සලාකං ගාහෙන්තො’’ති ඉමිනා ‘‘ජානාතී’’ති පදස්ස කත්තාරං දස්සෙති. ඉමිනා නීහාරෙනාති ඉමිනා කාරණෙන. අපි නාමාති ඉමිනා අප්පෙවනාමසද්දො අපිනාමපරියායොති දස්සෙති. අස්සූති භවෙය්යුං. ඉමිනා ‘‘පාළියං අධම්මවාදී බහුතරා භවෙය්යුං, අප්පෙව නාම සාධූ’’ති යොජනානයං දස්සෙති. ‘‘අයමස්ස අජ්ඣාසයො හොතී’’ති ඉමිනා පාඨසෙසං දස්සෙති. අස්සාති සලාකගාහස්ස. ද්වීසුපීති ‘‘ජානාති සඞ්ඝො භිජ්ජිස්සතී’’ති ච ‘‘අප්පෙව නාම සඞ්ඝො භිජ්ජෙය්යා’’ති ච ද්වීසුපි පදෙසු.

‘‘අධම්මෙන ගණ්හන්තී’’ති එත්ථ ‘‘ගණ්හන්තී’’ති කිරියාපදස්ස අධම්මවාදිනො එව කත්තා නාමාති ආහ ‘‘අධම්මවාදිනො’’ති. ‘‘ද්වෙ ධම්මවාදිනො’’ති ඉමිනා ‘‘වග්ගා ගණ්හන්තී’’ති එත්ථ ‘‘ගණ්හන්තී’’ති කිරියාපදස්ස ධම්මවාදිනො එව කත්තා නාමාති දස්සෙති. න ච යථාදිට්ඨියා ගණ්හන්තීති එත්ථ ධම්මවාදිනො හුත්වා ධම්මවාදිසලාකං අග්ගහෙත්වා අධම්මවාදිසලාකස්ස ගහණං න ච යථාදිට්ඨියා ගණ්හන්ති නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ධම්මවාදිනො හුත්වා’’තිආදි. පටිවත්තෙත්වාති ඉමමෙවත්ථං පටිසෙධෙත්වා. ‘‘පරිවත්තෙත්වා’’තිපි පාඨො, හෙට්ඨුපරියායං කත්වාති අත්ථො. තෙති ධම්මවාදිනො. එත්ථාති සමථක්ඛන්ධකෙ.

207. අසුචීති එත්ථ නත්ථි සුචීනි කායවචීකම්මානි එතස්සාති අසුචීති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අසුචීහි කායවචීකම්මෙහි සමන්නාගතො’’ති ¶ . එසෙව නයො අලජ්ජීති එත්ථාපි. සානුවාදොති එත්ථ අනුවාදඋපවාදසද්දානං පරියායත්තා වුත්තං ‘‘සඋපවාදො’’ති. ඉති පඤ්චාති ඉමානි පඤ්ච අඞ්ගානි. එත්ථාති තස්සපාපියසිකකම්මෙ. ඉදන්ති කම්මං වුච්චතීති සම්බන්ධො. හීති විත්ථාරො. යො පුග්ගලො පාපියොති යොජනා. පාපුස්සන්නතායාති ලාමකුස්සන්නතාය. ඉමිනා අයඤ්ච පාපො අයඤ්ච පාපො, අයමිමෙසං විසෙසෙන පාපොති පාපියොති ච පාපානං අතිසයෙන පාපොති පාපියොති ච වචනත්ථො දස්සිතො. තස්සාති පුග්ගලස්ස. ඉමිනා තස්ස පාපියස්ස කත්තබ්බං තස්සපාපියසිකං, තමෙව කම්මං තස්සපාපියසිකකම්මන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. කෙසුචි පොත්ථකෙසු යකාරෙ ද්වෙභාවො අත්ථි, සො අයුත්තොයෙව. ‘‘යෙභුය්යසිකා’’ති එත්ථ යකාරෙ ද්වෙභාවස්ස දස්සනතො එත්ථාපි ද්වෙභාවො යුත්තො භවෙය්යාති ලිඛන්තීති දට්ඨබ්බං.

212. කක්ඛළතාය වාළතායාති එත්ථ කක්ඛළස්ස භාවො කක්ඛළතා, වාළස්ස භාවො වාළතාති ¶ වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කක්ඛළභාවාය චෙව වාළභාවාය චා’’ති. ඉමිනා තාපච්චයස්ස සමූහත්ථඤ්ච ස්වත්ථඤ්ච පටික්ඛිපති. ‘‘කක්ඛළතාය වාළතායා’’ති බ්යඤ්ජනතොයෙව නානං, න අත්ථතො. භෙදායාති එත්ථ අඤ්ඤස්ස භෙදං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝභෙදායා’’ති. ගිලානෙපීති පිසද්දො අඤ්ඤෙ පන කා කථාති දස්සෙති. තත්ථෙවාති අධිකරණවූපසමට්ඨානෙයෙව. ‘‘එකතො’’ති ඉමිනා එකජ්ඣන්ති පදස්ස ‘‘එකතො’’ති පදෙන සමානතං දස්සෙති, එකසද්දතො ජ්ඣපච්චයො ච තොපච්චයො ච විසෙසො, ‘‘තිණවත්ථාරකසදිසත්තා’’ති ඉමිනා සදිසූපචාරං දස්සෙති. තිණෙහි අවත්ථරිතබ්බන්ති තිණවත්ථාරං, ගූථමුත්තං, තිණවත්ථාරමිව තිණවත්ථාරකං. එත්ථ අධිකරණමෙව මුඛ්යතො ලබ්භති, සමථො පන ඵලූපචාරතො, සදිසත්ථෙ කපච්චයො. තමෙවත්ථං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. ඝට්ටියමානං ගූථං වා මුත්තං වාති යොජනා. ‘‘ඝට්ටියමාන’’න්ති පදං හෙතුඅන්තොගධවිසෙසනං, ‘‘බාධතී’’ති ඉමිනා ¶ සම්බන්ධිතබ්බං. සුප්පටිච්ඡාදිතස්ස පන අස්ස ගූථමුත්තස්සාති යොජනා. ‘‘සුප්පටිච්ඡාදිතස්සා’’ති පදම්පි හෙතුඅන්තොගධවිසෙසනමෙව, ‘‘න බාධතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. යං අධිකරණං සංවත්තතීති සම්බන්ධො. මූලානුමූලන්ති මූලඤ්ච අනුමූලඤ්ච මූලානුමූලං. තන්ති අධිකරණං. ඉමිනා කම්මෙනාති තිණවත්ථාරකකම්මෙන. ගූථං තිණෙහි පටිච්ඡන්නං සුවූපසන්තං හොති විය තිණවත්ථාරකෙන පටිච්ඡන්නං සුවූපසන්තං හොතීති යොජනා. ඉතීති තස්මා.

213. ථුල්ලවජ්ජන්ති එත්ථ ථුල්ලච්චයස්සාපි ථුල්ලවජ්ජත්තා ඉධ පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසමෙවාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පාරාජිකඤ්චෙව සඞ්ඝාදිසෙසඤ්චා’’ති. ගිහිපටිසංයුත්තන්ති එත්ථ ගිහීනං පටිසංයුත්තං ගිහිපටිසංයුත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගිහීන’’න්තිආදි. ‘‘හීනෙනා’’ති පදං ‘‘ඛුංසනවම්භන’’ ඉති පදෙනෙව සම්බන්ධිතබ්බං. ධම්මිකපටිස්සවෙසූති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං.

214. කම්මවාචාපරියොසානෙ වුට්ඨිතා හොන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථාති අධිකරණවූපසමට්ඨානෙ. අඤ්ඤාවිහිතාපීති අධිකරණවිනිච්ඡයතො අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ චිත්තං ආවිහිතාපි ඨපිතාපි. උපසම්පදමණ්ඩලතොති උපසම්පදසීමබිම්බතො, යෙ පනාති භික්ඛූ පන, දිට්ඨාවිකම්මං කරොන්තීති වා අනාගතාති වා නිසින්නාති වා සම්බන්ධො. තෙහි වාති අධිකරණං විනිච්ඡිනන්තෙහි භික්ඛූහි වා. තත්ථාති අධිකරණවිනිච්ඡිතට්ඨානං. ඡන්දං දත්වාති ඡන්දං සඞ්ඝස්ස දත්වා. පරිවෙණාදීසූතිආදිසද්දෙන ආවාසාදයො සඞ්ගණ්හාති. තෙති භික්ඛූ.

215. විපච්චතායාති ¶ එත්ථ විකාරභාවෙන පතති පවත්තතීති විපච්චං, චිත්තදුක්ඛං, තදෙව විපච්චතා, තදත්ථායාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චිත්තදුක්ඛත්ථ’’න්ති. ‘‘ඵරුසවචන’’න්ති ඉමිනා වොහාර සද්දො වචනපරියායොති දස්සෙති. යො තත්ථාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙසු අනුවදන්තෙසූ’’ති. යො උපවාදොති යොජනා. ‘‘අනුවදනා’’ති ¶ එතං පදන්ති යොජනා. ආකාරදස්සනන්ති අනුවදනස්ස ආකාරදස්සනං, දස්සනහෙතු වා. ‘‘පුනප්පුන’’න්ති ඉමිනා අනුසම්පවඞ්කතාති එත්ථ අනුසද්දස්ස න උපච්ඡින්නත්ථං දස්සෙති. තත්ථෙවාති අනුවදනෙ එව. සම්පවඞ්කතාති සම්මා පකාරෙන නින්නපොනපබ්භාරතා. අබ්භුස්සහනතාති එත්ථ අතිරෙකං උස්සාහනතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කස්මා’’තිආදි. අනුබලප්පදානන්ති එත්ථ පුනප්පුනං බලස්ස පදානන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරිමවචනස්සා’’තිආදි.

කිච්චයතාති එත්ථ ‘‘මා පණ්ඩිච්චය’’න්තිආදීසු (ජා. 2.22.1) විය බ්යඤ්ජනවඩ්ඪනවසෙන යකාරාගමොති ආහ ‘‘කිච්චමෙව කිච්චය’’න්ති. ‘‘උභයංපෙතං සඞ්ඝස්සෙව අධිවචන’’න්ති ඉමිනා කිච්චකරණීයසද්දො කත්තුවාචකොති දස්සෙති, සඞ්ඝො හි කරොතීති වචනත්ථෙන කිච්චොති ච කරණීයොති ච වුච්චති. තස්ස භාවො, කිච්චයතා කරණීයතාති වුත්තෙ සඞ්ඝකම්මංයෙව ලබ්භති. තෙන වුත්තං ‘‘උභයංපෙතං සඞ්ඝකම්මස්සෙව අධිවචන’’න්ති. යදි කම්මවාචකො භවෙය්ය, ‘‘කත්තබ්බන්ති කිච්චං, කරණීය’’න්ති වුත්තෙයෙව සඞ්ඝකම්මස්ස ලභනතො තාපච්චයො ස්වත්ථො භවෙය්ය. එවඤ්හි සති කිච්චයස්ස භාවො කිච්චයතා කරණීයස්ස භාවො කරණීයතාති වචනත්ථො න කත්තබ්බො භවෙය්ය, කතො ච, තස්මා න කම්මවාචකොති දට්ඨබ්බං. තස්සෙවාති සඞ්ඝකම්මස්සෙව. තත්ථාති අපලොකනාදීසු චතූසු කම්මෙසු. සීමට්ඨකසඞ්ඝන්ති ‘‘උපචාරසීමාදීසු ඨිතං සඞ්ඝං. සොධෙත්වාති එත්ථ සොධනං නාම සීමට්ඨකසඞ්ඝස්ස හත්ථපාසනයනං, ඡන්දාරහානං ඡන්දස්ස ආහරණං, සීමතො බහිකරණං. තමෙවත්ථං එකදෙසතො දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වා’’ති. අපලොකෙති ආපුච්ඡති අනෙනාති අපලොකනං, තංයෙව කම්මං අපලොකනකම්මං. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සීමට්ඨකසඞ්ඝං සොධෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙනෙව. ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදිනා සඞ්ඝගණපුග්ගලෙ ඤාපෙති එතායාති ඤත්ති, සායෙව කම්මං ඤත්තිකම්මං, ඤත්තියෙව දුතියං ඤත්තිදුතියං, තමෙව කම්මං ඤත්තිදුතියකම්මං. එත්ථ කිඤ්චාපි ඤත්ති පඨමං ඨපිතා, කම්මවාචායෙව දුතියා ¶ හොති, ‘‘ඵස්සපඤ්චමා’’තිආදීසු (ධාතු. 316) විය පන පටිලොමවසෙන වොහාරං කත්වා ‘‘ඤත්තිදුතියා’’ති වුත්තං. ඵස්සපඤ්චමාති එත්ථ කිඤ්චාපි ධම්මසඞ්ගණියං (ධ. ස. 1 ආදයො) ‘‘ඵස්සො හොති, වෙදනා හොති, සඤ්ඤා හොති, චෙතනා හොති ¶ , චිත්තං හොතී’’ති ඵස්සං පඨමං වුත්තං, පටිලොමවසෙන පන වොහාරං කත්වා ‘‘ඵස්සපඤ්චමා’’ති ධාතුකථායං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එසෙව නයො ඤත්ති චතුත්ථකම්මෙපි. එකාය ච අනුසාවනායාති ඤත්තිතො අනුපච්ඡා සාවෙතබ්බාති අනුසාවනා, තාය, තීහි ච අනුසාවනාහීති ඤත්තිතොඅනු පච්ඡා, පුනප්පුනං වා තික්ඛත්තුං සාවෙතබ්බාති අනුසාවනා, තාහි. තත්ථාති චතූසු කම්මෙසු.

අපලොකෙත්වාවාති එත්ථ එවඵලං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඤත්තිකම්මාදිවසෙන න කාතබ්බ’’න්ති. ඤත්තිකම්මම්පීති පිසද්දෙන න කෙවලං අපලොකනකම්මමෙව, අථ ඛො ඤත්තිකම්මම්පීති දස්සෙති. ඤත්තිදුතියකම්මං පනාති එත්ථ පනසද්දො විසෙසත්ථජොතකො, පක්ඛන්තරජොතකො වා. තත්ථාති ද්වීසු කම්මෙසු. ගරුකානීති අලහුකානි. අවසෙසානීති ඡහි කම්මෙහි අවසෙසානි, එවරූපානි ලහුකකම්මානීති සම්බන්ධො. ‘‘අවසෙසා’’තිපි පාඨො, සම්මුතියොති සම්බන්ධො. අපලොකෙත්වාපීති පිසද්දො ඤත්තිදුතියකම්මවාචං සාවෙත්වාපීති සම්පිණ්ඩෙති. අඤ්ඤත්ථාපොහනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඤත්තිකම්මඤත්තිචතුත්ථකම්මවසෙන පන න කාතබ්බමෙවා’’ති. ඤත්තිචතුත්ථකම්මං කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති සමථක්ඛන්ධකෙ.

විත්ථාරතො පන ආගතොයෙවාති සම්බන්ධො. එතෙසන්ති චතුන්නං කම්මානං. යං පන අත්ථජාතං අනුත්තානන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති චතූසු කම්මෙසු. තන්ති අත්ථජාතං. එවන්ති එවං කම්මවග්ගෙයෙව වණ්ණයමානෙ. හීති ලද්ධගුණජොතකො. සුවිඤ්ඤෙය්යාති සුඛෙන විඤ්ඤාතබ්බා.

216. පාළිවසෙනෙවාති න අට්ඨකථාවසෙනාති අධිප්පායො.

220. යෙනාති චිත්තුප්පාදෙන. ඉමිනා විවදන්ති අනෙනාති විවාදොති වචනත්ථං දස්සෙති. සමථෙහි චාති චසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ¶ න කෙවලං විවාදොයෙව, අථ ඛො අධිකරණඤ්චාති සම්පිණ්ඩෙති, අථ වා සමථෙහි චාති සමථෙහි එව. ඉමිනා සමථෙහි අධිකරීයති වූපසමීයතීති අධිකරණන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. විවාදොයෙව අධිකරණං විවාදාධිකරණං. එවමාදිනා නයෙනාති ආදිසද්දෙන අනුද්ධංසනෙන වදන්ති අනෙන චිත්තුප්පාදෙනාති අනුවාදොතිආදයො වචනත්ථෙ සඞ්ගණ්හාති.

222. සන්ධායභාසිතවසෙනාති ලොකවජ්ජං සන්ධාය භාසිතස්ස වචනස්ස වසෙන. සන්ධායභාසිතත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘යස්මිං හී’’තිආදි. තත්ථ පථවිඛණනාදිකෙ යස්මිං ආපත්තාධිකරණෙති ¶ යොජනා. තස්මින්ති කුසලචිත්තඞ්ගෙ ආපත්තාධිකරණෙ. තස්මාති යස්මා න සක්කා වත්තුං, තස්මා. ඉදන්ති ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති වචනං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සන්ධාය අවුත්තං දස්සෙත්වා සන්ධාය වුත්තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං පන සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. තත්ථ ඉදං පනාති කාරණං පන සන්ධායාති සම්බන්ධො. යං ආපත්තාධිකරණන්ති යොජනා. ‘‘ලොකවජ්ජ’’න්ති පදෙ තුල්යාධිකරණං. ලොකස්මිං, ලොකෙහි වා වජ්ජෙතබ්බන්ති ලොකවජ්ජං. තන්ති ආපත්තාධිකරණං. තත්ථාති ආපත්තාධිකරණෙ. විකප්පොති විවිධා කප්පනං, විවිධතක්කො වා. යං පනාති ආපත්තාධිකරණං පන. ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජ’’න්ති පදෙ තුල්යාධිකරණං. භගවතො පඤ්ඤත්තියා හෙතුභූතාය වජ්ජෙතබ්බන්ති පණ්ණත්තිවජ්ජං. තන්ති ආපත්තාධිකරණං, අකුසලං හොතීති සම්බන්ධො. කිඤ්චීති අප්පමත්තකං, ආපත්තානාපත්තිං අජානන්තස්ස ආපජ්ජනතොති සම්බන්ධො. තස්මාති යස්මා අබ්යාකතං හොති, තස්මා. තත්ථාති පණ්ණත්තිවජ්ජභූතෙ ආපත්තාධිකරණෙ. ‘‘ආපත්තාධිකරණං…පෙ… කුසල’’න්ති ඉදං වචනං වුත්තන්ති යොජනා.

යදි කුසලචිත්තො ආපජ්ජති, අථ නනු ආපත්තාධිකරණං කුලලන්ති වත්තබ්බො භවෙය්යාති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. යන්ති ආපත්තාධිකරණං. ‘‘ඉදං වුච්චති…පෙ… කුසල’’න්ති වදෙය්ය සචෙති යොජනා. එළකලොමඤ්ච පදසොධම්මඤ්ච එළකලොමපදසොධම්මානි, තානි ආදීනි යෙසං තානීති එළකලොමපදසොධම්මාදීනි, තානි සමුට්ඨානානි යාසන්ති ¶ එළකලොමපදසොධම්මාදිසමුට්ඨානා, තාසං ආපත්තීනම්පීති සම්බන්ධො. තත්ථාති එළකලොමපදසොධම්මාදිසමුට්ඨානාසු ආපත්තීසු. ආපත්තියා අඞ්ගන්ති ආපත්තියා කාරණං. එවං ආපත්තියා අනඞ්ගං දස්සෙත්වා තස්සායෙව අඞ්ගං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කායවචීවිඤ්ඤත්තිවසෙන පනා’’තිආදි. තත්ථ චලිතප්පවත්තානන්ති චලිතෙන හෙතුභූතෙන පවත්තානං. අථ වා චලිතො ච කායො, පවත්තා ච වාචාති චලිතප්පවත්තා, තාසං චලිතප්පවත්තානං කායවාචානං. තඤ්චාති කායවාචානං අඤ්ඤතරඤ්ච. අබ්යාකතන්ති එත්ථ ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො.

අයමත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. තෙනාති චිත්තෙන. ‘‘ඉදං…පෙ… සද්ධි’’න්ති ඉමිනා සඤ්ජානන්තොති එත්ථ සංසද්දස්ස සුන්දරත්ථං සහ ආකාරෙන දස්සෙති. ‘‘වීතික්කම…පෙ… කප්පෙත්වා’’ති ඉමිනා චෙච්චාති පදස්ස අත්ථං සහ විසෙසනෙන දස්සෙති. ‘‘උපක්කමවසෙන…පෙ… පෙසෙත්වා’’ති ඉමිනා අභිවිතරිත්වාති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. පාළියං යංසද්දොවීතික්කමවිසයොති ආහ ‘‘යං ආපත්තාධිකරණං වීතික්කම’’න්ති. ‘‘ආපජ්ජතී’’ති ඉමිනා පාඨසෙසං දස්සෙති. එවං වීතික්කමතො තස්ස භික්ඛුනොති යොජනා.

අබ්යාකතවාරෙපීති ¶ පිසද්දො අකුසලවාරං අපෙක්ඛති. තස්සාති චිත්තස්ස. අජානන්තොතිආදීනං පදානමත්ථො අකුසලවාරෙ වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බො. යං ආපත්තාධිකරණන්තිආදීනං පදානමත්ථො අකුසලවාරෙන සදිසොයෙව.

224. අයං විවාදො නො අධිකරණන්තිආදීසු එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො.

228. චතුවග්ගකරණෙ කම්මෙති සීමසම්මුතිආදිකම්මෙ. පඤ්චවග්ගකරණෙති පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු උපසම්පදාදිකම්මෙ. දසවග්ගකරණෙති මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු උපසම්පදකම්මෙ. වීසතිවග්ගකරණෙති අබ්භානකම්මෙ. කම්මප්පත්තාති කම්මස්ස පත්තා යුත්තා අනුරූපා.

230. සම්පටිච්ඡිතබ්බන්ති ¶ පටිග්ගණ්හිතබ්බං. සම්පටිච්ඡිත්වා ච පන අතික්කාමෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. භණ්ඩකන්ති චීවරාදිභණ්ඩකං. මානනිග්ගහත්ථායාති භණ්ඩනජාතානං මානස්ස නිග්ගහත්ථාය. කතිපාහන්ති කතිපයාහං, ද්වීහතීහන්ති අත්ථො.

231. අනන්තානි චෙව භස්සානීති එත්ථ අනන්තසද්දො අපරිමාණසද්දෙන අත්ථතො එකොති ආහ ‘‘අපරිමාණානී’’ති. ‘‘වචනානී’’ති ඉමිනා භස්සසද්දො වචනපරියායොති දස්සෙති. උබ්බාහිකාය සම්මනිතබ්බොති කෙන සම්මනිතබ්බොති ආහ ‘‘අපලොකෙත්වා වා’’තිආදි. ඉමිනා අපලොකනකම්මෙන වා ඤත්තිදුතියකම්මෙන වා සම්මනිතබ්බොති දස්සෙති. අනන්තානි භස්සානි ධම්මකථිකං උද්ධරිත්වා බාහති පටිසෙධෙති ඉමාය සම්මුතියාති උබ්බාහිකා, තාය. එවං සම්මතෙහි පන භික්ඛූහි විනිච්ඡිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. විසුං නිසීදිත්වා තස්සායෙව පරිසාය නිසීදිත්වා වාති යොජනා. අඤ්ඤෙහීති සම්මතභික්ඛූහි අඤ්ඤෙහි.

233. තත්රස්සාති එත්ථ තත්ර අස්සාති පදවිභාගං කත්වා තසද්දො පරිසවිසයො පසිද්ධවිසයො, අස්සසද්දො ආඛ්යාතිකොති ආහ ‘‘තස්සං පරිසති භවෙය්යා’’ති. ‘‘නෙව සුත්තං ආගත’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි ‘‘නො සුත්තවිභඞ්ගො’’ති වක්ඛමානත්තා මාතිකං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘න මාතිකා ආගතා’’ති. විනයොපීති ඛන්ධකවිනයොපි. පිසද්දෙන සුත්තවිභඞ්ගං අපෙක්ඛති. බ්යඤ්ජනච්ඡායායාති එත්ථ ඡායාසද්දො පටිබිම්බෙ ච පභාය ච හොතීති ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනමත්තමෙවා’’ති, බ්යඤ්ජනපටිබිම්බිකබ්යඤ්ජනපභාවන්තභූතං අත්ථං අග්ගහෙත්වා බ්යඤ්ජනපටිබිම්බබ්යඤ්ජනපභාමත්තමෙව ¶ ගහෙත්වාති අධිප්පායො. ‘‘පටිසෙධෙතී’’ති ඉමිනා පටිබාහසද්දො පටිසෙධත්ථොයෙව, න මද්දනත්ථොති දස්සෙති. පටිබාහනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ජාතරූපරජතඛෙත්තවත්ථුපටිග්ගහණාදීසූ’’තිආදි. කින්ති කෙන කාරණෙන, කස්මා කාරණා වා. ඉමෙති ජාතරූපාදිපටිග්ගාහකෙ භික්ඛූ. කාරෙථාති තුම්හෙ ¶ කාරෙය්යාථ. එය්යාථස්ස හි එථාදෙසො. පුච්ඡායං සත්තමීවිභත්ති හොති. සුත්තෙති සුත්තන්තපිටකෙ. අපරො ධම්මකථිකො වදතීති සම්බන්ධො. ඉමෙසන්ති ඔලම්බෙත්වා නිවාසෙන්තානං. එත්ථාති ඔලම්බෙත්වා නිවාසනෙ.

234. බහුතරා භික්ඛූති එත්ථ ද්විගුණතිගුණාදිනා අධිකා එව බහුතරා නාමාති ආහ ‘‘එකෙනපි අධිකා බහුතරාවා’’ති. ‘‘කො පන වාදො’’තිආදිනා ‘‘එකෙනපී’’ති එත්ථ පිසද්දස්ස ගරහත්ථං දස්සෙති.

235. සඤ්ඤත්තියාති එත්ථ සඤ්ඤාපනං සඤ්ඤත්ති, තදත්ථායාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඤ්ඤාපනත්ථායා’’ති. ගූහිතබ්බොති ගූළ්හො, සොයෙව ගූළ්හකො, සලාකග්ගාහො කාතබ්බොති සම්බන්ධො. විවරිතබ්බොති විවටො, සොයෙව විවටකො. සස්ස අත්තනො කණ්ණසමීපෙ ජප්පීයති කථීයතීති සකණ්ණජප්පො, සොයෙව සකණ්ණජප්පකො. ‘‘නිමිත්තසඤ්ඤං ආරොපෙත්වා’’ති ඉමිනා වණ්ණාවණ්ණායො කත්වාති එත්ථ වණ්ණසද්දො සණ්ඨානවාචකොති දස්සෙති. සුසණ්ඨානදුසණ්ඨානා සලාකායො කත්වාති අත්ථො. තතොති විසභාගකරණතො පරං ගහෙතබ්බොති සම්බන්ධො. සබ්බාපි තා සලාකායොති යොජනා. කත්වාති පක්ඛිපනං කත්වා. වුත්තනයෙනාති ‘‘අලජ්ජුස්සන්නායා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. ‘‘යාවතතිය’’න්ති ඉමිනා පච්චුක්කඩ්ඪිතබ්බන්ති එත්ථ පුනප්පුනං උද්ධං කඩ්ඪිතබ්බන්ති අත්ථං දස්සෙති. අතිරෙකජාතෙති අධම්මවාදීහි අතිරෙකතො ජාතෙ සතීති සම්බන්ධො. යාවතතියම්පීති පිසද්දො තතො ඌනෙ එකද්වෙවාරෙ පන කා නාම කථාති දස්සෙති.

සකණ්ණජප්පකෙ පන එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. සචෙ සඞ්ඝත්ථෙරො ගණ්හාතීති සම්බන්ධො. සොති සඞ්ඝත්ථෙරො. වයොඅනුප්පත්තාති පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තා. එතන්ති අධම්මවාදිසලාකං. අස්සාති ¶ සඞ්ඝත්ථෙරස්ස. ඉතරා සලාකාති අධම්මවාදිසලාකාහි අඤ්ඤා ධම්මවාදිසලාකා. සොති සඞ්ඝත්ථෙරො. තන්ති ධම්මවාදිසලාකං. තතොති නෙව අවබුජ්ඣනකාරණා. වුත්තනයමෙවාති ගූළ්හකෙ වුත්තනයමෙව. විවටො අත්ථො ඉමස්සාති විවටත්ථො.

238. පාරාජිකසාමන්තං ¶ නාමාති පාරාජිකස්ස ආසන්නං නාම. අදින්නාදානාදීසූති ආදිසද්දෙන මනුස්සවිග්ගහ උත්තරිමනුස්සධම්මපාරාජිකෙ සඞ්ගණ්හාති. නිබ්බෙඨයමානන්ති වෙඨනරහිතං, තමෙනං භික්ඛුන්ති සම්බන්ධො. ඉමිනා නිබ්බෙඨෙන්තන්ති එත්ථ අන්තසද්දො මානසද්දපරියායොති දස්සෙති. අතිවෙඨෙතීති එත්ථ කෙහි අතිවෙඨෙතීති ආහ ‘‘ඉඞ්ඝායස්මාතිආදිවචනෙහී’’ති. තෙනාති චොදකෙන. මන්ති මමං. ආහාති චුදිතකො ආහ. එතස්සාති අවජානනපටිජානනාදිකාරකස්ස පාපියස්ස පුග්ගලස්ස. සීලවා භවිස්සතීති පාපියො පුග්ගලො සචෙ සීලවා භවිස්සති. පටිප්පස්සද්ධින්ති පාපියභාවතො පටිප්පස්සම්භනං. නො චෙති සීලවා නො භවිස්සති චෙ. තථා නාසිතොති තෙන තස්ස පාපියසිකකම්මකරණෙන නාසං ගතො භවිස්සති. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං සමථක්ඛන්ධකෙ.

ඉති සමථක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

243. ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකෙ මුට්ඨිකමල්ලාති මුට්ඨිකෙන මථන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං හිංසන්තීති මුට්ඨිකමල්ලා. ඉමිනා පාළියං පදස්ස හෙට්ඨුපරියං දස්සෙති. ගාමමුදවාති එත්ථ ඡවිරාගමණ්ඩනානුයුත්තෙන මුදො මොදනං එතෙසමත්ථීති මුදවා, ගාමෙ වසන්තා මුදවා ගාමමුදවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡවිරාගමණ්ඩනානුයුත්තා නාගරිකමනුස්සා’’ති. ‘‘වණ්ණවා අහෙසු’’න්තිආදීසු ¶ (පාරා. 193; පාචි. 67) විය වචනං දට්ඨබ්බං. ථම්භෙති එත්ථ න යත්ථ කත්ථචි ථම්භො හොති, අථ ඛො න්හානතිත්ථෙ නිඛණිත්වා ඨපිතථම්භොයෙවාති ආහ ‘‘න්හානතිත්ථෙ නිඛණිත්වා ඨපිතත්ථම්භෙ’’ති.

ඉට්ඨකාසිලාදාරුකුට්ටානන්ති ඉට්ඨකාකුට්ටසිලාකුට්ටදාරුකුට්ටානං. අට්ඨපදාකාරෙනාති අට්ඨපදඵලකාකාරෙන. රාජියොති ලෙඛායො. තත්ථාති අට්ටානෙ, ආකිරිත්වාති සම්බන්ධො. ගන්ධබ්බහත්ථකොති ¶ ගන්ධබ්බානං වීණාහත්ථො වියාති ගන්ධබ්බහත්ථකො. දාරූහි කතත්තා වුත්තං ‘‘දාරුමයහත්ථෙනා’’ති. තෙනාති ගන්ධබ්බහත්ථෙන, ගහෙත්වාති සම්බන්ධො. කුරුවින්දකපාසාණචුණ්ණානීති එවංනාමකස්ස පාසාණස්ස චුණ්ණානි. තන්ති කතගුළිකකලාපකං, ගහෙත්වාති සම්බන්ධො. විග්ගය්හාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සරීරෙ දළ්හං ගහෙත්වාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං සරීරෙන සරීර’’න්ති. මකරදන්තකෙති මකරනාමකස්ස මච්ඡස්ස දන්තසදිසෙ දන්තෙ. මල්ලකමූලසණ්ඨානෙනාති ඛෙළපටිග්ගහපාදසණ්ඨානෙන. ගිලානස්සාපීති පිසද්දො අගිලානස්ස පගෙවාති දස්සෙති.

244. දන්තෙති මකරදන්තෙ. අකතං මල්ලකං අකතමල්ලකං. කපාලඛණ්ඩං වාති වාසද්දො සමුච්චයත්ථො. කාසඵුල්ලවිරහිතත්තා වත්ථවට්ටි උක්කාසිකා නාම. නත්ථි කාසං ඵුල්ලමෙතිස්සාති උක්කාසා, සා එව උක්කාසිකා. යස්ස කස්සචීති ගිලානාගිලානස්ස වා ජරාදුබ්බලතරුණබලවස්ස වා. පිට්ඨින්ති පිට්ඨියං, අයමෙව වා පාඨො. පාණිතලස්ස පුථුට්ඨානං පුථුපාණි, තෙන කතං පුථුපාණිකං, හත්ථපරිකම්මං, තෙන වුත්තං ‘‘හත්ථපරිකම්මං වුච්චතී’’ති. සබ්බෙසන්ති න්හායන්තානං වා අන්හායන්තානං වා සබ්බෙසං.

245. කණ්ණතොති කණ්ණච්ඡිද්දතො. මුත්තොලම්බකාදිවල්ලිසදිසත්තා වල්ලිකා නාම. පලම්බකසුත්තන්ති පරිමුඤ්චිත්වා ලම්බියති අනෙනාති පලම්බකං, තමෙව සුත්තං පලම්බකසුත්තං. වලයන්ති නියුරං.

246. ද්වීහි මාසෙහි නියුත්තං දුමාසිකං. ද්වෙ අඞ්ගුලානි එතස්සාති දුවඞ්ගුලං, කෙසො. උභයෙනපීති දුමාසිකදුවඞ්ගුලසඞ්ඛාතෙන උභයෙනපි ¶ . අයම්පි උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදොව වුත්තොති යොජනා. තතොති දුමාසිකදුවඞ්ගුලතො.

ඔසණ්ඨෙන්තීති එත්ථ ඔලිඛිත්වා සමං පතිට්ඨාපෙන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඔලිඛිත්වා සන්නිසීදාපෙන්තී’’ති. දන්තමයාදීසූති ආදිසද්දෙන අට්ඨිමයාදයො සඞ්ගණ්හාති. හත්ථඵණෙනාති හත්ථසඞ්ඛාතෙන ඵණෙන. චික්ඛල්ලෙනාති චික්ඛල්ලසදිසෙන නිය්යාසෙන. උදකතෙලෙනාති එත්ථ උදකඤ්ච තෙලඤ්චාති ච උදකසඞ්ඛාතෙන තෙලෙනාති ච අත්ථං නිවත්තෙන්තො ආහ ‘‘උදකමිස්සකෙන තෙලෙනා’’ති. ඉමිනා උදකෙන මිස්සකං තෙලං උදකතෙලන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. උට්ඨලොමෙති උට්ඨිතලොමෙ. හත්ථං තෙමෙත්වාති හත්ථං උදකතෙලෙන තෙමෙත්වා. උණ්හාභිතත්තරජොකිණ්ණසිරානම්පීති උණ්හෙන අභිතත්තො ච රජෙහි ඔකිණ්ණසිරො ච උණ්හාභිතත්තරජොකිණ්ණසිරා, අථ වා උණ්හෙන අභිතත්තො සිරො එතෙසන්ති උණ්හාභිතත්තසිරා, රජෙහි ඔකිණ්ණො සිරො එතෙසන්ති රජොකිණ්ණසිරා ¶ , උණ්හාභිතත්තසිරා ච රජොකිණ්ණසිරා ච උණ්හාභිතත්තරජොකිණ්ණසිරා, පුබ්බපදෙ උත්තරපදලොපො, තෙසම්පි. අල්ලහත්ථෙනාති අද්දහත්ථෙන, අයමෙව වා පාඨො.

247. යෙසු කංසපත්තාදීසු මුඛනිමිත්තං පඤ්ඤායති, සබ්බානි තානි කංසපත්තාදීනිපීති යොජනා. යත්ථ කත්ථචීති යස්මිං කස්මිංචි ආදාසෙ වා උදකපත්තෙ වාති සම්බන්ධො. සඤ්ඡවි නු ඛොති සඤ්ජාතා ඡවි නු ඛො, අහං ජිණ්ණො අම්හි නු ඛො, නොති යොජනා.

මුඛං ආලිම්පන්තීති එත්ථ කෙහි ආලිම්පන්තීති ආහ ‘‘විප්පසන්නඡවිරාගකරෙහි මුඛලෙපනෙහී’’ති. ‘‘මනොසිලායා’’ති ඉමිනා මනොසිලා එව මනොසිලිකාති දස්සෙති. තානීති ලඤ්ඡනානි. හරිතාලාදීහිපීති පිසද්දෙන න කෙවලං මනොසිලිකාය එව, අථ ඛො හරිතාලාදීහිපීති දස්සෙති.

248. න ¶ භික්ඛවෙ නච්චං වාතිආදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. නිච්චාපෙන්තස්ස වාති පරෙහි නච්චාපෙන්තස්ස වා. සාධුගීතන්ති සුන්දරං අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තං ගීතං, සජ්ජනානං වා. දන්තගීතම්පි න වට්ටතීති සම්බන්ධො. යන්ති ගීතං. පුබ්බභාගෙති ගායනතො පුබ්බභාගෙ. ගායාපෙන්තස්සාපීති පරෙහි වා ගායාපෙන්තස්සාපි. යං පනාති කිරියාපරාමසනං. යං පහරති, තත්ථ පහරණෙ අනාපත්තීති යොජනා. සබ්බන්ති අඛිලං නච්චගීතවාදිතං. පස්සතොති පස්සන්තස්ස ච සුණන්තස්ස ච. සවනම්පි හි එකසෙසෙන වා සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන වා පස්සනෙනෙව සඞ්ගහිතං. විහාරතොති අනච්චඅගීතඅවාදිතට්ඨානවිහාරතො. විහාරන්ති නච්චගීතවාදිතට්ඨානවිහාරං. අසනසාලායාති ගාමෙ ඨිතාය අසනසාලාය.

249. සරකිරියන්ති සරස්ස කිරියං. ඉමිනා සරකුත්තින්ති එත්ථ සරස්ස කරණං සරකුත්තීති වචනත්ථං දස්සෙති. අලද්ධං සමාධින්ති සම්බන්ධො. පච්ඡිමා ජනතාති එත්ථ සමූහිං අවයවං විනා සමූහස්ස අවයවිනො අභාවා තාපච්චයො ස්වත්ථොපි හොතීති ආහ ‘‘පච්ඡිමො ජනො’’ති. තං තං වත්තන්ති සුත්තන්තවත්තාදිං තං තං වත්තං. අක්ඛරානි විනාසෙත්වාති අඤ්ඤථා වත්තබ්බානි අක්ඛරානි අඤ්ඤථා වදනෙන ච දීඝාදීනි රස්සාදිවදනෙන ච විනාසෙත්වා. ධම්මෙ පනාති එත්ථ සද්දො පන විසෙසජොතකො. ගීතතො විසෙසොව වෙදිතබ්බොති හි අත්ථො. සුත්තන්තවත්තන්ති සුත්තන්තස්ස උච්චාරණං වත්තං. එසෙව නයො ‘‘ජාතකවත්තං ගාථාවත්ත’’න්ති එත්ථාපි. තන්ති වත්තං. යදි පන තං විනාසෙත්වා අතිදීඝං කාතුං න වට්ටති, එවං සති යථා සුත්තන්තවත්තාදීනි හොන්ති, තථා කථං දස්සෙතබ්බානීති ආහ ‘‘චතුරස්සෙන වත්තෙනා’’තිආදි. තත්ථ චතුරස්සෙන ¶ වත්තෙනාති පරිපුණ්ණෙන උච්චාරණවත්තෙන. පරිමණ්ඩලානීති සමන්තතො මණ්ඩලානි බිම්බානි පුණ්ණානීති අත්ථො. ‘‘සරෙන භණිත’’න්ති ඉමිනා සරභඤ්ඤන්ති එත්ථ සරෙන භණිතබ්බන්ති සරභඤ්ඤන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. සරභඤ්ඤෙ කිර අත්ථීති සම්බන්ධො ¶ . තරඞ්ගවත්ථාදීනං උච්චාරණවිධානානි (වජිර. ටී. චූළවග්ග 249; සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.249; වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.248-9) එතරහි නත්ථි. ද්වත්තිංසවත්තානීති ච සඞ්ඛ්යාමත්තමෙව අත්ථි, න සඞ්ඛ්යෙය්යං. තස්මා ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.249; වජිර. ටී. චූළවග්ග. 249) ‘‘තරඞ්ගවත්තාදීනං උච්චාරණවිධානානි නට්ඨපයොගානී’’ති වුත්තං. අත්ථීති සංවිජ්ජන්ති. අයඤ්හි අත්ථිසද්දො නිපාතො. තෙසූති ද්වත්තිංසවත්තෙසු. යන්ති වත්තං. උච්චාරණවිධානානි නට්ඨපයොගානිපි තෙසං සබ්බෙසං සාමඤ්ඤලක්ඛණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බෙස’’න්තිආදි. තත්ථ සබ්බෙසන්ති ද්වත්තිංසවත්තානං, ලක්ඛණන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අවිනාසෙත්වා’’ති වත්වා තමෙවත්ථං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘විකාරං අකත්වා’’ති. තත්ථ විකාරකරණං නාම යත්තකාහි මත්තාහි අක්ඛරං පරිපුණ්ණං හොති, තතො අධිකමත්තායුත්තං කත්වා කථනං, තථා අකත්වා සමණසාරුප්පෙන චතුරස්සෙන නයෙන පවත්තනංයෙව ලක්ඛණන්ති අත්ථො.

බාහිරලොමිං උණ්ණින්ති එත්ථ ‘‘බාහිරලොමි’’න්ති පදං භාවනපුංසකන්ති ආහ ‘‘උණ්ණලොමානි බහි කත්වා’’ති. ‘‘උණ්ණපාවාර’’න්ති ඉමිනා උණ්ණීති එත්ථ උත්තරපදලොපං දස්සෙති. අථ වා පාවාරපදෙන උණ්ණා එතස්ස අත්ථීති උණ්ණීති කත්වා තද්ධිතපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. ‘‘තථා ධාරෙන්තස්ස දුක්කට’’න්ති වචනස්ස අත්ථාපත්තිනයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ලොමානි අන්තො කත්වා පාරුපිතුං වට්ටතී’’ති.

251. අඞ්ගජාතං ඡින්දන්තස්සෙවාති අඞ්ගජාතමෙව ඡින්දන්තස්සාති යොජනා. අථ වා අඞ්ගජාතං ඡින්දන්තස්ස ථුල්ලච්චයමෙවාති යොජනා. අහිකීටදට්ඨාදීසු නිමිත්තභූතෙසු ඡින්දන්තස්සාති යොජනා.

252. උප්පන්නා හොතීති පටිලාභවසෙන උප්පන්නා හොති. උප්පන්නභාවං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘සො’’තිආදි. තත්ථ සොති රාජගහකො සෙට්ඨි, කීළතීති සම්බන්ධො. තස්සාති සෙට්ඨිස්ස. ඉදං පදං ‘‘ජාලෙ’’ති පදෙ සාම්යත්ථඡට්ඨී, ‘‘උප්පන්නා හොතී’’ති පදෙ සම්පදානං. තන්ති චන්දනගණ්ඨිං. අස්සාති සෙට්ඨිස්ස. ඉදං පදං ‘‘පුරිසා’’ති පදෙ සාම්යත්ථඡට්ඨී, ‘‘අදංසූ’’ති පදෙ සම්පදානං. විකුබ්බනිද්ධීති විවිධං, විකාරං ¶ වා කුබ්බනවසෙන පවත්තා ඉද්ධි (පටි. ම. 3.12-16; විසුද්ධි. 2.369-373). අධිට්ඨානිද්ධීති ¶ අධිට්ඨානවසෙන පවත්තා ඉද්ධි (පටි. ම. 3.12-16; විසුද්ධි. 2.369-373).

ගිහී උපනාමෙන්තීති සම්බන්ධො. බ්යඤ්ජනං කත්වාති බ්යඤ්ජනං පක්ඛිපනං කත්වා. තන්ති සුවණ්ණතට්ටිකාදිං. ආමසිතුම්පීති පිසද්දො පගෙව පටිග්ගණ්හිතුන්ති දස්සෙති. සඞ්ඝිකපරිභොගෙන වාති වාසද්දො පනසද්දත්ථො. සඞ්ඝිකපරිභොගෙන පනාති හි අත්ථො. ගිහිවිකටානි වාති වාසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. ගිහිවිකටානි භාජනානිපි වට්ටන්තීති හි අත්ථො. කංසලොහවට්ටලොහානං සභාගත්තා වුත්තං ‘‘කංස…පෙ… සඞ්ගහිතො’’ති.

253. ‘‘ලිඛිතු’’න්ති එතං වුත්තන්ති යොජනා. පකතිමණ්ඩලන්ති එත්ථ කිං මකරදන්තමත්තම්පි අච්ඡින්නමණ්ඩලන්ති ආහ ‘‘මකරදන්තච්ඡින්නකමණ්ඩලමෙවා’’ති.

254. පහරිත්වාති ආවට්ටනතො අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා. තයො පත්තෙ උපරුපරි ඨපෙතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. භූමිආධාරකො නාම භූමියා ආසන්නො දන්තාදීහි කතො වලයාධාරකො. දාරුආධාරකො නාම එකදාරුනා කතො ආධාරකො. දණ්ඩාධාරකො නාම චතුදණ්ඩතො පට්ඨාය බහූහි දණ්ඩෙහි කතො ආධාරකො. තත්ථාති භමකොටිසදිසදාරු ආධාරකතිදණ්ඩකාධාරෙසු. ගහෙත්වා එවාති පත්තං ගහෙත්වා එව, එකමෙව ඨපෙතබ්බං ඉති වුත්තන්ති යොජනා.

තත්ථෙවාති මිඩ්ඪන්තෙයෙව. විත්ථිණ්ණායාති විත්ථාරාය. බාහිරපස්සෙති කුට්ටස්ස බාහිරපස්සෙ. කතායාති කුට්ටස්ස ථිරභාවත්ථං කතාය. එත්ථාති පරිභණ්ඩන්තෙ.

යං ¶ වත්ථං පත්ථරිත්වා පත්තො ඨපියතීති වත්ථං චොළකං නාමාති යොජනා. තස්මිං පනාති චොළකෙ පන. යත්ථාති යස්සං වාලිකායං. න දුස්සතීති පත්තො න දුස්සති. පත්තමාළකන්ති පත්තස්ස ඨපනත්ථාය කතං අට්ටං. භණ්ඩකුක්ඛළිකාති පත්තාදිභණ්ඩකානං පක්ඛිපනා උක්ඛළිකා. යත්ථ කත්ථචීති භිත්තිඛීලාදිකෙ යස්මිං කස්මිංචි. ලග්ගෙන්තස්සාති පත්තං ථවිකාය ලග්ගෙන්තස්ස. නිසීදනසයනත්ථං වා කතං හොතූති යොජනා. අඤ්ඤෙනාති පත්තතො අඤ්ඤෙන. අට්ටකඡන්නෙනාති අට්ටපතිරූපෙන, අට්ටකසදිසෙනාති අත්ථො. තත්ථාති අට්ටකඡන්නෙන ඨපිතෙ මඤ්චපීඨෙ. අංසෙ බද්ධියති අනෙනාති අංසබද්ධො, සොයෙව අංසබද්ධකො, තෙන ලග්ගෙත්වාති සම්බන්ධො. ඡත්තෙ ඨපෙතුං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. භත්තෙන පූරො භත්තපූරො, පත්තො. බන්ධිත්වා ඨපිතෙ ඡත්තෙ වා අට්ටකං කත්වා ඨපිතෙ ඡත්තෙ වාති යොජනා. යො කොචි භත්තපූරොපි තුච්ඡපත්තොපීති සම්බන්ධො.

255. යස්සාති ¶ භික්ඛුනො. හත්ථෙ පත්තො අත්ථි, සො එව භික්ඛු පත්තහත්ථො න හොති, අපිච ඛො පන හත්ථෙ වා පිට්ඨිපාදෙ වා යත්ථ කත්ථචි සරීරාවයවෙ පත්තස්මිං සතීති යොජනා. එසෙව නයො අනන්තරවාක්යෙපි. ඉමෙහි වාක්යෙහි ‘‘පත්තහත්ථො’’ති ච ‘‘කවාටං පණාමෙතු’’න්ති ච උපලක්ඛණමත්තමෙවාති දස්සෙති. සූචිං වා අවාපුරිතුන්ති සම්බන්ධො. කුඤ්චිකාය වාති වාසද්දො ‘‘සරීරාවයවෙනා’’ති පදං අපෙක්ඛති.

ලාබුකටාහන්ති ලම්බතීති ලාබු, ලාබුයා කටාහං ලාබුකටාහං. ‘‘තාවකාලික’’න්ති ඉමිනා එකවාරමෙව තෙන ආමිසං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා ඡඩ්ඩෙතබ්බන්ති දස්සෙති. ඝටිකපාලන්ති භාජනකපාලං. අභුං මෙති අවඩ්ඪි මය්හං, උප්පජ්ජිත්ථාති අත්ථො. ‘‘අභු මෙ’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 2.149; ම. නි. ටී. 2.149) වත්තබ්බෙ නිග්ගහිතාගමවසෙන එවං වුත්තං. උත්රාසවචනන්ති උත්රාසෙන වචනකාරණං පදං. දින්නකමෙවාති පරෙහි දින්නකමෙව ආමිසන්ති සම්බන්ධො.

චම්බෙත්වාති ¶ මුඛෙන චම්බෙත්වා. අපවිද්ධාමිසානීති ඡඩ්ඩිතානි ආමිසානි. එතෙසූති චලකාදීසු. අනුච්ඡිට්ඨං සුද්ධපත්තන්ති නත්ථි උච්ඡිට්ඨො එත්ථාති අනුච්ඡිට්ඨො, සුද්ධපත්තො, තං. උච්ඡිට්ඨහත්ථෙනාති උච්ඡිට්ඨො එත්ථ අත්ථීති උච්ඡිට්ඨො, සොයෙව හත්ථො උච්ඡිට්ඨහත්ථො, තෙන. වාමහත්ථෙන ආසිඤ්චිත්වාති සම්බන්ධො. එත්ථාති සුද්ධපත්තෙ. එත්තාවතාපීති එත්තකෙන එකඋදකගෙණ්ඩුසගහණමත්තෙනාපි. සොති සුද්ධපත්තො. හත්ථං පනාති උච්ඡිට්ඨහත්ථම්පි. පනසද්දො හෙත්ථ සම්පිණ්ඩනත්ථො. යං අට්ඨිං වා යං චලකං වාති යොජනා. තත්ථාති මච්ඡමංසඵලාදීසු. තන්ති අට්ඨිචලකං. යං පනාති අට්ඨිචලකාදිං පන, පටිඛාදිතුකාමොති සම්බන්ධො, පුන ඛාදිතුකාමොති අත්ථො. තත්ථෙවාති පත්තෙ එව. කත්වාති ඨපනං කත්වා. යං කිඤ්චි අට්ඨිකණ්ටකාදින්ති සම්බන්ධො.

256. සත්ථකවෙඨනකන්ති සත්ථකස්ස වෙඨනකරණං. පිප්ඵලිකං වා දණ්ඩසත්ථකං නාමාති යොජනා. පිප්ඵාලෙති එතායාති පිප්ඵලි, සායෙව පිප්ඵලිකං. අඤ්ඤම්පීති පිප්ඵලිකතො අඤ්ඤම්පි. යංකිඤ්චි දණ්ඩං යොජෙත්වා කතසත්ථකං වා දණ්ඩසත්ථකං නාමාති යොජනා. ඉමිනා දණ්ඩෙන යොජිතං සත්ථකං දණ්ඩසත්ථකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

මලග්ගහිතාති අයමලග්ගහිතා. කිණ්ණෙනාති මදිරාදිබීජෙන කිණ්ණෙන. තෙනාති පාසාණචුණ්ණසඞ්ඛාතෙන සරිතකෙන. මක්ඛෙතුන්ති සූචිං මක්ඛෙතුං. මක්ඛිතමධුසිත්ථකං තං සරිතකං පරිභිජ්ජතීති ¶ යොජනා. මධුසිත්ථකපිලොතිකන්ති මධුසිත්ථකෙන මක්ඛිතං පිලොතිකං. තත්ථාති නිස්සෙණියං. යාය රජ්ජුයා කථිනෙ බන්ධන්ති, සා රජ්ජු කථිනරජ්ජු නාමාති යොජනා. තත්ථාති දීඝස්ස භික්ඛුනො පමාණෙන කතෙ කථිනෙ. දණ්ඩකෙති කථිනදණ්ඩකම්හි. තස්සාති දීඝස්ස භික්ඛුනො පමාණෙන කතස්ස කථිනස්ස. ඉතරස්ස භික්ඛුනොති දීඝභික්ඛුතො ඉතරස්ස රස්සභික්ඛුනො.

දණ්ඩකථිනපමාණෙන කතස්ස කටසාරකස්සාති යොජනා. ‘‘දුගුණකරණ’’න්ති ඉමිනා පිදලකන්ති දුගුණකරණසඞ්ඛාතස්ස කිරියාවිසෙසස්ස ¶ නාමන්ති දස්සෙති. විනන්ධනරජ්ජුන්ති විසෙසෙන නහියති බන්ධියති එතායාති විනන්ධනා, සායෙව රජ්ජු විනන්ධනරජ්ජු, තමෙවත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘විනන්ධිතුං රජ්ජු’’න්ති. විනන්ධනසුත්තකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තෙන සුත්තකෙනාති විනන්ධනසුත්තකෙන. තත්ථාති ඛුද්දකනිස්සෙණියං කාචි සුත්තන්තරිකායොති සම්බන්ධො. පමාණසඤ්ඤාකරණන්ති සුත්තන්තරිකපමාණස්ස සඤ්ඤාකරණං. කාළසුත්තෙන සඤ්ඤාකරණං විය හලිද්දිසුත්තෙන සඤ්ඤාකරණන්ති යොජනා. අඞ්ගුලියා පටිග්ගණ්හන්තීති එත්ථ ‘‘පටිග්ගණ්හන්තී’’ති පදස්ස ‘‘අඞ්ගුලියා’’ති කරණස්සෙව වුත්තත්තා කම්මස්ස අවුත්තත්තා තස්ස කම්මං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සූචිමුඛ’’න්ති. අඞ්ගුලිකොසකන්ති අඞ්ගුලිකඤ්චුකං.

257. පාතිචඞ්කොටකාදින්ති එත්ථ පාති නාම පටිග්ගහසණ්ඨානෙන කතො සූචිආදිභණ්ඩට්ඨපනො භාජනවිසෙසො. ආකිරිත්වාති පක්ඛිපිත්වා. ඔධුනිත්වාති පප්ඵොටෙත්වා. ඝනදණ්ඩකන්ති නිරන්තරදණ්ඩකං. අන්තොකත්වාති කථිනස්ස අන්තොකත්වා.

258. විනන්ධිත්වාති චොළකෙන විනන්ධිත්වා.

259. අපරිස්සාවනකස්සෙව භික්ඛුනොති යොජනා. යො පන යාචතීති සම්බන්ධො. මජ්ඣෙදණ්ඩකෙති දණ්ඩකස්ස මජ්ඣෙ. උදකන්ති අකප්පියඋදකං. තන්ති උදකං. යන්ති පරිස්සාවනං. උදකං පරිසුද්ධං හුත්වා සවති ගච්ඡති පවත්තති අනෙනාති පරිස්සාවනං. යං උදකෙ ඔත්ථරිත්වා ඝටෙන උදකං ගණ්හන්ති, තං ඔත්ථරකං නාමාති යොජනා. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තං හී’’තිආදි. තන්ති පරිස්සාවනං, බන්ධිත්වාති සම්බන්ධො. තෙසූති චතූසු ඛාණුකෙසු. සබ්බපරියන්තෙති සබ්බපරිස්සාවනස්ස පරියන්තෙ මොචෙත්වාති සම්බන්ධො. ඔත්ථරිත්වාති ඔගාහෙත්වා. චීවරකුටිකාති චීවරෙන කතා කුටිකා, සා මකසානං පරිත්තාණත්ථං කතත්තා මකසකුටිකාති වුච්චති.

260. සෙම්හාදිදොසුස්සන්නකායාති ¶ සෙම්හාදිදොසෙහි උස්සන්නකායා. අග්ගළත්ථම්භොති කවාටත්ථම්භො. යත්ථාති අග්ගළත්ථම්භෙ. තත්ථාති ද්වාරබාහාය. තත්ථාති අග්ගළපාසකෙ. ධූමො නික්ඛමති එතෙනාති ධූමනෙත්තො, ඡිද්දො. තෙන වුත්තං ‘‘ධූමනික්ඛමනඡිද්ද’’න්ති ¶ . ‘‘ගන්ධෙහී’’ති ඉමිනා ‘‘වාසෙතු’’න්ති පදස්ස කරණං දස්සෙති. ‘‘උදකට්ඨපනට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා උදකට්ඨානන්ති එත්ථ උදකස්ස ඨපනං ඨානං උදකට්ඨානන්ති මජ්ඣෙපදලොපසමාසං දස්සෙති. තත්ථාති උදකට්ඨානෙ. කොට්ඨකොති එත්ථ න යත්ථ කත්ථචි, යස්ස කස්සචි වා කොට්ඨකො හොති, අපි ච ඛො පන ද්වාරෙ එව, ද්වාරස්සෙව වා කොට්ඨකොති ආහ ‘‘ද්වාරකොට්ඨකො’’ති.

261. පරිකම්මන්ති පිට්ඨිආදිපරිකම්මං. පටිච්ඡාදියති ඉමායාති පටිච්ඡාදි, වත්ථමෙව පටිච්ඡාදි වත්ථපටිච්ඡාදි. උදකං න හොතීති එත්ථ පානොදකං නිවත්තෙන්තො ආහ ‘‘න්හානොදකං න හොතී’’ති.

262. පණ්ණිකානං තුලං විය උදකඋබ්බාහනකතුලන්ති යොජනා. දීඝවරත්තාදීහීතිආදිසද්දෙන රජ්ජු ආදයො සඞ්ගණ්හාති. අරහත්ථඝටියන්තං නාම චක්කසණ්ඨානං අනෙකාරං අරෙ අරෙ ඝටානි බන්ධිත්වා එකෙන වා ද්වීහි වා පරිබ්භමියමානං යන්තං. අරසඞ්ඛාතෙසු හත්ථෙසු ඝටා බන්ධිතබ්බා එත්ථාති අරහත්ථඝටි, තමෙව යන්තං අරහත්ථඝටියන්තං. චම්මභාජනන්ති චම්මමයං භාජනං. අපරික්ඛිත්තා හොතීති චන්දනිකා අපාකාරා හොති. උදකපුඤ්ජනං වට්ටතීති සම්බන්ධො. තස්මින්ති උදකපුඤ්ජනෙ. ‘‘උදකපුඤ්ජනී’’තිපි පාඨො. එවං සති තාය උදකපුඤ්ජනියාති අත්ථො. පච්චුද්ධරිතුන්ති අපනෙතුං.

263. ආ සමන්තතො විද්ධං පක්ඛපාසකමෙත්ථාති ආවිද්ධපක්ඛපාසකං. මණ්ඩලෙති කණ්ණිකමණ්ඩලම්හි. කතං කූටඤ්ච ඡදනඤ්ච එත්ථාති කතකූටච්ඡදනං, ජන්තාඝරං, තස්ස. එතන්ති ‘‘නිල්ලෙඛජන්තාඝර’’න්ති එතං නාමං. ‘‘චත්තාරො මාසෙ’’ති ඉමිනා ‘‘චතුමාස’’න්ති දිගුසමාසස්ස වාක්යං දස්සෙති.

264. නමතකන්ති එත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනමතකතො (චූළව. අට්ඨ. 256) විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එළකලොමෙහී’’තිආදි. අවායිමන්ති වායිත්වා න කතං. චම්මඛණ්ඩපරිහාරෙනාති චම්මඛණ්ඩං විය අධිට්ඨානවිකප්පනඅපනයනෙන, පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. පෙළායාති අට්ඨංසාදිආකාරෙන කතාය ¶ මඤ්ජූසාය. එතන්ති ‘‘ආසිත්තකූපධාන’’න්ති එතං නාමං. දාරුමයාපීති පිසද්දො න තම්බලොහරජතමයා එවාති දස්සෙති. එත්ථෙවාති මළොරිකායමෙව. ආධාරකසඞ්ඛෙපගමනතොති ¶ ආධාරකෙ සඞ්ඛෙපං ගමනතො. හීති සච්චං, යස්මා වා. පුබ්බෙ පත්තරක්ඛනත්ථං ආධාරකො අනුඤ්ඤාතො, ඉදානි භුඤ්ජනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. එකො භික්ඛු ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. සෙසකන්ති ගහෙතබ්බඵලපූවෙහි සෙසකං. තස්මිං ඛණෙති තස්මිං භුඤ්ජනක්ඛණෙ.

265. එකෙකෙනපි අඞ්ගෙනාති පිසද්දො සම්භාවනත්ථො, තතො පන අධිකෙහි අඞ්ගෙහි පගෙවාති හි අත්ථො. සමන්නාගතස්ස උපාසකස්ස නික්කුජ්ජිතුන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති උපාසකස්ස. න ගහෙතබ්බොති සඞ්ඝෙන න ගහෙතබ්බො. අසුකස්ස උපාසකස්සාති සම්බන්ධො. උක්කුජ්ජනකාලෙති පත්තස්ස උක්කුජ්ජනකාලෙ. යාචාපෙත්වාති පත්තනිකුජ්ජිතෙන උපාසකෙන යාචාපෙත්වා. හත්ථපාසන්ති සඞ්ඝස්ස හත්ථපාසං.

268. පුරක්ඛත්වාති එත්ථ පුරසද්දස්ස අග්ගත්ථභාවඤ්ච කරසද්දස්ස ඛාදෙසභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අග්ගතො කත්වා’’ති. සොති බොධිරාජකුමාරො, සන්ථරීති සම්බන්ධො. ලච්ඡාමීති ලභිස්සාමි, එස බොධිරාජකුමාරො පුත්තලාභාය අභබ්බොති යොජනා. අක්කමනෙ දොසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යදී’’තිආදි. පච්ඡාති අක්කමනතො පච්ඡා. අයන්ති භගවා. ඉදන්ති කාරණං. තාවාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිතො, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා වා පඨමං. පරිභවතොති ගිහීනං පරිභවතො.

මඞ්ගලත්ථායාති අරොගාදිකස්ස මඞ්ගලස්ස අත්ථාය. ධොතපාදකන්ති එත්ථ ධොතෙහි පාදෙහි අක්කමනට්ඨානෙ අත්ථරිතං ධොතපාදකන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ධොතපාදකං නාමා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘පච්චත්ථරණං අත්ථත’’න්ති ඉමිනා ‘‘ධොතපාදක’’න්ති එත්ථ ණිකපච්චයස්ස අත්ථරිතත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙති.

269. පදුමකණ්ණිකාකාරන්ති පදුමකණ්ණිකසණ්ඨානං. කතං පාදඝංසනං කතකං නාමාති යොජනා. තන්ති කතකං, පටික්ඛිත්තමෙවාති සම්බන්ධො. පොත්ථකෙසු තංසද්දො ගලිතොති දට්ඨබ්බො. බාහුල්ලිකානුයොගත්තාති ¶ පච්චයබහුලභාවාය අනුයොගත්තා. පාසාණඵෙණකොපීති පාසාණඅබ්බුදම්පි. බීජනීති චතුරස්සබීජනී. තන්ති විධූපනං, කතං හොතූති සම්බන්ධො. ඉධාපි තංසද්දො ගලිතො. වෙළුදන්තවිලීවෙහි වා මොරපිඤ්ඡෙහි වා චම්මවිකතීහි වා කතං හොතූති යොජනා. සබ්බං විධූපනන්ති සම්බන්ධො. පාළියං තාලවණ්ටන්ති සහ වණ්ටෙන කතං තාලං තාලවණ්ටං, තාලසද්දෙන තංමයා මණ්ඩලබීජනී ගහෙතබ්බා විකාරීවිකාරභාවෙන සම්බන්ධත්තා. මකසබීජනීති ¶ මකසානං පලායනකබීජනී, දන්තමයවිසාණමයදණ්ඩකාපි මකසබීජනී වට්ටතීති යොජනා. ‘‘වාකමයබීජනියා’’ති පදං ‘‘සඞ්ගහිතා’’ති පදෙ ආධාරො, කරණං වා.

270. යස්සාති භික්ඛුස්ස චක්ඛුං වා දුබ්බලං හොතීති යොජනා. අඤ්ඤොති කායඩාහාදීහි ආබාධෙහි අඤ්ඤො, කොචි ආබාධො වා උප්පජ්ජතීති යොජනා. ‘‘වස්සෙ පනා’’ති පදං ‘‘චීවරගුත්තත්ථ’’න්ති පදෙ එව සම්බන්ධිතබ්බං. චීවරගුත්තත්ථන්ති චීවරස්ස වස්සතෙමනතො ගුත්තත්ථං, වාළමිගචොරභයෙසු සන්තෙසූති සම්බන්ධො. තාලපණ්ණාදිනා එකෙන පණ්ණෙන කතං ඡත්තං එකපණ්ණච්ඡත්තං. සබ්බත්ථෙවාති සබ්බෙසු එව ගාමාරඤ්ඤෙසු.

‘‘අසි අස්සා’’ති ඉමිනා අසිස්සාති පදස්ස අනවකාසවිධිං දස්සෙති. අසීති ඛග්ගො. අස්සාති චොරස්ස, අසීති සම්බන්ධො. විජ්ජොතලතීති එත්ථ අලපච්චයො රූපසිද්ධිමත්තොවාති ආහ ‘‘විජ්ජොතතී’’ති. ‘‘චතුහත්ථොයෙවා’’ති ඉමිනා පමාණයුත්තොති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. තතොති චතුහත්ථතො. සබ්බෙසන්ති ගිලානාගිලානානං. ‘‘සක්කා පනා’’ති පදං ‘‘න වට්ටතී’’ති පදෙ කත්තා, ‘‘දාතබ්බා’’ති පදෙ කම්මං. සම්මන්නිත්වාව දාතබ්බා, න විනා සම්මුතියාති අධිප්පායො.

273. ආගතන්ති උදරියතො නික්ඛමිත්වා ආගතං. උග්ගාරන්ති ගලතො උග්ගාරං භොජනන්ති සම්බන්ධො. සන්ධාරෙත්වාති පතිට්ඨාපෙත්වා. අසන්ධාරිතමෙව හුත්වාති සම්බන්ධො.

යන්ති ¶ ඛාදනීයභොජනීයං, පතිතන්ති සම්බන්ධො. තන්ති ඛාදනීයභොජනීයං, ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුන්ති සම්බන්ධො. ඉදන්ති වචනං.

274. කුබ්බං කරිස්සාමීති එත්ථ කරියති උච්චාරියතීති කුබ්බන්ති වුත්තෙ සද්දොති ආහ ‘‘සද්දං කරිස්සාමී’’ති. සද්දන්ති ‘‘අයං මං භික්ඛු විප්පකරොතී’’ති උච්චාසද්දං. නඛාදීහීතිආදිසද්දෙන මුඛකුට්ටෙ සඞ්ගණ්හාති. අනුරක්ඛනත්ථන්ති අනුදයෙන පාලනත්ථං. නඛච්ඡෙදනන්ති නඛං ඡින්දති අනෙනාති නඛච්ඡෙදනං, සත්ථකාදි. වීසතිමට්ඨන්ති එත්ථ වීසතියා නඛානං මට්ඨං වීසතිමට්ඨන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වීසතිපි නඛෙ’’තිආදි. ලිඛිතමට්ඨෙති ලිඛිතෙ හුත්වා මට්ඨෙ. කාරාපෙන්තීති නහාපිතෙ කාරාපෙන්ති. නඛතොති නඛතො වා නඛන්තරතො වා. අපකඩ්ඪිතුන්ති කඩ්ඪිත්වා අපනෙතුං.

275. ඛුරකොසකන්ති ¶ ඛුරස්ස ඨපනකං. කත්තරියාති කන්තියති ඡින්දියති ඉමායාති කත්තරි, අයොමයො එකො උපකරණවිසෙසො, තාය. ‘‘ඡෙදාපෙන්තී’’ති ඉමිනා කප්පාපෙන්තීති එත්ථ කප්පසද්දස්ස විධ්යත්ථං අධිප්පායෙන දස්සෙති. මස්සුං වඩ්ඪාපෙන්තීති එත්ථ මස්සුං වඩ්ඪෙත්වා රුහාපෙන්තීති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘මස්සුං දීඝං කාරාපෙන්තී’’ති. එළකමස්සූති එළකස්ස විය මස්සූති එළකමස්සු. ‘‘ගොලොමික’’න්ති වුච්චතීති සම්බන්ධො. ‘‘චතුකොණ’’න්ති ඉමිනා චතුරස්සන්ති එත්ථ අංසසද්දො කොණත්ථොති දස්සෙති. චතුරස්සන්ති එත්ථ හි ‘‘චතුරංස’’න්ති වත්තබ්බෙ නිග්ගහිතස්ස ලොපං කත්වා පරස්ස සකාරස්ස ද්වෙභාවං කත්වා ‘‘චතුරස්ස’’න්ති වුත්තං. ලොමසංහරණන්ති ලොමානං අපනයනං. ලොමරාජිට්ඨපනන්ති ලොමලෙඛාඨපනං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු, මස්සුකප්පනාදීසූති සම්බන්ධො. ගණ්ඩවණරුධිආබාධපච්චයාති ගණ්ඩො ච වණො ච රුධි ච ගණ්ඩවණරුධයො, තෙයෙව ආබාධා ගණ්ඩවණරුධිආබාධා, තෙසං පච්චයා. වණොති මහන්තො වණො. රුධීති ඛුද්දකො වණො. සක්ඛරාදීහීති සක්ඛරමධුසිත්ථකෙහි. සණ්ඩාසොති සුට්ඨු ලොමං ඩංසතීති සණ්ඩාසො. යන්ති ලොමං, ඨිතන්ති සම්බන්ධො. කත්ථ ඨිතන්ති ආහ ‘‘භමුකාය වා’’තිආදි. කිං හුත්වා ඨිතන්ති ¶ ආහ – ‘‘උග්ගන්ත්වා විභච්ඡං ඨිත’’න්ති, විභච්ඡං හුත්වා ඨිතන්ති යොජනා. විසෙසෙන සොභණං භක්ඛතීති විභච්ඡො, අසොභණො. ‘‘විගච්ඡ’’න්තිපි පාඨො, විරූපං ගච්ඡති, ගමයතීති වා විගච්ඡො. තත්ථ පුරිමපාඨොයෙව මූලපාඨොති දට්ඨබ්බොති. පලිතං වා අපලිතං වා තාදිසං ලොමන්ති යොජනා.

277. කංසපත්ථරිකාති එත්ථ කංසආපණෙ පත්ථරන්ති පසාරෙන්තීති කංසපත්ථරිකාති වුත්තෙ කංසභණ්ඩවාණිජා ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘කංසභණ්ඩවාණිජා’’ති. වාසිදණ්ඩාදීනං අපාතනත්ථං බන්ධති අනෙන ලොහෙනාති බන්ධනං, තමෙව මත්තං අප්පන්ති බන්ධනමත්තං.

278. නික්ඛමන්තෙනාති ආරාමතො නික්ඛමන්තෙන. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. ‘‘සරිත්වා’’ති ඉමිනා අසරිත්වා පිණ්ඩාය චරිතබ්බන්ති දස්සෙති. බහුරජ්ජුකන්ති බහූ රජ්ජුයො එතස්සාති බහුරජ්ජුකං. ඉමිනා කලාපෙන බහුරජ්ජූනං සමූහෙන කත්තබ්බන්ති කලාපුකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති, ඉකාරස්සුකාරො. දෙඩ්ඩුභකන්ති එත්ථ දෙඩ්ඩුභසද්දෙන තස්ස සීසං ගහෙතබ්බං එකදෙසූපචාරෙන, දෙඩ්ඩුභං වියාති දෙඩ්ඩුභකං, සදිසත්ථෙ කපච්චයො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘උදකසප්පසීසසදිස’’න්ති. ‘‘මුරජවට්ටිසණ්ඨාන’’න්ති ඉමිනා මුරජසද්දෙන මුරජවට්ටි ගහෙතබ්බා තස්ස විකාරත්තා, තෙන සදිසං මුරජන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. වෙඨෙත්වාති බහුරජ්ජුකෙ එකතො වෙඨෙත්වා. මද්දවීණසද්දො පාමඞ්ගපරියායො. මද්දවීණං වියාති මද්දවීණං. තෙන වුත්තං ‘‘පාමඞ්ගසණ්ඨාන’’න්ති. ‘‘පගෙව බහූනී’’ති ඉමිනා ‘‘එකම්පී’’ති එත්ථ පිසද්දස්ස සම්භාවනත්ථං දස්සෙති. මච්ඡකණ්ටකවායිමාති මච්ඡකණ්ටකං ¶ විය දස්සෙත්වා වායිමා. කුඤ්ජරච්ඡිකාදිභෙදාති වාරණඅච්ඡිකාදිභෙදා. වාරණො හි කුං භූමිං ජරාපෙතීති කුඤ්ජරොති (වි. ව. අට්ඨ. 31; අ. නි. ටී. 1.1.2) ච කුඤ්ජෙ නිකුඤ්ජෙ රමතීති කුඤ්ජරොති ච වුච්චති. තස්ස අච්ඡි වියාති කුඤ්ජරච්ඡිකං, තං ආදි යෙසං තානීති කුඤ්ජරච්ඡිකාදීනි, තෙසං භෙදාති කුඤ්ජරච්ඡිකාදිභෙදා. ආදිසද්දෙන ගොණච්ඡිකාදයො සඞ්ගණ්හාති. ‘‘කුඤ්චිකාකොසකසණ්ඨාන’’න්ති ඉමිනා සූකරස්ස අන්තං විය ¶ සූකරන්තකන්ති අත්ථං දස්සෙති. සූකරස්ස හි අන්තං කුඤ්චිකාකොසකං විය මජ්ඣෙ සුසිරො හොති. සූකරන්තකං අනුලොමෙතීති සූකරන්තකෙන අනුලොමෙති. දසාසුයෙවාති කායබන්ධනස්ස අන්තෙසුයෙව. එත්ථාති දසාසු. ‘‘චතුන්නං උපරි න වට්ටතී’’ති ඉමිනා මුරජදසා තතො උපරි වට්ටතීති දස්සෙති. වෙඨෙත්වාති රජ්ජුං වත්ථෙන වෙඨෙත්වා. මුද්දිකසණ්ඨානෙනාති වරකසීසසණ්ඨානෙන. එවං සිබ්බිතාති එවං සිබ්බියමානා. හීති ඵලජොතකො. පාසන්තොති පාසකොටි.

280. ඔලම්බකං කත්වා නිවත්ථං හත්ථිසොණ්ඩකං නාමාති යොජනා. චොළිකඉත්ථීනන්ති චොළරට්ඨෙ නිවාසීනං ඉත්ථීනං. හත්ථියා සොණ්ඩො විය හත්ථිසොණ්ඩකං නිවත්ථං. මච්ඡවාලං වියාති මච්ඡවාලකං. චත්තාරො කණ්ණා එතස්ස නිවත්ථස්සාති චතුකණ්ණකං. තාලවණ්ටං වියාති තාලවණ්ටකං. සතං වලිනො එතස්ස නිවත්ථස්සාති සතවලිකං. ‘‘අනෙකක්ඛත්තු’’න්ති ඉමිනා ‘‘සතවලික’’න්ති එත්ථ සතසද්දස්ස අනෙකත්ථවාචකතං දස්සෙති. ‘‘වාමදක්ඛිණපස්සෙසු වා’’ති ඉමිනා පුරිමනිවත්ථං කටිතො පට්ඨාය හෙට්ඨා නිවත්ථං නාමාති දස්සෙති.

සංවල්ලිත්වා නිවත්ථං සංවල්ලියං. මල්ලො ච කම්මකාරො ච මල්ලකම්මකාරා, තෙ ආදයො යෙසං තෙති මල්ලකම්මකාරාදයො. ආදිසද්දෙන ධුත්තාදයො සඞ්ගණ්හාති. යම්පි නිවත්ථං නිවාසෙන්ති, සබ්බං තං නිවත්ථං න වට්ටතීති යොජනා. එකං වා කොණන්ති සම්බන්ධො. කොණෙති අන්තරවාසකස්ස කොණෙ. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘එකං වා ද්වෙ වා කොණෙ උක්ඛිපිත්වා අන්තරවාසකස්ස උපරි ලග්ගෙන්තී’’ති අත්ථං අතිදිසති. අන්තොකාසාවස්ස දස්සෙත්වාති සම්බන්ධො. ද්වෙ නිවාසෙන්තෙන අගිලානෙනාති යොජනා. සගුණන්ති අන්තොකාසාවෙන බහිකාසාවං සමානගුණං කත්වා. ඉතීතිආදි නිගමනං. යඤ්චාති යං නිවත්ථඤ්ච. ඉධාති ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකෙ. යඤ්ච සෙඛියවණ්ණනායං (පාචි. අට්ඨ. 576 ආදයො) පටික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. සබ්බං තං නිවත්ථන්ති යොජනා. නිබ්බිකාරං කත්වාති සම්බන්ධො. උභො ¶ කණ්ණෙති හෙට්ඨා ඨිතෙ උභො කණ්ණෙ උපරි ච ඨිතෙ උභො කණ්ණෙ. තන්ති පරිමණ්ඩලපාරුපනං.

තත්ථාති ‘‘ගිහිපාරුත’’න්ති වචනෙ යංකිඤ්චි අඤ්ඤථාපාරුතං අත්ථීති සම්බන්ධො. තස්මාති යස්මා ¶ ගිහිපාරුතං නාම, තස්මා, පරිමණ්ඩලං පාරුපිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යථා පාරුපන්ති, යථා ච ඨපෙන්තී’’තිආදිනා යොජනා කාතබ්බා. තස්සෙවාති දීඝසාටකස්සෙව. තස්සෙවාති සාටකස්සෙව. පාළිකාරකොති පාළිං ගණ්හන්තං වා වාචෙන්තං වා කාරකො. තථාති යථා පාරුපන්ති, තථා.

281. කුහිඤ්චි ඨානං ගච්ඡතො රඤ්ඤොති යොජනා. ‘‘පරික්ඛාරභණ්ඩවහනමනුස්සා’’ති ඉමිනා තෙ මනුස්සා මුණ්ඩං සීසං චොළකෙන වෙඨෙන්තීති මුණ්ඩවෙඨිනො නාමාති දස්සෙති. අධිප්පායොති උජ්ඣායන්තානං මනුස්සානමධිප්පායො. අන්තරාකාජන්ති එත්ථ අන්තරාසද්දො මජ්ඣත්ථවාචකොති ආහ ‘‘මජ්ඣෙ’’ති. ‘‘ලග්ගෙත්වා’’තිආදිනා කාජස්ස අන්තරෙ ලග්ගෙත්වා වහිතබ්බං අන්තරාකාජන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

282. ‘‘චක්ඛූනං හිත’’න්ති ඉමිනා අචක්ඛුස්සන්ති එත්ථ ස්සපච්චයො චක්ඛුසද්දතො හිතත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. පමාණඞ්ගුලෙනාති වඩ්ඪකීනං පමාණයුත්තෙන අඞ්ගුලෙන.

283. ‘‘තිණවනාදීසූ’’ති ඉමිනා දායං ආලිම්පෙන්තීති එත්ථ දායසද්දො වනවාචකොති දස්සෙති. ‘‘අග්ගිං දෙන්තී’’ති ඉමිනා ආපුබ්බො ලිපිධාතු උපසග්ගවසෙන අග්ගිදානත්ථොති දස්සෙති. පරිත්තන්ති එත්ථ සමන්තතො තායති අනෙනාති පරිත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අප්පහරිතකරණෙන වා පරිඛාඛණෙන වා පරිත්තාණ’’න්ති. එත්ථාති පරිත්තකරණෙ. දාතුං ලබ්භතීති සයං දාතුං ලබ්භති. හරිතුන්ති අපනෙතුං. පත්තං වා අපත්තං වා අග්ගින්ති සම්බන්ධො. තථාති අග්ගිදානාදිනා ආකාරෙන. උදකෙන නිබ්බාපෙන්තෙන භික්ඛුනාති සම්බන්ධො.

284. සති ¶ කරණීයෙති එත්ථ කරණීයසද්දො කිච්චපරියායොති ආහ ‘‘සුක්ඛකට්ඨාදිග්ගහණකිච්චෙ’’ති. ‘‘සුක්ඛකට්ඨාදිග්ගහණ’’ ඉති පදෙන කිච්චසරූපං දස්සෙති. ‘‘පුරිසප්පමාණ’’න්ති ඉමිනා පොරිසියන්ති එත්ථ ණියපච්චයො පමාණත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. පුරිසප්පමාණං නාම උපරි බාහුද්වයතතස්ස පුරිසස්ස පමාණං. දිස්වා වා හුත්වා වා දිස්වාති යොජනා. අතිඋච්චම්පීති පිසද්දො සම්භාවනත්ථො. නීචං පන රුක්ඛං පගෙවාති හි අත්ථො.

285. කල්යාණවාක්කරණාති එත්ථ කරියති උච්චාරියතීති කරණො, සද්දො, වාචායෙව කරණො වාක්කරණො, කල්යාණො වාක්කරණො එතෙසන්ති කල්යාණවාක්කරණාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මධුරසද්දා’’ති. වෙදං වියාති සුතිං විය. වාචනාමග්ගන්ති වාචනාය උපායං. සකාති සම්මාසම්බුද්ධසඞ්ඛාතස්ස ¶ සස්ස අත්තනො එසා සකා. තෙන වුත්තං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙනා’’ති. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි මාගධනිරුත්තියා එව ධම්මො භාසිතො, තස්මා සා මාගධනිරුත්ති සකා නාමාති වුච්චති. නිරුත්තීති අත්ථං නීහරිත්වා වුච්චතෙ ඉමාය සද්දපඤ්ඤත්තියාති නිරුත්ති, වචධාතුස්ස වකාරස්ස උකාරො, සබ්බවොහාරො ලබ්භති. ඉධ පන ‘‘සකායා’’ති වුත්තත්තා මාගධවොහාරො එව. තෙන වුත්තං ‘‘මාගධවොහාරො’’ති. ‘‘සභාවනිරුත්තී’’තිපි පාඨො. එවඤ්හි සති සබ්බසත්තානං සභාවෙන පවත්තා මූලභාසාභූතා මාගධනිරුත්තියෙව.

286. ලොකායතං නාම තිත්ථියසත්ථන්ති සම්බන්ධො. ඉමිනාව කාරණෙනාති ‘‘සෙතො කාකො, කස්මා? අට්ඨීනං සෙතත්තා. රත්තො බකො, කස්මා? ලොහිතස්ස රත්තත්තා’’ ඉති (ම. නි. අට්ඨ. 2.223; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.1080; අ. නි. 10.69-70) ඉමිනා එව කාරණෙන.

288. අන්තරා ¶ අහොසීති එත්ථ අන්තරසද්දො බ්යවධානත්ථොති ආහ ‘‘අන්තරිතා අහොසි පටිච්ඡන්නා’’ති. තෙන සද්දෙන ධම්මකථා බ්යවධානා අහොසීති අත්ථො.

289. ආබාධප්පච්චයාති එත්ථ ආබාධස්ස භෙසජ්ජසඞ්ඛාතො පච්චයො ආබාධපච්චයොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. ඉමිනා ආබාධොයෙව පච්චයො ආබාධපච්චයොති අත්ථං පටික්ඛිපති.

293. දුක්කටවත්ථු නාම අකප්පියවොහාරාදිනා මාලාවච්ඡරොපනාදි, පාචිත්තියවත්ථු නාම මාලාවච්ඡරොපනාදිඅත්ථාය පථවීඛණනාදි. පහරණීති පහරති ඉමායාති පහරණී. එතන්ති ‘‘පහරණී’’ති එතං නාමං. යස්ස කස්සචි ආවුධසඞ්ඛාතස්ස ලොහභණ්ඩස්සාති සම්බන්ධො. තන්ති ආවුධසඞ්ඛාතං ලොහභණ්ඩං. වුත්තමෙවාති ‘‘කතකං නාම පදුමකණ්ණිකාකාර’’න්තිආදිනා (චූළව. අට්ඨ. 269) වුත්තමෙව. ධනියස්සෙවාති ධනියස්ස එව. අඤ්ඤෙසඤ්හි කතාය සබ්බමත්තිකාමයකුටියා අපාකටත්තා වුත්තං ‘‘ධනියස්සෙවා’’ති. අථ වා ධනියස්ස සබ්බමත්තිකාමයකුටි ඉවාති යොජනා. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකෙ.

ඉති ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

294. සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ¶ අපඤ්ඤත්තං හොතීති එත්ථ න ඤපධාතු හොති, අපිච ඤාධාතුයෙව, සො ච ඛො අනුජානනත්ථොති ආහ ‘‘අනනුඤ්ඤාතං හොතී’’ති. ඉමිනා ඤාධාතුස්ස අවබොධනාදයො අත්ථෙ නිවත්තෙති, අනුජානනත්ථංයෙව දස්සෙති. අඩ්ඪයොගාදීනං විසුං ගහිතත්තා විහාරසද්දෙන පාරිසෙසතො අවසෙසාවාසොව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘අඩ්ඪයොගාදිමුත්තකො අවසෙසාවාසො’’ති. සුවණ්ණවඞ්කගෙහන්ති සුවණ්ණවඞ්කඡදනෙන ඡාදිතං ගෙහං. ඉට්ඨකාගුහාති ඉට්ඨකාය ¶ කතා ගුහා. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. ආගතස්ස ච අනාගතස්ස චාති එත්ථ චසද්දෙන ද්වන්දවාක්යං දස්සෙති. ආගච්ඡතීති ආගතො, න ආගතො අනාගතො, සඞ්ඝො. ආගතො ච අනාගතො ච ආගතානාගතො, සමාහාරද්වන්දො පුංලිඞ්ගො, තස්ස. ‘‘අප්පටිහතචාරස්සා’’ති ඉමිනා චතූසු දිසාසු අප්පටිහතචාරො චාතුද්දිසොති වචනත්ථං දස්සෙති.

295. අනුමොදනගාථාසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. උතුවිසභාගවසෙනාති සීතඋණ්හානං උතූනං විසභාගවසෙන. සංඵුසිතකවාතොති සහ උදකබින්දුනා ආගතො වාතො. එත්ථ හි සංසද්දො සහත්ථො, ඵුසිතසද්දො උදකබින්දුවාචකො. උජුකමෙඝවුට්ඨියො එවාති වාතෙන අපහරිතත්තා උජුකං පතිතා මෙඝවුට්ඨියො එව. පාළියං තතොති එත්ථ තොපච්චයො පච්චත්තත්ථෙ වත්තති. සො විහාරොති හි අත්ථො. වාළමිගානි චාති වාළමිගෙ ච. ලිඞ්ගවිපල්ලාසො හෙස. එතානි සබ්බානීති ‘‘සීත’’න්තිආදීනි සබ්බානි සත්ත පදානි. යොජෙතබ්බානීති සො විහාරො සීතං පටිහනති…පෙ… වුට්ඨියො පටිහනතීති යොජෙතබ්බානීති අත්ථො.

‘‘විහාරෙනා’’ති ඉමිනා පාළියං තතොති එත්ථ තොපච්චයො කත්තුත්ථෙ හොතීති දස්සෙති, තෙන විහාරෙනාති අත්ථො. පටිහඤ්ඤතීති පටිහනීයති. සුඛත්ථන්ති එත්ථ උත්තරපදලොපොති ආහ ‘‘සුඛවිහාරත්ථ’’න්ති. ‘‘ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්චා’’ති පදද්වයං ‘‘හොතී’’ති පාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බං. විහාරදානං ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්ච හොතීති හි අත්ථො. ඉදන්ති අයං අධිප්පායො. වුත්තන්ති වුත්තො. විහාරදානං සුඛත්ථඤ්ච හොතීති යොජනා. ඣායිතුං විපස්සිතුඤ්ච යං සුඛං අත්ථීති සම්බන්ධො. තදත්ථන්ති තස්ස සුඛස්ස අත්ථාය. පරපදෙනපීති ‘‘ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතු’’න්ති පදද්වයතො ¶ පරං ඨිතෙන ‘‘විහාරදාන’’න්ති පදෙනපි. ඉධාති ඉමස්මිං විහාරෙ. විහාරදානන්ති විහාරස්ස දානං, දාතබ්බවිහාරං වා, වණ්ණිතන්ති සම්බන්ධො. වුත්තන්ති සංයුත්තනිකායෙ වුත්තං. සාධකපාළියං යො උපස්සයං දදාති, සො ච සබ්බදදො සබ්බෙසං බලාදීනං ¶ දදො හොතීති යොජනා. සො චාති එත්ථ චසද්දො අවධාරණත්ථො. සො එවාති හි අත්ථො.

‘‘විහාරෙ’’ති ඉමිනා වාසයෙත්ථාති එත්ථ එතසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. වාසයෙති වාසෙය්ය. තෙසං අන්නඤ්චාති එත්ථ ‘‘තෙස’’න්ති පදං ‘‘අනුච්ඡවිය’’න්ති පාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙසං අනුච්ඡවිය’’න්ති. තත්ථ අනුච්ඡවියං අන්නඤ්ච අනුච්ඡවියානි වත්ථානි චාති යොජනා. අථ වා තෙසන්ති භුම්මත්ථෙ සම්පදානවචනන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙසූ’’ති, භික්ඛූසූති අත්ථො. උජුභූතෙසූති එත්ථ සම්පදානත්ථෙ භුම්මවචනං කත්වා උජුභූතානං තෙසං භික්ඛූනං දදෙය්යාති අත්ථොපි යුජ්ජතෙව. ‘‘අකුටිලචිත්තෙසූ’’ති ඉමිනා ‘‘උජුභූතෙසූ’’ති එත්ථ උජුසද්දස්ස අකුටිලත්ථඤ්ච භූතසද්දෙන බාහිරත්ථසමාසඤ්ච දස්සෙති. උජුභූතං චිත්තමෙතෙසන්ති උජුභූතාති වචනත්ථො කාතබ්බො. නිදහෙය්යාති නිඛණිත්වා ඨපෙය්ය. ‘‘න චිත්තපසාදං විරාධෙත්වා’’ති ඉමිනා විප්පසන්නෙන චෙතසාති එත්ථ එවත්ථඵලං වා අඤ්ඤත්ථාපොහනං වා දස්සෙති. හීති ඵලජොතකො. එවං විප්පසන්නචිත්තස්ස තස්ස විහාරදායකස්ස තෙ භික්ඛූ ධම්මං දෙසෙන්තීති යොජනා.

296. ආවිඤ්ඡනඡිද්දන්ති අඞ්ගුලිං අව පවෙසෙත්වා අඤ්ඡති ආකඩ්ඪති එත්ථ, එතෙනාති වා ආවිඤ්ඡනං. අවපුබ්බො අඡිධාතු, උපසග්ගඅකාරස්ස දීඝං කත්වා, ධාතුඅකාරස්ස ච ඉකාරං කත්වා ‘‘ආවිඤ්ඡන’’න්ති වුත්තං, තමෙව ඡිද්දං ආවිඤ්ඡනඡිද්දං. ආවිඤ්ඡනරජ්ජුන්ති කවාටච්ඡිද්දෙ අව පවෙසෙත්වා අඤ්ඡති ආකඩ්ඪති ඉමායාති ආවිඤ්ඡනා, සායෙව රජ්ජූති ආවිඤ්ඡනරජ්ජු. කාචි රජ්ජු න න වට්ටතීති යොජනා. අථ වා න වට්ටති න හොති, වට්ටතියෙවාති යොජනා. තීණි තාලානීති එත්ථ තාලසද්දො කුඤ්චිකාපරියායොති ආහ ‘‘තිස්සො කුඤ්චිකායො’’ති. ඉමිනා තාලසද්දස්ස රුක්ඛතූරියවිසෙසෙ නිවත්තෙති. යං යන්ති උපකරණං. තස්සාති යන්තකස්ස. වෙදිකාවාතපානන්ති වාතං පිවති අනෙනාති වාතපානං, වෙදිකාය කතං වාතපානං වෙදිකාවාතපානං. චක්කලිකන්ති එත්ථ චක්කාකාරෙන අලති පවත්තතීති චක්කලං, චොළකපාදපුඤ්ජනං. තෙන බන්ධිතබ්බන්ති චක්කලිකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ¶ ‘‘චොළකපාදපුඤ්ජනං බන්ධිතු’’න්ති. ‘‘වාතපානප්පමාණෙන භිසිං කත්වා’’ති ඉමිනා වාතපානපමාණෙන කතා භිසි වාතපානභිසීති වචනත්ථං දස්සෙති.

297. ‘‘උච්චකම්පි ආසන්දික’’න්ති වචනතො වට්ටතීති වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. එකතොභාගෙන ¶ දීඝපීඨං අට්ඨඞ්ගුලපාදකමෙව වට්ටතීති යොජනා. තතො අධිකං න වට්ටතීති අධිප්පායො. පමාණාතික්කන්තොපීති පිසද්දො පමාණයුත්තො පන පගෙවාති දස්සෙති. සත්තඞ්ගොති තීසු දිසාසු අපස්සයො, චත්තාරො පාදාති සත්ත අඞ්ගානි එතස්සාති සත්තඞ්ගො. අයම්පීති පිසද්දො ආසන්දිකං අපෙක්ඛති. එළකපාදපීඨං නාම වුච්චතීති සම්බන්ධො. එළකස්ස පාදො විය පාදො එත්ථාති එළකපාදං, තමෙව පීඨං එළකපාදපීඨං. ආමලකවණ්ණිකපීඨන්ති ආමලකාය වණ්ණො සණ්ඨානො ආමලකවණ්ණො, තෙන යොජිතං ආමලකවණ්ණිකං, තදෙව පීඨං ආමලකවණ්ණිකපීඨං. ‘‘ආකාරෙනා’’ති ඉමිනා වණ්ණසද්දස්ස සණ්ඨානත්ථං දස්සෙති. ඉමානීති පීඨානි. එත්ථාති පීඨෙ. මුඤ්චපබ්බජමයන්ති මුඤ්ජෙන ච පබ්බජෙන ච කතං.

මනුස්සානන්ති වඩ්ඪකීමනුස්සානං. ඡවිසංරක්ඛනත්ථායාති ඡවියා විනාසනතො සුට්ඨු රක්ඛනත්ථාය. සිම්බලිරුක්ඛාදීනන්තිආදිසද්දෙන තූලනිබ්බත්තකෙ සබ්බරුක්ඛෙ සඞ්ගණ්හාති. ඛීරවල්ලිආදීනන්තිආදිසද්දෙන තූලනිබ්බත්තකා සබ්බා ලතායො සඞ්ගණ්හාති. පොටකීතිණාදීනන්තිආදිසද්දෙන තූලනිබ්බත්තකා සබ්බා තිණජාතියො සඞ්ගණ්හාති. තීහීති රුක්ඛලතාපොටකීහි. නනු භූතගාමානං අනෙකත්තා එතෙහි තීහි මුත්තො භූතගාමො අත්ථි, කස්මා පන සබ්බභූතගාමා සඞ්ගහිතා හොන්තීති ආහ ‘‘රුක්ඛවල්ලිතිණජාතියො හී’’තිආදි. තත්ථ හි යස්මා නත්ථි, තස්මා සඞ්ගහිතා හොන්තීති යොජනා. තස්මාති යස්මා නත්ථි, තස්මා. සබ්බම්පි එතං තූලන්ති යොජනා. බිබ්බොහනෙ ලොමම්පි වට්ටතීති සම්බන්ධො. ලොමම්පීති පිසද්දෙන තූලං අපෙක්ඛති. යංකිඤ්චි පුප්ඵන්ති සබ්බං පුප්ඵං. පත්තං පාපුණිත්වා සුද්ධං තමාලපත්තමෙව න වට්ටති, අවසෙසං ¶ සබ්බං පත්තං සුද්ධම්පි වට්ටතීති අධිප්පායො. පඤ්චවිධන්ති උණ්ණචොළවාකතිණපණ්ණවසෙන පඤ්චපකාරං.

‘‘උපඩ්ඪකායපමාණානී’’ති ඉමිනා අද්ධකායිකානීති එත්ථ අද්ධස්ස කායස්ස පමාණෙන කතානි අද්ධකායිකානීති අත්ථං දස්සෙති. යෙසු බිබ්බොහනෙසු කටිතො පට්ඨාය යාව සීසං උපදහන්ති, තානි බිබ්බොහනානි අද්ධකායිකානි නාමාති යොජනා. යස්සාති බිබ්බොහනස්ස. විත්ථාරතො මුට්ඨිරතනං හොතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා යත්ථ සහ ගීවාය සකලං සීසං ඨපෙතුං සක්කා, තස්ස මුට්ඨිරතනං විත්ථාරපමාණන්ති දස්සෙති. ‘‘තීසු කණ්ණෙසු ද්වින්නං කණ්ණාන’’න්ති ඉදං බිබ්බොහනස්ස උභොසු අන්තෙසු ඨපෙතබ්බචොළපමාණං සන්ධාය වුත්තං. ඉදං පන බිබ්බොහනස්ස උභොසු අන්තෙසු ඨපිතචොළස්ස කොටියා කොටිං ආහච්ච ද්විගුණං කතං තිකණ්ණං හොති, තෙසු තීසු කණ්ණෙසු ද්වින්නං කණ්ණානමන්තරං විදත්ථි චතුරඞ්ගුලං හොති, මජ්ඣට්ඨානං කොටිතො කොටිමාහච්ච මුට්ඨිරතනං හොති, ඉදං පන බිබ්බොහනං තිකණ්ණං හොති. වට්ටං වා චතුරස්සාදිං වා කත්වා සිබ්බිතං ¶ යථා කොටිතො කොටි විත්ථාරතො පුථුලට්ඨානං මුට්ඨිරතනං හොති, එවං සිබ්බිතබ්බං. ඉතො අධිකං න වට්ටති, ඌනං පන වට්ටතියෙව. සීසූපධානන්ති සීසං උපදහන්ති ඨපෙන්ති එත්ථාති සීසූපධානං. බිබ්බොහනානීති විසෙසෙන, විසෙසං වා සුඛං වහන්තීති බිබ්බොහනානි. උපරීති බිබ්බොහනානං උපරි. යානි පන කප්පියතූලානි සන්තීති යොජනා. මහන්තම්පීති පිසද්දො ඛුද්දකං පන පගෙවාති දස්සෙති. විනයධරඋපතිස්සත්ථෙරො පන ආහාති සම්බන්ධො. ‘‘විනයධර’’ ඉති පදෙන ඵුස්සදෙවත්ථෙරතො විසෙසං දස්සෙති. අකප්පියතූලං වාති භිසියං අකප්පියතූලං වා. බිබ්බොහනෙ හි අකප්පියතූලං නාම නත්ථි.

පඤ්චභිසියොති එත්ථ වාක්යභාවඤ්ච අසමාහාරදිගුභාවඤ්ච පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘පඤ්චහි උණ්ණාදීහි පූරිතා භිසියො’’ති. ඉමිනා පඤ්චහි උණ්ණාදීහි පූරිතා භිසියො පඤ්චභිසියොති වචනත්ථං දස්සෙති. අත්ථතො පන වාක්යම්පි අසමාහාරදිගුපි යුජ්ජතෙව. කස්මා පඤ්චගණනා හොතීති ¶ ආහ ‘‘තූලගණනාය හී’’තිආදි. හි යස්මා තූලගණනාය එතාසං ගණනා වුත්තා, තස්මා පඤ්චභිසියො හොන්තීති යොජනා. තත්ථාති උණ්ණාදීසු පඤ්චසු. උණ්ණග්ගහණෙන ගහිතන්ති සම්බන්ධො. කම්බලමෙවාති උණ්ණාමයං කම්බලමෙව. උණ්ණාය, උණ්ණං වා පක්ඛිපිත්වා කතා භිසි උණ්ණාභිසි. එසෙව නයො චොළභිසිආදීසු.

පමාණනියමොති එත්තකා පමාණාති පමාණස්ස නියමො. මඤ්චෙ අත්ථරිතබ්බා භිසි මඤ්චභිසි. එතාසන්ති මඤ්චභිසිආදීනං. යං එතං තූලන්ති යොජනා. සූරකෙපීති චම්මමයභිසියම්පි. එතෙනාති කුරුන්දියං වුත්තවචනෙන සිද්ධං හොතීති සම්බන්ධො.

මඤ්චභිසින්ති මඤ්චෙ අත්ථරිතබ්බං භිසිං. ‘‘අත්ථරණත්ථාය සංහරන්තීති යුජ්ජතී’’ති ඉමිනා ‘‘අත්ථරන්තී’’ති එත්ථ කාරියූපචාරෙන අත්ථො ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. අත්ථරණාය හි සංහරණං කාරණං නාම, අත්ථරණං කාරියං නාම. උපරීති භිසිඡවියා උපරි. ඵුසිතානීති බින්දූනි. භිත්තිකම්මන්ති භිත්තියං නානාවණ්ණෙහි රාජිකරණං විය කත්තබ්බං කම්මං.

298. ‘‘ඉක්කාස’’න්ති නාමං නිය්යාසසිලෙසානං නාමන්ති ආහ ‘‘රුක්ඛනිය්යාසං වා සිලෙසං වා’’ති. ‘‘කුණ්ඩකමිස්සකමත්තික’’න්ති ඉමිනා කුණ්ඩකෙන මිස්සකා මත්තිකා කුණ්ඩකමත්තිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. සාසපපිට්ඨන්ති සාසපචුණ්ණං. ‘‘බින්දු බින්දු ¶ හුත්වා’’ති ඉමිනා අච්චුස්සන්නං හොතීති එත්ථ කාරණූපචාරං දස්සෙති. අච්චුස්සන්නඤ්හි කාරණං හොති, ‘‘බින්දු බින්දු හුත්වා’’ති ඨානං කාරියං හොති. ‘‘පුඤ්ජිතු’’න්ති සොධෙතුං. ගණ්ඩුප්පාදගූථමත්තිකන්ති මහිලතාය ගූථමයං මත්තිකං. ඉමිනා ලණ්ඩමත්තිකන්ති එත්ථ ලණ්ඩසද්දො ගූථපරියායොති දස්සෙති.

299. න භික්ඛවෙ පටිභානචිත්තන්ති එත්ථ ‘‘ඉත්ථිරූපකං පුරිසරූපක’’න්ති පාළියං වුත්තත්තා කිං ඉත්ථිපුරිසරූපමෙව න වට්ටතීති ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි. තිරච්ඡානරූපම්පි කාතුං වා ‘‘කරොහී’’ති වත්තුං වා න ¶ වට්ටතීති සම්බන්ධො. ද්වාරපාලන්ති ද්වාරපාලරූපං. පසාදනීයානීති පසාදෙතබ්බානි, පසාදෙතුං අරහානීති අත්ථො.

300. එකඞ්ගණාති අවිහාරට්ඨානෙන සමානභූමිභාගා. මුණ්ඩච්ඡෙදනගබ්භොති මුණ්ඩෙන ඡාදෙතබ්බො ගබ්භො.

තත්ථාති විජ්ඣිතබ්බරුක්ඛෙ. ‘‘කත’’න්ති ඉමිනා කුලඞ්කපාදකන්ති එත්ථ ණිකපච්චයස්ස අත්ථං දස්සෙති. තං ආහරිමං භිත්තිපාදං පතිට්ඨාපෙතුන්ති සම්බන්ධො. වස්සපරිත්තාණත්ථන්ති වස්සොදකපරිත්තාණත්ථං. ‘‘මද්දිතමත්තික’’න්ති ඉමිනා උද්දසුධන්ති එත්ථ සුධාසද්දස්ස ලෙපනසුධං දස්සෙති, භොජනසුධං නිවත්තෙති.

පමුඛන්ති විහාරස්ස පමුඛං. යන්ති පදෙසං, හනන්තීති සම්බන්ධො. තස්ස කතපදෙසස්සාති යොජනා. ‘‘පඝාන’’න්තිපි වුච්චතීති දීඝවසෙන ‘‘පඝාන’’න්තිපි වුච්චති. ඉමිනා පුරිමපාඨෙ රස්සභාවං දීපෙති. ‘‘පකුට්ට’’න්තිපි පාඨොති සසංයොගවසෙන ‘‘පකුට්ට’’න්තිපි පාඨො. ඉමිනා පුරිමපාඨෙ නිසංයොගභාවං දස්සෙති. වංසන්ති වෙළුං. තතොති වංසතො. ‘‘ඔසාරෙත්වා කත’’න්ති ඉමිනා ඔසාරෙත්වා කතං ඔසාරකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘ඡදනපමුඛ’’න්ති ඉමිනා ණිකපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. චක්කලයුත්තොති චක්කලෙන යුත්තො.

301. පානීයදානභාජනන්ති පානීයං දෙති අනෙනාති පානීයදානං, තමෙව භාජනං පානීයදානභාජනං. ‘‘උළුඞ්කො ච ථාලකඤ්චා’’ති ඉමිනා ද්වෙ පානීයසඞ්ඛස්ස අනුලොමානීති යොජනා.

303. ද්වාරථකනකන්ති ද්වාරං ථකෙති අනෙනාති ද්වාරථකනකං. ගාමද්වාරෙසු ද්වාරථකනකං විය චක්කලයුත්තං ද්වාරථකනකන්ති යොජනා.

305. අස්සතරිරථාති ¶ අස්සානං විසෙසෙන, අතිසයෙන වාති අස්සතරො, අථ වා පකතිඅස්සෙ තරති අතික්කමතීති අස්සතරො, සො එතෙසු රථෙසු යුජ්ජිතබ්බොති අස්සතරී, තෙයෙව රථාති අස්සතරිරථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අස්සතරයුත්තා රථා අස්සතරිරථා’’ති. තත්ථ ‘‘අස්සතරයුත්තා’’ති ඉමිනා ‘‘අස්සතරී’’ති පදස්ස අස්සත්ථිතද්ධිතං දස්සෙති. ආමුත්තමණිකුණ්ඩලාති පදස්ස ‘‘සතං කඤ්ඤා ¶ සහස්සානී’’ති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘ආමුත්තමණිකුණ්ඩලානී’’ති. ඉමිනා නිකාරස්ස ආකාරො හොතීති දස්සෙති. කණ්ණෙසු ආමුත්තං මණිකුණ්ඩලං එතාසන්ති ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා කඤ්ඤායො.

ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතොති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො’’ති. සීතිභූතොති එත්ථ කිලෙසාතපානං අභාවෙනෙව සීතිභූතො, න අඤ්ඤෙසන්ති ආහ ‘‘කිලෙසාතපාභාවෙනා’’ති. ‘‘කිලෙසූපධිඅභාවෙනා’’ති ඉමිනා නිරුපධීති එත්ථ ඛන්ධූපධිඅභිසඞ්ඛාරූපධිඅභාවෙනාති අත්ථං පටික්ඛිපති.

ආසත්තියොති එත්ථ පුනප්පුනං විසයෙසු, භවෙසු වා සඤ්ජන්තීති ආසත්තියොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රූපාදීසූ’’තිආදි. පත්ථනායොති තණ්හායො. ඉමිනා ආසත්තීනං සරූපං දස්සෙති. ‘‘ඡින්දිත්වා’’ති ඉමිනා ඡෙත්වාති එත්ථ ඡෙධාතුයා ඡෙදනත්ථං දස්සෙති. විනෙය්යහදයෙ දරන්ති එත්ථ ‘‘විනෙය්යා’’ති පදස්ස ත්වාපච්චයන්තභාවඤ්ච හදයසද්දස්ස චිත්තවාචකභාවඤ්ච දරථසරූපඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චිත්තෙ කිලෙසදරථං විනෙත්වා’’ති. තත්ථ ‘‘චිත්තෙ’’ති ඉමිනා හදයසද්දස්සත්ථං දස්සෙති, ‘‘කිලෙස’’ ඉති පදෙන දරථසරූපං, ‘‘විනෙත්වා’’ති ඉමිනා ත්වාපච්චයන්තභාවං දස්සෙති. වයකරණන්ති පරිබ්බයමූලං. තඤ්හි වයං කරියති අනෙනාති වයකරණන්ති වුච්චති. ඉමිනා වයස්ස කරණං වයායිකං, කරණත්ථෙ ආයිකපච්චයො, වයායිකමෙව වෙය්යායිකන්ති අත්ථං දස්සෙති.

307. ආදෙය්යවාචොති එත්ථ ආදියිතබ්බාති ආදෙය්යා, සා වාචා එතස්සාති ආදෙය්යවාචොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තස්ස වචන’’න්තිආදි. තත්ථ තස්සාති අනාථපිණ්ඩිකස්ස. සධනාති සංවිජ්ජමාන ධනා, අත්තනො වා ධනවන්තො. මන්දධනාති අප්පධනා. අදාසීති අනාථපිණ්ඩිකො අදාසි. ඉතීති එවං, දත්වා කත්වාති සම්බන්ධො. සොති අනාථපිණ්ඩිකො, අගමාසීති සම්බන්ධො.

කහාපණෙ ¶ සන්ථරීති සම්බන්ධො. කොටියා කරණභූතාය, ආධාරභූතාය වා. පටිපාතෙත්වාති පටිහනාපෙත්වා ¶ . තත්ථ තස්මිං ඨානෙ යෙ රුක්ඛා වා යා පොක්ඛරණියො වා තිට්ඨන්තීති යොජනා. තෙසන්ති තාසං රුක්ඛපොක්ඛරණීනං. සාමඤ්ඤඤ්හි අපෙක්ඛිත්වා පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. පරික්ඛෙපපමාණන්ති පරිණාහස්ස පමාණං. අස්සාති අනාථපිණ්ඩිකස්ස.

එවං බහුධනං චජන්තස්සාපි ගහපතිනොති යොජනා. කොට්ඨකං මාපෙසීති එත්ථ අඤ්ඤෙ කොට්ඨකෙ පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘ද්වාරකොට්ඨකපාසාද’’න්ති.

විහාරාදයොති එත්ථ ආදිසද්දෙන පාළියං ආගතෙ පරිවෙණාදයො චුද්දස උපකරණෙ සඞ්ගණ්හාති. අම්හාකං භගවතො විහාරකාරාපනපසඞ්ගෙන සත්තන්නම්පි බුද්ධානං විහාරකාරාපනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විපස්සිස්සා’’තිආදි. තත්ථ විපස්සිස්ස භගවතො විහාරං (දී. නි. අට්ඨ. 2.12) කාරාපෙසීති සම්බන්ධො. තිගාවුතප්පමාණං භූමිං සුවණ්ණයට්ඨිසන්ථරෙන කිණිත්වා විහාරං කාරාපෙසීති යොජනා. එසෙව නයො පරතොපි. අට්ඨකරීසප්පමාණා භූමි උසභෙන දසඋසභප්පමාණා යට්ඨියා ද්විසතයට්ඨිප්පමාණා හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘එවං අනුපුබ්බෙන පරිහායන්තී’’ති වත්වා සබ්බජනං සංවෙජෙන්තො ආහ ‘‘සම්පත්තියො හී’’තිආදි. තත්ථ යස්මා සම්පත්තියො පරිහායන්ති, තස්මා අලමෙව සබ්බසම්පත්තීසු විරජ්ජිතුං, අලං එව සබ්බසම්පත්තීහි විමුච්චිතුන්ති යොජනා. ‘‘සබ්බසම්පත්තීසූ’’ති පදඤ්හි ‘‘විමුච්චිතු’’න්ති පදෙන විභත්තිපරිණාමං කත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

308. ඛණ්ඩඵුල්ලසද්දානං අධිකරණභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛණ්ඩන්ති ඡින්නොකාසො. ඵුල්ලන්ති ඵලිතොකාසො’’ති. තත්ථ ‘‘ඡින්නොකාසො’’ති ඉමිනා ඛණ්ඩති ඡිජ්ජති එත්ථාති ඛණ්ඩන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘ඵලිතොකාසො’’ති ඉමිනා ඵුල්ලති ඵලති එත්ථාති ඵුල්ලන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. පටිසඞ්ඛරිස්සතීති එත්ථ පාටිසද්දස්ස පාකතිකත්ථභාවං, සඞ්ඛරිස්සතිසද්දස්ස ච කරධාතුයා නිප්ඵන්නභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පාකතිකං කරියතී’’ති.

310. ථෙරොති ¶ සාරිපුත්තත්ථෙරො, ආගච්ඡතීති සම්බන්ධො. ඉදන්ති ගිලානපටිජග්ගනාදි. අස්සාති ථෙරස්ස. අග්ගාසනන්තිආදීසු අග්ගසද්දො පඨමත්ථොපි උත්තමත්ථොපි යුජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘ථෙරාසන’’න්තිආදි. අන්තරා සත්ථීනන්ති එත්ථ අන්තරාති භුම්මත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. සත්ථිසද්දො ච ඌරුසඞ්ඛාතො පාදවාචකොති ආහ ‘‘චතුන්නං පාදානං අන්තරෙ’’ති.

315. පතිට්ඨාපෙසීති ¶ එත්ථ කං වයං කත්වා පතිට්ඨාපෙසීති ආහ ‘‘අට්ඨාරසකොටිපරිච්චාගං කත්වා’’ති. එවන්තිආදි නිගමනං.

316. විප්පකතභොජනෙනාති එත්ථ විප්පකතසද්දො අනිට්ඨිතපරියායොති ආහ ‘‘අනිට්ඨිතෙ භොජනෙ’’ති. පකිරියිත්ථ, පකිරියිස්සතෙ වා පකතං, න පකතං විප්පකතන්ති විග්ගහො කාතබ්බො, අත්ථතො පන ‘‘කරියමානො අනිට්ඨිතො’’ති වුත්තං හොති. එත්ථාති ඨානෙ. අතිසමීපන්ති භුඤ්ජමානස්ස භික්ඛුස්ස අතිආසන්නං. තස්සාති භුඤ්ජමානස්ස භික්ඛුස්ස. පිවිත්වා වාති යාගුං පිවිත්වා වා. ඛාදිත්වා වාති ඛජ්ජකං ඛාදිත්වා වා. රිත්තහත්ථම්පීති තුච්ඡහත්ථම්පි. පිසද්දෙන ආමිසහත්ථං පන පගෙවාති දස්සෙති. හීති සච්චං, යස්මා වා. සොති රිත්තහත්ථො භික්ඛු.

ආපත්තින්ති දුක්කටාපත්තිං. යන්ති විප්පකතභොජනං භික්ඛුං. සොති පච්ඡා ආගතො භික්ඛු. අයඤ්ච භික්ඛූති විප්පකතභොජනො අයඤ්ච භික්ඛු. තෙනාති විප්පකතභොජනෙන නවකෙන වා වුඩ්ඪතරෙන වා භික්ඛුනා. කිං නවකෙන වුඩ්ඪතරං ආණාපෙතුං වට්ටතීති ආහ ‘‘වුඩ්ඪතරං හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. සොති වුඩ්ඪතරො භික්ඛු. තතොති උදකං ආහරාපෙතුං ආණත්තිතො. යන්ති කම්මං.

යොති භික්ඛු. ‘‘එවරූපස්සා’’ති පදෙන තස්ස නියමනං වෙදිතබ්බං. කාසස්ස ඛෙළමල්ලකං ඨපෙතබ්බං. භගන්දරඅතිසාරානං වච්චකපාලං ඨපෙතබ්බං ¶ . අඤ්ඤෙසං අඤ්ඤානි ඨපෙතබ්බානි හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ඛෙළ…පෙ… හොන්තී’’ති. යස්මිංති යස්මිං ගිලානෙ. යොපි භෙසජ්ජං කරොතීති සම්බන්ධො. ලෙසකප්පෙනාති එත්ථ ලෙසකප්පසද්දානං අත්ථතො එකත්තා වුත්තං ‘‘අප්පකෙන සීසාබාධාදිමත්තෙනා’’ති. භික්ඛූ ගණෙත්වාති එත්ථ ගණං ඤත්වාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිච්ඡෙදං ඤත්වා’’ති. තත්ථ ‘‘පරිච්ඡෙද’’න්ති ඉමිනා ගණසද්දස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. ‘‘ඤත්වා’’ති ඉමිනා ඉධාතුයා අත්ථං දස්සෙති.

318. සෙය්යාති කායපසාරණසඞ්ඛාතං සයනකිරියං පටික්ඛිපිත්වා සෙනාසනසඞ්ඛාතං සෙය්යං දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘මඤ්චට්ඨානානී’’ති. ‘‘සෙය්යාපරිච්ඡෙදෙනා’’ති ඉමිනා සෙය්යග්ඝෙනාති එත්ථ අග්ඝසද්දස්ස පූජනත්ථං පටික්ඛිපිත්වා පරිච්ඡෙදනත්ථං දීපෙති. එත්ථ ච අග්ඝසද්දස්ස චතුත්ථක්ඛරෙන යුත්තභාවො හෙට්ඨා සමුච්චයක්ඛන්ධකවණ්ණනා (චූළව. අට්ඨ. 102) යොජනාය වුත්තොයෙව. කාලන්ති සෙය්යාපටිග්ගහණස්ස කාලං. ගාහියමානාති ගාහාපියමානා. ‘‘අතිරෙකානි අහෙසු’’න්ති ඉමිනා උස්සාරයිංසූති එත්ථ උද්ධං සාරයිංසු ගච්ඡිංසු පවත්තිංසූති අත්ථං දස්සෙති. අතිරෙකානීති ච භික්ඛුපරිච්ඡෙදතො සෙය්යාපරිච්ඡෙදානි අතිරෙකානි. අනුභාගන්ති එත්ථ අනු පච්ඡා දාතබ්බො භාගො අනුභාගොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුන අපරම්පි භාගං දාතු’’න්ති. අතිමන්දෙසූතිආදිවචනෙන කිඤ්චිමන්දෙසු භික්ඛූසු එකෙකස්ස භික්ඛුනො ද්වෙ තිස්සො සෙය්යා දාතබ්බා. යතො කිඤ්චිමන්දෙසු භික්ඛූසු ද්වෙ තයො විහාරා දාතබ්බාති අත්ථොපි ගහෙතබ්බො. තත්ථාති ‘‘න අකාමා දාතබ්බො’’ති වචනෙ. අනුභාගෙ ගහිතෙති යොජනා. යෙන අනුභාගො ච පඨමභාගො ච ගහිතො, සො භික්ඛූති යොජනා.

‘‘උපචාරසීමතො බහී’’ති ඉමිනා නිස්සීමෙති එත්ථ සීමතො බහි නික්ඛන්තං, නිසින්නං වා නිස්සීමන්ති අත්ථං දස්සෙති. උපචාරසීමාය ආවාසවඩ්ඪනවසෙන අතිවිත්ථාරත්තා වුත්තං ‘‘දූරෙ ඨිතස්සාපී’’ති. උතුකාලෙපීති ¶ හෙමන්තගිම්හකාලෙපි. තස්මිඤ්හි කාලෙ සීතඋණ්හඋතු තිඛිණො හොති, තස්මා තස්සෙව විසෙසෙන උතුකාලොති නාමං පාකටං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘හෙමන්තගිම්හකාලෙපී’’ති. පිසද්දෙන වස්සකාලං අපෙක්ඛති. පුරිමවස්සූපනායිකදිවසෙ ගාහො පුරිමකො, පච්ඡිමවස්සූපනායිකදිවසෙ ගාහො පච්ඡිමකො.

අන්තරා ද්වීහි වස්සූපනායිකදිවසෙහි මුත්තෙ කාලෙ ගාහො අන්තරාමුත්තකො. එකස්මිං විහාරෙති එකිස්සං විහාරසීමායං. සෙනාසනසාමිකාති සෙනාසනදායකා, දෙන්තීති සම්බන්ධො. තන්ති සෙනාසනං. ආවාසිකා න ඔලොකෙන්තීති සම්බන්ධො. එත්ථාති සෙනාසනෙ. පලුජ්ජන්තම්පීති විනස්සන්තම්පි. භගවා ආහාති සම්බන්ධො. තස්සාති සෙනාසනස්ස. අපරජ්ජූති අපරස්මිං අහනි අපරජ්ජු. ගතායාති අතික්කමිතාය. පවාරණාය ගතාය පවාරණදිවසෙ අතික්කමිතෙ සති අපරජ්ජු අන්තරාමුත්තකො ගාහෙතබ්බොති යොජනා.

තන්ති අන්තරාමුත්තකං. ගාහෙන්තෙනාති ගාහාපෙන්තෙන. තෙනාති ගණ්හන්තෙන. අට්ඨමාසෙති චත්තාරො හෙමන්තමාසෙ, චත්තාරො ච ගිම්හමාසෙති අට්ඨමාසෙ. කදාචි පඤ්ච ගිම්හමාසෙති නවමාසෙ වා. ඛණ්ඩං වාති ඡින්නට්ඨානං වා. ඵුල්ලං වාති ඵලිතට්ඨානං වා. පටිසඞ්ඛරිතබ්බන්ති පාකතිකං කාතබ්බං. දිවසං ඛෙපෙත්වාති පරිවෙණෙ දිවසං ඛෙපෙත්වා. තත්ථාති ගහිතසෙනාසනෙ. රත්තින්දිවන්ති රත්ති ¶ ච දිවො ච රත්තින්දිවං, සමාහාරද්වන්දො, අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. න ලබ්භතීති සඞ්ඝත්ථෙරෙන න ලබ්භති. ඉදන්ති සෙනාසනං.

අන්තරාමුත්තකගාහෙන අගහෙතබ්බසෙනාසනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මිං පනා’’තිආදි. තෙමාසච්චයෙන තෙමාසච්චයෙනාති තිණ්ණං මාසානං අතික්කමෙන තිණ්ණං මාසානං අතික්කමෙන. හීති සච්චං, යස්මා වා. යස්මිං පනාති සෙනාසනෙ පන. සකිදෙවාති එකවාරමෙව. අයන්ති එසා කථා.

තත්ථාති දුවිධෙසු සෙනාසනග්ගාහෙසු. උතුකාලන්ති උතුකාලෙ ආගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො. තෙසං තදාව දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අකාලො නාමාති ¶ උට්ඨාපනස්ස අකාලො නාම නත්ථි. එකං වා මඤ්චට්ඨානං වා ඨපෙතබ්බන්ති යොජනා. එකො වා ථෙරො ආගච්ඡතීති යොජනා. උබ්භණ්ඩිකාති උක්ඛිත්තභණ්ඩිකා.

බහූසූති තයො ආදිං කත්වා බහූසු භික්ඛූසු. පහොතීති එකෙකස්ස භික්ඛුස්ස පහොති. තත්ථාති පරිවෙණෙ. තස්සෙවාති පරිවෙණසාමිකස්සෙව. එවං අපහොන්තෙසූති එවං පරිවෙණග්ඝෙන අපහොන්තෙසු. පාසාදග්ඝෙනාති විහාරසඞ්ඛාතස්ස පාසාදස්ස පරිච්ඡෙදෙන. ඔවරකග්ඝෙනාති ගබ්භස්ස පරිච්ඡෙදෙන. සෙය්යග්ඝෙනාති චතුපඤ්චහත්ථප්පමාණාය සෙය්යාය පරිච්ඡෙදෙන. මඤ්චට්ඨානෙනාති ද්විහත්ථවිත්ථාරස්ස චතුහත්ථආයාමස්ස මඤ්චස්ස ඨානෙන. එකමඤ්චට්ඨානස්ස ද්වින්නං පීඨකානං ඨානත්තා වුත්තං ‘‘එකපීඨකට්ඨානවසෙනා’’ති. ඉදං නිසීදිතුං සක්කුණෙය්යවසෙන වුත්තං. සචෙ න සක්කා නිසීදිතුං, න දාතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘භික්ඛුනො පන ඨිතොකාසමත්තං න ගාහෙතබ්බ’’න්ති. එතන්ති ඨිතොකාසමත්තං. හීති සච්චං, යස්මා වා. එකමඤ්චට්ඨානස්ස තිණ්ණං ජනානං එකපීඨකට්ඨානභාවෙන අපහොන්තත්තා වුත්තං ‘‘එකං මඤ්චට්ඨානං වා තිණ්ණං ජනානං දාතබ්බ’’න්ති. හීති සච්චං. ‘‘සීතසමයෙ’’ති ඉමිනා උණ්හසමයෙපි සබ්බදිවසං අජ්ඣොකාසෙ වසිතුං න සක්කාති දීපෙති. පරිළාහසමයෙ පන සක්කා සබ්බරත්තිං අජ්ඣොකාසෙ වසිතුං. කිඤ්චාපි සක්කා, සීතුණ්හකාලෙ පන න දාතබ්බත්තා පරිළාහසමයෙපි න දාතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. එකමඤ්චට්ඨානෙ වා එකපීඨකට්ඨානෙ වා තිණ්ණං ජනානං නිසීදනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මහාථෙරෙනා’’තිආදි. තත්ථ මහාථෙරෙන වත්තබ්බන්ති සම්බන්ධො. නිද්දාගරුකොති නිද්දාය ගරුකාරකො. සීතං අනුදහතීති සීතං මං පීළෙති. තෙනාති මහාථෙරෙන. දුතියත්ථෙරෙනාපීති පිසද්දො මහාථෙරං අපෙක්ඛති. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘උක්කාසිත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙනෙව. එවන්තිආදි නිගමනං. ජම්බුදීපෙ පන එකච්චෙ භික්ඛූ ගාහෙන්තීති සම්බන්ධො. කිඤ්චිදෙව මඤ්චට්ඨානං ¶ වා පීඨට්ඨානං වාති යොජනා. අයන්තිආදි පුරිමවචනස්ස නිගමනවසෙන පච්ඡිමවචනස්ස කථනත්ථාය වුත්තවචනං.

වස්සාවාසෙ ¶ සෙනාසනග්ගාහො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. ආගන්තුකවත්තන්ති ආගන්තුකස්ස වත්තං. අඤ්ඤත්ථාති අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ. ගන්ත්වා වසිතුකාමෙන ආගන්තුකෙනාති යොජනා. වස්සූපනායිකදිවසමෙවාති වස්සං උපගමනදිවසෙයෙව. තත්ථාති අඤ්ඤං ඨානං. නගන්තබ්බකාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වසනට්ඨානං වා හී’’තිආදි. හීති යස්මා. තත්රාති අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ. තෙනාති සම්බාධඅසම්පජ්ජනකාරණා. තස්මාති යස්මා න ඵාසුං විහරෙය්ය, තස්මා. තං විහාරන්ති යස්මිං වසිතුකාමො, තං විහාරං. තත්ථාති විහාරෙ, වසන්තො සුඛං වසිස්සතීති සම්බන්ධො. උද්දෙසත්ථිකොති උද්දෙසං අත්ථිකො, උද්දෙසෙන වා. කම්මට්ඨානසප්පායතන්ති කම්මට්ඨානෙන, කම්මට්ඨානස්ස වා සප්පායභාවං.

තත්ථාති අඤ්ඤවිහාරං. ගච්ඡන්තෙන ඝට්ටෙතබ්බොති සම්බන්ධො. ඝට්ටෙතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති සකට්ඨානෙ. කිං න වත්තබ්බාති ආහ ‘‘තුම්හෙ’’තිආදි. සලාකභත්තාදීනි වා යාගුඛජ්ජකාදීනි වා නත්ථි න විජ්ජන්තීති යොජනා. උපොසථාගාරස්ස පරික්ඛාරොති සම්බන්ධො. තුම්හාකං විහාරස්ස ඉදං තාළඤ්චෙව ඉමං සූචිඤ්ච සම්පටිච්ඡථාති යොජනා. ගමියවත්තන්ති ගමිකානං භික්ඛූනං වත්තං. ‘‘දහරෙහී’’ති පදං ‘‘උක්ඛිපාපෙත්වා’’ති ච ‘‘ගාහාපෙත්වා’’ති ච පදද්වයෙ කාරිතකම්මං, ‘‘පත්තචීවරභණ්ඩිකායො’’ති පදං ‘‘උක්ඛිපාපෙත්වා’’ති පදෙ ධාතුකම්මං, ‘‘තෙලනාළිකත්තරදණ්ඩාදීනී’’ති පදං ‘‘ගාහාපෙත්වා’’ති පදෙ ධාතුකම්මමෙව. අත්තානං දස්සෙන්තෙනාති අත්තානං මනුස්සානං පකාසෙන්තෙන. විතක්කන්ති පච්චයබාහුල්ලිකවිතක්කං. ‘‘සපරිවාර’’න්ති පදං ‘‘ගච්ඡන්තඤ්චා’’ති පදෙ කිරියාවිසෙසනං. එවඤ්හි සති සපරිවාරං ගච්ඡන්තඤ්චාති සම්බන්ධො. ‘‘න’’න්ති පදෙ පන කාරකවිසෙසනං. එවඤ්හි සති සපරිවාරං නං භික්ඛුන්ති සම්බන්ධො. ‘‘දිස්වා’’ති පදෙ ච කිරියාවිසෙසනමෙව. එවඤ්හි සති ගච්ඡන්තඤ්ච නං භික්ඛුං සපරිවාරං දිස්වාති සම්බන්ධො. මනුස්සා වදන්තීති සම්බන්ධො. තෙසූති මනුස්සෙසු. එකො පණ්ඩිතමනුස්සොති සම්බන්ධො. අයං කාලො වස්සූපනායිකකාලො නාමාති යොජනා. යත්ථාති ඨානෙ. තස්සාති එකස්ස පණ්ඩිතමනුස්සස්ස, වචනන්ති සම්බන්ධො. තෙ මනුස්සා යාචන්තීති සම්බන්ධො ¶ . අඤ්ඤත්ථාති අඤ්ඤං ඨානං. මෙජ්ජන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං සිනෙහන්තීති මිත්තා. සුඛදුක්ඛෙසු අමා සහ වත්තන්තීති අමච්චා. මිත්තායෙව අමච්චාති මිත්තාමච්චා, තෙ. සම්මන්තයිත්වාති සමං, සම්මා වා මන්තයිත්වා. ඉධෙවාති ගාමෙ එව, විහාරෙ එව වා. කස්මා සාදිතුං වට්ටති, නනු සබ්බමෙතං අකප්පියඤ්ච සාවජ්ජඤ්චාති ආහ ¶ ‘‘සබ්බඤ්හෙතං කප්පියඤ්චෙව අනවජ්ජඤ්චා’’ති. හි යස්මා එතං සබ්බං කප්පියඤ්ච අනවජ්ජඤ්ච, තස්මා සබ්බං සාදිතුං වට්ටතීති යොජනා. කුරුන්දියං පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. උභයම්පීති මහාඅට්ඨකථාකුරුන්දීසු වුත්තවචනවසෙන උභයම්පි එතං වචනන්ති සම්බන්ධො.

ආවාසිකවත්තං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘පටිකච්චෙව හී’’තිආදි. තත්ථ පටිකච්චෙවාති ආගන්තුකානං ආගතතො පඨමමෙව. පධානඝරවිහාරමග්ගොති පධානඝරමග්ගො ච විහාරමග්ගො ච. මුද්දවෙදිකායාති චෙතියස්ස හම්මියවෙදිකාය. කස්මා ඉදම්පි සබ්බං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘වස්සං වසිතුකාමා හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. වස්සං වසිතුකාමා සුඛං වසිස්සන්තීති සම්බන්ධො. කතපරිකම්මෙහි ආවාසිකෙහීති සම්බන්ධො. යතො කුලතො පකතියා ලබ්භති, තස්මිං කුලෙ වස්සාවාසිකං පුච්ඡිතබ්බන්ති යොජනා. න දින්නපුබ්බන්ති පුබ්බෙ න දින්නං. හීති යස්මා. උපද්දුතාති උපගන්ත්වා, භුසං වා පීළිතා. තත්ථාති මනුස්සෙසු. යෙති මනුස්සා. වස්සාවාසිකෙ ගාහිතෙති වස්සාවාසිකෙ සෙනාසනෙ ගාහාපියමානෙ. ගාහිතභික්ඛූනන්ති ගාහාපිතභික්ඛූනං. වස්සාවාසිකන්ති වස්සං ආවසන්තානං දාතබ්බං චීවරං. ගාහණකාලොති ගාහාපනකාලො. උපකට්ඨොති ආසන්නො. ඡාතකාදීහීති ආදිසද්දෙන රොගාදයො සඞ්ගණ්හාති. යන්ති චීවරං. තතොති චීවරතො. තන්ති වචනං. තදනුරූපෙනාති තෙසං මනුස්සානං වචනස්සානුරූපෙන. තෙසං තෙසන්ති මනුස්සානං, වස්සාවාසිකං චීවරන්ති සම්බන්ධො.

යස්සාති භික්ඛුනො. සොති භික්ඛු. ඉති වදන්තීති යොජනා. තන්ති චීවරං. පටික්කම්මාති පටික්කමිත්වා. විහාරතො අපසක්කිත්වාති අත්ථො. තත්රාති ගාමෙ. උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වාති කප්පියවත්ථුං වා අකප්පියවත්ථුං වා ආරාමිකාදීනං හත්ථෙ උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වා. විහාරෙති විහාරස්ස, විහාරෙ වස්සං වසන්තස්ස වා. අපුච්ඡිත්වාපීති පිසද්දෙන ¶ ‘‘පුච්ඡිත්වාපී’’ති අත්ථං දස්සෙති. තෙසන්තිකුලානං. වත්තන්ති ජග්ගනාදිවත්තං. තෙසන්ති කුලානං. ආගතඤ්ච තන්ති තං පංසුකූලිකං ආගතඤ්ච වදන්තීති සම්බන්ධො. තෙනාති පංසුකූලිකෙන. දාතුං න ඉච්ඡන්තීති සඞ්ඝස්ස ආචික්ඛන්තෙපි සඞ්ඝස්ස දාතුං න ඉච්ඡන්ති. සභාගො භික්ඛූති අත්තනා සභාගො භික්ඛු. එතන්ති වස්සාවාසිකං. පංසුකූලිකස්ස න වට්ටති, කස්මා? ගහපතිචීවරත්තා. ඉතීතිආදි නිගමනං. සද්ධාදෙය්යෙති සද්ධාය දාතබ්බෙ වස්සාවාසිකලාභවිසයෙ.

තත්රුප්පාදෙති තස්මිං විහාරෙ උප්පජ්ජනකලාභවිසයෙ. භණ්ඩපටිච්ඡාදනන්ති පටිච්ඡාදනචීවරභණ්ඩං. චීවරභණ්ඩමෙව හි යස්මා අනෙන සරීරං පටිච්ඡාදියති, තස්මා භණ්ඩපටිච්ඡාදනන්ති ¶ වුච්චති. ගාහෙථාති භික්ඛූහි ගාහාපෙථ. ගාහෙතබ්බන්ති භික්ඛූහි ගාහාපෙතබ්බං. වත්ථු පනාති සාටකතො අඤ්ඤං කප්පියං වා අකප්පියං වා වත්ථු පන. කස්මා වට්ටතියෙව, නනු අකප්පියවත්ථු න වට්ටතීති ආහ ‘‘කප්පියකාරකානඤ්හි’’තිආදි. තත්ථ හි යස්මා අනුඤ්ඤාතං, තස්මා වට්ටතියෙවාති යොජනා. දින්නවත්ථුතො උප්පන්නන්ති සම්බන්ධො.

යන්ති වත්ථු දින්නන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති කප්පියකාරකානං හත්ථෙ දින්නවත්ථූසු. තන්ති වත්ථු උපනාමෙන්තෙහීති සම්බන්ධො. ගරුභණ්ඩං හොති, ගරුභණ්ඩත්තා අඤ්ඤෙසු පච්චයෙසු න උපනාමෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. පුග්ගලවසෙනෙවාති ‘‘භික්ඛූ චීවරෙන කිලමන්ති, එත්තකං නාම තණ්ඩුලභාගං භික්ඛූනං චීවරං කාතුං රුච්චති සඞ්ඝස්සා’’තිආදිනා පුග්ගලං පරාමසිත්වා පුග්ගලවසෙනෙව. සඞ්ඝවසෙනාති ‘‘සඞ්ඝො චීවරෙන කිලමතී’’තිආදිනා සඞ්ඝවසෙන න කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එවං පුග්ගලවසෙන අපලොකනකම්මස්ස අකත්තබ්බතං දස්සෙත්වා ඉදානි වත්ථුවසෙන තස්සෙව අකත්තබ්බතං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ජාතරූපරජතවසෙනාපී’’තිආදි. කප්පියභණ්ඩවසෙනාති චීවරතණ්ඩුලෙහි අවසෙසස්ස කප්පියභණ්ඩස්ස වසෙන. චීවරතණ්ඩුලානඤ්හි විසුං ගහිතත්තා ‘‘කප්පියභණ්ඩවසෙනා’’ති එත්ථ තෙහි අවසෙසො කප්පියභණ්ඩොව ගහෙතබ්බො. තං පනාති අපලොකනකම්මං පන. කත්තබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. සුභික්ඛන්ති සමිද්ධභික්ඛං. සුලභපිණ්ඩන්ති ¶ සුඛෙන ලභපිණ්ඩං. ද්වීහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස කාරණං දස්සෙති, සුභික්ඛත්තා සුලභපිණ්ඩං, සුලභපිණ්ඩත්තා සුභික්ඛන්ති වුත්තං හොති.

එවං චීවරපච්චයං සල්ලක්ඛෙත්වා සෙනාසනං සල්ලක්ඛෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. කාලෙති ගාහාපනස්ස කාලෙ. වුත්තන්ති මහාඅට්ඨකථාය වුත්තං. කස්මා ද්වෙ සම්මන්නිතබ්බා, නනු එකම්පි සම්මන්නිතුං වට්ටතීති ආහ ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ හි යස්මා ගාහෙස්සති, තස්මා ද්වෙ සම්මන්නිතබ්බාති යොජනා. එකෙන හි සම්මුතිලද්ධෙන සක්කා පරං ගාහාපෙතුං, අත්තනා පන අත්තනො පාපෙතුං න සක්කා, තස්මා ද්වීසු සම්මතෙසු නවකො වුඩ්ඪස්ස, වුඩ්ඪො ච නවකස්සාති උභො අඤ්ඤමඤ්ඤං ගාහෙස්සන්තීති අධිප්පායො. සම්මන්නිතබ්බාති එකතො සම්මන්නිතබ්බා. අට්ඨපි සොළසපීති එත්ථ පිසද්දෙන තතො අධිකම්පි එකතො සම්මන්නිතුං වට්ටතීති දීපෙති. සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ උබ්බාහිකසම්මුතියං (චූළව. 456) අට්ඨපි ජනා එකතොව සම්මතාති වචනඤ්චෙත්ථ සාධකං. නිග්ගහකම්මමෙව හි සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස න කරොතීති දට්ඨබ්බං. තෙසන්ති අට්ඨසොළසජනානං, සම්මුති වට්ටතියෙවාති සම්බන්ධො. කින්ති සල්ලක්ඛෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘චෙතියඝර’’න්තිආදි.

ආසනඝරන්ති ¶ පටිමාඝරං. මග්ගපොක්ඛරණීනං සමීපෙ කතා සාලායො උපචාරවසෙන වුච්චන්ති ‘‘මග්ගො’’ති ච ‘‘පොක්ඛරණී’’ති ච. තා හි සාලායො උපචාරසීමබ්භන්තරගතෙ ගාමාභිමුඛමග්ගෙ ච අන්තොඋපචාරසීමායං ඛණිතා යත්ථ කත්ථචි පොක්ඛරණියො ච කරීයන්ති, ඉති සල්ලක්ඛෙතබ්බන්ති යොජනා. අසෙනාසනං දස්සෙත්වා සෙනාසනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විහාරො’’තිආදි. රුක්ඛමූලන්ති ඡන්නකවාටබද්ධරුක්ඛමූලං. එසෙව නයො වෙළුගුම්බෙපි. ගාහෙන්තෙන ච ගාහෙතබ්බානීති සම්බන්ධො. සඞ්ඝිකොති තත්රුප්පාදො. තෙසූති ද්වීසු චීවරපච්චයෙසු. යන්ති චීවරපච්චයං. තස්සාති චීවරපච්චයස්ස. ඨිතිකතොති පබන්ධවසෙන ඨිතට්ඨානතො. ඉතරොති පඨමං ගහිතචීවරපච්චයතො ඉතරො.

අප්පතායාති ¶ අප්පභාවතො, ගාහියමානෙති සම්බන්ධො. පරිවෙණග්ඝෙනාති පරිවෙණපරිච්ඡෙදෙන. ලභන්තීති පරිවෙණසාමිකා භික්ඛූ ලභන්ති. තන්ති පරිවෙණං. විජටෙත්වාති විජටං කත්වා, ද්වෙ වා තයො වා කොට්ඨාසෙ කත්වාති අත්ථො. පක්ඛිපිත්වාති භාගකොට්ඨාසං පක්ඛිපිත්වා. න එවං කාතබ්බන්ති යථා මහාසුමත්ථෙරො ආහ, තථා න කාතබ්බන්ති අත්ථො. අකාතබ්බකාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මනුස්සා හී’’තිආදි. තත්ථාති පරිවෙණෙ, පවිසිතබ්බං ඉති ආහාති යොජනා. එත්ථාති එතස්මිං ගාහණට්ඨානෙ. පටික්කොසතීති පටිසෙධෙති. පටික්කොසනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මා ආවුසො’’තිආදි. ඉති වුත්තං, ඉති පටික්කොසතීති යොජනා. එකො හි ඉතිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තස්සාති මහාථෙරස්ස. සඞ්ගහන්ති භික්ඛූනං සඞ්ගහං. තන්ති මහාථෙරං.

එවං වත්තබ්බන්ති එවං වක්ඛමානනයෙන වත්තබ්බං. පච්චයං ධාරෙථ, ඉති වත්තබ්බන්ති යොජනා. පාපුණාති ආවුසො ඉති වුත්තෙති යොජනා. ‘‘ගහිතං හොතී’’ති ඉමිනා ‘‘ගණ්හථ, ගණ්හාමී’’ති පච්චුප්පන්නකාලවසෙන වුත්තත්තා ගහිතං හොතීති දස්සෙති. අතීතඅනාගතකාලවසෙන අගහිතභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. සතුප්පාදමත්තන්ති ගහණෙ සතියා උප්පාදනමත්තං. එත්ථාති සෙනාසනපච්චයගහණට්ඨානෙ.

යොපීති යම්පි. උපයොගත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං, යම්පි පච්චයං විස්සජ්ජෙතීති යොජනා. පච්චයන්ති ච චීවරපච්චයං. අයම්පීති අයම්පි පච්චයො. පිසද්දො මහාලාභපරිවෙණෙ පච්චයං සම්පිණ්ඩෙති. තස්මිංයෙව පරිවෙණෙති තස්මිං පංසුකූලිකෙන ගහිතපරිවෙණෙ එව. අඤ්ඤස්සාති පංසුකූලිකතො අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස. පංසුකූලිකො ‘‘අහං වසාමී’’ති සෙනාසනං ජග්ගිස්සති. ඉතරො ‘‘අහං පච්චයං ගණ්හාමී’’ති සෙනාසනං ජග්ගිස්සතීති යොජනා. ද්වීහි කාරණෙහීති වසනගහණවසෙන ද්වීහි කාරණෙහි. පංසුකූලිකෙ ගණ්හන්තෙති සම්බන්ධො. ඉධාති සෙනාසනෙ. තෙනාති ¶ පංසුකූලිකෙන. හෙට්ඨාති සෙනාසනස්ස හෙට්ඨා, ඨිතං අඤ්ඤං භික්ඛුන්ති සම්බන්ධො. තෙනාති පංසුකූලිකෙන ¶ , කිඤ්චි වචනන්ති සම්බන්ධො. වුත්ථවස්සස්ස පංසුකූලිකස්සාති යොජනා. වට්ටතීති පංසුකූලිකස්ස වට්ටති. තස්මිං සෙනාසනෙති පංසුකූලිකෙන ගහිතසෙනාසනෙ. යෙසං පනාති මනුස්සානං පන. තෙසන්ති මනුස්සානං.

ථූපං කත්වාති චෙතියං කත්වා. තස්සාති ථූපස්ස. තෙන භික්ඛුනාති වස්සාවාසිකං ගාහකභික්ඛුනා. තන්ති භොජනසාලං. ගාහෙතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. සබ්බමිදන්ති සබ්බං ඉදං වචනං.

පාටිපදඅරුණතොති වස්සූපනායිකදිවසසඞ්ඛාතස්ස පාටිපදස්ස අරුණුග්ගමනතො. විතක්කචාරිකොති ‘‘කත්ථ නු ඛො වසිස්සාමී’’තිආදිනා විතක්කෙන චරණෙ අනුයුත්තො. සෙනාසනං යාචතීති සෙනාසනග්ගාහාපකං සෙනාසනං යාචති. ගහිතන්ති සඞ්ඝෙන ගහිතං. යත්ථාති ඨානෙ. වස්සූපගතෙහි වත්තබ්බාති සම්බන්ධො. පුනප්පුනං, සමං වා චෙතියඞ්ගණාදිං මුඤ්චන්ති සොධෙන්ති ඉමාහීති සම්මුඤ්චනියො. මුචිධාතු සොධනත්ථෙ යුපච්චයො කරණත්ථෙ හොති. තාලුජො පඨමක්ඛරො. සුලභා චෙ දණ්ඩකා, එකෙකෙන ද්වෙ තිස්සො යට්ඨිසම්මුඤ්චනියො බන්ධිතබ්බා. සුලභා චෙ සලාකා, ඡපඤ්චමුට්ඨිසම්මුඤ්චනියො බන්ධිතබ්බාති අත්ථො. පඤ්ච පඤ්ච උක්කාති අරඤ්ඤවිහාරෙසු පරිස්සයවිජානනත්ථං පඤ්ච පඤ්ච අග්ගිඋක්කා කොට්ටෙතබ්බා ඡින්දිතබ්බාති අත්ථො.

‘‘නිබද්ධවත්තං ඨපෙත්වා’’ති එත්ථ අකත්තබ්බවත්තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වත්තං කරොන්තෙහි චා’’තිආදි. තත්ථ වත්තං කරොන්තෙහි ච එවරූපං අධම්මිකවත්තං න කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. හි සච්චං, සබ්බෙව එතෙ උද්දෙසාදයො පපඤ්චාති යොජනා. පපඤ්චෙන්ති සංසාරෙ චිරං ඨපෙන්තීති පපඤ්චා. මූගබ්බතන්ති මූගානං වතං, මූගෙහි කත්තබ්බං වා, මූගෙන විය වා අමූගෙහි කත්තබ්බං වතං. එවං අකාතබ්බවත්තං දස්සෙත්වා ඉදානි කාතබ්බවත්තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරියත්තිධම්මො නාමා’’තිආදි. තිවිධම්පීති පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිප්පකාරම්පි. අවයවපරියත්තිධම්මොපි අවයවිපරියත්තිධම්මං, අවයවිපරියත්තිධම්මො ¶ වා අවයවපරියත්තිධම්මං පතිට්ඨාපෙති, තස්මා පරියත්තිධම්මො අත්තනාපි අත්තානං පතිට්ඨාපෙසීති වෙදිතබ්බං. උද්දිසථාති පරියත්තිං උද්දිසථ. සොධෙත්වා…පෙ… උපසම්පාදෙථාති එත්ථ සොධනං නාම සබ්බෙසං ආචාරකුලපුත්තානං උපපරික්ඛනං. සොධෙත්වා නිස්සයං දෙථාති එත්ථ සොධනං නාම භික්ඛුසභාගතං උපපරික්ඛනං. හීති සච්චං. කුලපුත්තොති ආචාරකුලපුත්තො. යත්තකානි ධුතඞ්ගානි සමාදියිතුං සක්කොථාති යොජනා. අන්තොවස්සං නාමෙතන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනමෙතං. එතස්මිං අන්තොවස්සෙති හි අත්ථො, භවිතබ්බන්තිආදීසු ¶ සම්බන්ධිතබ්බං. සකලදිවසන්ති සකලදිවසම්හි, අප්පමත්තෙහීති සම්බන්ධො. එකචාරිකවත්තන්ති එකකෙන චරිතබ්බං වත්තං. භස්සෙති වචනෙ. දසවත්ථුකකථන්ති අප්පිච්ඡතාදිදසවත්ථුක කථං.

විග්ගාහිකපිසුණඵරුසවචනානීති විග්ගහං කලහං ජනෙතීති විග්ගාහිකං, විග්ගාහිකවචනඤ්ච පිසුණවචනඤ්ච ඵරුසවචනඤ්ච විග්ගාහිකපිසුණඵරුසවචනානි. මනසිකාරබහුලා විහරථ ඉති ඔවදිතබ්බාති යොජනා. දන්තකට්ඨඛාදනවත්තන්ති හෙට්ඨා අදින්නාදානවණ්ණනායං වුත්තං දන්තකට්ඨඛාදනෙ, දන්තකට්ඨඛාදනස්ස වා වත්තං. ‘‘පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපන්තෙන න කථෙතබ්බ’’න්ති ඉමිනා කථෙන්තෙ පමාදෙන පත්තො භිජ්ජෙය්යාති පත්තස්ස ගුත්තත්ථාය කථනං නිවාරෙති. ආචික්ඛිතබ්බාති ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො.

කොචි දායකොති සම්බන්ධො. ආගන්තුකො භික්ඛූති චීවරග්ගාහිතතො පච්ඡා ආගතො ආගන්තුකො භික්ඛු. සඞ්ඝත්ථෙරොති ආවාසිකසඞ්ඝත්ථෙරො. පඨමභාගන්ති පුබ්බෙ ගාහිතං පඨමභාගං, පරිවත්තෙත්වාති පුබ්බෙ ගාහිතභාගෙන පච්ඡා දාතබ්බං වස්සාවාසිකං පරිවත්තෙත්වා. ආගන්තුකස්ස වස්සග්ගෙන පත්තට්ඨානෙ ආගන්තුකස්ස දාතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘ආගන්තුකස්සා’’ති පදං පුබ්බාපරං අපෙක්ඛති. තස්මා ද්වින්නං පදානං මජ්ඣෙ වුත්තං. පඨමවස්සූපගතාති පඨමවස්සූපනායිකදිවසෙ වස්සූපගතා. ‘‘ද්වෙ තීණි චත්තාරී’’ති වචනස්ස වා බහූනං භික්ඛූනං වා බ්යාපනත්ථාය ‘‘ලද්ධං ලද්ධ’’න්ති විච්ඡාවසෙන වුත්තං. තෙන පනාති ආගන්තුකෙන ¶ පන. පඨමවස්සූපගතෙහි අප්පකෙ ලද්ධෙ පච්ඡිමවස්සූපනායිකදිවසෙ දාතබ්බානං වස්සාවාසිකානං බහුකෙපි අයං නයො ඤාතබ්බොති කත්වා න වුත්තො.

ද්වීසුපීති පඨම දුතියවසෙන ද්වීසුපි. වස්සූපගතා භික්ඛූ භික්ඛාය කිලමන්තා වදන්තීති සම්බන්ධො. ඉධාති ඨානෙ. වසන්තාති එකතො වසන්තා. ද්වෙ භාගා හොම සාධු වතාති යොජනා. සාධු වතාති එකංසෙන සුන්දරා භවෙය්යුන්ති අත්ථො. යෙසන්ති භික්ඛූනං. තත්ථාති ඤාතිපවාරිතට්ඨානෙසු. පවාරණායාති පවාරණාදිවසෙ. තෙසූති භික්ඛූසු. යෙති භික්ඛූ. තත්ථාති ඤාතිපවාරිතට්ඨානෙසු. කස්මා අපලොකෙත්වා දාතබ්බං, නනු තෙ සාදියන්තීති ආහ ‘‘සාදි යන්තාපි හී’’තිආදි. තත්ථ හීති යස්මා. ‘‘නෙව වස්සාවාසිකස්ස සාමිනො’’ති ඉමිනා තෙසං වස්සච්ඡින්නතං දීපෙති. නෙව අදාතුං ලභන්තීති පඨමමෙව කතිකවත්තස්ස කතත්තා අදාතුං නෙව ලභන්ති, සබ්බෙසං නො අම්හාකන්ති යොජනා. ඉධාති ඨානෙ. තන්ති කතිකවත්තං. එකො භික්ඛූති සම්බන්ධො. තෙසන්ති භික්ඛූනං. තත්ථාති සභාගට්ඨානෙ. වසිත්වා ආගතානං තෙසං භික්ඛූනන්ති ¶ යොජනා. න ලබ්භති ඉති වුත්තන්ති යොජනා. ඉමෙසන්ති වස්සාවාසිඅප්පත්තකානං එකච්චානං. ගාහිතසදිසමෙවාති වස්සාවාසිකස්ස ගාහිතෙන සදිසමෙව. තෙසමෙවාති එකච්චානමෙව.

පක්කන්තොපීති අඤ්ඤං ඨානං පක්කමන්තොපි. හීති සච්චං, යස්මා වා. තෙන භික්ඛුනා කතං පානීයඋපට්ඨපනාදිකම්මං භතිනිවිට්ඨං භතියා ඨිතන්ති යොජනා. අපලොකනකම්මං කත්වා ගාහිතං සඞ්ඝිකන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඝිකන්ති තත්රුප්පාදං සන්ධාය වුත්තං. විබ්භන්තොපීති පිසද්දො පගෙව ඡින්නවස්සොති දස්සෙති. පච්චයවසෙනෙවාති සද්ධාදෙය්යපච්චයවසෙන. වදන්තීති කෙචි වදන්ති.

දිසංගමිකො භික්ඛු විබ්භමතීති සම්බන්ධො. මනුස්සෙති වස්සාවාසිකදායකමනුස්සෙ. සම්මුඛාති ආවාසිකස්ස සම්මුඛා. සම්පටිච්ඡාපෙත්වාති ‘‘සුට්ඨු දස්සාමා’’ති පටිච්ඡාපෙත්වා. යස්ස ගාහිතන්ති යස්ස භික්ඛුනො සෙනාසනං ගාහිතං. සෙනාසනසාමිකස්සාති සෙනාසනදායකස්ස පුත්තධීතාදයොති ¶ සම්බන්ධො. සෙනාසනෙ දෙමාති සෙනාසනස්ස දෙම. තත්ථාති සෙනාසනෙ. එකමෙව වත්ථං දාතබ්බං. කස්මා? පුග්ගලස්ස අදත්වා සෙනාසනස්සෙව දාතබ්බත්තා. වස්සාවාසිකට්ඨිතිකායාති වස්සාවාසිකගාහිතස්ස ඨිතිකාය. එසෙව නයොති සෙනාසනස්සෙව දින්නත්තා එසෙව නයො. තස්සෙව හොන්තීති පුග්ගලස්සෙව දින්නත්තා තස්සෙව හොන්ති.

දුතියො ථෙරාසනෙ ගාහිතො හොතීති සම්බන්ධො. පඨමභාගස්ස සාමණෙරස්ස ගාහිතත්තා වුත්තං ‘‘වරභාගං සාමණෙරස්ස දත්වා’’ති. උභොපීති ද්වෙ ථෙරසාමණෙරෙපි. සයමෙවාති දායකො සයමෙව. යන්ති වස්සාවාසිකං. යස්සාති ථෙරස්ස වා සාමණෙරස්ස වා.

ඉතොති වුත්තනයතො. දහරසාමණෙරස්සාති තරුණස්ස සාමණෙරස්ස. සොති ඝරසාමිකො. නන්ති පත්තජනං. යස්සාති භික්ඛුනො. තෙසන්ති මනුස්සානං. යථාභූතං ආචික්ඛිතබ්බන්ති විබ්භමකාලඞ්කතකාරණං යථාභූතං ආචික්ඛිතබ්බං. සුද්ධපංසුකූලිකායෙවාති අඤ්ඤෙහි අමිස්සා සුද්ධා පංසුකූලිකායෙවාති. ඉදං නෙවාසිකවත්තන්ති නිගමනං.

319. අයමත්ථොති අයං වක්ඛමානො අත්ථො, එවං වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. තත්ථාති ගාමකෙ ¶ . තන්ති සෙනාසනං, ගණ්හන්තෙනෙවාති සම්බන්ධො. ඉධාති සාවත්ථියං. මුත්තන්ති තෙ සෙනාසනං මුඤ්චිතං හොති. තත්රාපීති ගාමකෙපි. උභයත්ථාති සාවත්ථියං, ගාමකෙ චාති උභයත්ථ.

එත්ථාති උපනන්දවත්ථුස්මිං. කථන්ති කෙන පකාරෙන පටිප්පස්සම්භති. ඉධාති සාසනෙ. එකච්චො ගණ්හාතීති සම්බන්ධො. තත්රාපීති සාමන්තවිහාරෙපි ¶ . තස්සාති භික්ඛුස්ස. ඉධාති සෙනාසනෙ. ආලයමත්තන්ති චිත්තුප්පාදමත්තං. ඉච්චස්සාති ඉති අස්ස, එවං අස්ස භික්ඛුස්සාති අත්ථො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං ‘‘ගහණෙන ගහණ’’න්තිආදිකෙ චතුක්කෙ. යො පන ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. උපචාරසීමාතික්කමෙති නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං, භාවෙන භාවලක්ඛණෙ වා. තත්ථාති අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ පච්චාගච්ඡති, වට්ටති, සෙනාසනග්ගාහො න පටිප්පස්සම්භතීති අධිප්පායො.

320. යොති භික්ඛු. මහන්තතරො වා දහරතරො වාති අත්තනො මහන්තතරො වා දහරතරො වා හොති. සො භික්ඛු තිවස්සන්තරො නාමාති යොජනා. එකස්ස භික්ඛුනො තිණ්ණං වස්සානමන්තරෙ ඨිතො තිවස්සන්තරො අඤ්ඤො භික්ඛු. තත්ථාති භික්ඛූසු. ඉමෙ සබ්බෙති තිවස්සන්තරද්විවස්සන්තරසමානවස්සිකෙ ඉමෙ භික්ඛූ, ලභන්තීති සම්බන්ධො. යං තිණ්ණං පහොතීති මඤ්චපීඨවිනිමුත්තං යං ආසනං තිණ්ණං සුඛං නිසීදිතුං පහොති, තථාරූපෙ ආසනෙපි ද්වෙ ද්වෙ හුත්වා නිසීදිතුං ලභන්තීති යොජනා. අපිසද්දෙන මඤ්චපීඨානි අපෙක්ඛති. ඉදං පච්ඡිමදීඝාසනං. අනුපසම්පන්නෙනාපීති පිසද්දො පගෙව උපසම්පන්නෙනාති දස්සෙති.

හත්ථිකුම්භෙති හත්ථිසිරොපිණ්ඩෙ. ඉමිනා හත්ථිසද්දෙන හත්ථිකුම්භො ගහිතො අවයවූපචාරෙන වා උත්තරපදලොපෙන වාති දස්සෙති. හත්ථී වියාති හත්ථී, භූමිභාගො, හත්ථිම්හි පතිට්ඨිතො පාදසඞ්ඛාතො නඛො ඉමස්සාති හත්ථිනඛකො, පාසාදො. එතං ‘‘හත්ථිනඛකො’’ති නාමං එවංකතස්ස පාසාදස්ස නාමන්ති යොජනා. ‘‘සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රානී’’ති පදං ‘‘කවාටානි මඤ්චපීඨානි තාලවණ්ටානී’’ති සබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බං. යංකිඤ්චි චිත්තකම්මකතං අත්ථි, සබ්බං වට්ටතීති යොජනා. පාසාදස්ස දෙමාති සම්බන්ධො. පාටෙක්කන්ති පාසාදතො විසුං. පටිග්ගහිතමෙවාති සබ්බං පටිග්ගහිතමෙව හොති. ගොනකාදීනි අට්ඨාරස අත්ථරණානි පරිභුඤ්ජිතුන්ති සම්බන්ධො. ගිහිවිකටනීහාරෙනාති ගිහීහි විසෙසෙන යථාකාමං කරියතීති ගිහිවිකටං, ගිහිසන්තකං. ‘‘ගිහිවිකට’’න්ති නීහාරො අභිනීහාරො ගිහිවිකටනීහාරො, තෙන. ලබ්භන්තීති නිසීදිතුමෙව ලබ්භන්ති. තත්රාපීති ධම්මාසනෙපි.

321. එතානීති ¶ ¶ ගරුභණ්ඩානි. තත්ථාති රාසිවසෙන පඤ්චසු සරූපවසෙන පඤ්චවීසතියා ගරුභණ්ඩෙසු. ආගන්ත්වා, ආභුසො වා රමන්ති එත්ථාති ආරාමො. තෙසංයෙවාති පුප්ඵාරාමඵලාරාමානමෙව. ‘‘ඨපිතොකාසො’’ති ඉමිනා වත්ථුසද්දස්ස භූමිභෙදත්ථං දස්සෙති. වසති ආරාමො පතිට්ඨහති එත්ථාති ආරාමවත්ථු. තෙසු වාති එත්ථ වාසද්දෙන නවභූමිභාගතො අඤ්ඤස්ස පොරාණභූමිභාගස්සපි ආරාමවත්ථුභාවං විකප්පෙති. විසෙසෙන චතුඉරියාපථෙ හරති පවත්තෙති එත්ථාති විහාරො. තස්සාති විහාරස්ස. චතුන්නං මඤ්චානන්ති නිද්ධාරණත්ථෙ සාමිවචනං. අඤ්ඤතරො මඤ්චො නාමාති යොජනා. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. ‘‘ලොහෙන කතා කුම්භී’’ති ඉමිනා ලොහකුම්භීති එත්ථ මජ්ඣෙලොපසමාසං දස්සෙති. ලොහමයා කුම්භී ලොහකුම්භීති වචනත්ථොපි යුජ්ජතෙව. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා ලොහෙන කතං භාණකං, ලොහෙන කතො වාරකො, ලොහෙන කතං කටාහන්ති අත්ථං අතිදිසති. එත්ථාති භාණකවාරකකටාහෙසු. අරඤ්ජරොති අතිමහන්තත්තා අරං ඛිප්පං ජරති විනාසෙතීති අරඤ්ජරො. අථ වා ජලං ගණ්හිතුං අලන්ති අරඤ්ජරො ලකාරානං රකාරෙ කත්වා.

ගාථාවසෙන නිගමනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එව’’න්තිආදි. තත්ථ එවං පකාසයීති සම්බන්ධො. ද්වෙ ගරුභණ්ඩානි ද්විසඞ්ගහානි හොන්ති, තතියං ගරුභණ්ඩං චතුසඞ්ගහං හොති, චතුත්ථං ගරුභණ්ඩං නවකොට්ඨාසං හොති, පඤ්චමං ගරුභණ්ඩං අට්ඨභෙදනං හොති, ඉති ඉමිනා පකාරෙන පඤ්චනිම්මලලොචනො නාථො පඤ්චහි රාසීහි පඤ්චවීසවිධං ගරුභණ්ඩං පකාසයීති යොජනා.

තත්රාති ගරුභණ්ඩෙ. හීති විත්ථාරො. සබ්බම්පි ඉදං ගරුභණ්ඩං අවිස්සජ්ජියන්ති වුත්තන්ති යොජනා. ඉධාති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං. පරිවාරෙ පන ආගතන්ති සම්බන්ධො.

පඤ්ච රාසයො මහෙසිනා වුත්තාති යොජනා. එත්ථාති පරිවාරෙ.

තත්රාති ¶ ‘‘පරිවත්තනවසෙනා’’ති වචනෙ. ඉදං ගරුභණ්ඩං උපනෙතුන්ති සම්බන්ධො. නිච්චං තිට්ඨන්තීති ථාවරා, ඨාධාතු වරපච්චයො, ඨාකාරස්ස ථාකාරො. ඉමිනා ආරාමආරාමවත්ථුවිහාරවිහාරවත්ථූනි ගහෙතබ්බානි. අවිස්සජ්ජියඅවෙභඞ්ගීයත්තා ගරු අලහුකං භණ්ඩං ගරුභණ්ඩං. ඉමිනා මඤ්චාදීනි එකවීසති ගරුභණ්ඩානි ගහෙතබ්බානි. ථාවරෙති ආධාරෙ භුම්මං, පරියාපන්නන්ති සම්බන්ධො. අථ වා නිද්ධාරණෙ භුම්මං, ථාවරෙසූති හි අත්ථො, ඛෙත්තන්තිආදීසු සම්බන්ධිතබ්බං. ඛිපති ¶ පුබ්බණ්ණබීජමෙත්ථාති ඛෙත්තං. වසති අපරණ්ණබීජං පතිට්ඨාති එත්ථාති වත්ථු, තලෙ භූමිභාගෙ එකතො වා ද්වීහි වා තීහි වා ඨානෙහි ආවරණං කරීයති එත්ථාති තළාකො, සරො. කස්සකානං මතෙන කත්තබ්බාති මාතිකා. ආරාමෙන පරිවත්තෙතුන්ති සම්බන්ධො. කානි පරිවත්තෙතුන්ති ආහ ‘‘ඉමානි චත්තාරිපී’’ති. පිසද්දො අවයවසම්පිණ්ඩනො.

තත්රාති ‘‘පරිවත්තෙතුං වට්ටතී’’ති වචනෙ. දූරෙති සඞ්ඝාරාමතො දූරට්ඨානෙ. යම්පීති නාළිකෙරඵලම්පි. හරන්තීති සඞ්ඝස්ස හරන්ති. අඤ්ඤෙසන්ති සඞ්ඝතො අඤ්ඤෙසං මනුස්සානන්ති සම්බන්ධො. තෙති මනුස්සා. සඞ්ඝෙන සම්පටිච්ඡිතබ්බොති සම්බන්ධො. රුච්චතීති සඞ්ඝස්සාරාමෙන මනුස්සානමාරාමං, මනුස්සානමාරාමෙන වා සඞ්ඝස්සාරාමං පරිවත්තෙතුං රුචීයති ඉච්ඡීයති. භික්ඛූනං ආරාමොති සම්බන්ධො. අයන්ති මනුස්සානමාරාමො. ඛුද්දකොති සඞ්ඝාරාමතො ඛුද්දකො. ආයන්ති අයති ආයසාමිකො ධනෙන වඩ්ඪිං ගච්ඡති අනෙනාති ආයො, තං. සමකමෙවාති සමප්පමාණමෙව, ආයං සචෙ දෙතීති සම්බන්ධො. පමාණත්ථෙ කපච්චයො. මනුස්සානං රුක්ඛාති සම්බන්ධො. අතිරෙකං සඞ්ඝස්ස දෙමාති සම්බන්ධො. ජානාපෙත්වාති ‘‘සඞ්ඝෙ දින්නං මහප්ඵල’’න්ති (ම. නි. 3.376) සඞ්ඝස්ස දින්නදානස්ස ආනිසංසං මනුස්සානං ජානාපෙත්වා. ඵලධාරිනො හොන්ති නනූති යොජනා. එවන්තිආදි නිගමනං. එතෙනෙව නයෙනාති යෙන නයෙන ආරාමො ආරාමෙන පරිවත්තෙතබ්බො, එතෙනෙව නයෙන. මහන්තෙන වා ඛුද්දකෙන වා ආරාමවත්ථුනා චාති යොජනා. ආරාම ආරාමවත්ථුවිහාරවිහාරවත්ථූනි පරිවත්තෙතබ්බානීති සම්බන්ධො.

උභොපීති ¶ ගෙහපාසාදවසෙන උභොපි. තත්ථාති ගෙහෙ. ඉදං පනාති පාසාදසඞ්ඛාතං ගෙහං, මනුස්සානං ගෙහන්ති සම්බන්ධො. මහග්ඝෙන වා අප්පග්ඝෙන වා විහාරවත්ථුනා චාති යොජනා. විහාරවිහාරවත්ථුආරාමආරාමවත්ථූනි පරිවත්තෙතබ්බානීති සම්බන්ධො. එවන්තිආදි නිගමනං.

ගරුභණ්ඩෙන ගරුභණ්ඩපරිවත්තනෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පංස්වාගාරකෙසූති පංසුකීළනත්ථාය කතෙසු අගාරකෙසු. කප්පියමඤ්චාති සඞ්ඝගණපුග්ගලානං කප්පියා සුවණ්ණරජතාදීහි අකතා මඤ්චා. විහාරස්ස පන සුවණ්ණරජතමයාදිකාපි කප්පියා මඤ්චා දාතබ්බාති සම්බන්ධො. බහිසීමායාති උපචාරසීමතො බහි. තත්ථාති සඞ්ඝත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානෙ. තත්ථාති තස්ස භික්ඛුනො වසනට්ඨානෙ. ‘‘මහග්ඝෙනා’’ති වුත්තවචනං නියමෙන්තො ආහ ‘‘සතග්ඝනකෙන වා සහස්සග්ඝනකෙන වා’’ති. මඤ්චසතන්ති මඤ්චබහුං. එතෙසුපීති පීඨභිසිබිබ්බොහනෙසුපි. තත්ථාති පීඨභිසිබිබ්බොහනෙසු. කප්පියං පීඨාදීති සම්බන්ධො. අකප්පියං වා මහග්ඝං කප්පියං වාති කප්පියෙන වා මහග්ඝකප්පියෙන වා පරිවත්තෙත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘වුත්තවත්ථූනී’’ති ¶ පදං ‘‘පරිවත්තෙත්වා’’ති පදෙ අවුත්තකම්මං, ‘‘ගහෙතබ්බානී’’ති පදෙ වුත්තකම්මං, පුබ්බාපරාපෙක්ඛපදං.

පසතමත්තඋදකගණ්හකානිපීති එත්ථ පසතො නාම කුඤ්චිතපාණි. සීහළදීපෙති සීහං ලාති ගණ්හාතීති සීහළො ලකාරස්ස ළකාරං කත්වා, සීහබාහුනාමකො රාජා, තස්ස පුත්තත්තා විජයකුමාරොපි සීහළො නාම, තෙන ආදිම්හි නිවාසභාවෙන ගහිතත්තා දීපො සීහළදීපො නාම, තස්මිං. පාදං ගණ්හාතීති පාදගණ්හනො, සොයෙව පාදගණ්හනකො. පාදො නාමාති ‘‘පාදගණ්හනකො’’ති එත්ථ පාදො නාම. යො ලොහවාරකො මගධනාළියා පඤ්චනාළිමත්තං ගණ්හාති, සො ලොහවාරකො පාදො නාමාති යොජනා. ඉමිනා පමාණස්ස නාමං පමාණවන්තෙ උපචාරතො වොහාරනයං දස්සෙති. තතොති පඤ්චනාළිමත්තගණ්හනකවාරකතො. ඉමානීති ලොහකුම්භීආදීනි.

භිඞ්ගාර ¶ …පෙ… කටච්ඡුආදීනීති භිඞ්ගාරො ච පටිග්ගහො ච උළුඞ්කො ච දබ්බි ච කටච්ඡු ච පාති ච තට්ටකො ච සරකො ච සමුග්ගො ච අඞ්ගාරකපල්ලො ච ධූමකටච්ඡු ච භිඞ්ගාර…පෙ… ධූමකටච්ඡුයො, තා ආදි යෙසං තානීති භිඞ්ගාර…පෙ… කටච්ඡුආදීනි. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤානි උපකරණානි ගහෙතබ්බානි. භාජනීයානීති භාජෙතබ්බානි. කංසලොහාදීතිආදිසද්දෙන වට්ටලොහං සඞ්ගණ්හාති. වට්ටලොහං නාම පීතලොහං. හීති සච්චං, යස්මා වා. පාරිහාරියන්ති සඞ්ඝිකපරිභොගං පරිහරිත්වා අපනෙත්වා පුග්ගලිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජනං, ‘‘අත්තසන්තක’’න්ති වා පරිග්ගහෙන හරිත්වා භුඤ්ජනං න වට්ටති. ගිහිවිකටනීහාරෙනෙවාති ‘‘ගිහිවිකට’’න්ති අභිනීහාරෙනෙව.

අඤ්ඤස්මිම්පි කප්පියලොහභණ්ඩෙ පරියාපන්නා අඤ්ජනීති යොජනා. අථ වා කප්පියලොහභණ්ඩෙති නිද්ධාරණෙ භුම්මං, ‘‘අඤ්ජනී’’තිආදිනා සම්බන්ධිතබ්බං. සූචීති චීවරාදිසිබ්බනකා සූචි. පණ්ණසූචීති පණ්ණෙ ලිඛනා සූචි. අඤ්ඤම්පීති අඤ්ජනිආදිතො අඤ්ඤම්පි. ධූමනෙත්තඤ්ච ඵාලඤ්ච දීපරුක්ඛො ච දීපකපල්ලකො ච ඔලම්බකදීපො ච ධූමනෙත්ත…පෙ… ඔලම්බකදීපා. ඉත්ථිපුරිසතිරච්ඡානගතසඞ්ඛාතානි රූපානි එතෙසු අත්ථීති ඉත්ථිපුරිසතිරච්ඡානගතරූපකානි. ධූමනෙත්ත…පෙ… ඔලම්බකදීපා ච තෙ ඉත්ථිපුරිසතිරච්ඡානගතරූපකානි චෙති ධූමනෙත්ත…පෙ… රූපකානි, විසෙසනපරනිපාතො. තානි වා අඤ්ඤානි වා භිත්තිච්ඡදනකවාටාදීසු උපනෙතබ්බානි ලොහභණ්ඩානීති සම්බන්ධො. ලොහඛිලකන්ති ලොහමයං ආණිං. පරිහරිත්වාති ‘‘අත්තනො සන්තක’’න්ති පරිග්ගහෙන හරිත්වා, සඞ්ඝිකපරිභොගගිහිවිකටානි වා අපනෙත්වා. ඛීරපාසාණමයානීති ඛීරවණ්ණෙන පාසාණෙන කතානි.

සුවණ්ණඤ්ච ¶ රජතඤ්ච හාරකූටඤ්ච ජාතිඵලිකඤ්ච සුවණ්ණ…පෙ… ජාතිඵලිකානි, තෙහි කතානි භාජනානි සුවණ්ණ…පෙ… භාජනානි. සබ්බන්ති සුවණ්ණරජතාදිසබ්බං. වට්ටතීති සඞ්ඝගණපුග්ගලානං වට්ටති.

වාසිආදීසු ¶ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා, නිද්ධාරණෙ වා භුම්මං. යාය වාසියා න සක්කාති සම්බන්ධො. තතොති වාසිතො. මහත්තරීසද්දො මහන්තපරියායො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකො. මහත්තරී වාසීති සම්බන්ධො. වෙජ්ජානන්ති භිසක්කානං. සිරාවෙධනඵරසුපීති පිසද්දෙන තතො මහන්තං පන පගෙවාති දස්සෙති. යා පන කුඨාරී ආවුධසඞ්ඛෙපෙන කතාති සම්බන්ධො. අථ වා ආවුධසඞ්ඛෙපෙන කතා යා පන කුඨාරී අත්ථීති යොජනා. අනාමාසාති අනාමසිතබ්බා, අනාමාසාරහාති අත්ථො. චතුරඞ්ගුලමත්තොපීති පිසද්දො තතො අධිකො පන පගෙවාති දස්සෙති. නිඛණිත්වා ඛාදතීති නිඛාදනං. චතුරස්සං මුඛමෙතස්සාති චතුරස්සමුඛං. දොණිසදිසං මුඛමෙතස්සාති දොණිමුඛං. සම්මුඤ්චනිදණ්ඩවෙධනම්පි නිඛාදනං දණ්ඩබද්ධං හොති චෙති යොජනා. දණ්ඩෙන බන්ධිතබ්බන්ති දණ්ඩබද්ධං, දණ්ඩං බද්ධමෙතස්සාති වා දණ්ඩබද්ධං. ‘‘අදණ්ඩක’’න්ති වත්වා තස්සෙවත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ඵලමත්තමෙවා’’ති. නත්ථි දණ්ඩමෙතස්සාති අදණ්ඩකං. යන්ති නිඛාදනං. පරිහරිතුන්ති පුග්ගලිකභාවෙන පරිග්ගහෙත්වා හරිතුං, සඞ්ඝිකභාවං අපනෙතුං වා. සිඛරම්පි නිඛාදනෙනෙව සඞ්ගහිතං ලක්ඛණහාරනයෙන සමානකිච්චභාවතො. සිඛරන්ති යෙන පරිබ්භමිත්වා ඡින්දන්ති, යෙහි මනුස්සෙහි දින්නානීති සම්බන්ධො. තෙති මනුස්සා, වදන්තීති සම්බන්ධො. නොති අම්හාකං. පාකතිකෙති පකතියා ඨිතෙ, යථා පඨමං ඨිතා හොන්ති, තථා කරිස්සාමාති අත්ථො. සචෙ ආහරන්තීති සචෙ ආයාචනං අකත්වා හරන්ති. අනාහරන්තාපීති පුන අනාහරන්තාපි.

කම්මාරො ච තට්ටකාරො ච චුන්දකාරො ච නළකාරො ච මණිකාරො ච පත්තබන්ධකො ච කම්මාර…පෙ… පත්තබන්ධකා, තෙසං. අධිකරණී ච මුට්ඨිකො ච සණ්ඩාසො ච තුලා ච අධිකරණි…පෙ… තුලා. සඞ්ඝෙ දින්නකාලතොති සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො. තිපුං ඡින්දති අනෙනාති තිපුච්ඡෙදනං, තමෙව සත්ථකං තිපුච්ඡෙදනසත්ථකං. මහාකත්තරිඤ්ච මහාසණ්ඩාසඤ්ච ¶ මහාපිප්ඵිලිකඤ්ච ඨපෙත්වාති යොජනා. කස්මා ඨපිතානීති ආහ ‘‘මහාකත්තරිආදීනි ගරුභණ්ඩානී’’ති. තත්ථ යස්මා මහාකත්තරිආදීනි ගරුභණ්ඩානි, තස්මා ‘‘ඨපෙත්වා මහාකත්තරි’’න්ති ආදි මයා වුත්තන්ති යොජනා.

වල්ලිආදීසු ¶ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. වෙත්තවල්ලිආදිකාති වෙත්තසඞ්ඛාතවල්ලිආදිකා. අඩ්ඪබහුප්පමාණාති එත්ථ –

‘‘බ්යාමො සහකරා බාහු, ද්වෙපස්සද්වයවිත්ථතා’’ති. –

අභිධානෙ (අභිධානප්පදීපිකායං 269 ගාථායං) වුත්තත්තා බාහු නාම ඉධ බ්යාමොව අධිප්පෙතො. තස්මා ද්වීසු පස්සෙසු විත්ථතානං බ්යාමසඞ්ඛාතානං සහකරානං ද්වින්නං බාහූනං අඩ්ඪොති අඩ්ඪබාහු, තස්ස පමාණමෙතස්සාති අඩ්ඪබාහුප්පමාණාති වචනත්ථො කාතබ්බො, දීඝතො ද්විහත්ථා වල්ලීති වුත්තං හොති. තත්ථජාතකාති තිස්සං සඞ්ඝස්ස භූමියං ජාතකා. රක්ඛිතගොපිතාති සඞ්ඝෙන සයං රක්ඛිතා, පරෙහි ගොපිතා. ඉමිනා අරක්ඛිතඅගොපිතා ගරුභණ්ඩං න හොතීති දස්සෙති. සාති වල්ලි. අතිරෙකා හොතීති සම්බන්ධො. උපනෙතුන්ති තං වල්ලිං උපනෙතුං. සුත්තඤ්ච මකචිවාකඤ්ච නාළිකෙරහීරඤ්ච චම්මඤ්ච සුත්ත…පෙ… චම්මානි, තෙහි කතා සුත්ත…පෙ… චම්මමයා. රජ්ජුකා වා යොත්තානි වා ගරුභණ්ඩං හොතීති සම්බන්ධො. එකවට්ටා වා ද්විවට්ටා වාති එත්ථ වාසද්දෙන තිවට්ටාදිං සඞ්ගණ්හාති. අවට්ටෙත්වා දින්නං සුත්තඤ්ච අවට්ටෙත්වා දින්නා මකචිවාකනාළිකෙරහීරා චාති යොජනා.

යො කොචි වෙළූති සම්බන්ධො. සොපීති වෙළුපි වට්ටතීති සම්බන්ධො. පිසද්දෙන වල්ලිං අපෙක්ඛති. ඉදමෙත්ථාති ඉදං සබ්බං එත්ථ වෙළුම්හි, වෙළූසු වා ඉදන්ති සම්බන්ධො. සමකං වාති ගහිතවෙළුනා සමප්පමාණං වා. අතිරෙකං වාති තතො අතිරෙකං වා. තංඅග්ඝනකන්ති තස්ස වෙළුනො අග්ඝනාරහං. ඵාතිකම්මන්ති වඩ්ඪිකම්මං. තත්ථෙවාති ගණ්හනට්ඨානෙව. ගමනකාලෙති ගණ්හනට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ ගමනකාලෙ. ‘‘පහිණිත්වා දාතබ්බො’’ති ඉමිනා සයං වා ආගන්ත්වා දාතබ්බොති අත්ථොපි ලක්ඛණහාරනයෙන ගහෙතබ්බො සමානකිච්චත්තා.

මුඤ්ජපබ්බජසද්දෙන ¶ මුඤ්ජපබ්බජතිණානං පාළියං විසුං ගහිතත්තා තිණසද්දෙන තානි ඨපෙත්වා පාරිසෙසඤායෙන අවසෙසතිණමෙව ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මුඤ්ජං පබ්බජඤ්ච ඨපෙත්වා’’තිආදි. සමානඵලත්තා ලක්ඛණහාරනයෙන පණ්ණම්පි තිණෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යත්ථා’’තිආදි. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ, ඉතීති එවං. තිණඤ්ච ගරුභණ්ඩං හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථජාතකං වාති තස්මිං සඞ්ඝාරාමෙ ජාතකං වා. බහාරාමෙති සඞ්ඝාරාමතො බහි. තම්පීති තිණම්පි. පිසද්දෙන වල්ලිවෙළූ අපෙක්ඛති. අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණොපීති දීඝතො අට්ඨඞ්ගුලපමාණොපි ¶ . රිත්තපොත්ථකොති අලිඛිතත්තා තුච්ඡො මකචිවත්ථාදිකොපි පණ්ණමයොපි පොත්ථකො. ඉදඤ්ච පණ්ණපසඞ්ගෙන වුත්තං.

පඤ්චවණ්ණා වාති නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨවසෙන පඤ්චවණ්ණනා වා. තම්පීති මත්තිකම්පි. පිසද්දෙන වල්ලිවෙළුතිණානි අපෙක්ඛති.

දාරුභණ්ඩෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. රක්ඛිතගොපිතො යො කොචි දාරුභණ්ඩකො අත්ථීති යොජනා. මහාඅට්ඨකථායං පන වුත්තොති සම්බන්ධො.

තත්රාති මහාඅට්ඨකථායං, ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’ති පාළියං වා. ඉමෙසූති ආසන්දිකාදීසු. එත්ථාති පීඨෙසු, පලාලපීඨෙනාති සම්බන්ධො. බ්යග්ඝචම්මඔනද්ධන්ති බ්යග්ඝචම්මෙන අවනද්ධං. වාළරූපපරික්ඛිත්තන්ති වාළරූපෙහි පරිවාරිතං. රතනපරිසිබ්බිතන්ති රතනසුත්තෙන සමන්තතො සිබ්බිතං.

එතෙසුපීති වඞ්කඵලකාදීසුපි. ‘‘සඞ්ඛථාලකං පන භාජනීය’’න්ති පාඨස්සානන්තරං ‘‘තථා’’ති පාඨො අත්ථි, සො එත්ථ න යුජ්ජති, පරතො පන ‘‘යෙන කෙනචි කතං ගරුභණ්ඩමෙවා’’ති පාඨස්සානන්තරං යුජ්ජති. තත්ථ හි යථා යෙන කෙනචි කතං ගරුභණ්ඩමෙව හොති, තථා ථම්භතුලාසොපානඵලකාදීසු දාරුමයං වා පාසාණමයං වා යංකිඤ්චි ගෙහසම්භාරරූපං ගරුභණ්ඩමෙවාති අත්ථො.

සබ්බන්ති සකලං උදකතුම්බපාදකථලිකමණ්ඩලං. එතෙසුපීති ආධාරකාදීසුපි. තථා ථම්භතලාති එත්ථ තථාසද්දෙන ‘ගරුභණ්ඩමෙවා’’ති ¶ පදං අතිදිසති. සඞ්ඝෙ දින්නන්ති සඞ්ඝස්ස දින්නං. භූමත්ථරණන්ති භූමියං අත්ථරිතබ්බං. තම්පීති එළකචම්මම්පි.

උදුක්ඛලං ගරුභණ්ඩමෙවාති සම්බන්ධො. එසෙව නයො මුසලන්තිආදීසුපි. එතෙසූති මඤ්චපාදාදීසු. අනුඤ්ඤාතවාසියාති භාජනත්ථාය අනුඤ්ඤාතවාසියා. ධමකරණොති එත්ථ ‘‘සඞ්ඛං ධමති, සඞ්ඛධමකො’’තිආදීසු විය නිස්සංයොගපාඨොයෙව යුජ්ජති. තස්මා ධමති වාතෙන පවත්තතීති ධමො, වාතහෙතුකො සද්දො, ධමං කරොතීති ධමකරණොති වචනත්ථො කාතබ්බො. සබ්බමෙතන්ති අනුඤ්ඤාතවාසිදණ්ඩාදිකං එතං සබ්බං. තතොති අනුඤ්ඤාතවාසිදණ්ඩාදිකතො, මහන්තතරං වාසිදණ්ඩාදිකං ගරුභණ්ඩන්ති යොජනා.

යථාජාතමෙවාති ¶ යථාපවත්තමෙව. තෙහීති හත්ථිදන්තාදීහි, ‘‘කත’’ඉති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බං. තච්ඡිතනිට්ඨිතොපීති තච්ඡිතකම්මෙන නිට්ඨිතොපි.

මත්තිකාභණ්ඩෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා, උපභොගො ච පරිභොගො ච උපභොගපරිභොගං, සමාහාරද්වන්දො. ඉදං පදං ‘‘ඝටපිධානාදිකුලාලභාජන’’න්ති පදෙනෙව සම්බන්ධිතබ්බං. ථුපිකාතීති එත්ථ ඉතිසද්දො ඉමසද්දත්ථො. ඉදං සබ්බං සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය ගරුභණ්ඩන්ති යොජනා. ‘‘අනතිරිත්තපමාණො’’ති විසෙසනපදං ‘‘ඝටකො’’ති විසෙස්යපදෙනෙව සම්බන්ධිතබ්බං. එත්ථාති මත්තිකාභණ්ඩෙ, ආධාරෙ වා නිද්ධාරණෙ වා ත්ථ පච්චයො. මත්තිකාභණ්ඩෙ කුණ්ඩිකා භාජනීයකොට්ඨාසං භජති, එවං ලොහභණ්ඩෙපීති යොජනා. එත්ථාති ගරුභණ්ඩවිනිච්ඡයෙ.

323. භණ්ඩිකාට්ඨපනමත්තෙනාති එත්ථ භණ්ඩිකාට්ඨපනං නාම භණ්ඩිකයොජනන්ති ආහ ‘‘කපොතභණ්ඩිකයොජනමත්තෙනා’’ති. අස්සාති භික්ඛුස්ස. චිතකධූමොති චිතකෙ උට්ඨිතො ධූමො. එතස්සෙවාති භික්ඛුස්ස ¶ එව විහාරොති සම්බන්ධො. ධූමකාලෙති ධූමස්ස උට්ඨිතකාලෙ. ‘‘අපලොකෙත්වා’’ති ඉමිනා ධූමකාලෙ අපලොකිතං ධූමකාලිකං. ධූමකාලිකං හුත්වාති අත්ථයොජනං කත්වා පාළියං ‘‘පරියොසිතවිහාර’’න්ති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බභාවං දස්සෙති. කතපරියොසිතවිහාරන්ති කතපරියොසිතො විහාරො ඉමස්ස නවකම්මස්සාති කතපරියොසිතවිහාරං. ඉදං නවකම්මං දෙන්තීති සම්බන්ධො. යාව ගොපානසියො න ආරොහන්ති, තාව විප්පකතො නාමාති යොජනා. තතොති ගොපානසිආරොහනතො. කඤ්චිදෙව සමාදපෙත්වා කාරෙස්සතීති විහාරසාමිකොයෙව කඤ්චි භික්ඛුංසමාදපෙත්වා කාරෙස්සති. පඤ්චහත්ථෙ විහාරෙති සම්බන්ධො. ඡවස්සිකං නවකම්මන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති අඩ්ඪයොගෙ. සොති අඩ්ඪයොගො. මහල්ලකං නියාමෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දසහත්ථෙ එකාදසහත්ථෙ’’ති. දසවස්සිකං වා එකාදසවස්සිකං වා නවකම්මන්ති සම්බන්ධො. තතොති ද්වාදසහත්ථතො. ලොහපාසාදසදිසෙපි පාසාදෙති සම්බන්ධො. තතොති ද්වාදසවස්සිකනවකම්මතො.

නවකම්මිකොති නවකම්මෙ යුත්තපයුත්තො. උතුකාලෙති හෙමන්තගිම්හකාලෙ. පටිබාහිතුන්ති අඤ්ඤෙසං සම්පත්තභික්ඛූනං පටිසෙධෙතුං. ආවාසසාමිකස්සාති ආවාසදායකස්ස. තස්සාති ආවාසසාමිකස්ස. වංසෙති අන්වයෙ. තෙති තව. සොති ආවාසසාමිආදිකො. භික්ඛූහි ජග්ගිතබ්බොති ¶ සම්බන්ධො. තෙපීති ඤාතිඋපට්ඨාකාපි. තස්මිම්පීති සඞ්ඝිකපච්චයෙපි. බහූ ආවාසෙති සම්බන්ධො. එකං ආවාසන්ති යොජනා.

එකං වා ආවාසන්ති සම්බන්ධො. තතොති විසජ්ජිතාවාසෙහි, උප්පන්නානීති සම්බන්ධො. කුරුන්දියං පන වුත්තං, කින්ති වුත්තන්ති යොජනා. එකං මඤ්චට්ඨානං ගහෙත්වාති එකං මඤ්චට්ඨානං පුග්ගලිකභාවෙන ගහෙත්වා. තිභාගන්ති තතියභාගං. අයමෙව වා පාඨො. එත්ථාති නට්ඨවිහාරෙ. පුග්ගලිකමෙවාති පුග්ගලිකං එව, පුග්ගලිකං ඉව වා. ජග්ගාති ජග්ගාහි. හීති ¶ ඵලජොතකො. එවං ජග්ගිතො පනාති එවං ජග්ගිතො විහාරො පන. තස්මින්ති ජග්ගන්තෙ. සද්ධිවිහාරිකාදීනං දාතුකාමො හොතීති සඞ්ඝස්ස භණ්ඩට්ඨපනං වා නවකානං වසනට්ඨානං වා අදත්වා අත්තනොයෙව සද්ධිවිහාරිකාදීනං දාතුකාමො හොති. සද්ධිවිහාරිකාදීනං දාතුං ලබ්භතීති සබ්බවිහාරං පුග්ගලිකභාවෙන අග්ගහෙත්වා එකදෙසස්සෙව ගහිතත්තා සද්ධිවිහාරිකාදීනං දාතුං ලබ්භතීති අත්ථො. ජග්ගාපෙතබ්බො ඉති වුත්තන්ති යොජනා. එත්ථ ‘‘වුත්ත’’න්ති පාඨො අත්ථි, සො අපාඨොයෙව ‘‘කුරුන්දියං පන වුත්ත’’න්ති පදස්ස ආකාරත්තා.

අඤ්ඤං ඉදම්පි ච වක්ඛමානවචනං තත්ථෙව කුරුන්දියං වුත්තන්ති යොජනා. කින්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ද්වෙ භික්ඛූ’’තිආදි. ද්වෙ භික්ඛූ කරොන්තීති සම්බන්ධො. යෙනාති භික්ඛුනා. සොයෙව සාමීති යෙන සා භූමි පඨමං ගහිතා, සොයෙව සාමීති අත්ථො. පතිරූපෙ ඨානෙති පතිරූපෙ සෙනාසනට්ඨානෙ. තන්ති පුග්ගලිකකරණං. යං පන වයකම්මන්ති යොජනා. එත්ථ ච වයකම්මන්ති තස්මිං විහාරෙ කතස්ස කම්මස්ස මූලං. විහාරස්ස මූලං දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. තස්සාති සඞ්ඝිකං කරොන්තස්ස. තත්ථෙවාති කතවිහාරෙ එව. කතාවාසෙති සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං, කතාවාසසමීපෙති වුත්තං හොති. ඡායූපගඵලූපගාති ඡායං උපගච්ඡන්තා ච ඵලං උපගච්ඡන්තා ච, ඡායාඵලානි උපහරන්තාති අත්ථො. අපලොකෙත්වාති සඞ්ඝං අපලොකෙත්වා. සාමිකාති රුක්ඛසාමිකා. හාරෙතබ්බාති අපනෙතබ්බා.

‘‘සඞ්ඝිකවල්ලිමත්තම්පි අග්ගහෙත්වා’’ති ඉමිනා සඞ්ඝිකං ගහෙත්වා සඞ්ඝිකාය භූමියා සචෙ විහාරං කරොති, සඞ්ඝිකමෙවාති දස්සෙති. ද්විභූමකතිභූමකාදීසු පාසාදෙසු උපඩ්ඪභාගං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාසාදො චෙව හොතී’’තිආදි. උපරි පාසාදොති සම්බන්ධො. සොති විහාරකාරකො භික්ඛු, තස්ස හෙට්ඨාපාසාදොති සම්බන්ධො. විහාරෙති සඞ්ඝිකවිහාරෙ, විහාරසමීපෙති අත්ථො. අකතට්ඨානෙති චයපමුඛානං අකතපුබ්බට්ඨානෙ. චයං වා පමුඛං වාති සඞ්ඝිකවිහාරස්ස චයං වා පමුඛං වා. බහිකුට්ටෙති කුට්ටස්ස, කුට්ටතො වා බහි. තස්සාති චයපමුඛකාරකස්ස භික්ඛුස්ස හොතීති ¶ සම්බන්ධො ¶ . විසමං පබ්බතකන්දරාදින්ති සම්බන්ධො. අපදෙති සුකරස්ස අකාරණෙ. කතං හොතීති චයං වා පමුඛං වා කතං හොති. තත්ථාති චයපමුඛෙසු, සඞ්ඝො අනිස්සරො ඉති වුත්තන්ති යොජනා.

පුන ආගන්ත්වාති පක්කමිත්වා පුන ආගන්ත්වා. තස්සාති නවකම්මගාහකස්ස භික්ඛුස්ස. එතන්ති සෙනාසනං.

අඤ්ඤත්රපරිභොගපටික්ඛෙපාදිකථා

324. නාතිහරන්තීති එත්ථ අතිසද්දො හරණත්ථො, හරසද්දො පරිභුඤ්ජනත්ථොති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර හරිත්වා න පරිභුඤ්ජන්තී’’ති. යං මඤ්චපීඨාදීති යොජනා. තත්ථාති උන්ද්රියමහාවිහාරෙ. තන්ති මඤ්චපීඨාදිං. තස්මාති යස්මා අනුජානාති, තස්මා. තන්ති මඤ්චපීඨාදිං. අඤ්ඤත්රාති අඤ්ඤං විහාරං. අරොගන්ති අනට්ඨාජිණ්ණත්තා අරොගං. තස්මිං විහාරෙති උන්ද්රියවිහාරෙ. තස්මින්ති උන්ද්රියවිහාරෙ. තතොති උන්ද්රියවිහාරතො. සුයොජිතානීති සුට්ඨු යොජිතානි. මූලදානං වා පටිපාකතිකං වා නත්ථීති අධිප්පායො. ඡඩ්ඩිතවිහාරතොති භික්ඛූහි අනපෙක්ඛෙන ඡඩ්ඩිතසඞ්ඝිකවිහාරතො ච පුග්ගලෙන සාපෙක්ඛෙන ඡඩ්ඩිතපුග්ගලිකවිහාරතො ච. ආවාසිකකාලෙති ආවාසිකානං ඨිතකාලෙ. තතොති ඡඩ්ඩිතවිහාරතො.

ඵාතිකම්මත්ථායාති එත්ථ ඵාතිසද්දො වඩ්ඪනත්ථොති ආහ ‘‘වඩ්ඪිකම්මත්ථායා’’ති. එත්ථාති ‘‘ඵාතිකම්මත්ථායා’’ති පාඨෙ.

චක්කලිකන්ති චක්කාකාරෙන ලාති පවත්තති, චක්කාකාරං වා ලාති ගණ්හාතීති චක්කලං, තදෙව චක්කලිකං, පාදපුඤ්ජනං, ‘‘කම්බලාදීහි වෙඨෙත්වා කත’’න්ති ඉමිනා තස්ස කරණාකාරං දස්සෙති. යෙහීති පාදෙහි ¶ . උදකන්ති සෙනාසනස්ස තින්තකං උදකං. උදකං න පඤ්ඤායතීති යොජනා. සඋපාහනෙන අක්කමිතුං න වට්ටතීති යොජනා.

සුධාභූමියන්ති සුධාය ලිත්තායං භූමියං. පරිභණ්ඩභූමියන්ති ගොමයකසාවපරිභණ්ඩභූමියං. පාදාති මඤ්චපාදා. තස්මින්ති චොළකෙ. ඨපෙන්තස්සාති මඤ්චපාදෙ ඨපෙන්තස්ස. තත්ථාති තෙසු භික්ඛූසු ¶ . නෙවාසිකාති නිබද්ධං වසන්තීති නෙවාසිකා. ඨපෙන්තීති මඤ්චපාදෙ ඨපෙන්ති. තථෙවාති යථා නෙවාසිකා වළඤ්ජන්ති, තථෙව ආගන්තුකෙහි වළඤ්ජිතුං වට්ටතීති අත්ථො.

සෙතභිත්ති වාති එත්ථ වාසද්දෙන නීලභිත්තිආදයො සම්පිණ්ඩෙති. ‘‘ද්වාරම්පි වාතපානම්පී’’තිආදිනා සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා ද්වාරවාතපානාදයො අපරිකම්මකතාපි න අපස්සයිතබ්බා. කෙනචි වා වත්ථාදිනාති සම්බන්ධො.

‘‘හුත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘ධොතපාදකා’’ති පදස්ස ‘‘නිපජ්ජිතු’’න්ති පදෙ කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති, ‘‘භික්ඛූ’’ති පදෙ කාරකවිසෙසනභාවං නිවත්තෙති. කස්මිං ඨානෙ නිපජ්ජිතුං කුක්කුච්චායන්තීති ආහ ‘‘ධොතෙහි පාදෙහි අක්කමිතබ්බට්ඨානෙ’’ති. ‘‘අක්කමිතබ්බට්ඨානස්සෙතං අධිවචන’’න්ති ඉමිනා ‘‘ධොතපාදකෙ’’ති පාඨස්ස ධොතො පාදො තිට්ඨති එත්ථ ඨානෙති ධොතපාදකං, තස්මිං ධොතපාදකෙති අත්ථං දස්සෙති. එතන්ති ‘‘ධොතපාදකෙ’’ති නාමං. ‘‘පච්චත්ථරිත්වා’’ති එත්ථ කෙන පච්චත්ථරිත්වාති ආහ ‘‘පච්චත්ථරණෙනා’’ති. ‘‘අත්තනො සන්තකෙනා’’ති ඉමිනා සඞ්ඝිකෙන පච්චත්ථරණෙන පච්චත්ථරණං පටික්ඛිපති. නිද්දායතොපීති නිද්දායකාරණාපි, සංකුටිතෙති සම්බන්ධො. අථ වා නිද්දායතොපීති නිද්දායන්තස්සපි. ‘‘සරීරාවයවො’’ති පදෙ සාම්යත්ථඡට්ඨී, ‘‘ආපත්තියෙවා’’ති පදෙ සම්පදානං. ලොමෙසු ඵුසන්තෙසූති සම්බන්ධො. ‘‘පරිභොගසීසෙනා’’ති ඉමිනා පරිභොගං අකත්වා කෙනචි කම්මෙන සරීරාවයවෙන ඵුසන්තස්ස අනාපත්තීති දස්සෙති. හත්ථතලෙන ඵුසිතුං පාදතලෙන ඵුසිතුං වා අක්කමිතුං වාති යථාලාභයොජනා දට්ඨබ්බා. ‘‘පරිභොගසීසෙනා’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මඤ්චපීඨං නීහරන්තස්සා’’තිආදි.

325. ‘‘සඞ්ඝස්ස ¶ භත්ත’’න්ති ඉමිනා සඞ්ඝභත්තන්ති පදස්ස ඡට්ඨීසමාසං දස්සෙති. සඞ්ඝස්ස අත්ථාය ආභතං භත්තං කාතුං න සක්කොන්තීති යොජනා. උද්දෙසභත්තන්තිආදීසු එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘උද්දෙසෙන ලද්ධභික්ඛූනං භත්තං කාතු’’න්ති ඉමිනා උද්දෙසෙන ලද්ධභික්ඛූනං කාතබ්බං භත්තං උද්දෙසභත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තථෙවාති යථා සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා ලද්ධභික්ඛූ, තථෙව. පරිච්ඡින්දිත්වාති ‘‘එකං වා’’තිආදිනා පරිච්ඡින්දිත්වා. තෙසන්ති ලද්ධභික්ඛූනං. ඉමිනා නිමන්තෙත්වා ලද්ධභික්ඛූනං කාතබ්බං භත්තං නිමන්තනභත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘සලාකායො ඡින්දිත්වා’’ති ඉමිනා සලාකායො ඡින්දිත්වා කාතබ්බං භත්තං සලාකභත්තන්ති වචනත්ථං ¶ දස්සෙති. පක්ඛිකන්ති උපොසථිකන්ති පාටිපදිකන්ති එවං නියාමෙත්වාති යොජනා. පඤ්චමීආදීසු පක්ඛෙසු කාතබ්බං පක්ඛිකං. උපොසථෙ කාතබ්බං උපොසථිකං. පාටිපදෙ කාතබ්බං පාටිපදිකං, තමෙව භත්තං පාටිපදිකභත්තං. උද්දෙසභත්තං නිමන්තනන්ති එත්ථ ඉතිසද්දො ආද්යත්ථො, උද්දෙසභත්තං නිමන්තනන්තිආදිං ඉමං වොහාරං පත්තානීති හි අත්ථො. උද්දෙසභත්තාදීනියෙව අනුජානනමකත්වා කස්මා සඞ්ඝභත්තම්පි අනුජානාතීති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. තත්ථ යස්මා සක්ඛිස්සන්තීති සම්බන්ධො. තෙති මනුස්සා. තම්පීති සඞ්ඝභත්තම්පි. පිසද්දෙන උද්දෙසභත්තාදීනි අපෙක්ඛති.

සඞ්ඝභත්තාදීනං විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති ‘‘සඞ්ඝභත්තං උද්දෙසභත්ත’’න්තිආදිපාඨෙ, එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා, සඞ්ඝභත්තාදීසු වා නිද්ධාරණෙ භුම්මං, භුඤ්ජන්තානං අම්හාකං අජ්ජ දස ද්වාදස දිවසා අහෙසුන්ති යොජනා. අඤ්ඤතොති අඤ්ඤස්මා ඨානා. තත්ථාති සඞ්ඝභත්තෙ. වත්තබ්බාති මනුස්සා වත්තබ්බා. තන්ති සඞ්ඝභත්තං, ධාතුකම්මං, ‘‘අම්හාක’’න්ති කාරිතකම්මං. තන්ති සඞ්ඝභත්තං.

අයං නයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. රඤ්ඤා වා පහිතෙති සම්බන්ධො. සචෙ අත්ථීති සචෙ ඨිතිකා අත්ථි. උද්දෙසකෙනාති භත්තුද්දෙසකෙන ¶ . න අතික්කාමෙතබ්බන්ති උද්දෙසභත්තං න අතික්කාමෙතබ්බං. තෙ පනාති පිණ්ඩපාතිකා පන. ඨිතිකං ඨපෙත්වාති ඨිතිකං ඨිතට්ඨානෙ ඨපෙත්වා මුඤ්චිත්වාති අත්ථො. තෙසන්ති මහාථෙරානං. යොජනන්තරිකවිහාරතොපීති යොජනෙන බ්යවධානෙ ඨිතවිහාරතොපි. ඨිතට්ඨානතොති ඨිතිකාය ඨිතට්ඨානතො. අසම්පත්තානම්පීති භත්තුද්දෙසට්ඨානං අසම්පත්තානම්පි. වඩ්ඪිතා නාම සීමාති උපචාරසීමා වඩ්ඪිතා නාම. සඞ්ඝනවකස්ස දින්නෙපීති යාව දුතියභාගො න දාතබ්බො, තාව සඞ්ඝනවකස්ස දින්නෙපි. වස්සග්ගෙනාති ගණියතීති ගං, වස්සමෙව ගං වස්සග්ගං, තෙන වස්සග්ගෙන, වස්සගණනායාති වුත්තං හොති. යදි ‘‘වස්සග්ඝෙනා’’ති චතුත්ථක්ඛරෙන පාඨො භවෙය්ය, එවං සති වස්සපරිච්ඡෙදෙනාති අත්ථො දට්ඨබ්බො, අයමෙව යුත්තතරො.

එකස්මිං විහාරෙති එකිස්සං විහාරසීමායං. තස්මිංයෙව භත්තුද්දෙසට්ඨානෙති එත්ථ එවසද්දෙන අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ ගාහණං පටික්ඛිපති. එකොති එකො දායකො. තෙනාති පහිතභික්ඛුනා. සො අත්ථොති සො හෙතු. තංදිවසන්ති තස්මිං පහිතදිවසෙ. පමුස්සතීති සතිපවාසෙන මුස්සති. භොජනසාලායාති භත්තුද්දෙසට්ඨානසඞ්ඛාතාය භොජනසාලාය. යා පකතිට්ඨිතිකාති යොජනා. ‘‘එකාබද්ධා ¶ හොන්තී’’ති වුත්තවචනස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං ද්වාදසහත්ථන්තරං අවිජහිත්වා’’ති. නවං ඨිතිකන්ති භත්තුද්දෙසට්ඨානෙ ඨපිතපකතිට්ඨිතිකතො අඤ්ඤං නවං ඨිතිකං. හීති සච්චං, යස්මා වා. එතන්ති උද්දෙසභත්තං. ‘‘ස්වෙ’’ති නියාමෙත්වා වුත්තත්තා දුතියදිවසෙ න ලබ්භති.

කොචීති දායකො. සකවිහාරෙ ඨීතිකාවසෙනෙව ගාහෙතබ්බන්ති යං විහාරං ගච්ඡන්ති, තත්ථ අපවිට්ඨත්තා සකවිහාරෙ ඨිතිකාවසෙනෙව ගාහෙතබ්බං. දින්නං පන භත්තං ගාහෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. සම්පත්තානන්ති දින්නට්ඨානං සම්පත්තානං. තත්ථාති දින්නට්ඨානං, සම්පත්තානංයෙවාති සම්බන්ධො. තස්ස විහාරස්සාති පවිට්ඨවිහාරස්ස. තස්මිං තස්මිං ඨානෙති ගාමද්වාරවීථිචතුක්කසඞ්ඛාතෙ තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. අන්තොඋපචාරගතානන්ති එත්ථ අන්තොඋපචාරො නාම ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරං.

ගාමද්වාරූපචාර ¶ වීථිචතුක්කූපචාර ඝරූපචාරෙසු තීසු ඝරූපචාරස්ස විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඝරූපචාරො චෙත්ථා’’තිආදි. එත්ථාති තීසු උපචාරෙසු. ඝරූපචාරො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. එකො උපචාරො එත්ථාති එකූපචාරං ඝරං. ඉමෙසන්ති චතුන්නං ඝරානං. තත්ථාති චතූසු ඝරෙසු. එකකුලස්ස යං ඝරන්ති සම්බන්ධො. එකවළඤ්ජන්ති එකද්වාරෙන සමානපරිභොගං. තත්ථාති එකූපචාරෙ.

යං පන එකං ඝරං කතන්ති සම්බන්ධො. සුඛවිහාරත්ථායාති කලහං විච්ඡින්දිත්වා සුඛවිහාරත්ථාය. තස්මිං තස්මිං ඨානෙති භිත්තියා පරිච්ඡින්නෙ තස්මිං තස්මිං ඨානෙ.

යස්මිං පන ඝරෙ නිසීදාපෙන්තීති සම්බන්ධො. යම්පි නිවෙසනන්ති යොජනා.

යො පන උද්දෙසලාභො උප්පජ්ජති, සො පාපුණාතීති යොජනා. කිඤ්චාපි දිස්සන්ති, තථාපීති යොජනා.

යො පනාති භික්ඛු පන, ලභතීති සම්බන්ධො. අඤ්ඤස්මින්ති අත්තනා අඤ්ඤස්මිං. තෙනාති උද්දෙසභත්තං ලභන්තෙන භික්ඛුනා.

කාලං පටිමානෙන්තෙසූති භොජනකාලං පටිමානෙන්තෙසු භික්ඛූසු, නිසින්නෙසූති සම්බන්ධො. කොචි ¶ මනුස්සො වදතීති සම්බන්ධො. සඞ්ඝුද්දෙසපත්තං දෙථ ඉති වාති යොජනා. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා පත්තස්ස ඨානෙ භික්ඛුං පක්ඛිපිත්වා වුත්තෙ අතිදිසති.

එත්ථාති උද්දෙසභත්තෙ, එවංවචනෙ වා. පෙසලොති පියසීලො. තෙනාති උද්දෙසකෙන. කින්ති ජානාතීති ආහ ‘‘දසවස්සෙන ලද්ධ’’න්ති. තස්සාති උද්දෙසකස්ස, වචනන්ති සම්බන්ධො. අප්පසද්දාති සණිකසද්දා. ‘‘අපසද්දා’’තිපි පාඨො, නිස්සද්දාති අත්ථො. සබ්බනවකස්සාති සබ්බෙසං භික්ඛූනං නවකස්ස. ඡායායපි පුච්ඡියමානායාති අනාදරෙ භුම්මවචනං, සාමිවචනං වා. න ලභතීති පාපුණාපිතත්තා න ලභති. නිසින්නස්සාපි නිද්දායන්තස්සාපීති අනාදරෙ සාමිවචනං, භික්ඛුස්ස නිසින්නස්සාපි නිද්දායන්තස්සාපීති අත්ථො. හීති සච්චං. එතං භාජනීයභණ්ඩං ¶ නාමාති යොජනා. තත්ථාති ‘‘සම්පත්තස්සෙව පාපුණාතී’’ති වචනෙ. උපචාරෙනාති ද්වාදසහත්ථූපචාරෙන. තස්මින්ති අන්තොපරික්ඛෙපෙ.

කොචි උපාසකො පහිණාතීති සම්බන්ධො. පණීතභොජනානන්ති පණීතභොජනෙහි. උදකස්සාති උදකෙන, පූරෙත්වාති සම්බන්ධො. ආගතා මනුස්සාති සම්බන්ධො. යෙනාති භික්ඛුනා. යන්ති වත්ථු. තිචීවරපරිවාරන්ති තිචීවරෙන පරිවාරිතං, තිචීවරපරිවාරවන්තං වා උද්දෙසභත්තන්ති අත්ථො. හි සච්චං අස්ස භික්ඛුස්ස පුඤ්ඤවිසෙසො ඊදිසොති යොජනා. නනු උදකංපිස්ස පුඤ්ඤවිසෙසං, කස්මා අඤ්ඤං උද්දෙසභත්තං ලභතීති ආහ ‘‘උදකං පනා’’තිආදි.

ගහෙත්වා ආගතා තෙ මනුස්සාති යොජනා. තෙසන්ති මහාථෙරාදීනං. දහරසාමණෙරෙහීති දහරෙහි සාමණෙරෙහි, ලද්ධෙසූති සම්බන්ධො.

තත්ථාති උද්දෙසභත්තෙ. පුරතොති මහාථෙරානං පුරතො. පත්තෙති සඞ්ඝුද්දෙසපත්තෙ, අගාහිතෙයෙවාති සම්බන්ධො. ආහටම්පි උද්දෙසභත්තන්ති සම්බන්ධො.

එකො වදතීති සම්බන්ධො. සොති මනුස්සො, භණතීති සම්බන්ධො. යථා තෙ රුච්චති, තථා වත්වා ආහරාති යොජනා. විස්සට්ඨදූතො නාමාති අත්තනො රුචිං විස්සජ්ජිත්වා තස්ස රුචියා විස්සට්ඨො දූතො නාම. පටිපාටිපත්තං වාති සඞ්ඝතො පටිපාටියා ලද්ධං පත්තං වා, ඉදං නිමන්තනභත්තං සන්ධාය වුත්තං. යං ඉච්ඡතීති විස්සට්ඨදූතො යං ඉච්ඡති. සොති බාලො, න වත්තබ්බොති සම්බන්ධො. පුච්ඡාසභාගෙන වදෙය්යාති සම්බන්ධො. තතොති වදනකාරණා.

කූටට්ඨිතිකා ¶ නාමාති අඤ්ඤෙහි උද්දෙසභත්තෙහි මිස්සෙත්වා උජුකට්ඨිතිකාය පවත්තිත්වා කූටෙන පවත්තා ඨිතිකා නාම හොති. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘රඤ්ඤො වා හී’’තිආදි. එකචාරිකභත්තානීති පති එකං කත්වා චරිතබ්බානි භක්ඛිතබ්බානීති එකචාරිකානි, අඤ්ඤෙහි උද්දෙසභත්තෙහි අමිස්සෙත්වා පති එකං කත්වා භක්ඛිතබ්බානීති වුත්තං ¶ හොති, තානියෙව භත්තානි එකචාරිකභත්තානි. එකච්චෙ භික්ඛූ ගතාති සම්බන්ධො. තෙසූති එකච්චෙසු භික්ඛූසු. තඞ්ඛණංයෙවාති තස්මිං නිසින්නක්ඛණෙයෙව. පුන තඞ්ඛණංයෙවාති තස්මිං ගාහණක්ඛණෙයෙව. ‘‘පණීතභත්ත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කතිවස්සතො පට්ඨායා’’ති වදන්ති, ‘‘එත්තකවස්සතො නාමා’’ති වුත්තෙති යොජනා. ගාහිතෙති ඨිතිකං අජානන්තෙහි ආගන්තුකෙහි පත්තෙ ගාහිතෙ. ආගතෙහිපි ඨිතිකං ජානනකභික්ඛූහීති සම්බන්ධො. එසෙව නයො පරතොපි. භික්ඛූයෙව ආගච්ඡන්තූති පත්තං අග්ගහෙත්වා භික්ඛූයෙව ආගච්ඡන්තූති අධිප්පායො.

නෙති ඨිතිකං අජානන්තෙ ආගන්තුකෙ. රාජා භොජෙත්වාති රාජා අත්තනො ගෙහෙ භොජෙත්වා. නෙසන්ති ආගන්තුකානං, පත්තෙපීති සම්බන්ධො. යං ආහටන්ති යං භත්තං අභුඤ්ජිත්වා ආහටං. තං න ගාහෙතබ්බන්ති තං භත්තං ඨිතිකාය න ගාහෙතබ්බං ථොකත්තා. නෙසන්ති ආගන්තුකානං. ගීවා හොතීති ඉණං හොති. ඉණං නාම පටිදාතබ්බසභාවො හොති, තස්මා පටිදාතබ්බන්ති අධිප්පායො. එත්ථාති ඨිතිකං අජානිත්වා භුත්තට්ඨානෙ. තාව නිසීදිතබ්බන්ති තාව ආගමෙත්වා නිසීදිතබ්බං. පත්තට්ඨානෙන ගාහණම්පි ගීවාසදිසොති පුරිමථෙරස්ස මති භවෙය්ය. එවඤ්හි සති ද්වින්නං ථෙරානං වාදො සදිසොයෙව.

එකො පිණ්ඩපාතොති සම්බන්ධො. තථාරූපොති තිචීවරපරිවාරො සතග්ඝනකො. අයන්ති පිණ්ඩපාතො. ඉති වුත්තං අට්ඨකථාසු.

එකො භික්ඛූති සම්බන්ධො. අන්තරාභට්ඨකොති උද්දෙසභත්තස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ භස්සති ගලතීති අන්තරාභට්ඨකො. පරිපුණ්ණවස්සො යො පන සාමණෙරොති යොජනා. තස්ස උපසම්පජ්ජිතසාමණෙරස්ස ඨිතිකා අතික්කන්තාති සම්බන්ධො. සොති උද්දෙසභත්තපත්තො භික්ඛු. සමීපෙති අත්තනො සමීපෙ. තඤ්චෙ ථෙය්යාය හරන්තීති තං පත්තං පත්තහාරකා ථෙය්යාය හරන්ති චෙ. ගීවා හොතීති පත්තදාපකස්ස ගීවා හොති. සො භික්ඛූති සමීපෙ නිසින්නො සො භික්ඛු. අස්සාති පත්තදාපකස්ස. ‘‘අය’’න්ති පොත්ථකෙසු පාඨො අත්ථි, සො න සුන්දරො. තතොති උද්දෙසභත්තඝරතො. ‘‘සුහටො’’ති වචනස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භත්තස්ස දින්නත්තා ගීවා න හොතී’’ති.

සාදියනකොති ¶ ¶ උද්දෙසභත්තසාදියනකො, හොතීති සම්බන්ධො. දසහිපි පත්තෙහි භත්තං ආහරාපෙත්වාති යොජනා. භික්ඛුදත්තියං නාමාති භික්ඛුනා දත්තියං නාම. සො භික්ඛූති සාදියනකො සො භික්ඛු. තෙ භික්ඛූති පිණ්ඩපාතිකෙ තෙ භික්ඛූ. එථ භන්තෙ මය්හං සහායා හොථ ඉති වත්වාති සම්බන්ධො. තස්සාති උපාසකස්ස. තත්ථාති උපාසකස්ස ඝරෙ. තස්සෙවාති සාදියනකස්සෙව. ඉතරෙති නවපිණ්ඩපාතිකා. නෙසන්ති දසන්නං භික්ඛූනං. තස්ස භික්ඛුනොති සාදියනකස්ස භික්ඛුනො. භුත්තාවීනන්ති භුත්තවන්තානං.

තෙති නවපිණ්ඩපාතිකා, වුත්තා ගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථාති උපාසකස්ස ඝරෙ. තත්රාති දසසු භික්ඛූසු. මධුරෙන සරෙන අනුමොදනං කරොන්තස්ස එකස්ස ධම්මකථං සුත්වාති යොජනා. අකතභාගො නාමාති පුබ්බෙ න කරියිත්ථාති අකතො, සොයෙව භාගො කොට්ඨාසොති අකතභාගො, ආගන්තුකභාගො නාමාති අත්ථො.

එකො උපාසකො දෙතීති සම්බන්ධො. ඉමන්ති ඛාදනීයභොජනීයං. පත්තසාමිකස්ස දාතබ්බන්ති යොජනා. ඨපෙත්වාති පකතියා ඨපෙත්වා. ‘‘සබ්බො සඞ්ඝො භුඤ්ජතූ’’ති වත්වා ච කිඤ්චි අවත්වා ච ගතෙපි පඨමමෙව ‘‘සබ්බං සඞ්ඝිකං පත්තං දෙථා’’ති වුත්තත්තා භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං.

පාතියා ආහරිත්වාති සම්බන්ධො. එකෙකං ආලොපන්ති එකෙකස්ස භික්ඛුස්ස එකෙකං ආලොපං. අච්ඡතීති වසති. කස්ස තෙති කස්ස අත්ථාය තයා, ආනීතන්ති යොජනා. ‘‘එකෙන භික්ඛුනා’’ති පදං ‘‘ගාහෙතබ්බ’’න්ති පදෙ කාරිතකම්මං, ‘‘භත්ත’’න්ති ධාතුකම්මං තබ්බපච්චයො වදති.

කිං ආහරීයතීති අවත්වාති කිං වත්ථු තයා ආහරීතීති උපාසකං අපුච්ඡිත්වා. ‘‘කිං ආහරිස්සසී’’තිපි පාඨො, කිං වත්ථුං ත්වං ආහරිස්සසීති අත්ථො. සපරිවාරාය යාගුයා ච මහග්ඝානං ඵලානඤ්ච පණීතානං ඛජ්ජකානඤ්ච තථා ආවෙණිකා ඨිතිකා කාතබ්බාති යොජනා ¶ . එකා එව ඨිතිකාති සමානා එව ඨිතිකා. තථා ඵාණිතස්සාති එත්ථ තථාසද්දෙන ‘‘එකා එව ඨිතිකා වට්ටතී’’ති පදං අතිදිසති.

ඉති උද්දෙසභත්තකථාය යොජනා සමත්තා.

නිමන්තනං ¶ පුග්ගලිකං සඞ්ඝිකඤ්චාති දුවිධං. තත්ථ පුග්ගලිකං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පුග්ගලිකං චෙ සයමෙව ඉස්සරො’’ති. ‘‘එත්තකෙ භික්ඛූ සඞ්ඝතො උද්දිසථා’’තිආදීනි අවත්වා ‘‘එත්තකානං භික්ඛූනං භත්තං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙත්වා දින්නං සඞ්ඝිකං නිමන්තනං නාම. එත්ථාති නිමන්තනෙ. පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටතීති ‘‘භික්ඛ’’න්ති කප්පියවොහාරෙන වුත්තත්තා පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටති. පටිපාටියාති සඞ්ඝතො ලද්ධපටිපාටියා. ආගතමනුස්සො වදතීති සම්බන්ධො. විච්ඡින්දිත්වාති ‘‘තුම්හෙ ච ගච්ඡථා’’ති වචනං විච්ඡින්දිත්වා.

නිමන්තනභත්තඝරතොති නිමන්තනභත්තස්ස දින්නඝරතො. එකො ආහරතීති සම්බන්ධො. පූරෙත්වාති භත්තස්ස පූරෙත්වා. තන්ති භත්තං. ඉධාපීති නිමන්තනෙපි.

තතොති වදනකාරණා. ‘‘සො භික්ඛූ’’ති පදං ‘‘අස්සා’’ති පදෙ පකතිකත්තා, ‘‘ජිගුච්ඡනීයො’’ති පදං තත්ථෙව විකතිකත්තා. අස්සාති භවෙය්ය, හොති වා. ‘‘පත්තත්ථාය ආගතොම්හී’’ති වදන්තස්ස තස්ස පත්තො දාතබ්බොති යොජනා. භත්තාහරණකපත්තන්ති භත්තං ආහරති අනෙනාති භත්තාහරණකො, සොයෙව පත්තො භත්තාහරණකපත්තො, තං. පටිපාටිභත්තන්ති පටිපාටියා ලද්ධං භත්තං.

ආලොපභත්තට්ඨිතිකතොති එකෙකආලොපෙන ලද්ධස්ස භත්තස්ස ඨිතිකතො. ආලොපසඞ්ඛෙපෙනාති එකෙකස්මිං ආලොපෙ තංසංඛිපනෙන. අයං නයො උද්දෙසභත්තතො විසෙසො. කස්ස තෙ ආභතන්ති කස්ස අත්ථාය තයා ආභතන්ති යොජනා. සඞ්ඝස්ස මෙ භත්තන්ති සඞ්ඝස්ස අත්ථාය මයා භත්තං ආභතං. ථෙරානං මෙ භත්තන්ති ථෙරානං මයා භත්තං ආභතං.

උපාසකො ¶ පහිණාතීති සම්බන්ධො. ඉමෙ තයො ජනාති සඞ්ඝත්ථෙරො ච ගන්ථධුතඞ්ගවසෙන අභිඤ්ඤාතො ච භත්තුද්දෙසකො චාති ඉමෙ තයො ජනා. පුච්ඡිතුන්ති ‘‘කිං සඞ්ඝතො ගණ්හාමි, උදාහු යෙ ජානාමි, තෙහි සද්ධිං ආගච්ඡාමී’’ති පුච්ඡිතුං. ආරුහියිත්ථාති ආරූළ්හා. අත්තනවමෙහීති අත්තා නවමො එතෙසන්ති අත්තනවමා, තෙහි භික්ඛූහීති සම්බන්ධො. හීති යස්මා. එතෙ භික්ඛූති සඞ්ඝත්ථෙරාදයො තයො එතෙ භික්ඛූ. තෙනාති ගන්ථධුතඞ්ගාදීහි අනභිඤ්ඤාතෙන භික්ඛුනා පටිපජ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. නිස්සිතකෙ වා, යෙ භික්ඛූ ජානාථ, තෙ භික්ඛූ වා ගහෙත්වාති ¶ යොජනා. අත්තනා අඤ්ඤො ගාමො ගන්තබ්බොති සම්බන්ධො. සොයෙව ගාමොති නිමන්තනගාමොයෙව.

තත්රාති අසනසාලායං. උස්සවාදීසූති ඡණාදීසු. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤෙන කෙනචි කාරණෙන මනුස්සානං බහුසන්නිපාතං සඞ්ගණ්හාති. තදාති තස්මිං නිමන්තනකාලෙ. සන්නිපාතට්ඨානතොති භික්ඛූනං සන්නිපාතට්ඨානතො. යථාසත්තීති සත්තියා අනුරූපං, සත්තිං අනතික්කමිත්වාති අත්ථො. එත්ථ ච සත්තිසද්දස්ස කුන්තසඞ්ඛාතස්ස සත්ථස්සපි වාචකත්තා තං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘යථාබල’’න්ති.

සඞ්ඝත්ථෙරො වා ආගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො. බහුකත්තාරමපෙක්ඛිත්වා ‘‘ආගච්ඡන්තී’’ති බහුවචනවසෙන වුත්තං. එකවාරන්ති එකස්මිං දිවසෙ, ආගමනදිවසෙති අත්ථො. පටිබද්ධකාලතොති තත්ථෙව සකට්ඨානෙ වාසස්ස නිබද්ධකාලතො. දුතියවාරෙති දුතියදිවසෙ. අභිනවආගන්තුකාවාති අනාගමනපුබ්බා අභිනවා ආගන්තුකාව. තත්රාති තස්මිං පත්තට්ඨානෙ. තෙසන්ති අභිනවආගන්තුකානං. එත්ථාති අනාගතපුබ්බට්ඨානෙ.

සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සකට්ඨානආගන්තුකට්ඨානෙසු. තෙනාති අතිලාභිනා භික්ඛුනා. අවිසෙසෙත්වාති විසෙසමකත්වා.

සලාකභත්තං ¶ පන එවං වෙදිතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘වචනතො’’ති පදං ‘‘දාතබ්බා’’ති පදෙ ඤාපකහෙතු. සලාකාය වාති කුසදණ්ඩෙ වා. අසුකස්ස නාමාති අසුකස්ස නාම උපාසකස්ස. උපනිබන්ධිත්වාති ලිඛිත්වා, ඡින්දිත්වාති අත්ථො. ‘‘ඔපුඤ්ජිත්වා’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුනප්පුනං හෙට්ඨුපරියවසෙන ආලොළෙත්වා’’ති. භත්තුද්දෙසකෙන දාතබ්බාති සම්බන්ධො.

න බහුකාති අප්පකා. ගාමවසෙනපීති යෙභුය්යෙන සමානලාභගාමවසෙනපි. පිසද්දෙන කුලං අපෙක්ඛති. ගාහෙන්තෙන ගාහිතානෙවාති සම්බන්ධො. සට්ඨිසලාකභත්තානි හොන්තීති යොජනා. තෙසන්ති ද්වින්නං තිණ්ණං සලාකභත්තානං.

තන්ති බහුසලාකභත්තගාමං. තං පනාති එකසලාකභත්තං පන. එතෙසූති භික්ඛූසු. නිග්ගහෙනාති ¶ දූරත්තා අනිච්ඡන්තස්සපි එකස්ස නිග්ගහෙන. තන්ති සලාකභත්තං. ඔරිමගාමෙති ඔරභාගෙ ඨිතෙ ගාමෙ. ගාහිතසඤ්ඤායාති ගාහිතා ඉති සඤ්ඤාය. පුන විහාරං ආගන්ත්වාති පුන විහාරං අනාගන්ත්වා ඔරිමගාමෙ සලාකභත්තානි පඨමං ගහෙත්වා පච්ඡා විහාරං ආගන්ත්වා අත්තනො පාපෙත්වා භුඤ්ජිතුම්පි වට්ටති. කස්මා පුන විහාරො ආගන්තබ්බො, නනු අගාහිතොපි අත්තනො පත්තත්තා ගහෙත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හි යස්මා බහිසීමාය සඞ්ඝලාභො ගාහෙතුං න ලබ්භති, තස්මා විහාරො ආගන්තබ්බොති යොජනා. එකබාහවසෙන වාති එකාය ඝරපාළිසඞ්ඛාතාය බාහායවසෙන වා. වීථිආදීසු චාති වීථිබාහකුලෙසු ච, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. සලාකාසු අසති අසන්තාසූති යොජනා. උද්දිසිත්වාපීති ‘‘අසුකගාමස්ස සලාකභත්තානි තුය්හං පාපුණන්තී’’ති ගාමාදීනි උද්දිසිත්වාපි.

තමෙවත්ථං ¶ විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තෙන හී’’තිආදි. තත්ථ තෙනාති සලාකදායකෙන භික්ඛුනා. ගාහෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. වාරගාමෙති අතිදූරත්තා වාරෙන ගන්තබ්බෙ ගාමෙ. තත්රාති තං ගාමං.

අතිරෙකගාවුතෙති ගාවුතතො අතිරෙකෙ ඨානෙ. තංදිවසන්ති තස්මිං සලාකභත්තගහණදිවසෙ. යො න ගච්ඡති, තස්ස න දාතබ්බාති යොජනා. හීති යස්මා. තීණි පන දිවසානීති අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. තන්ති ඔරිමවාරගාමසලාකං. දණ්ඩකම්මං පන කින්ති ගාළ්හං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘සට්ඨිතො වා පණ්ණාසතො වා න පරිහාපෙතබ්බ’’න්ති. විහාරවාරොති විහාරස්ස රක්ඛනත්ථාය වාරො. විහාරවාරිකස්සාති විහාරං වාරෙන, වාරං ගහෙත්වා වා රක්ඛතීති විහාරවාරිකො, තස්ස දාතබ්බාති සම්බන්ධො. විහාරගොපකාති විහාරං ගොපෙන්තීති විහාරගොපකා. අඤ්ඤථත්තන්ති පසාදඤ්ඤථත්තං. අඤ්ඤෙසු කුලෙසු දාතබ්බාති අඤ්ඤෙසං කුලානං යාගුආදයො දාතබ්බා.

වාරං ගාහෙත්වාති අඤ්ඤෙහි වාරං ගාහාපෙත්වා. නෙසන්ති විහාරවාරිකානං. සලාකාති පකතිකත්තාරං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘භවන්තී’’ති බහුවචනවසෙන වුත්තං. ඵාතිකම්මමෙවාති විහාරරක්ඛනත්ථාය සඞ්ඝෙන දාතබ්බඵාතිකම්මමෙව. අඤ්ඤම්පීති පිසද්දෙන න කෙවලං ඵාතිකම්මමෙව, අඤ්ඤම්පීති දස්සෙති. අතිරෙකඋත්තරිභඞ්ගස්සාති අතිරෙකං උත්තරිභඞ්ගමෙතස්සාති අතිරෙකඋත්තරිභඞ්ගං, තස්ස.

සලාකා ලද්ධාති සලාකා එව ලද්ධා. තංදිවසන්ති තස්මිං සලාකලද්ධදිවසෙ. එකස්සෙවාති ¶ එකෙකස්සෙව. විජටෙත්වාති තානි ද්වෙ තීණි එකචාරිකභත්තානි විජටං නිගුම්බං කත්වා.

එකසම්භොගාති එකතො සම්භොගා. ගාහෙන්තෙන දාතුන්ති සම්බන්ධො. සම්මුඛීභූතස්සාති උපචාරසීමායං ඨිතස්ස යස්ස කස්සචි, පාපෙත්වාති යොජනා. රසසලාකන්ති උච්ඡුසලාකං. ‘‘රසාලසලාක’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. ඛුද්දකවිහාරෙ ගාහෙතබ්බවිධානං දස්සෙත්වා මහාආවාසෙ තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මහාආවාසෙ’’තිආදි.

‘‘තක්කසලාකම්පි ¶ …පෙ… දාතුං වට්ටතී’’ති ඉදං ඛුද්දකවිහාරං සන්ධාය වුත්තං, තෙන වුත්තං ‘‘මහාආවාසෙ’’තිආදි. භෙසජ්ජාදිසලාකායොති එත්ථ ආදිසද්දෙන ගන්ධමාලාසලාකායො සඞ්ගණ්හාති. එත්ථාති සලාකාසු. අග්ගභික්ඛමත්තන්ති අග්ගතො දාතබ්බං භික්ඛාමත්තං. තාදිසානි භත්තානීති අග්ගභික්ඛාමත්තසභාවානි භත්තානි. නො චෙති තාදිසානි භත්තානි බහූනි නො චෙ හොන්ති. ලද්ධා වා අලද්ධා වාති ලභිත්වා වා අලභිත්වා වා.

සලාකාසු ගාහිතාසූති අඤ්ඤාසු සලාකාසු ගාහිතාසු. සමීපෙ ඨිතස්සාති හත්ථං අපසාරෙත්වා සමීපෙ ඨිතස්ස. අස්සාති භික්ඛුස්ස. අයං සලාකාති ‘‘අයං තස්ස සලාකා’’ති ඨපෙතුං වට්ටති. අධම්මිකාති කතිකා අධම්මයුත්තා. අනාගතස්ස දෙථාති අනාගතස්ස භික්ඛුස්ස සලාකං දෙථ.

සොති භත්තුද්දෙසකො, වදෙය්යාති සම්බන්ධො. මයා මය්හං පාපිතන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති ගාමෙ. භුඤ්ජෙය්යාථ ඉති වදෙය්ය, වට්ටතීති යොජනා. තත්ථෙවාති අසනසාලායමෙව. තත්රාති තස්මිං ගාමෙ. විහාරං ආනෙත්වාති විහාරං සලාකභත්තං ආනෙත්වා. සලාකග්ගාහණකාලෙති සලාකාය භික්ඛූහි ගාහාපනකාලෙ.

තත්ථාති තස්මිං දිසාභාගෙ. අඤ්ඤෙනාති අත්තනා අඤ්ඤෙන, ලද්ධා හොතීති සම්බන්ධො. තෙන පනාති ගමිකතො ඉතරෙන. තස්මින්ති ගමිකෙ. උපචාරසීමං අනතික්කන්තෙයෙවාති යොජනා.

තත්ථාති ඡඩ්ඩිතවිහාරෙ. තෙසූති ආවාසිකෙසු භික්ඛූසු, ගතෙසූති සම්බන්ධො. සොවාති ආගන්තුකො එව. යො පන ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. තන්ති සලාකභත්තං, න පාපුණාතීති සම්බන්ධො.

පුඤ්ඤෙනාති ¶ පුඤ්ඤස්මා. තා ච ඛො පනාති සලාකායො පන. පච්ඡිං පනාති සලාකපච්ඡිං පන. තත්ථාති පච්ඡියං. එත්තොවාති ආකිරණට්ඨානතොව. එකන්ති එකං සලාකං. වත්තබ්බන්ති සලාකදායකෙන වත්තබ්බං.

භික්ඛූ ගතාති සම්බන්ධො. තත්ථාති අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ. මහාථෙරොපි ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. ගතවිහාරෙ අභුඤ්ජිත්වාව ගොචරගාමං අනුප්පත්තෙහි ¶ භික්ඛූහි පත්තා න දාතබ්බාති යොජනා. විහාරට්ඨකං භත්තන්ති විහාරෙ ඨිතං භත්තං.

යන්ති භත්තං දිය්යතීති සම්බන්ධො. චාතුද්දසීපඤ්චද්දසීපඤ්චමීඅට්ඨමීති අභිලක්ඛිතෙසූති යොජනා. කම්මප්පසුතෙහීති කම්මූපචයෙහි. ඉමෙහි පාඨෙහි පක්ඛෙසු දාතබ්බං පක්ඛිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තන්ති පක්ඛිකභත්තං. ‘‘හොතී’’ති පදෙ වුත්තකත්තා, ‘‘ගාහෙත්වා’’ති පදෙ ධාතුකම්මං, ‘‘භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති පදෙ වුත්තකම්මං. සබ්බෙසන්ති භික්ඛූනං. යෙසන්ති භික්ඛූනං. මන්දාති අප්පා. තන්ති සලාකභත්තං. පණීතං දෙන්තීති පණීතං කත්වා දෙන්ති. ලූඛභත්තන්ති අසිනිද්ධභත්තං.

යං භත්තං අත්තනා භුඤ්ජති, තදෙව දිය්යතීති යොජනා. ඉමිනා උපොසථෙ දාතබ්බං උපොසථිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. උපොසථෙති උපොසථදිවසෙ. එත්ථ ච පඤ්චද්දසියං සචෙ දායකා ‘‘පක්ඛික’’න්ති වත්වා දෙන්ති, පක්ඛිකං නාම. අථ ‘‘උපොසථික’’න්ති වත්වා දෙන්ති, උපොසථිකං නාමාති විසෙසො. පාටිපදෙති පාටිපදදිවසෙ. උපොසථකම්මෙනාති උපොසථකම්මෙන හෙතුභූතෙන. ‘‘පාටිපදෙ දිය්යනකදාන’’න්ති ඉමිනා පාටිපදෙ දාතබ්බං පාටිපදිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තම්පි උභයන්ති උපොසථිකපාටිපදිකවසෙන උභයම්පි තං භත්තං. ඉති ඉමානීති එත්ථ ඉමසද්දෙන ඉතිසද්දස්ස ඉමසද්දත්ථභාවො දස්සිතො හොති. සත්තපි භත්තානීති ඉමස්මිං සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ආගතානි සඞ්ඝභත්තාදීනි සත්තපි භත්තානි.

අපරානිපි චත්තාරි භත්තානීති සම්බන්ධො. තත්ථාති චතූසු භත්තෙසු. ‘‘ආගන්තුකානං දින්න’’න්තිආදිනා ආගන්තුකභත්තන්ති පදස්ස චතුත්ථීමජ්ඣෙලොපසමාසං දස්සෙති. අඤ්ඤත්ථ පන ‘‘ආගන්තුකස්ස අත්ථාය ආභත’’න්තිආදිනා ඡට්ඨීමජ්ඣෙලොපසමාසං දස්සෙති. එත්ථාති චතූසු ¶ භත්තෙසු. සබ්බෙසන්ති භික්ඛූනං. එකො ආගන්තුකො නිසීදතීති සම්බන්ධො. තෙනාති පඨමආගන්තුකෙන.

යොති ¶ ආගන්තුකො. ආගන්ත්වාපීති පිසද්දො ගරහත්ථො, පච්ඡා පන පගෙවාති අත්ථො. තෙන ගණ්හිතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘ආගතදිවසෙයෙවා’’ති ඉමිනා න දුතියදිවසාදීසු භුඤ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙති.

කත්ථචීති කිඤ්චි ඨානං. තන්ති ආගන්තුකභත්තං. නිබන්ධාපිතන්ති නිච්චං ඨපිතං. අසනසාලායන්ති අන්තොගාමෙ අසනසාලායං. අසතීති අසන්තෙසු.

ආවාසිකොපීති පිසද්දො න ගමිකොයෙවාති දස්සෙති. යථා ආගන්තුකභත්තං ද්වෙ වා තීණි වා සත්ත වා දිවසානි ලබ්භති, එවං ඉදං ගමියභත්තං න ලබ්භතීති යොජනා. පන්ථන්ති මග්ගං. රුන්ධන්තීති පිදහන්ති. උදකං වා රුන්ධතීති සම්බන්ධො. එතෙ උපද්දවෙති චොරාදයො එතෙ උපද්දවෙ. ඔඩ්ඩෙත්වාති ඨපෙත්වා.

එතස්සාති මහාගිලානස්ස. පුන එතස්සාති අනාගතස්ස මහාගිලානස්ස. සප්පායභොජනන්ති ගිලානානං සප්පායභොජනං. මිස්සකයාගුන්ති නානාතණ්ඩුලෙ මිස්සෙත්වා පචිතං යාගුං. න කුප්පතීති න විකාරං කරොති.

ඉදම්පීති ගිලානුපට්ඨාකභත්තම්පි. තත්ථාති තස්මිං කුලෙ. අස්සාති ගිලානස්ස. එවං දින්නානීති එවං වක්ඛමානනයෙන දින්නානි හොන්ති. පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටතීති ‘‘භික්ඛ’’න්ති කප්පියවොහාරෙන වුත්තත්තා පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටති. න වට්ටතීති ‘‘භත්ත’’න්ති අකප්පියවොහාරෙන වුත්තත්තා න වට්ටති.

අපරානිපි තීණි භත්තානීති සම්බන්ධො. තත්ථාති තීසු භත්තෙසු. ධුරභත්තන්ති එත්ථ ධුරසද්දස්ස ධුවසද්දෙන අත්ථතො සදිසත්තා නිච්චත්ථොති ආහ ‘‘නිච්චභත්තං වුච්චතී’’ති. තන්ති ධුරභත්තං. තත්ථාති දුවිධෙසු. ‘‘සඞ්ඝිකෙ’’ති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො. පුග්ගලිකෙපීති පිසද්දො ‘‘සඞ්ඝිකෙ’’ති පදං අපෙක්ඛති. පච්ඡාති පඨමං ‘‘භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වුත්තවචනතො, වුත්තවචනස්ස වා පරං.

කුටිං ¶ කත්වා දාතබ්බං භත්තං කුටිභත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කුටිභත්තං නාමා’’තිආදි. යන්ති භත්තං, නිබන්ධාපිතන්ති සම්බන්ධො, සෙනාසනවාසිනො භික්ඛූති සම්බන්ධො. යං පනාති භත්තං පන, දින්නන්ති සම්බන්ධො. තස්සෙවාති පුග්ගලස්සෙව. තස්මින්ති පුග්ගලෙ.

වාරෙන ¶ , වාරං ගහෙත්වා වා දින්නං භත්තං වාරභත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වාරභත්තං නාමා’’තිආදි. තම්පීති වාරභත්තම්පි. නිගමනවසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉති ඉමානි චා’’තිආදි.

අට්ඨකථායන්ති මහාඅට්ඨකථායං, වුත්තානීති සම්බන්ධො. තත්ථාති චතූසු භත්තෙසු. විහාරෙ උප්පන්නං භත්තං විහාරභත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විහාරභත්තං නාමා’’තිආදි. තත්රුප්පාදභත්තන්ති තස්මිං විහාරෙ දින්නඛෙත්තවත්ථුආදීහි උප්පාදභත්තං. තන්ති විහාරභත්තං. යථාති යෙනාකාරෙන, පටිග්ගහියමානෙති සම්බන්ධො. අට්ඨන්නං සමූහො, අට්ඨ පරිමාණානි යස්සාති වා අට්ඨකො, තස්ස දින්නං භත්තං අට්ඨකභත්තං. එවං චතුක්කභත්තන්ති එත්ථාපි. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අට්ඨන්නං භික්ඛූනං දෙමා’’තිආදි. මහාභිසඞ්ඛාරිකෙනාති සබ්බිනොනීතාදීහි මහන්තො අභිසඞ්ඛාරො මහාභිසඞ්ඛාරො, සො එතස්ස අත්ථීති මහාභිසඞ්ඛාරිකො, තෙන අතිරසකපූවෙන පත්තෙ පක්ඛිපිත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘ථකෙත්වා දින්න’’න්ති ඉමිනා ගූහිත්වා දාතබ්බං ගුළ්හකං, තමෙව භත්තං ගුළ්හකභත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. එකච්චෙ මනුස්සා දෙන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘භික්ඛුපරිච්ඡෙදජානනත්ථං ගුළකෙ දෙන්තී’’ති ඉමිනා ගුළකෙන භික්ඛූ ගණෙත්වා දාතබ්බං භත්තං ගුළකභත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ ච පුරිමනයෙ ළකාරෙ හකාරසංයොගො අත්ථි, පච්ඡිමනයෙ නත්ථීති දට්ඨබ්බං. ගුළපිණ්ඩගණනාය භික්ඛුගණනං ජානාති. ඉතීතිආදි නිගමනං. චීවරභාජනීයං වුත්තන්ති සම්බන්ධො.

සබ්බිආදීසු භෙසජ්ජෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං, ‘‘සබ්බිස්සා’’ති පදං ‘‘කුම්භසතම්පී’’ති පදෙ නිස්සිතසම්බන්ධො.

පච්ඡා ¶ ආගතානං දාතබ්බමෙවාති දුතියභාගෙ අදාතබ්බෙයෙව පච්ඡා ආගතානං දාතබ්බමෙව. සබ්බසන්නිපාතට්ඨානෙයෙවාති සබ්බෙසං භික්ඛූනං සන්නිපාතට්ඨානෙව. භාජනීයභණ්ඩං නාම භාජනට්ඨානං සම්පත්තස්සෙව පාපුණාති, න අසම්පත්තස්ස. සබ්බසන්නිපාතට්ඨානෙ ච යෙභුය්යෙන සම්පත්තො හොති, තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බසන්නිපාතට්ඨානෙයෙවා’’ති.

යථාඨිතංයෙවාති කිඤ්චි අභාජෙත්වා යථාඨිතංයෙව. ‘‘දුග්ගහිත’’න්ති වත්වා තදත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තං ගතගතට්ඨානෙ සඞ්ඝිකමෙව හොතී’’ති. ආවජ්ජෙත්වාති පරිණාමෙත්වා. තම්පීති ථාලකෙ ¶ පක්ඛිත්තං සබ්බිම්පි. ථිනන්ති ඝනභාවෙන තිට්ඨතීති ථිනං, ඝනන්ති වුත්තං හොති. වුත්තපරිච්ඡෙදතොති ‘‘දස භික්ඛූ, දසෙව ච සබ්බිකුම්භා’’ති වුත්තපරිච්ඡෙදතො.

ගාථායං පාළින්ති විනයපාළිං. අට්ඨකථඤ්චෙවාති තස්සා අට්ඨකථඤ්චෙව. විචක්ඛණොති විවිධං අත්ථං චක්ඛති පස්සතීති විචක්ඛණො. එවන්ති යථාවුත්තනයෙන. තත්රායං යොජනා – එවං විචක්ඛණො භික්ඛු පාළිං, අට්ඨකථඤ්චෙව ඔලොකෙත්වා අප්පමත්තොව හුත්වා සඞ්ඝිකෙ පච්චයෙ භාජයෙති.

ඉති පච්චයභාජනීයකථාය යොජනා සමත්තා.

උපඩ්ඪභාගොති භික්ඛූනං ලද්ධභාගතො උපඩ්ඪො භාගො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

330. සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ අභිඤ්ඤාතා අභිඤ්ඤාතාති එත්ථ අභිපුබ්බො ඤාතසද්දො පාකටත්ථොති ආහ ‘‘පාකටා පාකටා’’ති. කාළුදායිප්පභූතයොති කාළුදායිආදයො. පරිවාරෙහි සද්ධිං දස දූතා ච අඤ්ඤෙ ච බහූ ජනා සක්යකුමාරා නාමාති යොජනා. අම්හෙසූති ¶ සක්යකුලසඞ්ඛාතෙසු අම්හෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. ඉමිනා පාඨසෙසං දස්සෙති. ‘‘කුලතො’’ති ඉමිනා ‘‘කුලා’’ති එත්ථ නිස්සක්කත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති දස්සෙති. ඝරාවාසත්ථන්ති එත්ථ ඝරෙ ආවසන්තානං මනුස්සානං කිච්චන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඝරාවාසෙ ය’’න්තිආදි. තත්ථ යන්ති යංකිඤ්චි. උදකං නින්නෙතබ්බන්ති එත්ථ උදකං නීහරිත්වා නෙතබ්බං අපනෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා උදකං සබ්බට්ඨානෙසු සුසං හොතී’’ති. සුසන්ති සුක්ඛං. තිණානීති සස්සදූසකානි තිණානි. ‘‘උද්ධරිතබ්බානී’’ති ඉමිනා නිද්ධාපෙතබ්බන්ති එත්ථ ධුධාතුයා පප්ඵොටනධංසනත්ථෙ දස්සෙති ¶ . භුසාති සස්සනාළදණ්ඩා, තෙහි මිස්සා පලාලා භුසිකා. ඔඵුණාපෙතබ්බන්ති එත්ථ ඵුණධාතුයා අවකිරණත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපනෙතබ්බ’’න්ති. ත්වඤ්ඤෙව ඝරාවාසත්ථෙන උපජානාති එත්ථ ඝරාවාසත්ථෙනාති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං. උපජානාති උපත්යූපසග්ගො ධාත්වත්ථානුවත්තකො, හිවිභත්ති ච ලොපො හොති, තෙන වුත්තං ‘‘ත්වඤ්ඤෙව ඝරාවාසත්ථං ජානාහී’’ති. අහන්ති භද්දියකුමාරනාමකො අහං. තයාති අනුරුද්ධකුමාරනාමකෙන තයා. ‘‘සද්ධිං පබ්බජිස්සාමී’’ති ඉමිනා පාඨසෙසං දස්සෙති. සෙසන්ති ‘‘සද්ධිං පබ්බජිස්සාමී’’ති වචනං.

331. නිප්පාතිතාති එත්ථ නික්ඛමිත්වා ගමාපිතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නික්ඛාමිතා’’ති. මානස්සිනොති එත්ථ මානං සයන්ති නිස්සයන්තීති මානස්සිනොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මානස්සයිනො’’ති.

332. යස්සන්තරතො න සන්ති කොපාති එත්ථ අන්තරසද්දො චිත්තවාචකො, තොපච්චයො ච සත්තම්යත්ථවාචකොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්ස චිත්තෙ’’ති. කස්මා කොපා න සන්තීති ආහ ‘‘තතියමග්ගෙන සමූහතත්තා’’ති. අනාගාමිමග්ගෙන දොසස්ස සමූහතත්තා යස්ස ඛීණාසවස්ස චිත්තෙ කොපා න සන්තීති අධිප්පායො. ඉති භවාභවතඤ්ච වීතිවත්තොති එත්ථ අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. තත්ථ යස්මා පන වුච්චති, තස්මා එවමත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා ¶ . විභවොති පාපං වුච්චතීති සම්බන්ධො. නනු පාළියං ‘‘විභවො’’ති නත්ථි, ‘‘අභවො’’ති එව අත්ථි, අථ කස්මා ‘‘විභවොති අභවො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘විභවොති ච අභවොති ච අත්ථතො එකමෙවා’’ති. ඉමිනා සද්දතොයෙව නානන්ති දස්සෙති. යා එසා භවාභවතා වුච්චතීති සම්බන්ධො. ‘‘අනෙකප්පකාරා’’ති ඉමිනා ඉතිසද්දස්ස පකාරත්ථං දස්සෙති. චතූහිපි මග්ගෙහි වීතිවත්තොති සම්බන්ධො. තස්සාති ඛීණාසවස්ස.

333. අහිමෙඛලිකාති මෙඛලා විය මෙඛලිකා, අහිමෙව මෙඛලිකා අහිමෙඛලිකා. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අහිං කටියං බන්ධිත්වා’’ති.

334. සම්මන්නතීති එත්ථ ‘‘සම්මානෙතී’’ති චුරාදිගණිකධාතුවසෙන වත්තබ්බෙ දිවාදිගණිකධාතුවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සම්මානෙතී’’ති. අචින්තෙය්යො හි පාළිනයො. සම්මානෙතීති සම්මානං කරොති. යන්ති කම්මං. සොති සත්ථා. ඉමිනා යං තුමොති එත්ථ තුමොති රුළ්හීසද්දො ඉධ ‘‘සො’’ති සබ්බනාමසද්දෙන සදිසත්ථොති දස්සෙති.

336. ‘‘ඛෙළසදිසා’’ති ¶ ඉමිනා මිච්ඡාජීවෙන උප්පන්නපච්චයානං සදිසූපචාරෙන ඛෙළභාවං දස්සෙති. තස්මා ඛෙළා වියාති ඛෙළො, මිච්ඡාජීවපච්චයා, ඛෙළෙ අසති භක්ඛති අජ්ඣොහරතීති ඛෙළාසකොති වචනත්ථො කාතබ්බො. එතරහි පාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘ඛෙළාපකස්සා’’ති ඔට්ඨජෙන පඨමක්ඛරෙන පාඨො අත්ථි.

340. පත්ථද්ධෙනාති එත්ථ භූසො ථද්ධො පත්ථද්ධො, බාළ්හථද්ධොති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘නිච්චලෙනා’’ති. පොත්ථකරූපසදිසෙනාති එත්ථ පොත්ථකරූපං නාම වත්ථදන්තාදිමයං, තෙන සදිසො පොත්ථකරූපසදිසො, තෙන.

342. රාජඤාතකා ¶ නාමාති එත්ථ රඤ්ඤා ජානියන්ති ‘‘අම්හාකං ගරූ’’ති රාජඤාතා, තෙයෙව රාජඤාතකාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තදත්ථං අධිප්පායෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රාජා අම්හෙ ජානාතී’’තිආදි. පහට්ඨකණ්ණවාලොති පහට්ඨො කණ්ණො ච වාලො ච එතස්සාති පහට්ඨකණ්ණවාලො. බන්ධනිච්චලෙති රජ්ජුවල්ලීහි බන්ධො විය නිච්චලෙ, පහට්ඨකණ්ණවාලෙති සම්බන්ධො. ‘‘කත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘අභිධාවී’’ති පදෙ කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති.

දුක්ඛඤ්හි කුඤ්ජර නාගමාසදොති එත්ථ කුඤ්ජරසද්දස්ස ආමන්තනපදභාවං ආවිකරොන්තො ආහ ‘‘භො කුඤ්ජරා’’ති. නාගසද්දස්ස අහිනාගහත්ථිනාගෙසු පවත්තනතො වුත්තං ‘‘බුද්ධනාග’’න්ති. ආසදොති පදස්ස ආකොධෙන සදනං උපගමනං ආසදොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වධකචිත්තෙන උපගමනං නාමා’’ති. දුක්ඛන්ති එතරහි ච ආයතිඤ්ච දුක්ඛකාරණං. දුක්ඛං හීති හිසද්දො පදපූරණමත්තං, අථ වා දුක්ඛමෙවාති අත්ථො. ‘‘බුද්ධනාගං ඝාතකස්සා’’ති ඉමිනා නාගං හනතීති නාගහතොති වචනත්ථං දස්සෙති.

පටිකුටියොව ඔසක්කීති එත්ථ තථාගතස්ස පටිමුඛං කුටෙන ගමනමෙතස්සාති පටිකුටියො, පටිකුටියො එව හුත්වා ඔසක්කීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තථාගතාභිමුඛොයෙව පිට්ඨිමෙහි පාදෙහි ඔසක්කී’’ති. ‘‘න ජානාතී’’ති ඉමිනා ලක්ඛ දස්සනඞ්කෙසූති ධාතුපාඨෙසු (පාණිනී 1539 සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 දකාරන්තධාතු) වුත්තෙසු අත්ථෙසු ඉධ දස්සනත්ථොති දස්සෙති. න ලක්ඛිතබ්බොති අඤ්ඤෙහි සප්පුරිසෙහි න ලක්ඛිතබ්බොති අත්ථො. එත්ථ ණ්යපච්චයො කත්තුකම්මෙසු හොති, යකාරස්ස කකාරං කත්වා අලක්ඛිකොති වුත්තං.

343. ‘‘භුඤ්ජිතබ්බභොජන’’න්ති ¶ ඉමිනා තිකභොජනන්ති එත්ථ යුපච්චයස්ස කම්මත්ථභාවං දස්සෙති. තන්ති තිකභොජනං. යථාධම්මොති ‘‘ගණභොජනෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 209) වුත්තාය මාතිකාවිභඞ්ගපාළියා අනුරූපං ¶ . පඤ්චවත්ථුයාචනකථාති පඤ්ච වත්ථූනි යාචනස්ස කථා. ආයුකප්පන්ති අවීචිමහානිරයෙ ආයුකප්පං සන්ධාය වුත්තං. අවීචිමහානිරයෙ ආයුකප්පො නාම එකො අන්තරකප්පොති ජිනාලඞ්කාරටීකාදීසු (මි. ප. 4.1.3; කථා. අට්ඨ. 654-657; ඉතිවු. අට්ඨ. 18; සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.343; අ. නි. ටී. 3.662) වුත්තො. ‘‘එකො අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පො’’ති සම්මොහවිනොදනාදීසු (විභ. අට්ඨ. 809; ම. නි. අට්ඨ. 3.128; වි. වි. ටී. 1.410; වජිර. ටී. පාරාජිකණ්ඩ 410) වුත්තො. සෙට්ඨං පුඤ්ඤන්ති මහන්තං පුඤ්ඤං. ඉමිනා බ්රහං පුඤ්ඤන්ති බ්රහසද්දො මහන්තත්ථොති දස්සෙති. බ්රහ වුද්ධියන්ති ධාතුපාඨෙසු (පාණිනී 735; සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 හකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා බ්රහසද්දො මහන්තවාචකො හොති. බ්රහධාතුතො අපච්චයං කත්වා ‘‘බ්රහා’’තිපි, මපච්චයං කත්වා ‘‘බ්රහ්මා’’තිපි පාඨො අත්ථි. ආයුකප්පමෙවාති සග්ගෙසු ආයුකප්පමෙව.

344. සොති දෙවදත්තො, ගතො කිරාති සම්බන්ධො. තත්ථෙවාති විහාරසීමායමෙව. ආවෙණිකන්ති භික්ඛුසඞ්ඝතො ආවෙණිකං.

345. ආගිලායතීති එත්ථ ආත්යූපසග්ගො අභිභවනත්ථො, ගිලෙධාතු බාධනත්ථොති ආහ ‘‘වෙදනාභිභූතා බාධතී’’ති. තන්ති පිට්ඨිං. පරස්ස චිත්තං ආදිසිත්වා දෙසයති එතායාති ආදෙසනා, සා එව පාටිහාරියං ආදෙසනාපාටිහාරියං. අනුසාසති එතායාති අනුසාසනී, ඉමමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවම්පි තෙ’’තිආදි.

346. මමානුක්රුබ්බන්ති එත්ථ අනුත්යූපසග්ගො අනුකිරියත්ථො කරධාතු අන්තපච්චයො ගච්ඡන්තාදිගණොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මමානුකිරියං කුරුමානො’’ති. ‘‘දුක්ඛිතො’’ති ඉමිනා කපණොති එත්ථ කපධාතු හිංසනත්ථොති දස්සෙති. මහාවරාහස්සාති වරාහසද්දස්ස සූකරත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘මහානාගස්සා’’ති. ‘‘පථවි’’න්ති ඉමිනා මහිං විකුබ්බතොති එත්ථ මහීසද්දස්ස එවංනාමකං මහානදිං ¶ පටික්ඛිපති. ‘‘පදාලෙන්තස්සා’’ති ඉමිනා කරධාතුයා විත්යූපසග්ගවසෙන පදාලනත්ථං දස්සෙති. භිසං ¶ ඝසමානස්සාති එත්ථ මානසද්දො කත්වත්ථොති ආහ ‘‘භිසං ඝසන්තස්සා’’ති. ඝසන්තස්සාති භක්ඛන්තස්ස. නදීනාමකං තං පොක්ඛරණින්ති යොජනා. ඉමිනා නදීසු ජග්ගතොති එත්ථ නදී නාම පොක්ඛරණීති දස්සෙති. ජග්ගතොති හත්ථියූථං පාලෙන්තස්ස.

347. ‘‘සුතාති සොතා’’ති ඉමිනා පාළියා ද්විධාභාවං දස්සෙති. ‘‘නිස්සන්දෙහො’’ති ඉමිනා අසන්දිද්ධොති එත්ථ දිහධාතුං දස්සෙති, දිසධාතුං නිවත්තෙති.

350. බුද්ධසහස්සෙනපීති පිසද්දො ගරහත්ථො, පගෙව එකෙන බුද්ධෙනාති දස්සෙති.

‘‘සත්තො’’ති ඉමිනා කොචිසද්දස්ස පධානපදං දස්සෙති. අට්ඨාති ආඛ්යාතපදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඨිතො’’ති. දෙවදත්තොති මෙ සුතන්ති එත්ථ ‘‘මෙ’’ති පදං භගවන්තං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘භගවතා’’ති. තදෙවාති සුතමෙව. ඉදන්ති ‘‘දෙවදත්තොති මෙ සුත’’න්ති වචනං. අනුචිනාතීති අනුවඩ්ඪෙති. ‘‘පත්වා’’ති ඉමිනා ආසජ්ජනන්ති එත්ථ සදධාතුයා ගත්යත්ථං, කිරියාවිසෙසනඤ්ච දස්සෙති. අවීචිනිරයං පත්තොති එත්ථ ඉදානි න දෙවදත්තො අවීචිනිරයං පත්තො හොති, ආයතිං පන අවීචිනිරයෙ අවස්සම්භාවියත්තා ‘‘අවීචිනිරයං පත්තො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ආසංසායං අතීතවචන’’න්ති. ආසංසායන්ති අවස්සම්භාවියත්ථෙ. භෙස්මා හි උදධී මහාති එත්ථ භෙස්මාසද්දො භයානකපරියායොති ආහ ‘‘භයානකො’’ති.

351. එකතොති එත්ථ තොපච්චයස්ස සත්තම්යත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ධම්මවාදීපක්ඛෙ’’ති. ‘‘අනුනයන්තො’’ති ඉමිනා අනුස්සාවෙතීති ¶ එත්ථ අනුසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. අනුනයන්තොති පුනප්පුනං නයන්තො. සාවනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න තුම්හාකංයෙවා’’තිආදි. අයං අධම්මො වා අයං අවිනයො වා ඉදං අසත්ථුසාසනං වා යදි භවෙය්යාති යොජනා. ‘‘බොධෙතී’’ති ඉමිනා සාවෙතීති එත්ථ සුධාතුයා අත්ථං දස්සෙති. ‘‘අනුස්සාවෙත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘අනුස්සාවෙති, සලාකං ගාහෙතී’’ති එත්ථ අනුස්සාවනකිරියා පුබ්බභාගෙ පවත්තා, සලාකග්ගාහකිරියා පච්ඡාභාගෙති දස්සෙති.

එත්තාවතාති එත්තකෙන අනුස්සාවනසලාකග්ගාහමත්තෙන. න පන සඞ්ඝො භින්නො හොති, අනුස්සාවෙත්වා ¶ සලාකං ගාහෙත්වා ආවෙණිකං සඞ්ඝකම්මෙ කතෙයෙව සඞ්ඝො භින්නො හොතීති අධිප්පායො.

එත්ථ ඨත්වා කස්සචි චොදකස්ස අනුයොගො සියාති යොජනා. කින්ති සියාති ආහ ‘‘එවං දෙවදත්තො’’තිආදි. තත්ථ එවන්ති පකතත්තෙ සඞ්ඝෙ භින්දෙ සතීති අත්ථො. කථන්ති කෙනාකාරෙන. පුන කථන්ති කස්මා කාරණා. රඤ්ඤොති අජාතසත්තුරඤ්ඤො, කාරිතකම්මං. ‘‘ඝාතාපිතත්තා’’ති බිම්බිසාරරාජානං ඝාතාපිතත්තා. තත්ථාති ‘‘භික්ඛු ඛො උපාලී’’තිආදිවචනෙ, ඨත්වා පරිහාරං වදාමාති යොජනා. විරද්ධත්තාති විරාධිතත්තා. තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තෙන හී’’තිආදි. තත්ථ තෙන හීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. එවඤ්හීති එවමෙව. තස්සාති දෙවදත්තස්ස. කුමාරො පනාති අජාතසත්තුකුමාරො පන, කතමත්තෙයෙව න වුත්තාති සම්බන්ධො. තස්සාති දෙවදත්තස්ස. තස්මාති යස්මා සඞ්ඝභෙදතො පුබ්බෙ රුහිතුප්පාදකම්මං කරොන්තස්සාපි පච්ඡා අභබ්බභාවො රොපිතො, තස්මා.

භෙදකරවත්ථූසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ධම්මාධම්මාදීනං සුත්තන්තවිනයපරියායෙන විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුත්තන්තපරියායෙනා’’තිආදි. තත්ථ සුත්තන්තපරියායෙනාති සුත්තන්තදෙසනාය, සුත්තන්තදෙසනානයතොති වුත්තං හොති. තථාති තතො අඤ්ඤථා.

තත්ථාති ¶ ද්වීසු ධම්මාධම්මෙසු. එවං අම්හාකන්ති එවං කරියමානෙ අම්හාකං. එවං සුත්තන්තපරියායෙන ධම්මාධම්මානං විසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි විනයපරියායෙන තෙසං තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයපරියායෙන පනා’’තිආදි. භූතෙන වත්ථුනා කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එවං ‘‘අභූතෙන වත්ථුනා’’ති එත්ථාපි.

එවං ද්වින්නං පරියායානං වසෙන ධම්මාධම්මදුකස්ස විසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි විනයාවිනයදුකස්ස විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුත්තන්තපරියායෙනා’’තිආදි ¶ . තත්ථ සුත්තන්තනයෙන රාගාදයො විනෙතීති විනයො, විනයනයෙන කායං වාචං විනෙතීති විනයොති වචනත්ථො කාතබ්බො.

එවං ද්වින්නං පරියායානං වසෙන විනයාවිනයදුකස්ස විසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි භාසිතාභාසිතදුකස්ස විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුත්තන්තපරියායෙන චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති ඉදං වචනං තථාගතෙන භාසිතං ලපිතන්ති යොජනා.

එවං ද්වින්නං පරියායානං වසෙන භාසිතාභාසිතදුකස්ස විසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි ආචිණ්ණානාචිණ්ණදුකස්ස විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුත්තන්තපරියායෙන දෙවසික’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘දෙවසික’’න්ති පදං ‘‘සමාපජ්ජනං, වොලොකන’’න්ති තීසුයෙව පදෙසු යොජෙතබ්බං. අට්ඨුප්පත්තිවසෙනාති කාරණුප්පත්තිවසෙන. කාරණඤ්හි අරති ඵලං එතස්මාති අත්ථොති වුච්චති, අත්ථස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති, සායෙව අට්ඨුප්පත්ති ත්ථකාරස්ස ට්ඨකාරං කත්වා, අට්ඨුප්පත්තියා වසො අට්ඨුප්පත්තිවසො, තෙන. ඉදං පදං ‘‘සුත්තන්තදෙසනා ජාතකකථා’’ති ද්වීහිපි පදෙහි යොජෙතබ්බං. ඉදන්ති ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනාදි. ආචිණ්ණන්ති ආ බන්ධිතං, පුනප්පුනං වා උපචිතං වඩ්ඪිතං, පගුණං වා. චාරියපක්කමනන්ති චාරියත්ථං පක්කමනං.

එවං ¶ ද්වින්නං පරියායානං වසෙන ආචිණ්ණානාචිණ්ණදුකස්ස විසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි පඤ්ඤත්තදුකස්ස විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුත්තන්තපරියායෙන චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදි. තං භාසිතාභාසිතදුකසදිසමෙව. එවං ද්වින්නං සුත්තන්තවිනයපරියායානං වසෙන පඤ්චන්නං දුකානං විසෙසො දස්සිතො.

ආපත්තානාපත්තිදුකෙ ‘‘න මොචනාධිප්පායස්සා’’ති පාඨස්ස අනන්තරෙ පච්ඡිමවාක්යෙ ඨිතො ආදිසද්දො ආනෙතබ්බො. ඉති ආදිනා නයෙනාති හි අත්ථො. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ. ඉදං පදං පච්ඡිමවාක්යෙපි අනුවත්තෙතබ්බං.

ලහුකගරුකදුකෙ පඤ්චාපත්තික්ඛන්ධාති ථුල්ලච්චයපාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතවසෙන පඤ්ච ආපත්තිරාසයො. ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධාති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසවසෙන ද්වෙ ආපත්තිරාසයො.

සාවසෙසානාවසෙසදුකෙ ඡ ආපත්තික්ඛන්ධාති පාරාජිකාපත්තිතො අවසෙසා ඡ ආපත්තිරාසයො.

දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලදුකෙ ලහුකගරුකදුකසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො – ගරුකාපත්ති දුට්ඨුල්ලා නාම ¶ , ලහුකාපත්ති අදුට්ඨුල්ලා නාමාති එවං විනයපරියායවසෙනෙව චතුන්නං දුකානං විසෙසො දස්සිතො.

එත්ථාති ‘‘අධම්මං ධම්මොති දීපෙන්තී’’තිආදිවචනෙ. චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානන්ති අපලොකනාදිවසෙන චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං. කරොන්තෙහි හෙතුභූතෙහි, හෙත්වත්ථෙ චෙතං කරණවචනං.

තත්ථාති ‘‘තෙ ඉමෙහී’’තිආදිවචනෙ. අපකස්සන්තීති එත්ථ කසධාතුස්ස ගත්යත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිසං ආකඩ්ඪන්තී’’ති. විජටෙන්තීති විජටං කරොන්ති, විසුං කරොන්තීති අත්ථො. එකමන්තං උස්සාදෙන්තීති එකස්මිං අන්තෙ උස්සදං කරොන්ති. අවපකස්සන්තීති එත්ථ ද්වින්නං උපසග්ගානං වසෙන අතිවියත්ථො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘අති විය ආකඩ්ඪන්තී’’ති. අතිවියත්ථං ආවිකරොන්තො ආහ ‘‘යථා විසංසට්ඨාව ¶ හොන්ති, එවං කරොන්තී’’ති. යථාති යෙනාකාරෙන කරියමානෙති සම්බන්ධො. ‘‘විසු’’න්ති ඉමිනා ආවෙණිසද්දො ‘‘විසු’’න්තිඅත්ථවාචකො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකොති දස්සෙති. වත්ථූසූති භෙදකරවත්ථූසු. ඉමං ගණ්හථාති ඉමං වාදං ගණ්හථ. විසුන්ති ආවෙණිං. ඉමස්මිං ඛන්ධකෙ වුත්තවචනං පරිවාරපාළියා සංසන්දෙන්තො ආහ ‘‘පරිවාරෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ පඤ්චහි ආකාරෙහීති ‘‘කම්මෙන උද්දෙසෙන වොහරන්තො අනුස්සාවනෙන සලාකග්ගාහෙනා’’ති (පරි. 458) එවං පඤ්චහි කාරණෙහි. තස්සාති පරිවාරෙ වුත්තවචනස්ස. ඉධාති ඉමස්මිං සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ, වුත්තෙන ඉමිනා සඞ්ඝභෙදලක්ඛණෙනාති යොජනා. ‘‘අත්ථතො නානාකරණං නත්ථී’’ති ඉමිනා සද්දතො නානාකරණං අත්ථීති දීපෙති. අස්සාති සඞ්ඝභෙදලක්ඛණස්ස. තං පන නානාකරණාභාවන්ති යොජනා. තත්ථෙවාති පරිවාරෙ එව. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ.

ඉති සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

357. වත්තක්ඛන්ධකෙ ¶ ආරාමන්ති උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘උපචාරසීමසමීප’’න්ති. ‘‘ගහෙත්වා’’ති පදස්ස ‘‘උපාහනා’’ති කම්මං පාකටං, කරණං පන අපාකටං. තස්මා කරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපාහනදණ්ඩකෙන ගහෙත්වා’’ති. ඉමිනා ‘‘හත්ථෙනා’’ති කරණං නිවත්තෙති. පටික්කමන්තීති එත්ථ පවිසන්තීති ච අපක්කමන්තීති ච අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘සන්නිපතන්තී’’ති. උපාහනා…පෙ… පුච්ඡිතබ්බාති එත්ථ ‘‘පුච්ඡිතබ්බා’’ති පදස්ස සහ කම්මෙන පුච්ඡිතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කතරස්මිං ඨානෙ’’තිආදි. තත්ථ ‘‘කතරස්මිං…පෙ… චොළක’’න්ති ඉමිනා පුච්ඡිතබ්බාකාරං දස්සෙති. ‘‘ආවාසිකා භික්ඛූ’’ති ඉමිනා කම්මං දස්සෙති. ‘‘පත්ථරිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති එත්ථ සජධාතුයා චජනත්ථං ¶ පටික්ඛිපති. ගොචරො පුච්ඡිතබ්බොති එත්ථ ගොචරසද්දො භික්ඛාචාරසද්දෙන අත්ථතො එකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භික්ඛාචාරො පුච්ඡිතබ්බො’’ති. භික්ඛාය චරන්ති එත්ථාති භික්ඛාචාරො, ගොචරගාමො. යත්ථාති යස්මිං ගාමෙ. ‘‘කි’’න්තිආදිනා පානීයං පුච්ඡිතබ්බන්තිආදීසු පුච්ඡිතබ්බාකාරං දස්සෙති. කං කාලන්ති කස්මිං කාලෙ.

බහි නික්ඛමන්තස්සාති විහාරතො බහි නික්ඛමන්තස්ස. නිල්ලොකෙතබ්බොති ඔලොකෙතබ්බො. ‘‘යදි සක්කොතී’’ති ඉමිනා සචෙ උස්සහතීති එත්ථ සචෙසද්දො යදිපරියායො, උස්සහතිසද්දො සක්කොති පරියායොති දස්සෙති. සක්කොන්තස්ස විහාරසොධනවත්තෙති සම්බන්ධො.

359. ආවාසිකවත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. සබ්බං කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති වුඩ්ඪතරස්ස ආගන්තුකස්ස. ‘‘පණ්ඩිතො’’තිආදිනා සචෙ බාලො ‘‘සම්මජ්ජාහි තාව චෙතියඞ්ගණ’’න්ති න වදති, සම්මජ්ජනිං නික්ඛිපිත්වා තස්ස වත්තමෙව කාතබ්බන්ති දස්සෙති. භෙසජ්ජමෙව කාතබ්බන්ති සහාවධාරණෙන වුත්තත්තා බාලො ‘‘කරොහි තාව භෙසජ්ජ’’න්ති අවදන්තොපි භෙසජ්ජමෙව කාතබ්බං. ‘‘පණ්ඩිතො හී’’තිආදිනා පන ආගන්තුකස්ස වත්තබ්බභාවමත්තමෙව ¶ දස්සෙති. පාළිමුත්තකවත්තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. බීජනෙනාති බීජනියා. ‘‘බීජන’’න්ති හි නපුංසකලිඞ්ගො, ‘‘බීජනී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගො. ‘‘බීජිතබ්බො’’ති ච ‘‘බීජිතබ්බ’’න්ති ච ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන බීජියති අනෙනාති බීජනං, බීජියති එතායාති බීජනීති වචනත්ථො කාතබ්බො. අස්සාති වුඩ්ඪතරආගන්තුකස්ස. මක්ඛෙතබ්බාති අඤ්ජෙතබ්බා. හීති සච්චං. එත්ථාති උපාහනපුඤ්ඡනෙ. කත්ථාති කස්මිං විහාරෙ. පුච්ඡිතෙන ආවාසිකෙනාති සම්බන්ධො.

‘‘අත්තනො සන්තිකං…පෙ… න ලභතී’’ති ඉමිනා අත්තානං සන්ධාය අනාගච්ඡන්තොපි අත්තනො සන්තිකං සම්පත්තස්ස ආගන්තුකස්ස වත්තං අකාතුං න ලභතීති දස්සෙති.

360. ගමිකවත්තෙ ¶ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. තත්ථාති සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ. තං සබ්බං පටිසාමෙත්වාති සම්බන්ධො. යත්ථ යෙසු පාසාණපිට්ඨිපාසාණත්ථම්භෙසු උපචිකා නාරොහන්ති, තස්සං පාසාණපිට්ඨියං වා තෙසු පාසාණත්ථම්භෙසු වා යං කතසෙනාසනං අත්ථි, තං අනාපුච්ඡන්තස්සාපි අනාපත්තීති යොජනා. චතූසු පාසාණෙසූතිආදි වුත්තන්ති සම්බන්ධො, උපචිකානං උප්පත්තිට්ඨානෙ කතෙති සම්බන්ධො. අයන්ති ආනිසංසො. ඔවස්සකගෙහෙ පන ඨපිතානං මඤ්චපීඨානන්ති සම්බන්ධො.

362. ඉද්ධං අහොසීති එත්ථ ඉධධාතුයා වඩ්ඪනත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘සම්පන්නං අහොසී’’ති. සඞ්ඝත්ථෙරෙ නිසින්නෙති සම්බන්ධො. අනුථෙරෙ අනුමොදනත්ථාය නිසින්නෙති යොජනා. සඞ්ඝත්ථෙරෙන අජ්ඣිට්ඨෙපීති සම්බන්ධො. අනුමොදකො වදතීති සම්බන්ධො. අනු පුනප්පුනං, පච්ඡා වා දායකෙ ධම්මකථාය මොදෙතීති අනුමොදකො. ‘‘ගච්ඡථා’’ති සචෙ වදති අනුමොදකොති යොජනා. තස්සාති අනුමොදකස්ස. මනුස්සා කාරෙන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘එකෙනා’’ති පදං ‘‘කාරෙන්තී’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. තස්සාති කාරිතභික්ඛුස්ස. අනුමොදනතොති අනුමොදනකාරණා. උපනිසින්නකථාති උපසමීපෙ නිසින්නානං කථියති එතායාති උපනිසින්නකථා. අනුමොදනායාති අනුමොදනත්ථාය. අජ්ඣිට්ඨොවාති සයං අජ්ඣිට්ඨො එව. එත්ථාති අනුමොදනවත්ථුස්මිං. ‘‘සඤ්ජාතවච්චො’’ති ඉමිනා වච්චො සඤ්ජාතො ඉමස්සාති වච්චිතොති කත්වා සඤ්ජාතත්ථෙ ඉත පච්චයොති දස්සෙති.

364. භත්තග්ගවත්තෙති ¶ භත්තං ගණ්හන්ති එත්ථාති භත්තග්ගං, පරිවිසනට්ඨානං. තස්මිං කත්තබ්බං වත්තං භත්තග්ගවත්තං, තස්මිං භත්තග්ගවත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති ¶ යොජනා. මනුස්සානං පරිවිසනට්ඨානං නාම යත්ථ මනුස්සා සපුත්තදාරා ආවසිත්වා භික්ඛූභොජෙන්ති. ‘‘අතිඅල්ලීයිත්වා’’ති ඉමිනා අනුපඛජ්ජාති එත්ථ ඛදධාතුස්ස හිංසනං නාම අතිඅල්ලීයනන්ති දස්සෙති. ආසනෙසු සතීති ආසනෙසු සන්තෙසු. නිසීදන්තස්ස නවකස්සාති සම්බන්ධො. ආපජ්ජතීති ආපත්තිං ආපජ්ජති. ආපුච්ඡිතෙ අනනුජානන්තො ථෙරො ආපජ්ජතීති යොජනා. සඞ්ඝාටින්ති පාරුතසඞ්ඝාටිං.

පත්තධොවනඋදකන්ති භුඤ්ජනත්ථාය පත්තානං ධොවනඋදකං. ගහෙතබ්බන්ති හත්ථෙන ගහෙතබ්බං.

යථා ගණ්හියමානෙති යොජනා. මත්තායාති පමාණාය. සබ්බිආදීසු එවාති එවසද්දො අජ්ඣාහරිතබ්බො. සබ්බිආදීසූති සබ්බිතෙලඋත්තරිභඞ්ගෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. යන්ති සබ්බිආදිකං. අප්පහොතීති සබ්බෙසං භික්ඛූනං නප්පහොති. තන්ති සබ්බිආදිකං, සම්පාදෙහීති සම්බන්ධො. තාදිසං සබ්බිආදිකන්ති සම්බන්ධො.

යං භත්තග්ගන්ති යොජනා. හත්ථධොවනඋදකන්ති භුත්තාවීනං හත්ථස්ස ධොවනඋදකං. අන්තරාති භොජනස්ස මජ්ඣෙ. පිපාසිතෙනාති පිවිතුං ඉච්ඡන්තෙන. ගලෙති කණ්ඨෙ.

නිවත්තන්තෙනාති එත්ථ කස්මා ඨානා නිවත්තන්තෙනාති ආහ ‘‘භත්තග්ගතො’’ති. කථං කෙනාකාරෙන නිවත්තිතබ්බන්ති යොජනා. කස්මා නවකෙහි භික්ඛූහි පඨමතරං නිවත්තිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සම්බාධෙසු හී’’තිආදි. නික්ඛමනොකාසොති පඨමතරං නික්ඛන්තොකාසො. පටිපාටියාති වුඩ්ඪපටිපාටියා. ධුරෙති ගෙහද්වාරස්ස සමීපෙ. ධුරසද්දො හි ඉධ සමීපවාචකො. නවකා අන්තොගෙහෙ චෙ නිසින්නා හොන්තීති යොජනා. අන්තරෙනාති භික්ඛූනං විවරෙන, මජ්ඣෙන වා. විරළායාති තනුකාය.

366. පිණ්ඩචාරිකවත්තෙ ¶ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. කප්පාසං වා ගහෙත්වාති ¶ සම්බන්ධො. යඤ්චාති යඤ්ච කිඤ්චි වත්ථුං, ගහෙත්වාති සම්බන්ධො. කරොන්තී ඨිතා වාති කරොන්තී හුත්වා ඨිතා වා. තන්ති කම්මං. න ච භික්ඛාදායිකායාති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තත්තා ඉත්ථියා එව මුඛං න උල්ලොකෙතබ්බන්ති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘ඉත්ථී වා හොතූ’’තිආදි. ‘‘භික්ඛාදානසමයෙ’’ති ඉමිනා අඤ්ඤස්මිං සමයෙ ඔලොකෙන්තොපි නත්ථි දොසොති දස්සෙති. එකස්මිං කාලෙ භික්ඛාය දදමානාය සබ්බකාලම්පි න ඔලොකෙතබ්බන්ති අනිච්ඡිතත්ථං පටික්ඛිපති.

368. ආරඤ්ඤිකවත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. සෙනාසනා ඔතරිතබ්බන්ති එත්ථ අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලාදීසු නිසින්නස්ස විහාරාභාවතො සෙනාසනං නාම වසනට්ඨානං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘වසනට්ඨානතො නික්ඛමිතබ්බ’’න්ති.

පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වාති එත්ථ කථං පත්තො ථවිකාය පක්ඛිපිතබ්බොති ආහ ‘‘සචෙ බහී’’තිආදි. තත්ථ පත්තො පක්ඛිපිතබ්බොති සම්බන්ධො. ධොවිත්වා කත්වාති පදෙසු ‘‘පත්තං වොදක’’න්ති විභත්තිපරිණාමං කත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තම්පීති වෙළුනාළිකම්පි. සමීපෙති ආරඤ්ඤකස්ස සෙනාසනස්ස සමීපෙ. යථා ච ආරඤ්ඤකස්ස අරණිසහිතං ඉච්ඡිතබ්බං, එවං කන්තාරං පටිපන්නස්සාපි අරණිසහිතං ඉච්ඡිතබ්බන්ති යොජනා. ගණවාසිනොති ගණෙන සහ වාසිනො, ආරඤ්ඤකස්සාති සම්බන්ධො. තෙනාති අරණිසහිතෙන. ‘‘නක්ඛත්තානෙව නක්ඛත්තපදානී’’ති ඉමිනා අස්සයුජාදිනක්ඛත්තානෙව (අභිධානප්පදීපිකායං 58-60 ගාථාසු) දිසාභාගජානනස්ස, ච සමයජානනස්ස ච කාරණත්තා නක්ඛත්තපදානි නාමාති දස්සෙති.

369. සෙනාසනවත්තෙ ¶ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ද්වාරං නාමාති මහාද්වාරං. මහාවළඤ්ජන්ති මහන්තෙහි ජනෙහි පරිභුඤ්ජිතබ්බං. තත්ථාති ද්වාරෙ. ආපුච්ඡිත්වාවාති වුඩ්ඪං ආපුච්ඡිත්වාව, සභාගස්ස වුඩ්ඪතරස්සාති සම්බන්ධො. වට්ටතියෙවාති යථාසුඛං විහරිතුං වට්ටතියෙව. පරිවත්තිතබ්බන්ති පරිමුඛං වත්තිතබ්බං.

371. ජන්තාඝරවත්තෙ ¶ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. බහිජගතීති බහිආලින්දො.

373. ආචමනවත්ථුස්මිං එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. නීහරිත්වාති උදකං නීහරිත්වා. ආචමිතබ්බන්ති ධොවිතබ්බං. ‘‘ආපුබ්බො චමු ධොවනෙ’’ති හි ධාතුපාඨෙසු වුත්තං. ඉදං අතිවිවටන්ති ඉදං ඨානං අතිවිවටං, න කෙනචි පටිච්ඡන්නන්ති අත්ථො. උදකං අලභන්තස්සෙවාති උදකං අලභන්තෙයෙව.

374. වච්චකුටිවත්තෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. අයන්ති දන්තකට්ඨං ඛාදතො වච්චකරණං. සබ්බත්ථෙවාති සබ්බස්මිං එව ඨානෙ. ‘‘න ඵරුසෙන කට්ඨෙනා’’ති එත්ථ න කෙවලං ඛරකට්ඨමෙව, ඵාලිතකට්ඨාදයොපි ඡවිඅවලෙඛනකට්ඨා ඵරුසායෙව නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඵාලිතකට්ඨෙන වා’’තිආදි. පවිට්ඨස්සාති වච්චකුටිං පවිට්ඨස්ස.

සබ්බසාධාරණට්ඨානන්ති සබ්බෙසං භික්ඛූනං, සබ්බෙහි වා සාධාරණං වච්චකුටිසඞ්ඛාතං ඨානං. තත්රාති තස්මිං සබ්බසාධාරණෙ ඨානෙ. නිබද්ධගමනත්ථායාති අත්තනො නිබද්ධගමනත්ථාය කතං යං ඨානං වා යං පුග්ගලිකට්ඨානං වා හොතීති යොජනා.

උහතාති එත්ථ උපුබ්බො හදධාතූති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උහදිතා’’ති. ‘‘හද කරීසොස්සග්ගෙ’’ති ධාතුපාඨෙසු (පාණිනී 977 ධාතුපාඨෙ; සද්දනීතිධාතුමාලායං 15 දකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා වච්චකූපතො බහි ¶ කරීසස්ස ඔස්සජ්ජනන්ති ආහ ‘‘බහි වච්චමක්ඛිතා’’ති. ධොවිතබ්බාති උදකෙන ධොවිතබ්බා. එතම්පීති උදකස්ස අවිජ්ජමානම්පි. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං වත්තක්ඛන්ධකෙ.

ඉති වත්තක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

383. පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකෙ ¶ නන්දිමුඛියා රත්තියාති එත්ථ නන්දියති තුසියතීති නන්දි, ඉකාරන්තොයං නපුංසකලිඞ්ගො. ‘‘නන්දිසෙනො (ජා. අට්ඨ. 3.4.1) නන්දිවිසාලො’’තිආදීසු ඉකාරන්තොයං පුල්ලිඞ්ගො හොති, ඉධ පන මුඛං අපෙක්ඛිත්වා ඉකාරන්තො නපුංසකලිඞ්ගො හොති. අරුණුට්ඨිතකාලෙ ඔදාතදිසාමුඛතාය නන්දි මුඛං එතිස්සං රත්තියන්ති නන්දිමුඛී, රත්ති, තාය නන්දිමුඛියා රත්තියා, තෙන වුත්තං ‘‘අරුණුට්ඨිතකාලෙපි හි නන්දීමුඛා විය රත්ති ඛායතී’’ති. අන්තොපූතින්ති එත්ථ කායස්ස අන්තො කුණපපූතින්ති අත්ථං පටිපක්ඛිපන්තො ආහ ‘‘අත්තචිත්තසන්තානෙ’’තිආදි. ‘‘කිලෙසවස්සනවසෙනා’’ති ඉමිනා උදකවස්සනවසෙනාති අත්ථං පටික්ඛිපති. අවස්සුතන්ති තින්තං, කිලින්නන්ති අත්ථො. කසම්බුජාතන්ති එත්ථ කසම්බූති සඞ්කාරො. සො හි සම්මුඤ්චනියා කසියමානෙ විලෙඛියමානෙ සම්බති සද්දං කරොතීති කසම්බු, තං විය ජාතන්ති කසම්බුජාතන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. අට්ඨකථායං පන අධිප්පායවසෙන ‘‘ආකිලිට්ඨජාත’’න්ති වුත්තං, අතිවිය කිලිට්ඨජාතන්ති අත්ථො. ‘‘ආකිණ්ණදොසතාය කිලිට්ඨජාත’’න්තිපි පාඨො. ‘‘යාව බාහාගහණාපි නාමා’’ති ඉමිනා පාඨෙන දස්සෙතීති සම්බන්ධො. හීති පදපූරණමත්තං. තෙනාති මොඝපුරිසෙන. ‘‘යාවා’’ති නිපාතපයොගත්තා ‘‘බාහාගහණාපී’’ති එත්ථ පඤ්චමීවිභත්ති අවධිඅත්ථෙ හොති. නාම-සද්දො ගරහත්ථජොතකො, තස්ස පයොගත්තා ‘‘ආගමෙස්සතී’’ති එත්ථ අතීතත්ථෙ අනාගතවචනං (සද්දනීතිසුත්තමාලාය 893 සුත්තෙ). ආගමෙස්සති ¶ නාමාති යොජනා. ආගමෙස්සතීති ඊසං අධිවාසෙස්සති. ‘‘ආතො ගමුඊසමධිවාසනෙ’’ති හි ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 මකාරන්තධාතු) වුත්තං.

384. න ආයතකෙනෙව පපාතොති එත්ථ දීඝෙනෙව පපාතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න පඨමමෙව ගම්භීරො’’ති. ආයතසද්දො හි දීඝපරියායො. ‘‘න ආයතකෙන ගීතස්සරෙන ධම්මො ගායිතබ්බො’’තිආදීසු (චූළව. 249) විය පපාතො දීඝෙන තීරස්ස ආදිම්හි න හොතීති වුත්තං හොති. පඨමමෙවාති තීරස්ස ආදිම්හියෙව. ‘‘අනුපුබ්බෙන ගම්භීරො’’ති ඉමිනා ‘‘න පඨමමෙව ගම්භීරො’’ති වචනස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. ඨිතධම්මොති තීරස්ස අන්තොයෙව ඨිතසභාවො ¶ . වෙලං නාතිවත්තතීති එත්ථ වෙලාසද්දස්ස තීරමරියාදත්ථෙසු පවත්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඔසක්කනකන්දරං මරියාදවෙල’’න්ති. තත්ථ ‘‘ඔසක්කනකන්දර’’ඉති පදෙන තීරත්ථං දස්සෙති, ‘‘මරියාද’’ ඉති පදෙන මරියාදත්ථං. කෙන උදකෙන දරිතබ්බොති කන්දරො, උදකෙන ඔසක්කනො කන්දරො එත්ථාති ඔසක්කනකන්දරං, තීරං. ඔසක්කනකන්දරභූතඤ්ච මරියාදභූතඤ්ච වෙලං තීරං නාතික්කමතීති අත්ථො. තීරං වාහෙතීති එත්ථ වහධාතුයා පාපුණනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තීරං අප්පෙතී’’ති. තත්ථ අප්පෙතීති පාපුණාපෙති. ‘‘උස්සාරෙතී’’ති ඉමිනා පාළියං ‘‘ථලං උස්සාරෙතී’’ති පදෙන ‘‘තීරං වාහෙතී’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙතීති අත්ථො දස්සිතො. උස්සාරෙතීති උද්ධරිත්වා ගමාපෙති. අඤ්ඤාපටිවෙධොති එත්ථ ආජානාති, ආජානිත්ථාති වා අඤ්ඤං අරහත්තමග්ගො වා අරහත්තඵලං වා, තස්ස පටිවිජ්ඣනං අඤ්ඤාපටිවෙධො, සුඛුච්චාරණත්ථං මජ්ඣෙ දීඝො, අඤ්ඤාපටිවෙධො නාම අරහත්තුප්පත්තියෙව හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අරහත්තුප්පත්තී’’ති.

385. ඡන්නමතිවස්සතීති උදානපාළියා සන්ධායභාසිතපාළිභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආපත්ති’’න්තිආදි. තත්ථ ඉදන්ති ‘‘ඡන්නමතිවස්සතී’’ති වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. එතන්ති නවාපත්තිආපජ්ජනං සන්ධායාති සම්බන්ධො.

386. පුරෙ ¶ වා පච්ඡා වාති ඤත්තිතො පුරෙ වා පච්ඡා වා. ඛෙත්තෙති පාතිමොක්ඛට්ඨපනස්ස ඛෙත්තෙ. ඛෙත්තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. රෙකාරං භණතීති ඡත්තිංසත්යක්ඛරෙසු රෙ-කාරං ඤත්තිට්ඨපනකො භණති. ඉදන්ති පඤ්චතිංසත්යක්ඛරානං උච්චාරණට්ඨානං. වුත්තෙති ඤත්තිට්ඨපනකෙන වුත්තෙ. ‘‘සුණාතු මෙ’’ති වචනෙ අනාරද්ධෙයෙවාති යොජනා.

5. ධම්මිකාධම්මිකපාතිමොක්ඛට්ඨපනකථා

387. තෙන පුග්ගලෙනාති තෙන චුදිතකෙන පුග්ගලෙන. සා විපත්තීති සීලවිපත්තිආදිසඞ්ඛාතා සා විපත්ති. සඤ්ඤාඅමූලිකවසෙනාති ‘‘කතා’’ ඉති සඤ්ඤාය අමූලිකවසෙන. කතඤ්චාති එකන්තෙන කතඤ්ච. අකතඤ්චාති එකන්තෙන අකතඤ්ච.

කොපෙතුකාමතාය නෙව ආගච්ඡතීති සම්බන්ධො. තෙනාති අනාගමනාදිකාරණෙන. ආපජ්ජතීති පාතිමොක්ඛට්ඨපනකො ආපජ්ජති. ඉච්චස්සාපීති ඉති එවං අස්ස පාතිමොක්ඛට්ඨපනකස්සාපි ¶ . පච්චාදියතීති පති ආදියති, ‘‘අකතං කම්මං, පුන කාතබ්බං කම්ම’’න්තිආදිනා පුන ආදීයති, පුන ආරභතීති අත්ථො.

388. මග්ගපටිපාදනාදීසූති මග්ගස්මිං පටිපාදනාදීසු. ආදිසද්දෙන ථෙය්යචිත්තෙන අවහාරාදයො සඞ්ගණ්හාති. ආකාරාදිසඤ්ඤාති ආකාරසඤ්ඤා ලිඞ්ගසඤ්ඤා නිමිත්තසඤ්ඤා. තන්ති පරිසඞ්කං සන්ධායාති සම්බන්ධො.

398. අත්තාදානං ආදාතුකාමෙනාති එත්ථ කිං අත්තාදානන්ති ආහ ‘‘සාසනං සොධෙතුකාමො’’තිආදි. ඉමිනා පරං චොදෙතුං අත්තනා ආදාතබ්බං අධිකරණං අත්තාදානන්ති වුච්චතීති දස්සෙති. අකාලො ¶ ඉමං අත්තාදානං ආදාතුන්ති එත්ථ අකාලං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රාජභය’’න්තිආදි. තත්ථ වස්සාරත්තොති වස්සකාලො. සො හි වස්සො අතිවිය රඤ්ජති එත්ථ කාලෙති වස්සාරත්තොති වුච්චති. වස්සාරත්තොපි අධිකරණවූපසමත්ථං ලජ්ජිපරිසාය දූරතො ආනයනස්ස දුක්කරත්තා අකාලො නාම. ඉතීති අයං රාජභයාදිකාලොති අත්ථො. විපරීතොති රාජභයාදීනං අභාවකාලො.

අභූතං ඉදං අත්තාදානන්ති එත්ථ අභූතසද්දො අවිජ්ජමානපරියායොති ආහ ‘‘අසන්තමිද’’න්ති, ඉදං අත්තාදානං අවිජ්ජමානන්ති අත්ථො. මයා ගහිතොති සම්බන්ධො. සීලවා පුග්ගලොති යොජනා. යන්ති අත්තාදානං සංවත්තතීති සම්බන්ධො. ඉදන්ති අත්තාදානං.

න ලභිස්සාමි සන්දිට්ඨෙ, ලභිස්සාමි සන්දිට්ඨෙති එත්ථ ‘‘න ලභිස්සාමි, ලභිස්සාමී’’ති ඉදං කිං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘අප්පෙකදා හී’’තිආදි. තත්ථ අප්පෙකදාති අපි එකදා. හිසද්දො විත්ථාරජොතකො. එවරූපාති සන්දිට්ඨසම්භත්තසභාවා. තන්ති උපත්ථම්භකභික්ඛුලභනං සන්ධායාති සම්බන්ධො. ‘‘න ලභිස්සාමී’’ති ඉදං වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො.

කොසම්බකානං භණ්ඩනාදි භවති විය භණ්ඩනාදි භවිස්සතීති යොජනා. පච්ඡාපි අවිප්පටිසාරකරං භවිස්සතීති එත්ථ කෙසං අවිප්පටිසාරකරං භවති විය පඤ්චඞ්ගසම්පන්නාගතං අත්තාදානං ¶ ආදියතො පච්ඡාපි අවිප්පටිසාරකරං භවතීති ආහ ‘‘සුභද්දං වුඩ්ඪපබ්බජිත’’න්තිආදි. තත්ථ පඤ්චසතිකසඞ්ගීතින්ති පඤ්චසතෙහි මහාකස්සපාදීහි කත්තබ්බං සඞ්ගීතිං. මහාකස්සපත්ථෙරස්ස පච්ඡා සමනුස්සරණකරං හොති ඉව හොතීති යොජනා. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. සමනුස්සරණකරන්ති සම්මොදවසෙන පුනප්පුනං අනුස්සරණස්ස කරං. ඉමිනා ‘‘අවිප්පටිසාරකර’’න්ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. පච්ඡාපීති එත්ථ පිසද්දස්ස අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සාසනස්ස චා’’තිආදි. තත්ථ සාසනස්ස ච සස්සිරිකතායාති සම්බන්ධො. විගතඋපක්කිලෙසචන්දිමසූරියානං විය සාසනස්ස ච සස්සිරිකතාය සංවත්තතීති අධිප්පායො.

8. චොදකෙන පච්චවෙක්ඛිතබ්බධම්මකථා

399. ‘‘අච්ඡිද්දෙන ¶ අප්පටිමංසෙනා’’තිආදීසු එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ඡිද්දසප්පටිමංසං පඨමං දස්සෙත්වා විපරීතවසෙන අච්ඡිද්දඅප්පටිමංසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. තත්ථ යෙන කතානීති සම්බන්ධො. ඡිජ්ජතීති ඡිද්දො, පටි පුනප්පුනං මසියති ආමසියතීති පටිමංසො, නිග්ගහිතාගමො, භාවප්පධානොයං කම්මනිද්දෙසො. සහ පටිමංසෙනාති සප්පටිමංසො, කායසමාචාරො. විපරීතොති විපරිවත්තවසෙන ඉතො පවත්තො, කායසමාචාරොති අත්ථො. අමූලකානුද්ධංසනාදීහීති ආදිසද්දෙන දුට්ඨුල්ලවාචාදයො සඞ්ගණ්හාති.

මෙත්තං නු ඛො මෙ චිත්තන්ති එත්ථ අප්පනාභාවප්පත්තං මෙත්තචිත්තමෙවාධිප්පෙතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පලිබොධෙ ඡින්දිත්වා’’තිආදි. තත්ථ පලිබොධෙති ආවාසපලිබොධාදිකෙ පලිබොධෙ. ‘‘වික්ඛම්භනවසෙන විහතාඝාත’’න්ති ඉමිනා අප්පනාභාවප්පත්තං මෙත්තචිත්තමෙව දස්සෙති. ඉදං පනාවුසො කත්ථ වුත්තං භගවතාති එත්ථ ඉදංසද්දකිංසද්දානං විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං සික්ඛාපදං කතරස්මිං නගරෙ’’ති.

400. ‘‘කාලෙන වක්ඛාමී’’තිආදීසු චොදනාය කාලඅකාලාදිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකො එක’’න්තිආදි. තත්ථ එකොති එකකො චොදකො. එකන්ති එකකං චුදිතකං. සඞ්ඝමජ්ඣ…පෙ… අසනසාලාදීසු වා පරිවාරිතක්ඛණෙ වාති යොජනා. තත්ථ ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣ…පෙ… අසනසාලාදීසූ’’ති ඉමිනා ඨානාභාවං දස්සෙති, ‘‘උපට්ඨාකෙහි පරිවාරිතක්ඛණෙ’’ති ඉමිනා කාලාභාවං දස්සෙති. ඉමෙහි පදෙහි ඨානම්පි කාලෙන සඞ්ගහෙත්වා ‘‘කාලෙන ¶ වක්ඛාමී’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති. තච්ඡෙනාති සච්චෙන. හම්භොති නිපාතො පච්ඡිමපදෙසු පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. හම්භො මහල්ලක, හම්භො පරිසාවචර, හම්භො පංසුකූලික, හම්භො ධම්මකථිකාති හි අත්ථො. ඉදන්ති කම්මං. කාරණනිස්සිතන්ති මහල්ලකභාවකාරණාදීසු ¶ නිස්සිතං. ‘‘භන්තෙ’’ති නිපාතොපි පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. එත්ථ ච ‘‘හම්භො’’ති නිපාතෙන ලොකවොහාරවසෙන අනාදරස්ස පකාසකත්තා ඵරුසෙන වදති නාම, ‘‘භන්තෙ’’ති නිපාතෙන සාදරස්ස පකාසකත්තා සණ්හෙන වදති නාම. කාරණනිස්සිතං කත්වාති ඉමස්මිං වීතික්කමෙ අයං නාම දොසොති කාරණනිස්සිතං කත්වා. ‘‘මෙත්තචිත්තං උපට්ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා මෙත්තචිත්තොති පදස්ස ‘‘වක්ඛාමී’’ති පදෙ කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති. නො දොසන්තරොති එත්ථ අන්තරසද්දස්ස චිත්තවාචකභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න දුට්ඨචිත්තො’’ති. ‘‘හුත්වා’’ති ඉමිනා කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති.

401. අජ්ඣත්තන්ති එත්ථ අත්තසද්දස්ස චිත්තවාචකභාවඤ්ච සත්තමීවිභත්තියාපි අමාදෙසභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො චිත්තෙ’’ති. උප්පාදෙත්වාති ඉමිනා ‘‘මනසිකරිත්වා’’ති පදස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. කාරුඤ්ඤතාති එත්ථ ද්වීසු ණ්යපච්චයතාපච්චයෙසු එකස්සෙව භාවවාචකත්තා එකො ස්වත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කරුණභාවො’’ති. තත්ථ කරුණස්ස පුග්ගලස්ස භාවො කාරුඤ්ඤං, තදෙව කාරුඤ්ඤතා. අථ වා කරුණො එව පුග්ගලො කාරුඤ්ඤං, තස්ස භාවො කාරුඤ්ඤතාති වචනත්ථො කාතබ්බො. ඉමිනාති ‘‘කාරුඤ්ඤතා’’ති පදෙන. කරුණඤ්චාති අප්පනාපත්තං කරුණඤ්ච. කරුණාපුබ්බභාගඤ්චාති අප්පනාපත්තාය කරුණාය පුබ්බභාගෙ පරිකම්මූපචාරවසෙන පවත්තං කාමාවචරකරුණඤ්ච. ද්වීහිපීති ‘‘හිතෙසිතා, අනුකම්පිතා’’ති ද්වීහිපි පදෙහි. මෙත්තඤ්චාති අප්පනාපත්තමෙත්තඤ්ච. මෙත්තාපුබ්බභාගඤ්චාති අප්පනාපත්තාය මෙත්තාය පුබ්බභාගෙ පරිකම්මූපචාරවසෙන පවත්තං කාමාවචරමෙත්තඤ්ච. සුද්ධන්තෙති සුද්ධෙ කොට්ඨාසෙ. පටිඤ්ඤං ආරොපෙත්වාති චුදිතකං පටිඤ්ඤං ආරොපෙත්වා. යෙ එතෙති ‘‘කාරුඤ්ඤතා’’තිආදිනා නයෙන යෙ එතෙ පඤ්ච ධම්මා වුත්තාති යොජනා. ඉමිනා ඉමෙ පඤ්ච ධම්මෙති එත්ථ ඉමසද්දස්ස අනියමනිද්දෙසභාවං දස්සෙති.

සච්චෙ ¶ ච අකුප්පෙ චාති එත්ථ සච්චසද්දස්ස විරතිසච්චපරමත්ථසච්චානි පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘වචීසච්චෙ චා’’ති. ‘‘අකුප්පනතායා’’ති ඉමිනා නකුපස්ස භාවො අකුප්පන්ති කත්වා ණ්යපච්චයස්ස ¶ භාවත්ථං දස්සෙති. හීති සච්චං, විත්ථාරො වා. න පරො ඝට්ටෙතබ්බොති න පරො කුජ්ඣාපෙතබ්බො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකෙ.

ඉති පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

402. භික්ඛුනික්ඛන්ධකෙ කස්මා පටික්ඛිපතීති චොදනං දස්සෙත්වා තස්සා ආභොගං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නනූ’’තිආදි. ‘‘කාම’’න්තිආදිනා අභ්යූපගමපරිහාරවසෙන විස්සජ්ජෙති. තත්ථ කාමංසද්දො අනුග්ගහත්ථො, පන සද්දො ගරහත්ථො, පන තථාපි පටික්ඛිපතීති සම්බන්ධො. තන්ති මහාපජාපතිං ගොතමිං. යාචිතෙන හුත්වා අනුඤ්ඤාතන්ති යොජනා. අයන්ති පබ්බජ්ජා. භද්දකං කත්වාති ලද්ධකං කත්වා, මනාපං කත්වාති අත්ථො.

403. කුම්භථෙනකෙහීති එත්ථ කුම්භෙ දීපං ජාලෙත්වා තෙනාලොකෙන ථෙනෙන්තීති කුම්භථෙනකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කුම්භෙ දීපං ජාලෙත්වා’’තිආදි.

නාළිමජ්ඣගතන්ති සස්සනාළස්ස මජ්ඣෙ ගතං. ගණ්ඨින්ති ඵළුං. ‘‘කණ්ඩ’’න්තිපි පාඨො, දණ්ඩන්ති අත්ථො. යෙනාති පාණකෙන. අයඤ්හි යංසද්දො තංසද්දානපෙක්ඛොති දට්ඨබ්බො.

අන්තොරත්තභාවොති අන්තොලොහිතභාවො. එතමත්ථන්ති එතං වක්ඛමානං අත්ථං. ආළියාති ආවරණාය. අබද්ධායපීති පිසද්දො අනුග්ගහත්ථො, බද්ධාය පන පගෙවාති අත්ථො. කිඤ්චීති අප්පමත්තකං. යන්ති උදකං. තම්පීති උදකම්පි. පිසද්දො අබද්ධාය ඨිතං කිඤ්චි උදකං අපෙක්ඛති. යෙ ඉමෙ ගරුධම්මා පඤ්ඤත්තාති යොජනා. පටිකච්චෙවාති පගෙව ¶ , පඨමමෙවාති අත්ථො. තෙසූති ගරුධම්මෙසු. අපඤ්ඤත්තෙසු සන්තෙසුපීති යොජනා. පඨමං වුත්තන්තිආදි වුත්තං, වස්සසහස්සමෙව ඨස්සති ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙතීති යොජනා. ‘‘වස්සසහස්ස’’න්ති ච එතං වචනං වුත්තන්ති ¶ සම්බන්ධො. තතොති වස්සසහස්සතො. පරියත්තිධම්මොපීති පිසද්දො පටිවෙධසද්ධම්මං අපෙක්ඛති. ද්වීසු සද්ධම්මෙසු ඨිතෙසු පටිපත්තිසද්ධම්මො ඨිතොයෙවාති කත්වා න වුත්තං. තානියෙවාති පඤ්චවස්සසහස්සානියෙව. පරියත්තියා සති පටිවෙධො න හොතීති නාපි වත්තබ්බොති යොජනා. ලිඞ්ගන්ති සමණවෙසං, සමණාකාරන්ති අත්ථො.

404. ඉමාය අනුපඤ්ඤත්තියාති මහාපජාපතියා අට්ඨගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදං උපනිධාය අයං පඤ්ඤත්ති අනුපඤ්ඤත්ති නාම, තාය අනුපඤ්ඤත්තියා උපසම්පාදෙතුන්ති අත්ථො. මහාපජාපතියා සද්ධිවිහාරිනියො කත්වාති මහාපජාපතිං උපජ්ඣං කත්වා පඤ්චසතා සාකියානියො තස්සා සද්ධිවිහාරිනියො කත්වාති අත්ථො. ඉතීති තස්මා අහෙසුන්ති සම්බන්ධො. ඉමිනා ඔවාදෙනාති භගවතො ඉමිනා ඔවාදෙන.

410. එතිස්සාති එතිස්සා භික්ඛුනියා. තන්ති කම්මං. අඤ්ඤස්මින්ති අඤ්ඤස්මිං කම්මෙ. අඤ්ඤන්ති රොපිතබ්බකම්මතො අඤ්ඤං කම්මං.

411. කද්දමොදකෙනාති කද්දමෙන ආලුළිතෙන උදකෙනෙව. කද්දමාදීසුපීති පීසද්දො ‘‘යෙන කෙනචී’’ති එත්ථ යොජෙතබ්බො. යෙන කෙනචිපීති හි අත්ථො. සන්නිපතිත්වාති භික්ඛුනිසඞ්ඝෙන සන්නිපතිත්වා. අපසාදනීයන්ති අපසාදෙතබ්බං කම්මං. එත්තාවතාති එත්තකෙන සාවනමත්තෙන. අවන්දියොති න වන්දෙතබ්බො, වන්දිතුං න අරහොති අත්ථො. තතොති තික්ඛත්තුං සාවෙතබ්බතො. න වන්දන්තීති භික්ඛුනියො න වන්දන්ති. දිස්වාපීති තං භික්ඛුං දිස්වාපි. තෙන භික්ඛුනාති අපසාදනීයං දස්සෙන්තෙන භික්ඛුනා, ඛමාපෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. විහාරෙයෙවාති භික්ඛූනං විහාරෙයෙව. තෙන භික්ඛුනාති උපසඞ්කමිතබ්බෙන ¶ භික්ඛුනා, වත්තබ්බන්ති සම්බන්ධො. තතොති වත්තබ්බකාලතො. සොති අපසාදනීයං දස්සෙන්තො භික්ඛු. එත්ථාති භික්ඛුනික්ඛන්ධකෙ. කම්මවිභඞ්ගෙති පරිවාරාවසානෙ කම්මානං විභඞ්ගට්ඨානෙ (පරි. අට්ඨ. 495-496).

ඔභාසන්තීති අව හීනෙන භාසන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අසද්ධම්මෙන ඔභාසන්තී’’ති. ‘‘භික්ඛුනීහි සද්ධිං සම්පයොජෙන්තී’’ති එත්ථ කම්මකරණෙ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරිසෙ අසද්ධම්මෙනා’’ති. එත්ථ ‘‘පුරිසෙ’’ති ඉමිනා කම්මං දස්සෙති, ‘‘අසද්ධම්මෙනා’’ති ඉමිනා කරණං. විහාරප්පවෙසනෙති භික්ඛූනං විහාරප්පවෙසනෙ. ඔවාදං ඨපෙතුන්ති එත්ථ ඔවාදට්ඨපනාකාරං දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘න භික්ඛුනුපස්සය’’න්තිආදි. ඔවාදත්ථායාති ඔවාදපටිග්ගහණත්ථාය. මා කරිත්ථාති මා කරෙය්යාථ.

416. ගිහිදාරිකායොති ගිහිභූතා දාරිකායො බන්ධන්ති වියාති යොජනා. ඝනපට්ටකෙනාති ඝනභූතෙන පට්ටෙන නියුත්තෙන. එකපරියකන්ති එත්ථ එකවාරං කටියං පරික්ඛිපිත්වා කතං කායබන්ධනං එකපරියකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකවාරං පරික්ඛිපනක’’න්ති. තත්ථ පරික්ඛිපනකන්ති කටියං පරික්ඛිපනාරහං.

විලීවෙනාති එත්ථ බහුත්ථෙ එකවචනන්ති ආහ ‘‘සණ්හෙහි විලීවෙහී’’ති. ‘‘කතපට්ටෙනා’’ති ඉමිනා පාළියං ‘‘කතෙනා’’ති පාඨසෙසං දස්සෙති. සෙතවත්ථපට්ටෙනාති සෙතවත්ථෙන කතෙන පට්ටෙන. කතවෙණියාති කතාය වෙණියා. ඉමිනා දුස්සෙන කතා වෙණි දුස්සවෙණීති වචනත්ථං දස්සෙති. එසෙව නයො පුරිමපච්ඡිමපදෙසුපි. චොළකාසාවන්ති චොළමෙව කසාවෙන රත්තත්තා චොළකාසාවං.

අට්ඨිල්ලෙනාති අද්දෙන අට්ඨිනා. ‘‘ගොජඞ්ඝට්ඨිකෙ’’ති ඉමිනා අට්ඨිනො සම්බන්ධං දස්සෙති. හත්ථං කොට්ටාපෙන්තීති එත්ථ හත්ථං නාම අග්ගබාහමෙවාධිප්පෙතං, න කප්පරතො පට්ඨායාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අග්ගබාහ’’න්ති. පිට්ඨිහත්ථන්ති හත්ථපිට්ඨිං. පිට්ඨිපාදන්ති පාදපිට්ඨිං.

417. වුත්තනයානෙවාති ¶ ඡබ්බග්ගියානං මුඛලිම්පනාදීසු (චූළව. අට්ඨ. 247) වුත්තනයානෙව. අඞ්ගදෙසෙති සරීරප්පදෙසෙ. ගණ්ඩප්පදෙසෙති කපොලප්පදෙසෙ. සාලොකෙ තිට්ඨන්තීති එත්ථ සංවිජ්ජති ආලොකො එත්ථාති සාලොකන්ති කත්වා ද්වාරං ගහෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘ද්වාරං විවරිත්වා’’ති. වුට්ඨාපෙන්තීති උපසම්පාදෙන්ති. සූනං ඨපෙන්තීති එත්ථ සූනාසද්දො මංසපරියායොති ආහ ‘‘මංසං වික්කිණන්තී’’ති. තෙනාති දාසෙන. ඉදං පදං ‘‘කාරෙන්තී’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. ‘‘හරිතකඤ්චෙව පක්කඤ්චා’’ති ඉමිනා හරිතකපක්කිකන්ති පදස්ස ද්වන්දවාක්යං දස්සෙති. තත්ථ හරිතකන්ති හරිතමෙව පණ්ණං. පක්කන්ති සෙදිතං පණ්ණං.

418. කථිතායෙවාති චීවරක්ඛන්ධකෙ කථිතායෙව.

419. පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයොති පාළියං වුත්තවිනිච්ඡයතො මුත්තො විනිච්ඡයො. පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. යො කොචි කාලං කරොන්තො වදතීති සම්බන්ධො. මමච්චයෙනාති මම අතික්කමෙන. අඤ්ඤස්සාති වුත්තෙහි උපජ්ඣායාදීහි අඤ්ඤස්ස ¶ . තෙසන්ති උපජ්ඣායාදීනං. න හොතීති පරික්ඛාරො න හොති. හීති සච්චං, යස්මා වා. අච්චයදානන්ති අච්චයෙන හොතූති දානං. න රුහතීති පඤ්චන්නං සහධම්මිකානං පබ්බජිතස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා යස්ස කස්සචි අච්චයදානං තෙසං න රුහති, සඞ්ඝස්සෙව රුහතීති අධිප්පායො. ගිහීනං පන අච්චයදානන්ති සම්බන්ධො. රුහතීති ගිහීනං පබ්බජිතස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා යස්ස කස්සචි අච්චයදානං තෙසං රුහති, තෙසංයෙව සන්තකො හොතීති අධිප්පායො.

420. පුරාණමල්ලීති එත්ථ මල්ලස්ස භරියා මල්ලී, පුරාණෙ මල්ලී පුරාණමල්ලීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරාණෙ’’තිආදි. ‘‘ගිහිකාලෙ’’ති ඉමිනා ‘‘පුරාණෙ’’ති එත්ථ ණපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. මල්ලස්සාති මුට්ඨිමල්ලස්ස. පුරිසබ්යඤ්ජනන්ති එත්ථ බ්යඤ්ජනසද්දො නිමිත්තපරියායොති ආහ ‘‘පුරිසනිමිත්ත’’න්ති. චිත්තන්ති රාගචිත්තං.

421. යන්ති ¶ යං වත්ථු, අග්ගන්ති පඨමභාගං. අසප්පායන්ති අත්තනො අසප්පායං.

හිය්යොති අතීතානන්තරාහනි. අඤ්ඤස්මින්ති භික්ඛුනීහි අඤ්ඤස්මිං. ‘‘භික්ඛුනීහී’’ති පදං ‘‘පටිග්ගාහාපෙත්වා’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. හීති සච්චං, යස්මා වා.

426. ‘‘භොජනකාල’’න්ති ඉමිනා ‘‘කාලං වීතිනාමෙසු’’න්ති එත්ථ කාලවිසෙසං දස්සෙති.

පුරෙති ආදිම්හි. තාසන්ති අට්ඨන්නං භික්ඛුනීනං. අබ්භන්තරිමාති අබ්භන්තරෙ පරියාපන්නා. අඤ්ඤාති අට්ඨහි භික්ඛුනීහි අඤ්ඤා. නවකතරා හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘ඨපෙත්වා භත්තග්ග’’න්ති ඉමිනා අඤ්ඤත්ථ සබ්බත්ථ යථාවුඩ්ඪං න පටිබාහිතබ්බන්ති එත්ථ අඤ්ඤසද්දස්ස අපාදානං දස්සෙති. අඤ්ඤස්මින්ති එත්ථ ස්මිංවචනෙන ත්ථපච්චයස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘චතුපච්චයභාජනීයට්ඨානෙ’’ති ඉමිනා සරූපං දස්සෙති.

430. දූතෙනපි උපසම්පාදෙතුන්ති එත්ථ කිං සබ්බථා දූතෙන උපසම්පදා වට්ටතීති ආහ ‘‘දූතෙන…පෙ… වට්ටතී’’ති. යෙන කෙනචි අන්තරායෙනාති සම්බන්ධො, අසති අන්තරායෙ න වට්ටතීති අධිප්පායො. කම්මවාචාපරියොසානෙ උපසම්පන්නාව හොතීති සම්බන්ධො. තාවදෙවාති උපසම්පන්නක්ඛණෙයෙව.

431. නවකම්මම්පීති ¶ පිසද්දො උදොසිතඋපස්සයෙ අපෙක්ඛති.

432. තස්සාති තස්සා ඉත්ථියා. යාව සො දාරකො විඤ්ඤුතං පාපුණාතීති එත්ථ කථං විඤ්ඤුභාවො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘යාව ඛාදිතු’’න්තිආදි.

ඨපෙත්වා සාගාරන්ති එත්ථ සකාරො සහසද්දකාරියො, අගාරන්ති ච සෙය්යාගාරන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සහාගාරසෙය්යමත්තං ඨපෙත්වා’’ති. යථා අඤ්ඤස්මිං පුරිසෙ පටිපජ්ජිතබ්බං, එවං තථාති යොජනා. ‘‘අඤ්ඤස්මි’’න්ති ඉමිනා පාළියං අඤ්ඤෙ පුරිසෙති එත්ථ ස්මිංවචනස්ස සබ්බනාමතො එකාරාදෙසො ¶ දස්සිතො, තංදස්සනෙන ච කච්චායනෙ (කච්චායනෙ 110 සුත්තෙ) සබ්බනාමතො ස්මිංවචනස්ස එකාරාදෙසනිසෙධනං අනිච්චන්ති දස්සෙති.

434. ‘‘යදෙව සා විබ්භන්තා’’ති ඉමිනා දස්සෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘යස්මා’’ති ඉමිනා යදෙවාති එත්ථ යංසද්දස්ස කාරණත්ථං දස්සෙති. ඔදාතානි වත්ථානි නිවත්ථාති සම්බන්ධො. ‘‘තස්මායෙවා’’ති ඉමිනා තදෙවාති පදස්ස කාරණත්ථමෙව දස්සෙති. ‘‘න සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනා’’ති ඉමිනා එවත්ථඵලං දස්සෙති. සා පුන උපසම්පදං න ලභතීති සා විබ්භන්තා භික්ඛුනී පුන උපසම්පදං න ලභති.

පබ්බජ්ජම්පි න ලභතීති තිත්ථායතනසඞ්කන්තා භික්ඛුනී පබ්බජ්ජම්පි න ලභති, පගෙව උපසම්පදං.

පාදෙ සම්බාහන්තාති භික්ඛුනීනං පාදෙ සම්බාහන්තා. කෙසෙති භික්ඛුනීනං කෙසෙ. තත්රාති ‘‘කුක්කුච්චයන්තා න සාදියන්තී’’ති වචනෙ. එකෙ ආචරියා වදන්තීති සම්බන්ධො. සාරත්තා හොන්තීති යොජනා. එත්ථාති පුරිසානං අභිවාදනාදීසු. ඉදන්ති පුරිසානං අභිවාදනාදි, ‘‘අනුඤ්ඤාත’’න්ති පදෙ වුත්තකම්මං ‘‘වට්ටතී’’ති පදෙ වුත්තකත්තා. අථ වා ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතං ඉදං පුරිසානං අභිවාදනාදි වට්ටතීති යොජනා. එවඤ්හි සති ‘‘ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාත’’න්ති පදං හෙතුඅන්තොගධවිසෙසනං, ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා වට්ටතීති අධිප්පායො. තන්ති අට්ඨකථාසු වුත්තවචනං. හීති සච්චං, යස්මා වා.

435. පල්ලඞ්කෙන නිසීදන්තීති එත්ථ ආසනපල්ලඞ්කං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදන්තී’’ති. තත්ථ ආභුජිත්වාති ආබන්ධිත්වා. කූපොති වච්චකූපො. උපරීති කූපතො ¶ උපරි. ‘‘සබ්බදිසාසු පඤ්ඤායතී’’ති ඉමිනා පටිච්ඡන්නමෙව අත්ථි, න උපරි ඡන්නන්ති දස්සෙති.

436. කුණ්ඩකන්ති කණං. එත්ථාති භික්ඛුනික්ඛන්ධකෙ.

ඉති භික්ඛුනික්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

441. පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකෙ ¶ ‘‘චත්තාරි…පෙ… ඛුද්දකානී’’ති එවමාදි වුත්තන්ති සම්බන්ධො. පරියායෙනාති කාරණෙන. ධූමකාලිකන්ති එත්ථ ධූමස්ස කාලො ධූමකාලො, ධූමස්ස උට්ඨිතකාලොති අත්ථො. සො එතස්සත්ථීති ධූමකාලිකං, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තං. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යාවා’’තිආදි.

443. ඉදන්ති ‘‘කතමානි පන භන්තෙ ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානී’’ති අපුච්ඡනං. ‘‘තයා’’ති ඉමිනා ඉදං තෙති එත්ථ තෙසද්දස්ස ‘‘තුය්හං, තවා’’ති අත්ථෙ පටික්ඛිපති. ආපත්තින්ති දුක්කටාපත්තිං. හීති සච්චං, යස්මා වා. තෙති ථෙරා. ‘‘සඞ්ඝො…පෙ… න සමුච්ඡින්දතී’’ති එතං වචනං අනුස්සාවිතන්ති යොජනා. ‘‘දෙසෙහි තං ආවුසො දුක්කට’’න්ති ඉදම්පි ච වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ථෙරො පනාති ආනන්දත්ථෙරො පන ආහාති සම්බන්ධො. තත්ථාති අපුච්ඡනෙ. යථාති යෙනාකාරෙන. චතූසු ඨානෙසූති ‘‘භගවතො වස්සිකසාටිකං අක්කමිත්වා සිබ්බෙසී’’තිආදීසු චතූසු ඨානෙසු. එත්ථාති පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකෙ.

ඉති පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

447. සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ ¶ වඩ්ඪෙන්ති කටසින්ති එත්ථ කටසීසද්දො සුසානභූමිවාචකොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුනප්පුනං කළෙවරං නික්ඛිපමානා භූමිං වඩ්ඪෙන්තී’’ති. තත්ථ කළෙවරන්ති දෙහං. තඤ්හි කළෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං අවයවෙ සම්පිණ්ඩෙත්වා වරියති ඉච්ඡියතීති කළෙවරන්ති වුච්චති. එවං ඝොරං කටසිං වඩ්ඪෙන්තාව පුනබ්භවං ආදියන්තීති යොජනා.

454. පාපකං ¶ නො ආවුසො කතන්ති එත්ථ නොසද්දො අම්හසද්දකාරියො, ඡට්ඨීකත්තා ච හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආවුසො අම්හෙහි පාපකං කත’’න්ති.

455. ‘‘පියවචන’’න්ති ඉමිනා කතමෙන ත්වං භූමි-විහාරෙනාති එත්ථ භූමිසද්දො පියවාචකො රුළ්හීසද්දොති දස්සෙති. ‘‘ආමන්තෙතී’’ති ඉමිනා ආලපනපදන්ති දස්සෙති. ආවුසො භූමීති අත්ථො. කුල්ලවිහාරො නාම මෙත්තාවිහාරො, සො ච හෙට්ඨිමඣානත්තයෙ යුත්තත්තා උත්තානවිහාරොති ආහ ‘‘උත්තානවිහාරෙනා’’ති.

457. සාවත්ථියාති සාවත්ථිනගරෙ. සුත්තවිභඞ්ගෙති පදභාජනීයෙ. පටික්ඛිත්තභාවං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තත්ර හී’’තිආදි. තත්රාති සුත්තවිභඞ්ගෙ, පටික්ඛිත්තං හොතීති සම්බන්ධො. තත්රාති ‘‘සන්නිධිකාරකෙ අසන්නිධිකාරකසඤ්ඤී’’තිආදිවචනෙ. එකෙ ආචරියා එවං මඤ්ඤන්තීති යොජනා. කින්ති මඤ්ඤන්තීති ආහ ‘‘යො පන භික්ඛූ’’තිආදි. අලොණකං යම්පි ආමිසන්ති යොජනා. තෙනාති පුරෙපරිග්ගහිතලොණෙන. තන්ති ආමිසං. තදහුපටිග්ගහිතමෙවාති තස්මිං අහනි පටිග්ගහිතමෙව. තස්මාති යස්මා තදහුපටිග්ගහිතමෙව, තස්මා. වදතොති වදන්තස්ස, භගවතො වචනෙනාති සම්බන්ධො. එත්ථාති අලොණකාමිසපරිභුඤ්ජනෙ, දුක්කටෙන භවිතබ්බං ඉති මඤ්ඤන්තීති යොජනා. තෙති එකෙ ආචරියා. දුක්කටෙනපීති පිසද්දෙන පගෙව පාචිත්තියෙනාති දස්සෙති. හීති සච්චං, යස්මා වා. එත්ථාති යාවජීවිකයාවකාලිකෙසු. යාවජීවිකං න තදහුපටිග්ගහිතං, යාවකාලිකමෙව තදහුපටිග්ගහිතන්ති යොජනා. තදහුපටිග්ගහිතඤ්ච යාවකාලිකන්ති සම්බන්ධො. තං දුක්කටං තුම්හෙ යදි ¶ මඤ්ඤථාති යොජනා. යාවජීවිකමිස්සන්ති ලොණසඞ්ඛාතෙන යාවජීවිකෙන සංසට්ඨං. බ්යඤ්ජනමත්තන්ති විකාලෙ න කප්පතීති බ්යඤ්ජනමත්තං.

එත්ථාති ‘‘යාවකාලිකෙන භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනෙ (මහාව. 305) තදහුපටිග්ගහිතං යාවජීවිකන්ති යොජනා. යාවකාලිකස්ස ගති විය ගති එතස්සාති ¶ යාවකාලිකගතිකං. තස්මා දුක්කටං න හොතීති සම්බන්ධො. එත්ථාති පුරෙපටිග්ගහිතලොණෙන ආමිසපරිභුඤ්ජනෙ. තදහුපටිග්ගහිතං යාවකාලිකෙන සම්භින්නරසං යාවජීවිකන්ති යොජනා. තන්ති යථාවුත්තං යාවජීවිකං, විකාලභොජනපාචිත්තියා එව කාරණං හොතීති යොජනා. එවන්ති තථා, අජ්ජ පටිග්ගහිතම්පි යාවජීවිකන්ති සම්බන්ධො. අපරජ්ජු පටිග්ගහිතෙන යාවකාලිකෙනාති යොජනා. තන්ති යාවජීවිකෙන සම්මිස්සං යාවකාලිකං, අජානන්තොපීති සම්බන්ධො. ඉදන්ති යථාවුත්තං යාවකාලිකං. තතොති සන්නිධිභොජනපාචිත්තියතො. හීති සච්චං. ‘‘සාවත්ථියා සුත්තවිභඞ්ගෙ’’ති ඉදං බ්යාකරණං පරිසුද්ධන්ති යොජනා.

‘‘රාජගහෙ උපොසථසංයුත්තෙ’’ති ඉදං වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. උපොසථසංයුත්තෙති උපොසථෙන සම්බන්ධෙ උපොසථක්ඛන්ධකෙ. කිං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘න භික්ඛවෙ…පෙ… දුක්කටස්සාති (මහාව. 141) එතං සන්ධායා’’ති. අතිසාරෙති අතික්කමිත්වා සරණෙ ගමනෙ පවත්තනෙති අත්ථො. නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං. ‘‘චම්පෙය්යකෙ විනයවත්ථුස්මි’’න්ති ඉදං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ ආගත’’න්ති ඉමිනා චම්පෙය්යෙ ආගතං චම්පෙය්යකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

ධම්මිකන්ති භූතෙන පවත්තං. සුත්තවිභඞ්ගෙ හි යස්මා ආගතන්ති සම්බන්ධො. දසායෙවාති දසායමෙව, ආධාරෙ චෙතං භුම්මං. විදත්ථිමත්තාති විදත්ථිපමාණා. දසාය විනාති දසං වජ්ජෙත්වා. තං පමාණන්ති විදත්ථිත්තයසඞ්ඛාතං තං පමාණං කරොන්තස්ස වුත්තපාචිත්තියං ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘තං අතික්කාමයතො ඡෙදනකං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 533) ඉදං වචනං ආගතමෙව හොතීති යොජනා. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

ද්විවග්ගසඞ්ගහාති ¶ මහාවග්ගචූළවග්ගවසෙන ද්වීහි වග්ගෙහි සඞ්ගහිතා. ද්වාවීසතිපභෙදනාති මහාවග්ගෙ ¶ දස, චූළවග්ගෙ ද්වාදසාති එවං ද්වාවීසතිපකාරා. පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛප්පහායිනොති පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං දුක්ඛං පජහනසීලස්ස, භගවතොති සම්බන්ධො. ආසාපීති ඉච්ඡාපි. අයං පනෙත්ථ යොජනා-පඤ්චක්ඛන්ධදුක්ඛප්පහායිනො භගවතො සාසනෙ ද්විවග්ගසඞ්ගහා ද්වාවීසතිපභෙදනා යෙ ඛන්ධකා භගවතා වුත්තා, තෙසං ඛන්ධකානං එසා වණ්ණනා අන්තරායං විනා යථා සිද්ධා, එවං තථා පාණීනං කල්යාණා ආසාපි සිජ්ඣන්තූති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

ජාදිලඤ්ඡිතනාමෙන, නෙකානං වාචිතො මයා;

චූළවග්ගඛන්ධකස්ස, සමත්තො යොජනානයොති.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස