📜

පරිවාරවග්ගයොජනා

චූළවග්ගඛන්ධකස්සෙවං ¶ ¶ , කත්වාන යොජනානයං;

අධුනා පරිවාරස්ස, කරිස්සං යොජනානයං.

සොළසමහාවාරො

පඤ්ඤත්තිවාරයොජනා

එවං ද්වාවීසතිඛන්ධකානං සංවණ්ණනං කත්වා ඉදානි ‘‘පරිවාරො’’ති සඞ්ගහමාරූළ්හස්ස විනයස්ස සංවණ්ණනං කරොන්තො අයමාචරියො පඨමං තාව අනුසන්ධිදස්සනමුඛෙන පටිඤ්ඤං කාතුකාමො ¶ ආහ ‘‘විසුද්ධපරිවාරස්සා’’තිආදි. තත්ථ විසුද්ධපරිවාරස්සාති විසුද්ධාය චතුපරිසාය පරිවාරිතස්ස, අථවා විසුද්ධෙන චතුපරිසසඞ්ඛාතෙන පරිවාරෙන සමන්නාගතස්ස භගවතොති සම්බන්ධො. පරිවාරෙ හි විසුද්ධෙ තෙන පරිවාරිතො, තංපරිවාරිතො වා භගවාපි විසුද්ධොයෙව නාම හොති. ඉමිනා සංවණ්ණියමානස්ස ‘‘පරිවාරො’’ති සඞ්ගහමාරූළ්හස්ස දෙසෙතබ්බධම්මස්ස අනුරූපෙන දෙසකභූතස්ස භගවතො ථොමනං කතං හොති. ධම්මක්ඛන්ධසරීරස්සාති සීලාදිධම්මක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙන සරීරෙන සමන්නාගතස්ස, ඉමිනා සංවණ්ණිතානං ඛන්ධකානමනුරූපෙන භගවතො ථොමනං කතං හොති. පකති හෙසාචරියානං යදිදං දෙසෙතබ්බධම්මානුරූපෙන දෙසකස්ස ථොමනා (සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථා; විසුද්ධි. මහාටී. 1.1). අනන්තරාති අනන්තරෙ කාලෙ.

යොති ¶ විනයො. පුබ්බාගතන්ති පුබ්බෙ වුත්තෙසු විභඞ්ගඛන්ධකෙසු ආගතං. නයන්ති සද්දඅත්ථවිනිච්ඡයනයසඞ්ඛාතං සබ්බං නයං. හිත්වාති චජිත්වා. අනුත්තානත්ථවණ්ණනන්ති අනුත්තානානං පදානමත්ථවණ්ණනං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – විසුද්ධපරිවාරස්ස ධම්මක්ඛන්ධසරීරස්ස භගවතො සාසනෙ ඛන්ධකානමනන්තරා ‘‘පරිවාරො’’ති යො විනයො සඞ්ගහං සමාරූළ්හො, තස්ස විනයස්ස පුබ්බාගතං නයං හිත්වා ඉදානි අනුත්තානත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමීති.

1. තත්ථ තත්ථාති ‘‘තස්ස අනුත්තානත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමී’’ති යො පරිවාරසඞ්ඛාතො විනයො සංවණ්ණෙතබ්බභාවෙන වුත්තො, තත්ථ. සඞ්ඛෙපත්ථොති සමාසත්ථො. යං තෙනාති එත්ථ තසද්දස්ස අනියමනිද්දෙසභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො සො’’ති. තත්ථ යොති අනියම නිද්දෙසො, තස්ස ‘‘තෙනා’’ති නියමනං දට්ඨබ්බං. සොති පදාලඞ්කාරො. ද්වීසු හි සබ්බනාමෙසු යෙභුය්යෙන පුබ්බමෙව පධානං, පච්ඡිමං පන වචනාලඞ්කාරං. යො සො භගවා පඤ්ඤපෙසීති සම්බන්ධො. චිරට්ඨිතිකත්ථන්ති චිරං පඤ්චවස්සසහස්සකාලං ඨිතිකත්ථාය, ‘‘යාචිතො’’ති ච ‘‘පඤ්ඤපෙසී’’ති ච සම්බන්ධො. ධම්මසෙනාපතිනා යාචිතොති සම්බන්ධො. යාචිතො හුත්වා පඤ්ඤපෙසීති යොජනා. තෙන භගවතා පඤ්ඤත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ජානතා පස්සතා’’ති ද්වින්නං පදානං කම්මමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තස්ස තස්සා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘පඤ්ඤත්තිකාල’’න්ති ඉමිනා ‘‘ජානතා’’ති පදස්ස කම්මං දස්සෙති, ‘‘දස අත්ථවසෙ’’ති ඉමිනා ‘‘පස්සතා’’ති පදස්ස කම්මං.

එවං කම්මදස්සනෙන යොජනානයං දස්සෙත්වා ඉදානි කරණදස්සනෙන අපරම්පි යොජනානයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. ‘‘පුබ්බෙනිවාසාදීහී’’තිආදිසද්දෙන දිබ්බචක්ඛුස්ස විසුං ගහෙතබ්බත්තා ඉද්ධිවිධදිබ්බසොතපරචිත්තවිජානනානි ගහෙතබ්බානි. ඉමෙහි පදෙහි ‘‘ජානතා, පස්සතා’’ති ¶ ද්වින්නං පදානං පඤ්චන්නං ලොකියඅභිඤ්ඤානමෙව කරණභාවං දස්සෙති. තීහි විජ්ජාහීති පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයඤාණසඞ්ඛාතාහි තීහි විජ්ජාහි. ඡහි වා පන අභිඤ්ඤාහීති සහ ආසවක්ඛයඤාණෙන පඤ්චලොකියාභිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාහි ඡහි අභිඤ්ඤාහි. සබ්බත්ථාති ¶ සබ්බෙසු තීසු කාලෙසු, පඤ්චසුපි ඤෙය්යධම්මෙසු. සමන්තචක්ඛුනාති අනාවරණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙන සමන්තචක්ඛුනා. පඤ්ඤායාති සබ්බඤ්ඤුතපඤ්ඤාය. තිරොකුට්ටාදීති ආදිසද්දෙන තිරොපබ්බතාදයො සඞ්ගණ්හාති. මංසචක්ඛුනාති පසාදචක්ඛුනා. පටිවෙධපඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. දෙසනාපඤ්ඤායාති සබ්බඤ්ඤුතපඤ්ඤාය. සබ්බඤ්ඤුතපඤ්ඤායෙව හි අත්ථතො දෙසනාපඤ්ඤා නාම. තෙන වුත්තං ‘‘තස්සා පඤ්ඤාය තෙජසා. අභිධම්මකථාමග්ගං, දෙවානං සම්පවත්තයීති (ධ. ස. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා 5). ඉමෙහි පදෙහි අවත්ථාවසෙන විසුං විසුං ද්වින්නං පදානං කරණසම්භවං දස්සෙති. අරහතාති අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනඤ්ච අරහත්තා අරහතා. සම්මාසම්බුද්ධෙනාති සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙන, තෙන භගවතාති සම්බන්ධො. කෙනාභතන්ති තං පඨමං පාරාජිකං කෙන ආභතං, ඉති සඞ්ඛෙපත්ථොති යොජනා.

2. පුච්ඡාවිසජ්ජනෙ පන එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. යං තෙන…පෙ… පාරාජිකන්ති ඉදං පදං පච්චුද්ධරණමත්තමෙවාති සම්බන්ධො. පතිඋද්ධරණමත්තමෙව, න අත්ථදස්සනන්ති අත්ථො. එත්ථාති එතෙසු පදෙසු. එකා පඤ්ඤත්තීති එකා පඨමපඤ්ඤත්ති. අනුපඤ්ඤත්තියොති පච්ඡා ඨපිතා පඤ්ඤත්තියො.

එත්තාවතාති එත්තකෙන ‘‘එකා පඤ්ඤත්ති, ද්වෙ අනුපඤ්ඤත්තියො’’ති වචනමත්තෙන විස්සජ්ජිතා හොන්තීති සම්බන්ධො. තතියං පුච්ඡන්ති සම්බන්ධො. කස්මා අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති තස්මිං නත්ථීති ආහ ‘‘අයං හී’’තිආදි. තත්ථ හි යස්මා අඤ්ඤත්ර නත්ථි, තස්මා නත්ථීති යොජනා. ‘‘අනුප්පන්නෙ දොසෙ පඤ්ඤත්තා’’ති ඉමිනා අනුප්පන්නෙ දොසෙ පඤ්ඤපෙතබ්බාති අනුප්පන්නපඤ්ඤත්තීති වචනත්ථං දස්සෙති. සාති අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති. තස්මාති යස්මා අඤ්ඤත්ර නත්ථි, තස්මා. සබ්බත්ථපඤ්ඤත්තීති එත්ථ සබ්බස්මිං පදෙසෙ පඤ්ඤත්ති සබ්බත්ථපඤ්ඤත්තීති අලුත්තසමාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මජ්ඣිමදෙසෙ චෙවා’’තිආදි. ‘‘මජ්ඣිමදෙසෙ චෙව පච්චන්තිමජනපදෙසු චා’’ති ඉමිනා ‘‘සබ්බත්ථා’’ති පදස්ස සරූපං දස්සෙති. පදෙසපඤ්ඤත්තිං අපනෙත්වා සබ්බත්ථපඤ්ඤත්තිං පාරිසෙසනයෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයධරපඤ්චමෙනා’’තිආදි ¶ . තත්ථ විනයධරපඤ්චමෙනාති අනුස්සාවනාචරියපඤ්චමෙන. එත්ථෙවාති මජ්ඣිමදෙසෙයෙව. එතෙහීති චතූහි සික්ඛාපදෙහි. සෙසානීති චතූහි සික්ඛාපදෙහි සෙසානි.

සාධාරණපඤ්ඤත්තීති ¶ එත්ථ සාධාරණා නාම භික්ඛුභික්ඛුනීනමෙවාති ආහ ‘‘භික්ඛූනඤ්චෙව භික්ඛුනීනඤ්චා’’ති. ඉදං පනාති පඨමපාරාජිකං පන, පඤ්ඤත්තන්ති සම්බන්ධො. විනීතකථාමත්තමෙවාති විනීතවත්ථුපකාසකං කථාමත්තමෙව. තාසන්ති භික්ඛුනීනං. බ්යඤ්ජනමත්තමෙවාති ‘‘සාධාරණා’’ති ච ‘‘උභතො’’ති ච බ්යඤ්ජනමත්තමෙව. එත්ථාති සාධාරණපඤ්ඤත්තිඋභතොපඤ්ඤත්තිපදෙ.

‘‘නිදානෙ අනුපවිට්ඨ’’න්ති ඉමිනා ‘‘නිදානොගධ’’න්ති පදස්ස සත්තමීසමාසඤ්ච ඔගධසද්දස්ස අනුපවිට්ඨත්ථඤ්ච දස්සෙති. ඔගාළ්හො හුත්වා ධරති තිට්ඨතීති ඔගධං. නනු නිදානොගධෙ සති ‘‘පඨමෙන උද්දෙසෙනා’’ති වත්තබ්බං, කස්මා ‘‘දුතියෙන උද්දෙසෙනා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘නිදානොගධ’’න්ති. නිදානපරියාපන්නම්පි සමානන්ති නිදානපරියාපන්නං සමානම්පීති යොජනා. පිසද්දො ගරහත්ථො, පගෙව දුතියෙ උද්දෙසෙ පරියාපන්නෙති දස්සෙති. ‘‘සීලවිපත්තිආදීන’’න්ති වචනං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘පඨමා හී’’තිආදි.

ද්වඞ්ගිකෙනාති කායචිත්තසඞ්ඛාතෙන ද්වඞ්ගිකෙන. නනු ‘‘එකෙන සමුට්ඨානෙනා’’ති වුත්තත්තා ‘‘කායතොයෙවා’’ති වත්තබ්බං, අථ කස්මා ‘‘කායතො ච චිත්තතො ච සමුට්ඨාතී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘එත්ථ හී’’තිආදි. එත්ථාති ‘‘එකෙන සමුට්ඨානෙනා’’ති වචනෙ. චිත්තන්ති සෙවනචිත්තං. ආපන්නොසීති ත්වං ආපන්නො අසීති යොජනා. ආම ආපන්නොම්හීති ආම අහං ආපන්නො අම්හීති යොජනා. තාවදෙවාති තස්මිං පටිජානක්ඛණෙයෙව. තං පුග්ගලන්ති පාරාජිකමාපන්නං තං පුග්ගලං. තප්පච්චයාති තස්ස පාරාජිකමාපන්නස්ස කාරණා. ‘‘න කතමෙන සමථෙන සම්මතී’’ති යං පන වචනං වුත්තන්ති යොජනා. තන්ති වචනං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො.

වුත්තමාතිකා පඤ්ඤත්තීති වුත්තමාතිකාසඞ්ඛාතා පඤ්ඤත්ති විනයො නාමාති යොජනා. මාතිකා හි යස්මා පඤ්ඤපීයති සඞ්ඛෙපෙන ඨපීයති, පකාරං ජානාපෙති වා, තස්මා පඤ්ඤත්තීති වුච්චති. ‘‘පදභාජනං වුච්චතී’’ති ¶ ඉමිනා විත්ථාරෙන භාජියති එතායාති විභත්තීති දස්සෙති. වීතික්කමොති කායවාචාවීතික්කමො. සො හි න සංවරති කායවාචං න පිදහතීති අසංවරොති වුච්චති. යෙසං වත්තතීති එත්ථ වත්තතිකිරියාය කත්තාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයපිටකඤ්ච අට්ඨකථා චා’’ති. පගුණාති වාචුග්ගතා. තෙති තෙ පුග්ගලා, ධාරෙන්තීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං, යස්මා වා. එතස්සාති පඨමපාරාජිකස්ස. කෙනාභතන්ති එත්ථ භරධාතුයා ධාරණපොසනත්ථෙසු (පාණිනී 108 ධාතුපාඨෙ) ධාරණත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කෙන ආනීත’’න්ති ¶ . ‘‘පරම්පරාය ආනීත’’න්ති ඉමිනා පරම්පරාභතන්ති පදස්ස තතියාසමාසං දස්සෙති. අථවා ‘‘කෙනාභත’’න්ති පුච්ඡාය අනුරූපං යකාරලොපවසෙන වාක්යන්ති දස්සෙති.

3. උපාලි දාසකො චෙවාතිආදිකා ගාථායො කිමත්ථං කෙහි ඨපිතාති ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. තන්ති පරං පරං. තත්ථාති තාසු ගාථාසු. යන්ති වචනං. ඉමිනා නයෙනාති පඨමපාරාජිකස්ස පුච්ඡාවිසජ්ජනෙ වුත්තෙන ඉමිනා නයෙන.

ඉති මහාවිභඞ්ගෙ පඤ්ඤත්තිවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

කතාපත්තිවාරාදිවණ්ණනා

157. ඉතොති පඤ්ඤත්තිවාරතො, පරං වුත්තා සත්ත වාරා උත්තානත්ථා එවාති යොජනා. කතාපත්තිවාරොති ‘‘කතාපත්තී’’ති පදෙන ලක්ඛිතො වාරො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. තදනන්තරොති තෙසං සත්තන්නං වාරානං අනන්තරෙ වුත්තො. සමුච්චයවාරොති සං එකතො ආපත්තිවිපත්තිආදයො උචියන්ති සම්පිණ්ඩියන්ති එත්ථාති සමුච්චයො, සොයෙව වාරො සමුච්චයවාරො.

188. තතොති තෙහි අට්ඨහි වාරෙහි, පරං වුත්තාති සම්බන්ධො. පච්චයවසෙන වුත්තො එකො පඤ්ඤත්තිවාරොති යොජනා. පච්චයවසෙනාති පච්චයසද්දස්ස වසෙන. තස්සාති පච්චයස්ස. තෙපීති අට්ඨ ¶ වාරාපි. ඉතීතිආදි නිගමනං. තතොති මහාවිභඞ්ගතො, පරං ආගතාති සම්බන්ධො. එවං ඉමෙ ද්වත්තිංස වාරාති යොජනා. හීති සච්චං, යස්මා වා. එත්ථාති ද්වත්තිංසවාරෙසු.

සමුට්ඨානසීසවණ්ණනා

257. තදනන්තරායාති තෙසං ද්වත්තිංසවාරානං අනන්තරං වුත්තාය සමුට්ඨානකථාය එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. අනත්තා ඉති නිච්ඡිතාති අනත්තාත්වෙව විනිච්ඡිතා. ඉමිනා අනත්තා ඉති නිච්ඡයාති එත්ථ චිධාතුයා විනිච්ඡයත්ථං දස්සෙති. ‘‘අනිච්චාකාරාදීහී’’ති ඉමිනා සභාගධම්මානන්ති එත්ථ අනිච්චාකාරාදීහි සමානො භාගො එතෙසන්ති සභාගා, තෙයෙව ධම්මා සභාගධම්මාති වචනත්ථං දස්සෙති. නාමමත්තම්පීති අනිච්චාදිනාමමත්තම්පි. පිසද්දෙන පගෙව නාමිකො අනිච්චාදිසභාවොති දස්සෙති. න පඤ්ඤායතීති න ඛායති. ඉමිනා න නායතීති එත්ථ ඤාධාතුයා ඛායනත්ථං දස්සෙති. දුක්ඛහානින්ති එත්ථ දුක්ඛං ජහාතීති දුක්ඛහානීති දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘දුක්ඛඝාතන’’න්ති. දුක්ඛං හනතීති දුක්ඛඝාතනො, සද්ධම්මො, තං. ‘‘ඛන්ධකා යා ච මාතිකා’’ති වත්තබ්බෙ සුඛුච්චාරණත්ථාය රස්සවසෙන පාඨො අත්ථීති ආහ ‘‘ඛන්ධකා ය ච මාතිකා’’ති. සමුට්ඨානං නියතොකතන්ති (සං. නි. 1.216) එත්ථ ‘‘සමුට්ඨානං නියතකත’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘පරොසහස්ස’’න්තිආදීසු විය ඔකාරාගමවසෙන ‘‘සමුට්ඨානනියතොකත’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සමුට්ඨානං නියතකත’’න්ති. එතෙනාති ‘‘සමුට්ඨානං නියතොකත’’න්ති පාඨෙන. පච්චෙතබ්බොති පති එතබ්බො, පටිමුඛං ඤාතබ්බොති අත්ථො. අඤ්ඤෙහීති තීහි සික්ඛාපදෙහි අඤ්ඤෙහි සික්ඛාපදෙහි.

තත්ථාති සම්භෙදනිදානවචනෙසු. සම්භෙදවචනෙන පච්චෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. තානි තීණි සික්ඛාපදානි ඨපෙත්වාති සම්බන්ධො. පඤ්ඤත්තිදෙසසඞ්ඛාතන්ති පඤ්ඤත්තිට්ඨානභූතදෙසසඞ්ඛාතං. ‘‘ඉමානි තීණී’’ති ඉමිනා ‘‘දිස්සන්තී’’ති කිරියාය කත්තාරං දස්සෙති. ‘‘පඤ්ඤායන්තී’’ති ඉමිනා දිසධාතුයා ඛායනත්ථං දස්සෙති. තත්ථාති සමුට්ඨානනියමසම්භෙදනිදානසඞ්ඛාතෙසු ¶ තීසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. ඉතරං පනාති සමුට්ඨානනියමසම්භෙදෙහි අඤ්ඤං පන.

ආළවීති ආළවියං. සක්කෙසු භග්ගෙසු චාති එත්ථ ජනපදනාමත්තා බහුවචනවසෙන වුත්තං.

ද්වීසු විභඞ්ගෙසු පඤ්ඤත්තං යං සික්ඛාපදං උද්දිසන්තීති යොජනා. ‘‘විභඞ්ගෙසූ’’ති ඉමිනා විභඞ්ගෙති එත්ථ සුකාරලොපොති දස්සෙති. තස්සාති සික්ඛාපදස්ස. යථාඤායන්ති යුත්තියා අනුරූපං. තන්ති සමුට්ඨානං. මෙ සුණාථාති මම සන්තිකා සුණාථ. ඉතීති අයමත්ථො.

කථිනන්ති පඨමකථිනසමුට්ඨානං. අනනුඤ්ඤාතාය සද්ධින්ති අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානෙන සද්ධිං. සදිසා ඉධ දිස්සරෙති එත්ථ ඉධසද්දො අත්ථපකරණවසෙන උභතොවිභඞ්ගවිසයොති ආහ ‘‘ඉධ උභතොවිභඞ්ගෙ’’ති. ‘‘සදිසානී’’ති ඉමිනා සදිසාති එත්ථ නිකාරස්සාකාරාදෙසො දස්සිතො. ‘‘දිස්සන්තී’’ති ඉමිනා දිස්සරෙති එත්ථ අන්තිසද්දස්ස රෙකාරො (නිරුත්තිදීපනියං 570 සුතෙ) දස්සිතො.

සමුට්ඨානසීසො

පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානවණ්ණනා

258. කිමත්ථං ¶ ‘‘මෙථුනං සුක්කසංසග්ගො’’තිආදිවචනං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති ‘‘මෙථුනං සුක්කසංසග්ගො’’තිආදිවචනෙ. සමුට්ඨානසීසන්ති සමුට්ඨානානං, සමුට්ඨානෙසු වා සීසං. සෙසානීති පඨමපාරාජිකතො සෙසානි පඤ්චසත්තති සික්ඛාපදානි. තෙනාති පඨමපාරාජිකෙන. ‘‘සුක්කසංසග්ගො’’තිආදිවචනං සංවණ්ණෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති ‘‘සුක්කසංසග්ගො’’තිආදිවචනෙ.

ඛුද්දකවණ්ණනාවසානෙති ඛුද්දකට්ඨකථාය අවසානෙ.

ලිඞ්ගවිපරියායොති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො. කායමානසිකා කතාති එත්ථ කායමානසෙසු පවත්තා කායමානසිකාති වුත්තෙ සමුට්ඨානාති ආහ ‘‘කායචිත්තසමුට්ඨානා කතා’’ති.

දුතියපාරාජිකසමුට්ඨානවණ්ණනා

259. ඉදං ¶ සමුට්ඨානං එකං සමුට්ඨානසීසන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අදින්නාදාන’’න්ති ඉමිනා අදින්නන්ති එත්ථ සමුදායනාමෙ එකදෙසවොහාරොති දස්සෙති. සෙසානීති දුතියපාරාජිකතො සෙසානි එකූනසත්තති සික්ඛාපදානි. තෙනාති දුතියපාරාජිකෙන. තත්ථාති ‘‘විග්ගහුත්තරී’’තිආදිවචනෙ. විග්ගහුත්තරීතිආදිපදානං බ්යඤ්ජනෙ ආදරමකත්වා අත්ථමෙව දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘මනුස්සවිග්ගහඋත්තරිමනුස්සධම්මසික්ඛාපදානී’’ති. අනියතා දුතියිකාති ආපත්තිං අපෙක්ඛිත්වා පාළියං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තං, අට්ඨකථායං පන සික්ඛාපදං අපෙක්ඛිත්වා නපුංසකලිඞ්ගවසෙන දුතියන්ති වුත්තං.

සමුට්ඨානා තිකා කතාති එත්ථ ‘‘තිකසමුට්ඨානා’’ති වත්තබ්බෙ පදවිපරියායවසෙන කකාරස්ස දීඝවසෙන සමුට්ඨානා තිකාති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තිකසමුට්ඨානා කතා’’ති.

සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානවණ්ණනා

260. ‘‘සඤ්චරී’’ති ¶ ඉදං තාව සඤ්චරිත්තං නාම එකසමුට්ඨානසීසං, සෙසානි තෙන සදිසානි.

විභඞ්ගෙ ආගතෙන ‘‘රිඤ්චන්තී’’ති (පාරා. 576) පදෙන එළකලොමධොවාපනසික්ඛාපදං උපලක්ඛිත්වා වුත්තන්ති ආහ ‘‘විභඞ්ගෙ රිඤ්චන්ති උද්දෙසන්ති ආගත’’න්ති.

‘‘යාව ද්වාරකොසා අග්ගළට්ඨපනාය’’ ඉති (පාචි. 135-136) ච ‘‘අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා චීවරං දදෙය්ය’’ඉති (පාචි. 169) ච ‘‘චීවරං සිබ්බෙය්ය’’ඉති (පාචි. 176-177) ච වුත්තසික්ඛාපදත්තයන්ති යොජනා.

‘‘සමණචීවරෙන චා’’ති එවං වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘සමණචීවරං දදෙය්යා’’ති ඉදං (පාචි. 917) වචනං සන්ධායාති සම්බන්ධො.

සමනුභාසනාසමුට්ඨානවණ්ණනා

261. භෙදන්ති ¶ ඉදං සමනුභාසනං නාම එකං සමුට්ඨානසීසං, සෙසානි තෙන සදිසානි.

කථිනසමුට්ඨානවණ්ණනා

262. උබ්භතන්ති ඉදං කථිනසමුට්ඨානං නාම එකං සමුට්ඨානසීසං, සෙසානි තෙන සදිසානි.

ආවසථෙන සද්ධින්ති ආවසථසද්දෙන සද්ධිං.

එළකලොමසමුට්ඨානවණ්ණනා

263. ‘‘එළකලොමා’’ති ඉදං එළකලොමසමුට්ඨානං නාම එකං සමුට්ඨානසීසං. ඉතොති යථාවුත්තතො. පාළින්ති මාතිකාපාළිං. විරජ්ඣිත්වාති පුබ්බාපරතො විරාධෙත්වා. යථාති යෙනාකාරෙන ¶ . පනසද්දො අනුග්ගහත්ථො. කිඤ්චාපි ලිඛන්ති, පන තථාපීති යොජනා. එවන්ති තථාකාරෙන. අත්ථානුක්කමොති අත්ථස්ස අනුක්කමො.

‘‘අභික්ඛුකාවා සෙන චා’’ති එතං වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අභික්ඛුකෙ ආවාසෙ වස්සං වසෙය්යා’’ති (පාචි. 1047) ඉදං වචනං සන්ධායාති සම්බන්ධො. ‘‘භික්ඛුනී’’තිආදිනා වුත්තානීති සම්බන්ධො. ආදිසද්දෙන ‘‘සික්ඛමානා ච සාමණෙරී ගිහිනියා’’ති පාඨං සඞ්ගණ්හාති.

පදසොධම්මසමුට්ඨානවණ්ණනා

264. පදන්ති ඉදං පදසොධම්මසමුට්ඨානං නාම එකං සමුට්ඨානසීසං, සෙසානි තෙන සදිසානි. ‘‘තථා අත්ථඞ්ගතෙන චා’’ති එතං වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ ඔවදෙය්යා’’ති (පාචි. 154-155) ඉදං වචනං සන්ධායාති සම්බන්ධො. අනොකාසො ච…පෙ… සන්ධාය වුත්තන්ති (පාචි. 1219-1221) එත්ථාපි එසෙව නයො.

අද්ධානසමුට්ඨානවණ්ණනා

265. අද්ධානන්ති ¶ ඉදං අද්ධානසමුට්ඨානං නාම එකං සමුට්ඨානසීසං, සෙසානි තෙන සදිසානි.

ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානවණ්ණනා

266. ථෙය්යසත්ථන්ති ඉදං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං නාම එකං සමුට්ඨානසීසං, සෙසානි තෙන සදිසානි. ‘‘බ්යූහෙන සත්තමා’’ති ඉදං වචනං වුත්තන්ති යොජනා. තදනන්තරමෙවාති තස්ස සික්ඛාපදස්ස අනන්තරමෙව, ‘‘ආගත’’ඉති සම්බන්ධො.

ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානවණ්ණනා

267. ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානෙ සමුට්ඨානසීසං නත්ථි, සබ්බානි එකදස සික්ඛාපදානි සම්පිණ්ඩෙත්වා ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානානීති වුත්තානි. එවන්තිආදි නිගමනං. තෙසන්ති තෙසං සික්ඛාපදානං ¶ . සම්භින්නසමුට්ඨානන්ති සංසග්ගසමුට්ඨානං. තිවිධන්ති භූතාරොචනචොරිවුට්ඨාපනඅනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානවසෙන තිප්පකාරං. තන්ති නියතසමුට්ඨානං, හොතීති සම්බන්ධො. පුන තන්ති නියතසමුට්ඨානං, දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො. පුන තන්ති වචනං. නෙත්තිධම්මානුලොමිකන්ති එත්ථ කායවාචං නෙති විනෙතීති නෙත්ති, කායවාචං නෙති විනෙති එත්ථ, එතායාති වා නෙත්ති. ධම්මොති පාළි. සා හි යස්මා අත්ථං ධාරෙති, තස්මා ධම්මොති වුච්චති. නෙත්තියෙව ධම්මො නෙත්තිධම්මො, තස්ස අනුලොමිකං නෙත්තිධම්මානුලොමිකං. තෙන වුත්තං ‘‘විනයපාළිධම්මස්ස අනුලොම’’න්ති.

ඉති සමුට්ඨානසීසවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

අන්තරපෙය්යාල කතිපුච්ඡාවාරවණ්ණනා

271. ඉදානි වුත්තොති සම්බන්ධො. ‘‘ඉදානී’’ති පදෙන සම්බන්ධත්තා වුත්තොති එත්ථ තපච්චයො පච්චුප්පන්නකාලිකොති දට්ඨබ්බො.

තත්ථාති ¶ මාතිකායං, පුච්ඡාසු වා. ආගතාපත්තිපුච්ඡාති ආගතාපත්තියා පුච්ඡා. හීති විසෙසජොතකො, හි විසෙසං වක්ඛාමීති අත්ථො. එත්ථාති ‘‘කති ආපත්තික්ඛන්ධා’’ති දුතියපදෙ. ‘‘රාසිවසෙනා’’ති ඉමිනා ඛන්ධසද්දස්ස රාසත්ථං දස්සෙති. විනීතවත්ථූනීති එත්ථ විනීතසද්දො විනයපරියායොති ආහ ‘‘විනයපුච්ඡා’’ති. නනු විනීතවිනයසද්දානං සද්දතො නානත්තා අත්ථතොපි නානං, කස්මා පන ‘‘විනයපුච්ඡා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘විනීතං…පෙ… එක’’න්ති. ඉදන්ති පදත්තයං. අත්ථතො එකන්ති අත්ථතොයෙව එකං, න සද්දතො. විනීතවත්ථූනීති ආපත්තිවිනයකාරණත්තා විනීතවත්ථූනි. යෙසූති අගාරවෙසු. සතීති සන්තෙසු. එත්ථ ච යෙසු සති ආපත්තියො න හොන්ති, අසති හොන්තීති වාක්යම්පි අවුත්තසිද්ධිනයෙන ගහෙතබ්බං. යෙසූති ගාරවෙසු. තෙති අගාරවගාරවෙ. යස්මා පන නත්ථීති සම්බන්ධො. විපත්තිභාවපුච්ඡාති විපත්තිභාවස්ස පුච්ඡා. පුච්ඡියති ඉමායාති පුච්ඡා. විවාදමූලානි අනුවාදමූලානීති ඉමා පුච්ඡායො මූලපුච්ඡාති සම්බන්ධො. පොත්ථකෙසු ‘‘ඉමානී’’ති නිකාරෙන සහ පාඨො අත්ථි, සො අපාඨොයෙව. මූලපුච්ඡාති පුච්ඡියන්ති ඉමාහීති පුච්ඡා, මූලානං පුච්ඡා මූලපුච්ඡා. ‘‘අධිකරණ’’න්තිආදීසු ¶ ‘‘වුත්තං’’ ඉති සම්බන්ධො. තෙසංයෙවාති අධිකරණානංයෙව. අයමෙත්ථ මාතිකා.

නිද්දෙසෙ මාතිකායාති පාතිමොක්ඛෙ. විභඞ්ගෙති පදභාජනියං, ආගතවසෙන වුත්තාති යොජනා. අයමෙත්ථ නිද්දෙසො.

පටිනිද්දෙසෙ ආරතීතිආදිපදානං වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආරකා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ආරකා’’ති ඉමිනා ආරතීති එත්ථ ආඋපසග්ගස්ස අත්ථං දස්සෙති. එතෙහීති ආපත්තික්ඛන්ධෙහි, ආරකාති සම්බන්ධො. ‘‘රමතී’’ති ඉමිනා තිපච්චයො කත්වත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. රතීති රමනං. ඉමිනා තිපච්චයො භාවත්ථෙපි හොතීති දස්සෙති. විනාති එතෙහි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි විනා. ඉමිනා විරතීති එත්ථ විත්යූපසග්ගස්ස අත්ථං දස්සෙති. පච්චෙකන්ති පති එකං, පටිසද්දො විච්ඡත්ථජොතකො, විසුං විසුන්ති අත්ථො. ඉමිනා පටිවිරතීති එත්ථ පටිත්යූපසග්ගස්ස අත්ථං දස්සෙති. විරති පටිවිරතීති එත්ථාපි තිපච්චයො භාවත්ථෙපි වෙදිතබ්බො ¶ . වෙරන්ති අනත්ථකරත්තා විරමිතබ්බන්ති විරං, තදෙව වෙරං, රාගාදිඅකුසලධම්මා. තෙ හි වෙරහෙතුත්තා වෙරන්ති වුච්චන්ති. එතායාති විරතියා. ඉමිනා අකිරියාති එත්ථ රිරියපච්චයො කරණත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. යං ආපත්තික්ඛන්ධකරණන්ති යොජනා. තස්සාති ආපත්තික්ඛන්ධකරණස්ස. පටිපක්ඛතොති විරුද්ධභාවතො. ඉමිනා අකරණන්ති එත්ථ අකාරො විරුද්ධත්ථොති දස්සෙති. ආපත්තික්ඛන්ධඅජ්ඣාපත්තියාති ආපත්තික්ඛන්ධානං අතික්කමිත්වා ආපජ්ජනස්ස. ‘‘වෙලනතො’’ති ඉමිනා වෙලතීති වෙලා, වෙලනං වා වෙලාති වචනත්ථෙ දස්සෙති. නිය්යානන්ති මග්ගං. මග්ගො හි නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන යාති ගච්ඡතීති නිය්යානන්ති වුච්චති. ‘‘බන්ධතී’’ති ඉමිනා සිධාතුයා බන්ධනත්ථං දස්සෙති. ‘‘නිවාරෙතී’’ති ඉමිනා බන්ධධාතුයා අධිප්පායත්ථං. එතන්ති ‘‘සෙතූ’’ති නාමං. තං සෙතුන්ති ආපත්තික්ඛන්ධසඞ්ඛාතං තං සෙතුං. එත්ථ කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘සො සෙතූ’’ති ච ‘‘එතාය පඤ්ඤත්තියා’’ති ච පාඨො අත්ථි, සො අපාඨොයෙව.

බුද්ධෙ අගාරවාදීසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. යොති යො කොචි, න ගච්ඡතීතිආදීසු සම්බන්ධො. ධරමානෙති තිට්ඨමානෙ, සංවිජ්ජමානෙති අත්ථො. උපට්ඨානන්ති උපට්ඨානට්ඨානං, උපට්ඨානත්ථං වා. එතස්සාති යස්ස කස්සචි ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා. ධම්මස්සවනන්ති ධම්මස්සවනට්ඨානං, ධම්මස්සවනත්ථං වා. ධම්මස්සවනග්ගන්ති ධම්මස්සවනං ගණ්හන්ති එත්ථාති ධම්මස්සවනග්ගො, ධම්මසවනමණ්ඩපො. අථ වා ධම්මස්සවනං ගණ්හාතීති ධම්මස්සවනග්ගො, ධම්මස්සවනට්ඨානෙ ¶ සමාගමජනො, තං ධම්මස්සවනග්ගං. චිත්තීකාරන්ති අපචායනාකාරං. වික්ඛිත්තො වා අනාදරො වා හුත්වා නිසීදතීති යොජනා. කායපාගබ්බියන්ති භුසං ගරති අඤ්ඤෙ පීළෙති අනෙනාති පගබ්බො, අතිමානො, ඔට්ඨජො තතියක්ඛරො. පගබ්බස්ස භාවො පාගබ්බියං, කායෙන පාගබ්බියං කායපාගබ්බියං (වජිර. ටී. පරිවාර 271; සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.271; වි. වි. ටී. පරිවාර 2.271 සං. නි. අට්ඨ. 2.2.146; අ. නි. අට්ඨ. 3.6.82-84; සු. නි. අට්ඨ. 1.144), කායානාචාරං. තිස්සො සික්ඛාති අධිසීලසික්ඛාදිකා තිස්සො සික්ඛා. පමජ්ජනං පමාදො ¶ , සතිවිප්පවාසොති ආහ ‘‘පමාදෙ ච සතිවිප්පවාසෙ’’ති. ආමිසපටිසන්ධාරන්ති ආමිසෙන අත්තනො, පරෙසඤ්ච අන්තරස්ස පටිසන්දහනං ආමිසපටිසන්ධාරො, තථා ධම්මපටිසන්ධාරො.

272. සත්ථරිපි අගාරවොතිආදීනං අත්ථොති සම්බන්ධො. ‘‘අනීචවුත්තී’’තිආදිනා අප්පතිස්සොති පදස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙති, සද්දත්ථො පනෙවං වෙදිතබ්බො, පටිමුඛං ආදරෙන සත්ථුවචනං අසුණන්තො අප්පතිස්සො නාමාති. අජ්ඣත්තං වාති එත්ථ නියකජ්ඣත්තාදීසු චතූසු නියකජ්ඣත්තභාවඤ්ච සත්තමීවිභත්තියා අමාදෙසභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො සන්තානෙ වා’’ති. ‘‘අත්තනො පක්ඛෙ වා’’ති ඉමිනා අත්තනො චිත්තසන්තානෙති අත්ථං පටික්ඛිපති. තත්ර තුම්හෙති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තස්මිං අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදෙ’’ති. සපරසන්තානෙති අත්තපරසන්තානෙ. පහානායාති එත්ථ හාධාතුයා කරණඤ්ච ආයසද්දස්ස තදත්ථභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මෙත්තාභාවනාදීහි නයෙහි පහානත්ථ’’න්ති. මෙත්තාභාවනාදීහීතිආදිසද්දෙන කරුණාභාවනාදිං සඞ්ගණ්හාති. තන්ති විවාදමූලං. ‘‘අප්පවත්තිභාවායා’’ති ඉමිනා අනවස්සවායාති එත්ථ අවපුබ්බ සුධාතුයා පවත්තනත්ථං දස්සෙති.

සන්දිට්ඨිපරාමාසීති එත්ථ සස්ස අත්තනො ඉදං සං, සං දිට්ඨිං පරතො ආමසතීති සන්දිට්ඨිපරාමාසීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සකමෙව දිට්ඨිං පරාමසතී’’ති. ‘‘ය’’න්තිආදිනා පරාමසනාකාරං දස්සෙති. ආධානග්ගාහීති එත්ථ ආභුසො ඨියතෙ ආධානන්ති වචනත්ථෙන ආධානසද්දො දළ්හපරියායොති ආහ ‘‘දළ්හග්ගාහී’’ති. දළ්හං ගණ්හාතීති දළ්හග්ගාහී.

273. අනුවාදමූලනිද්දෙසො කිඤ්චාපි සමානොති යොජනා. අථ ඛොති තථා සමානොපි, අයමෙත්ථ විසෙසොති සම්බන්ධො. විවදන්තානං පුග්ගලානන්ති යොජනා. තථා විවදන්තාති තෙනාකාරෙන විවදන්තා, අනුවදන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘අසුකං නාම විපත්තිං ආපන්නො’’ති වුත්තමෙවත්ථං ආපත්තියා සල්ලක්ඛෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාරාජිකං ආපන්නොසී’’තිආදි ¶ ¶ . එත්ථාති අනුවාදමූලෙ. විසෙසොති විවාදමූලතො විසෙසො. විවදන්තානං කොධූපනාහාදීනි විවාදමූලානි, අනුවදන්තානං අනුවාදමූලානීති වුත්තං හොති.

274. මෙත්තං කායකම්මං නාමාති එත්ථ මෙත්තා එතස්සත්ථීති මෙත්තං, කායකම්මං, මෙත්තචිත්තසහගතං කායකම්මන්ති වුත්තං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘මෙත්තචිත්තෙන කතං කායකම්ම’’න්ති. සම්මුඛපරම්මුඛානං විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තෙසු සම්මුඛපරම්මුඛෙසු. කායකම්මං නාමාති මෙත්තං කායකම්මං නාම. ථෙරානං දානඉති සම්බන්ධො. උභයෙහිපීති නවකත්ථෙරෙහිපි. තෙසූති නවකත්ථෙරෙසු. අවමඤ්ඤන්ති අවමානං. අත්තනො දුන්නික්ඛිත්තානං පටිසාමනං විය පටිසාමනන්ති යොජනා. ‘‘මෙත්තාකායකම්මසඞ්ඛාතො’’ති ඉමිනා අයම්පි ධම්මොති එත්ථ ධම්මසරූපං දස්සෙති. පිසද්දො උපරි වක්ඛමානෙ ධම්මෙ අපෙක්ඛති. ‘‘සරිතබ්බො’’ති ඉමිනා අනීයසද්දො කම්මවාචකොති දස්සෙති. සතිජනකොති සබ්රහ්මචාරීනං සතිජනකො. තස්ස පදස්ස අධිප්පායං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො න’’න්තිආදි. තත්ථ යොති පුග්ගලො. නන්ති මෙත්තං කායකම්මං. තං පුග්ගලං අනුස්සරන්තීති සම්බන්ධො. යෙසන්ති සබ්රහ්මචාරීනං. තෙති සබ්රහ්මචාරිනො. පසන්නචිත්තා හුත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘පියං කරොතී’’ති ඉමිනා පියකරණොති පදස්ස පියං කරොතීති පියකරණොති වචනත්ථං දස්සෙති. එසෙව නයො ගරුකරණොති එත්ථාපි. ‘‘සඞ්ගහෙතබ්බභාවායා’’ති ඉමිනා සඞ්ගහායාති පදස්ස භාවප්පධානකම්මනිද්දෙසභාවං දස්සෙති. සඞ්ගහෙතබ්බොති සඞ්ගහො, තදත්ථාය. තෙහීති සබ්රහ්මචාරීහි. ‘‘සමග්ගභාවායා’’ති ඉමිනා සමග්ගස්ස භාවො සාමග්ගීති වචනත්ථං දස්සෙති.

පග්ගය්හ වචනන්ති පග්ගහෙත්වා වචනං. විහාරෙති ආධාරෙ භුම්මං, ථෙරෙ අසන්තෙති යොජනා. තන්ති ථෙරං කදා ආගමිස්සති නුඛොති යොජනා. මමායනවචනන්ති මමායනාකාරෙන පවත්තං වචනං. මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධානීති මෙත්තාසඞ්ඛාතෙන සිනෙහෙන සිනෙහිතානි. නයනානීති චක්ඛූනි. ‘‘අප්පාබාධො’’ති ඉමිනා අරොගොති පදස්සෙව අත්ථං ¶ දස්සෙති. නිච්චාබාධෙන වා අරොගො, ආගන්තුකාබාධෙන අප්පාබාධො, අජ්ඣත්තාබාධෙන වා අරොගො, බහිද්ධාබාධෙන අප්පාබාධො, කායාබාධෙන වා අරොගො, චිත්තාබාධෙන අප්පාබාධො. සමන්නාහරණන්ති පුනප්පුනං මනසිකරණං.

න පුග්ගලං පටිවිභජිත්වා භුඤ්ජතීති යොජනා. තදත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘යො හී’’තිආදි. තත්ථ යොති පුග්ගලො, භුඤ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘එත්තකං…පෙ… භුඤ්ජිස්සාමී’’ති ඉමිනා ආමිසපටිවිභත්තභොගිභාවං දස්සෙති. ‘‘එත්තකං වා අසුකස්ස ච…පෙ… භුඤ්ජිස්සාමී’’ති ඉමිනා පුග්ගලපටිවිභත්තභොගිභාවං දස්සෙති. අයන්ති පුග්ගලො. ආභතන්ති ගාමාදිතො ¶ ආනීතං. අදාතුම්පීති පිසද්දෙන දාතුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. දානඤ්හි නාම න කස්සචි වාරිතං. සබ්බෙසන්ති දුස්සීලසීලවන්තානං. වුත්තන්ති අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.492; අ. නි. අට්ඨ. 3.6.11) වුත්තං. විචෙය්යාති විචිනිත්වා. දාතුම්පීති පිසද්දෙන අවිචිනිත්වා සාමඤ්ඤතො දාතුම්පි වට්ටතීති සම්පිණ්ඩෙති. නනු එවං සති පුග්ගලවිභාගො කතො නාම හොති, කස්මා විචෙය්ය දාතුං වට්ටතීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හීති යස්මා. එතෙති ගිලානාදයො. ඉදං පදං විචිනිත්වාති පදෙ කම්මං, ‘‘දෙන්තෙනා’’ති පදෙ සම්පදානං. හීති සච්චං. ඉති අයන්ති ඉති මනසිකත්වා අයං සාරණීයධම්මපූරකො.

අඛණ්ඩානීතිආදීසු පඨමං තාව ඛණ්ඩඡිද්දසබලකම්මාසානි දස්සෙත්වා තෙසං පටිපක්ඛවසෙන අඛණ්ඩාදීනි දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. තත්ථ යස්සාති භික්ඛුස්ස, සික්ඛාපදං භින්නන්ති සම්බන්ධො. සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසූති ආධාරෙ භුම්මං, සික්ඛාපදන්ති සම්බන්ධො. ආපත්තිඤ්හි පටිච්ච සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා ආපත්ති තස්ස විසයො හොති. ආදිම්හි වා අන්තෙ වාති සික්ඛාපදානං ආදිම්හි වා අන්තෙ වා. වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො. සික්ඛාපදෙ භින්නෙ ආපත්තිසම්භවතො වුත්තං ‘‘සික්ඛාපදං භින්න’’න්ති. ඛණ්ඩං නාමාති ඡින්නං නාම. වෙමජ්ඣෙති සික්ඛාපදානං වෙමජ්ඣෙ. භින්නන්ති සික්ඛාපදං භින්නං. ඡිද්දං නාමාති විවරං නාම. ද්වෙ තීණි සික්ඛාපදානීති සම්බන්ධො. සබලං නාමාති චිත්රං නාම. භින්නානීති සික්ඛාපදානි භින්නානි. කම්මාසං නාමාති විචිත්රං නාම. එත්ථ ¶ ච එකස්මිං ඨානෙ එකෙන විසභාගවණ්ණෙන චිත්රං සබලං නාම, නානාඨානෙ නානාවණ්ණෙන විචිත්රං කම්මාසං නාමාති අයමෙතෙසං විසෙසො. ඛණ්ඩාදීනං විපරිවත්තනවසෙන අඛණ්ඩාදීනි දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්ස පනා’’තිආදි. අභින්නානිසීලානීති අභින්නානි සික්ඛාපදසීලානි. තානි පනාති සීලානි පන. ‘‘එතානී’’ති පදං පදාලඞ්කාරමත්තං. භුජිස්සභාවකරණතොති තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා භුජිස්සකරණභාවතො. ඉමිනා ‘‘භුජිස්සභාවකරණානී’’ති වත්තබ්බෙ උත්තරපදලොපවසෙන එවං වුත්තන්ති දස්සෙති. භුජිස්සානීති වුච්චන්තීති සම්බන්ධො. විඤ්ඤූහීති බුද්ධාදීහි සප්පුරිසෙහි. උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිං වාති එත්ථ වාසද්දො සමුච්චයත්ථො. උපචාරසමාධිඤ්ච අප්පනාසමාධිං චාති හි අත්ථො. ‘‘සංවත්තයන්තී’’ති ඉමිනා සමාධිසංවත්තනිකානීති එත්ථ අනීයසද්දො බහුලං කත්තුවාචකොති දස්සෙති. සීලසාමඤ්ඤගතොති එත්ථ සමානස්ස භාවො සාමඤ්ඤං, තං ගතොති සාමඤ්ඤගතො, සීලෙන සාමඤ්ඤගතො සීලසාමඤ්ඤගතො, හුත්වා විහරතීති යොජනා. තෙන වුත්තං ‘‘සමානභාවූපගතසීලො විහරතී’’ති.

යායං ¶ දිට්ඨීති එත්ථ ‘‘දිට්ඨී’’ති සාමඤ්ඤගතස්සාපි සද්දස්ස ‘‘අරියා’’ති සද්දන්තරසන්නිධානෙන විසෙසවිසයත්තා සම්මාදිට්ඨීති ආහ ‘‘මග්ගසම්පයුත්තා සම්මාදිට්ඨී’’ති. ‘‘මග්ගසම්පයුත්තා’’ති ඉමිනා ලොකියසම්මාදිට්ඨිං පටික්ඛිපති. නිද්දොසාති විසුද්ධත්තා, උත්තමත්තා වා නිද්දොසා. ඉමිනා අරියසද්දො නිද්දොසත්ථවාචකො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකොති දස්සෙති. නිය්යාතීති නිබ්බානං යාති. ඉමිනා අනීයසද්දො බහුලං කත්තුවාචකොති දස්සෙති. යො තථාකාරී හොති, තක්කරස්සාති යොජනා. තථාකාරීති තාය මග්ගසම්පයුත්තාය සම්මාදිට්ඨියා කාරී හොති. ඉමිනා තාය සම්මාදිට්ඨියා කරොතීති තක්කරොති වචනත්ථං දස්සෙති. දුක්ඛක්ඛයායාති එත්ථ ඛීයනං ඛයො, දුක්ඛස්ස ඛයො දුක්ඛක්ඛයො, තදත්ථායාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බදුක්ඛස්ස ඛයත්ථ’’න්ති. සෙසන්ති වුත්තවචනතො සෙසං වචනං.

ඉති කතිපුච්ඡාවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

ඛන්ධකපුච්ඡාවාරො

පුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා

320. උපසම්පදක්ඛන්ධකන්ති ¶ මහාඛන්ධකං. ‘‘නිදානෙන ච නිද්දෙසෙන ච සද්ධි’’න්ති ඉමිනා සහ නිදානෙනාති සනිදානං, සහ නිද්දෙසෙනාති සනිද්දෙසන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ නිදානෙනාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිදෙසසඞ්ඛාතෙන නිදානෙන. නිද්දෙසෙනාති පුග්ගලාදිනිද්දෙසෙන. තත්ථාති උපසම්පදක්ඛන්ධකෙ. සමුක්කට්ඨපදානන්ති එත්ථ සමුක්කට්ඨසද්දො උත්තමපරියායොති ආහ ‘‘උත්තමානී’’ති. පදානීති ‘‘න භික්ඛවෙ ඌනවීසතිවස්සො පුග්ගලො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති (පාචි. 402-403; මහාව. 124) ආදිනා නයෙන වුත්තානි පදානි. ඉමෙහි පදෙහි ‘‘සමුක්කට්ඨානි පදානි සමුක්කට්ඨපදානී’’ති වචනත්ථං දස්සෙති. ඉතීති අයමත්ථො. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘සමුක්කට්ඨපදානං කති ආපත්තියො’’ති පදානමෙව සාමිවසෙන නිද්දෙසො කතො, නනු ආපත්තියො නාම පුග්ගලානඤ්ඤෙව හොන්තීති ආහ ‘‘යෙන යෙන හී’’තිආදි. හීති යස්මා. යෙන යෙන පදෙන පඤ්ඤත්තාති සම්බන්ධො. සා සාති ආපත්ති. ද්වෙ ආපත්තියොති එත්ථ ද්වින්නං ආපත්තීනං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාචිත්තියං, දුක්කට’’න්ති.

නස්සන්තෙතෙති ¶ නස්සන්තු එතෙ. විනස්සන්තෙතෙති විනස්සන්තු එතෙ භික්ඛූති අත්ථො. තෙහීති භික්ඛූහි. වදතොති වදන්තානං. සෙසෙසු උපොසථකරණෙසූති සම්බන්ධො. ‘‘දුක්කටාපත්තියෙවා’’ති ඉමිනා එකා ආපත්තීති එත්ථ අත්ථපකරණාදිවසෙන දුක්කටාපත්තියෙවාති දස්සෙති.

පවාරණක්ඛන්ධකෙපීති පිසද්දො උපොසථක්ඛන්ධකං අපෙක්ඛති.

චම්මසංයුත්තෙපීති චම්මෙන සංයුත්තං කත්වා දෙසිතෙ ඛන්ධකෙපි, චම්මක්ඛන්ධකෙපීති අත්ථො. පිසද්දො පවාරණක්ඛන්ධකං අපෙක්ඛති. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙපීති පිසද්දො චම්මක්ඛන්ධකං අපෙක්ඛති. සමන්තාති අඞ්ගජාතස්ස සමන්තතො.

තත්ථාති ¶ කථිනක්ඛන්ධකෙ. චීවරසංයුත්තෙති චීවරක්ඛන්ධකෙ.

චම්පෙය්යකෙති චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ. සමුච්චයක්ඛන්ධකෙසුපීති පිසද්දො චම්පෙය්යක්ඛන්ධකං අපෙක්ඛති.

සමථක්ඛන්ධකෙ ඉමා ද්වෙ ආපත්තියො හොන්තීති යොජනා. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. ඛුද්දකවත්ථුකෙති ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකෙ. ගරුභණ්ඩවිස්සජ්ජනෙති ගරුභණ්ඩස්ස විස්සජ්ජනෙ.

සඞ්ඝභෙදෙති සඞ්ඝභෙදක්ඛන්ධකෙ. ‘‘සමාචාරං පුච්ඡිස්සන්ති වුත්තෙ වත්තක්ඛන්ධකෙ’’ති ඉමිනා සමාචාරසද්දෙන වත්තක්ඛන්ධකං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙති. සාති දුක්කටාපත්ති. ‘‘තථා’’ති පදෙන ‘‘එකා දුක්කටාපත්තියෙවා’’ති පදං අතිදිසති. ‘‘පාතිමොක්ඛට්ඨපනෙ’’ති ඉමිනා පාළියං ඨපනං පුච්ඡිස්සන්ති එත්ථ ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්තිආදිපදස්ස ලොපං දස්සෙති. පඤ්චසතිකසත්තසතිකෙසූති පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකසත්තසතිකක්ඛන්ධකෙසු. ආරොපිතොති එත්ථ රුපධාතුයා ද්විකම්මිකත්තා, න්යාදිගණත්තා ච ‘‘ධම්මො’’ති පධානකම්මමෙව වුත්තං, න ‘‘සඞ්ගහ’’න්ති අපධානකම්මං. තෙන වුත්තං ‘‘ධම්මො සඞ්ගහ’’න්ති. තත්ථාති පඤ්චසතිකසත්තසතිකෙසු.

ඉති ඛන්ධකපුච්ඡාවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො

එකුත්තරිකනයො එකකවාරවණ්ණනා

321. එවං ¶ ඛන්ධකපුච්ඡාය වණ්ණනං කත්වා ඉදානි එකුත්තරිකනයස්ස තං කරොන්තො ආහ ‘‘ආපත්ති…පෙ… නයෙ’’ති. තත්ථ එකුත්තරිකනයෙ එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘ඡ ආපත්තිසමුට්ඨානානී’’ති ඉමිනා සමුට්ඨානානි ආපත්තිං කරොන්තීති අත්ථෙන ආපත්තිකරා නාමාති දස්සෙති. එතෙසන්ති ඡන්නං ආපත්තිසමුට්ඨානානං. හීති යස්මා, ආපජ්ජතීති ¶ සම්බන්ධො. සික්ඛාපදෙ චාති මාතිකාසික්ඛාපදෙ ච. ලහුකා ආපත්තීති එත්ථ අප්පසාවජ්ජත්තා න ලහුකා නාම හොති, ලහුකෙන පන විනයකම්මෙනාති ආහ ‘‘ලහුකෙන විනයකම්මෙන විසුජ්ඣනතො’’ති. පඤ්චවිධාති ථුල්ලච්චයාදිවසෙන පඤ්චපකාරා. කෙනචීති ලහුකෙන වා ගරුකෙන වා කෙනචි ආකාරෙන. සංවිජ්ජති ගිහිභාවතො අවසෙසො සමණභාවො එතිස්සාති සාවසෙසා, පටිපක්ඛවසෙන අනවසෙසා. ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධාති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසවසෙන ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධා.

‘‘කරොන්තී’’ති ඉමිනා අන්තරායිකාති එත්ථ ණිකපච්චයස්ස අත්ථං දස්සෙති. අන්තරායිකා ආපත්තියො සබ්බථා අන්තරායිකා හොන්තීති ආහ ‘‘අන්තරායිකං ආපන්නස්සාපී’’තිආදි. දෙසෙත්වා සුද්ධිපත්තස්සාති සම්බන්ධො. ලොකවජ්ජාති ලොකෙහි වජ්ජෙතබ්බා. පණ්ණත්තිවජ්ජාති භගවතො පණ්ණත්තියා වජ්ජෙතබ්බා. යන්ති යං ආපත්තිං ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. කරොන්තොති කිරියමානතො. එත්ථ හි මානසද්දස්ස අන්තාදෙසො. ඉමිනා කරණං කිරියන්ති භාවත්ථං දස්සෙති. ආපජ්ජතීති පුග්ගලො ආපජ්ජති. සා ආපත්ති කිරියතො සමුට්ඨිතා නාමාති යොජනා. කා ආපත්ති වියාති ආහ ‘‘පාරාජිකාපත්ති වියා’’ති. එසෙව නයො අනන්තරවාක්යෙසුපි.

පුබ්බාපත්තීති එත්ථ පුබ්බසද්දො පඨමත්ථොති ආහ ‘‘පඨමං ආපන්නාපත්තී’’ති. ‘‘ආපන්නා’’ති පදෙන මජ්ඣෙලොපං දස්සෙති. පච්ඡා ආපන්නාපත්තීති වත්තභෙදදුක්කටාපත්ති. මූලවිසුද්ධියාති මූලෙ කායචි ආපත්තියා අමිස්සත්තා විසුද්ධියා ආපත්තියා. කුරුන්දියං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ඉදම්පීති ¶ කුරුන්දියං වුත්තවචනම්පි. පිසද්දෙන පුරිමං මහාඅට්ඨකථාවචනං අපෙක්ඛති. එකෙන පරියායෙනාති එකෙන කාරණෙන.

යාති ආපත්ති, දෙසිතා හොතීති සම්බන්ධො. අයං දෙසිතා ගණනූපිකා නාමාති යොජනා. යා දෙසිතා හොති, අයං අගණනූපිකා නාමාති යොජනා. සඋස්සාහෙනෙවාති පුනපි ආපජ්ජිස්සාමීති සහ උස්සාහෙනෙව. හීති සච්චං, යස්මා වා. ‘‘ගණනං න උපෙතී’’ති ¶ ඉමිනා ගණනං න උපගච්ඡතීති අගණනූපිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. අට්ඨමෙ වත්ථුස්මිං පූරණෙති සම්බන්ධො. ඉදං පාළියං අට්ඨවත්ථුකපූරණවසෙන භික්ඛුනීනං ආගතත්තා භික්ඛුනියො සන්ධාය වුත්තං. භික්ඛූනම්පි දුතියපාරාජිකට්ඨානෙ ලබ්භතියෙව.

ථුල්ලවජ්ජාති එත්ථ ථුල්ලං වජ්ජං එතිස්සාති ථුල්ලවජ්ජාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ථුල්ලදොසෙ පඤ්ඤත්තා’’ති. යා ච ධම්මිකස්ස පටිස්සවස්ස අසච්චාපනෙ ආපත්ති අත්ථි, සා ච ගිහිපටිසංයුත්තාති යොජනා. පඤ්චානන්තරියකම්මාපත්තීති පඤ්චහි ආනන්තරියකම්මෙහි ආපන්නා පාරාජිකාපත්ති. සුදින්නත්ථෙරාදීති ආදිසද්දෙන ධනියත්ථෙරාදයො සඞ්ගණ්හාති. ආදිකම්මිකොති ආදිකම්මං කරොන්තො, තස්මිං නියුත්තො වා. මක්කටිසමණාදීති ආදිසද්දෙන වජ්ජිපුත්තකාදයො සඞ්ගණ්හාති. යො කදාචි කරහචි ආපත්තිං ආපජ්ජති, සො අධිච්චාපත්තිකො නාමාති යොජනා. පරතොපි එසෙව නයො.

‘‘චොදෙතී’’ති ඉමිනා චොදෙතීති චොදකොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘චොදිතො’’ති ඉමිනා චොදිතබ්බොති චුදිතො, සොයෙව චුදිතකොති වචනත්ථං දස්සෙති. පඤ්චදසසූති පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකෙ වුත්තෙසු පඤ්චදසධම්මෙසු. තෙනාති අධම්මචොදකෙන, චොදිතොති සම්බන්ධො. පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 401) වුත්තෙ සච්චෙ ච අකුප්පෙ ච අතිට්ඨන්තොපි අධම්මචුදිතකොයෙව නාම, සො පන ධම්මචොදකෙන චොදිතෙයෙව කුප්පන්තො අධම්මචුදිතකො නාම, අධම්මචොදකෙන චොදිතෙ පන කුප්පන්තොපි අධම්මචුදිතකො නාම න හොති, තස්මා ඉධ න වුත්තො. ‘‘සමන්නාගතො’’ති ඉමිනා නියතා එතස්ස සන්තීති නියතොති වචනත්ථං දස්සෙති.

ආපජ්ජිතුං භබ්බාති භබ්බාපත්තිකා. කෙනචි කම්මෙන අකතොපි අනුක්ඛිත්තකොයෙව නාම, සො පන උක්ඛිත්තකොති සඞ්කාභාවතො ඉධ න වුත්තො. අයන්ති තජ්ජනීයාදිකම්මකතො භික්ඛු. හීති යස්මා, න කොපෙතීති සම්බන්ධො. ලිඞ්ගදණ්ඩකම්මසංවාසනාසනාහීති ලිඞ්ගනාසනෙන ¶ ච දණ්ඩකම්මනාසනෙන ච සංවාසනාසනෙන ච. යෙනාති භික්ඛුනා. සොති නානාසංවාසකො. ද්වින්නං නානාසංවාසකානං ¶ විසෙසො හෙට්ඨා (පාචි. අට්ඨ. 428) වුත්තොයෙව. ඨපනං ජානිතබ්බන්ති එත්ථ කිං ඨපනං නාමාති ආහ ‘‘පාතිමොක්ඛට්ඨපන’’න්ති.

ඉති එකකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො දුකවාරවණ්ණනා

322. දුකෙසු අචිත්තකා ආපත්තීති සම්බන්ධො. භූතාරොචනාපත්තීති පාචිත්තියාපත්ති. අභූතාරොචනාපත්තීති පාරාජිකථුල්ලච්චයාපත්ති. පදසොධම්මාදිකාතිආදිසද්දෙන උත්තරිඡපඤ්චවාචා සඞ්ගහිතා. මඤ්චපීඨාදීනන්තිආදිසද්දෙන භිසිආදයො සඞ්ගණ්හාති. අනාපුච්ඡාගමනාදීසූති ආදිසද්දෙන අනුද්ධරිත්වා ගමනං සඞ්ගණ්හාති. සපුග්ගලොති සො අත්තසඞ්ඛාතො පුග්ගලො සපුග්ගලො. පරපුග්ගලොති පරො පුග්ගලො පරපුග්ගලො. ගරුකන්ති සඞ්ඝාදිසෙසං. ලහුකන්ති පාචිත්තියං. පුන ගරුකන්ති පාරාජිකං. පුන ලහුකන්ති පාචිත්තියමෙව.

අඞ්ගුලිමත්තම්පීති පිසද්දෙන කෙසග්ගමත්තම්පීති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. තන්ති මඤ්චපීඨං. ගමියො ආපජ්ජති නාමාති සම්බන්ධො.

‘‘ආදියන්තො ආපජ්ජති නාමා’’තිආදිනා අත්ථාපත්ති ආදියන්තො ආපජ්ජතීති පාළියං ආදියන්තො හුත්වා ආපජ්ජති ආපත්ති අත්ථීති යොජනානයං දස්සෙති. එවඤ්හි සති ‘‘ආපජ්ජතී’’ති ආඛ්යාතපදං ‘‘අත්ථී’’ති කිරියන්තරං අපෙක්ඛිත්වා කත්තා හොතීති දට්ඨබ්බං. අථ වා ආදියන්තො පුග්ගලො යං ආපත්තිං ආපජ්ජති, සා ආපත්ති අත්ථීති යොජනා. එසෙව නයො අඤ්ඤෙසුපි. මූගබ්බතාදීනීති ආදිසද්දෙන ගොවතකුක්කුරවතාදීනි සඞ්ගණ්හාති. පාරිවාසිකාදයො ආපජ්ජන්තීති සම්බන්ධො. තජ්ජනීයාදිකම්මකතා වා පුග්ගලාති යොජනා. අසමාදියන්තා ¶ ආපජ්ජන්තීති අසමාදියන්තා හුත්වා ආපජ්ජන්ති. තෙති පුග්ගලෙ. කරොන්තො ආපජ්ජති නාමාති කරොන්තො හුත්වා ආපජ්ජති නාමාති යොජනා. එවං දෙන්තො ආපජ්ජති නාමාතිආදීසුපි.

එකරත්තඡාරත්තසත්තාහදසාහමාසාතික්කමෙසූති ‘‘එකරත්තම්පි තිචීවරෙන විප්පවසෙය්යා’’ති (පාරා. 475-476) ච ‘‘ඡාරත්තපරමං තෙන භික්ඛුනා තෙන චීවරෙන විප්පවසිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 653) ච ‘‘සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති ¶ (පාරා. 622-623) ච ‘‘දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං ධාරෙතබ්බ’’න්ති (පාරා. 462-463) ච ‘‘මාසපරමං නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 499-500) ච වුත්තකාලාතික්කමෙසු.

ඉමං පන ආපත්තිං ආපජ්ජති නාමාති සම්බන්ධො.

යස්මිං පක්ඛෙ නිසින්නොති යස්මිං පක්ඛෙ සයං නිසින්නො. තෙසන්ති අත්තනො පක්ඛෙ නිසින්නානං, නානාසංවාසකන්ති සම්බන්ධො. යෙසන්ති සකපක්ඛෙ නිසින්නානං. කම්මං කොපෙතීති නානාසංවාසකත්තා කම්මං කොපෙති. ඉතරෙසන්ති පරපක්ඛෙ නිසින්නානං. හත්ථපාසං අනාගතත්තා කම්මං කොපෙතීති යොජනා. ‘‘එසෙව නයො’’ති වුත්තවචනං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘යෙසං හී’’තිආදි. යෙසන්ති සකපක්ඛෙ වා පරපක්ඛෙ වා නිසින්නානං යෙසං භික්ඛූනං. සොති භික්ඛු. ආපජ්ජිතබ්බතොති ආපජ්ජිතබ්බභාවතො. ඉමිනා පුග්ගලෙන ඡහි සමුට්ඨානෙහි ආපජ්ජිතබ්බාති ආපත්තියොති වචනත්ථං දස්සෙති. කම්මෙන වා සලාකග්ගාහෙන වාති එත්ථ උද්දෙසො කම්මෙ ලක්ඛණහාරනයෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති, වොහාරානුස්සාවනා සලාකග්ගාහෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උද්දෙසො චෙව…පෙ… එක’’න්ති. පුබ්බභාගාති සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තා. පමාණන්ති සඞ්ඝභෙදස්ස කාරණං.

අද්ධානහීනො නාමාති එත්ථ අද්ධානසද්දො කාලපරියායොති ආහ ‘‘ඌනවීසතිවස්සො’’ති. ථෙය්යසංවාසකාදයොතිආදිසද්දෙන තිත්ථියපක්කන්තකභික්ඛුනීදූසකපඤ්චානන්තරියා සඞ්ගහෙතබ්බා. අට්ඨ අභබ්බපුග්ගලා ¶ කරණදුක්කටකා නාම හොන්තීති යොජනා. එත්ථ කත්තබ්බන්ති කරණං, කම්මං, දුට්ඨු කත්තබ්බන්ති දුක්කටං, කම්මමෙව. කරණං දුක්කටමෙතස්සාති කරණදුක්කටකො. විසෙසනපරනිපාතො ‘‘අග්යාහිතො’’තිආදීසු විය. තදෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුක්කටකිරියා’’තිආදි. නො ච යාචතීති එත්ථ යාචධාතුයා පධානකම්මං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපසම්පද’’න්ති, ‘‘සඞ්ඝ’’න්ති අපධානකම්මමානෙතබ්බං. තෙපිටකොති තිපිටකං වාචුග්ගතවසෙන ධාරකො. ආණායපීති පිසද්දො ‘‘මතෙනපී’’ති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. යාචන්තස්සෙවාති නිස්සයං ආචරියං යාචන්තස්සෙව. යං වත්ථුං අජ්ඣාචරන්තො ආපත්තිං ආපජ්ජති, තං වත්ථු සාතිසාරං නාමාති යොජනා.

උපඝාතිකාති එත්ථ උපහනන්තීති උපඝාතා, තෙයෙව උපඝාතිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපඝාතා’’ති. තත්ථාති ද්වීසු උපඝාතිකෙසු. ද්වෙ වෙනයිකාති එත්ථ විනයෙන සිද්ධා වෙනයිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයසිද්ධා’’ති. ‘‘ද්වෙ අත්ථා’’ති ඉමිනා ණිකසද්දස්ස සරූපං දස්සෙති ¶ . පඤ්ඤත්තානුලොමං නාම දට්ඨබ්බන්ති සම්බන්ධො. පච්චයඝාතොති පච්චයස්ස ඝාතො. ඉමිනා සෙතුඝාතොති එත්ථ සෙතුසද්දො පච්චයවාචකොති දස්සෙති. චිත්තස්සාපීති පිසද්දො පගෙව කායවාචානන්ති දස්සෙති. ඉතිපීති පිසද්දො දුතියත්ථසම්පිණ්ඩනො. ‘‘පමාණෙනා’’ති ඉමිනා මත්තකාරිතාති එත්ථ මත්තසද්දො පමාණත්ථොති දස්සෙති. ‘‘කරණ’’න්ති ඉමිනා කාරිතාති තද්ධිතභාවං කිතභාවෙන දස්සෙති සභාගත්තා. කායද්වාරිකන්ති කායද්වාරෙ පවත්තං ආපත්තිං. ඉමිනා ආපජ්ජතීති පදස්ස කම්මං දස්සෙති. කායෙනෙව වුට්ඨාතීති කායසාමග්ගියා දානත්තා කායෙනෙව වුට්ඨාති. සීසමක්ඛනාදීති ආදිසද්දෙන පාදමක්ඛනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

තන්ති භාරං. ‘‘නිත්ථරිතුං වීරියං ආරභතී’’ති ඉමිනා වහනාකාරං දස්සෙති. ථෙරො සමානොති යොජනා. නවහනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනුජානාමී’’තිආදි. ‘‘කුක්කුච්චායිත්වා කරොතී’’ති ඉමිනා කුක්කුච්චසද්දස්ස ¶ නාමධාතුං දස්සෙති. ‘‘දිවා ච රත්තො චා’’ති ඉමිනා අභිණ්හං ආසවවඩ්ඪනං දස්සෙති. තත්ථ තත්ථාති තෙසු තෙසු විභඞ්ගක්ඛන්ධකෙසු.

ඉති දුකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො තිකවාරවණ්ණනා

323. තිකෙසු භගවති තිට්ඨන්තෙ යං ආපත්තිං ආපජ්ජති, සා ආපත්ති අත්ථීති යොජනා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පදෙසු. විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තිකෙසු, විත්ථාරො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. ලොහිතුප්පාදාපත්තීති අනුලොමපාරාජිකාපත්ති. ‘‘ආවුසොවාදෙනා’’ති ‘‘ආවුසො’’ති වොහාරෙන. වොති තුම්හෙහි.

කාලෙති පුරෙභත්තකාලෙ. විකාලෙති පච්ඡාභත්තකාලෙ. අවසෙසං ආපත්තින්ති සම්බන්ධො. දසවස්සොම්හීති අහං දසවස්සො අම්හි. නවොති පඤ්චවස්සඅපරිපුණ්ණො. මජ්ඣිමොති පඤ්චවස්සතො පට්ඨාය යාව දසවස්සඅපරිපුණ්ණො. කුසලචිත්තො ආපජ්ජතීති කුසලචිත්තො හුත්වා ආපජ්ජති. අබ්යාකතචිත්තොති සුපන්තස්ස භවඞ්ගචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. යන්ති ආපත්තිං. සබ්බන්ති ආපත්තිං, ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගී හුත්වා ආපජ්ජතීති යොජනා. යන්ති ආපත්තිං.

තයො පටික්ඛෙපාති එත්ථ පටික්ඛෙපස්ස සාමිකං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො’’ති. කිලෙසසල්ලෙඛනකපටිපත්තියාති ¶ කිලෙසං සල්ලිඛති තනුං කරොතීති කිලෙසසල්ලෙඛනකා, සායෙව පටිපත්ති කිලෙසසල්ලෙඛනකපටිපත්ති, තාය.

පරිසං උපට්ඨාපෙන්තො බාලොති සම්බන්ධො. පරිසං උපට්ඨාපෙන්තො පණ්ඩිතො චාති සම්බන්ධො. අවසෙසං ආපත්තින්ති යොජනා. කාළෙති කාළපක්ඛෙ. ජුණ්හෙති ජුණ්හපක්ඛෙ.

කත්තිකපුණ්ණමාසියාති ¶ පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමාසියා. කුරුන්දියං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සුවුත්තකාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චාතුමාස’’න්තිආදි. හීති යස්මා, පරියෙසන්තො ච නිවාසෙන්තො ච භික්ඛූති යොජනා.

වත්ථුන්ති මෙථුනධම්මාදිවත්ථුං.

පටිච්ඡාදෙති එතායාති පටිච්ඡාදීති කරණත්ථොපි යුජ්ජති. විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ද්වාරං පිදහිත්වා’’තිආදි. එතදෙවාති පරිකම්මමෙව. උභයත්ථාති උභයෙසු ජන්තාඝරපටිච්ඡාදිඋදකපටිච්ඡාදීසු. සබ්බන්ති අඛිලං පරිකම්මාදිං. නිය්යන්තීති නිලීයිත්වා යන්ති. ඉමිනා වහන්තීති එත්ථ වහධාතු ගත්යත්ථොති දස්සෙති. අබ්භමහිකාධූමරජරාහුවිමුත්තන්ති අබ්භෙන ච මහිකාය ච ධූමෙන ච රජෙන ච රාහුනා ච විමුත්තං. තෙසූති අබ්භාදීසු. තථාති යථා චන්දමණ්ඩලං විරොචති, තථා සූරියමණ්ඩලං.

කරණීයෙන හුත්වාති සම්බන්ධො.

කප්පෙන්තොති කරොන්තො. ආගන්තුකො ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. අනජ්ඣිට්ඨොති අනජ්ඣෙසිතො හුත්වාති සම්බන්ධො. තිණවත්ථාරකසමථෙ කායෙන වුට්ඨාති කායසාමග්ගියා දානත්තා.

ආගාළ්හාය චෙතෙය්යාති ආගාළ්හසද්දො දළ්හපරියායොති ආහ ‘‘දළ්හභාවායා’’ති. ආ භුසො ගාහියතෙ ආගාළ්හො, ගාළ්හො බාළ්හො දළ්හොති අත්ථතො එකං. චෙතෙය්යාති පකප්පෙය්ය. න පූරයතොති න පූරයන්තස්ස. අලජ්ජී ච හොති බාලො ච අපකතත්තො චාති එත්ථ බාලමත්තඅපකතත්තමත්තෙන කම්මං න කාතබ්බං, ආපත්තිවසෙනෙව පන කාතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බාලො’’තිආදි. තත්ථ බාලො න ජානාතීති සම්බන්ධො. අයන්ති බාලො. එත්තාවතාති එත්තකෙන අජානනමත්තෙන. බාලභාවමූලකං ආපත්තින්ති සම්බන්ධො. ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධෙති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසවසෙන ¶ ද්වෙ ආපත්තිරාසයො. තෙසන්ති තිණ්ණං පුග්ගලානං, කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

කායිකො දවො නාමාති කායිකො පරිහාසො නාම. මුඛාලම්බරකරණාදිභෙදොති මුඛෙන ආලම්බරනාමකතූරියකිච්චස්ස කරණාදිභෙදො ¶ . ද්වීහිපි ද්වාරෙහීති කායවචීවසෙන ද්වීහිපි ද්වාරෙහි. කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවීතික්කමොති කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තස්ස කායසංසග්ගාදිසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො. වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවීතික්කමොති වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තස්ස දුට්ඨුල්ලවාචාදිසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො. කායිකෙන උපඝාතිකෙනාති එත්ථ උපඝාතිකං නාම අසික්ඛනන්ති ආහ ‘‘අසික්ඛනෙනා’’ති. කස්මා අසික්ඛනං උපඝාතං නාමාති ආහ ‘‘යො හී’’තිආදි. තත්ථ යොති පුග්ගලො. තන්ති කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං. නන්ති එවමෙව. හි යස්මා උපඝාතෙතීති සම්බන්ධො. වෙජ්ජකම්මෙන සමන්නාගතොති සම්බන්ධො. සාසනඋග්ගහණආරොචනාදිනා වාචසිකෙන මිච්ඡාජීවෙනාති යොජනා.

‘‘මා භණ්ඩනං කරී’’ති ඉමිනා ‘‘මා’’ති පටිසෙධස්ස ‘‘කරී’’ති පාඨසෙසෙන සම්බන්ධිතබ්බභාවං දස්සෙති. න වොහරිතබ්බන්ති එත්ථ විපුබ්බඅවපුබ්බ-හරධාතු කථනත්ථොති ආහ ‘‘න කිඤ්චි වත්තබ්බ’’න්ති. හීති සච්චං. බීජනග්ගාහාදිකෙති ආදිසද්දෙන ධම්මජ්ඣෙසනාදිං සඞ්ගණ්හාති. ඔකාසකම්මං කාරෙන්තස්සාති එත්ථ ‘‘ඔකාස’’න්ති ච ‘‘ඔකාසකම්ම’’න්ති ච සදිසන්ති ආහ ‘‘ඔකාසං කාරෙන්තස්සා’’ති. න ආදාතබ්බන්ති න ගණ්හිතබ්බං. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යත්ථ ගහෙත්වා’’තිආදි.

යන්ති විනයං. සොති භික්ඛු. සොති විනයො. තස්සාති භික්ඛුස්ස. ඉදන්ති කම්මං. අඤ්ඤං පුච්ඡාති මයා අඤ්ඤං භික්ඛුං පුච්ඡාහීති යොජනා. ඉතීති එවං. සොති තීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු. අස්සාති තීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස. න සාකච්ඡිතබ්බොති න සහ කථෙතබ්බො.

‘‘ලද්ධි’’න්ති ඉමිනා ඉදමප්පහායාති එත්ථ ඉදංසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. ‘‘අවිජහිත්වා’’ති ඉමිනා හාධාතු ත්වාපච්චයොති දස්සෙති. සුද්ධං බ්රහ්මචාරින්ති එත්ථ සබ්බථා කිලෙසසුද්ධො ඛීණාසවොව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘ඛීණාසවං භික්ඛු’’න්ති. ‘‘පාතබ්යභාව’’න්ති ඉමිනා පාතබ්යතන්ති එත්ථ තාපච්චයො භාවත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. ‘‘පටිසෙවන’’න්ති ඉමිනා පාතබ්යසද්දො යථාකාමපරිභුඤ්ජනත්ථොති දස්සෙති ¶ . ගතිවිසොධනන්ති දුග්ගතිතො සුගතියා විසුජ්ඣනං ¶ . ‘‘අකුසලානි චෙව මූලානි චා’’ති ඉමිනා අකුසලසද්දස්ස ච මූලසද්දස්ස ච තුල්යාධිකරණභාවං දස්සෙති. තස්මා අකුසලසඞ්ඛාතානි මූලානි අකුසලමූලානීති තුල්යාධිකරණසමාසො කාතබ්බො. දුච්චරිතානීති එත්ථ දුසද්දස්ස දුට්ඨුවිරූපත්ථභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුට්ඨු චරිතානි, විරූපානි වා චරිතානී’’ති. විරූපානීති විකාරසභාවානි. ‘‘කරණභූතෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘කත්තුභූතෙනා’’ති අත්ථං පටික්ඛිපති. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඛන්ධකෙ.

ඉති තිකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො චතුක්කවාරවණ්ණනා

324. චතුක්කෙසු එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. තිණවත්ථාරකසමථට්ඨානන්ති තිණවත්ථාරකසමථෙන අධිකරණවූපසමිතට්ඨානං. පරස්ස කම්මවාචායාති පරස්ස කරණභූතාය කම්මවාචාය. තතොති චතුක්කතො. පරෙසූති අඤ්ඤෙසු චතුක්කෙසු එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. තමෙවාති කායද්වාරිකමෙව. පුන තමෙවාති වචීද්වාරිකමෙව. ආපජ්ජිතබ්බාපත්තිඤ්ච සහාගාරසෙය්යාපත්තිඤ්චාති යොජනා. ජග්ගන්තොති ජාගරන්තො.

අචිත්තකො ආපජ්ජති නාමාති ‘‘අචිත්තකො භික්ඛු ආපජ්ජති නාමා’’ති වා ‘‘අචිත්තකො හුත්වා ආපජ්ජති නාමා’’ති වා යොජනා කාතබ්බා. සභාගන්ති වත්ථුසභාගං. තඤ්චාති අඤ්ඤතරං තඤ්ච ආපත්තිං. ඉතීති එවං.

කම්මෙනාති සමනුභාසනකම්මෙන. කම්මෙන වුට්ඨාතීති කම්මෙන එව වුට්ඨාති.

සොති ගිහිපරික්ඛාරො, ආහටො හොතීති සම්බන්ධො. අවාපුරණන්ති කුඤ්චිකං. අන්තොති භණ්ඩාගාරස්ස අන්තො.

සම්මුඛා ¶ වුට්ඨාතීති සම්මුඛා එව වුට්ඨාති.

සයිතාය එව භික්ඛුනියාති යොජනා. ඉදන්ති සහාගාරසෙය්යාපත්තිං, පටිච්චාති සම්බන්ධො. එතන්ති ‘‘ලිඞ්ගපාතුභාවෙනා’’ති වචනං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. උභින්නම්පීති භික්ඛුභික්ඛුනීනම්පි ¶ . ලිඞ්ගපටිලාභෙනාති ඉත්ථිලිඞ්ගපටිලාභෙන. පඨමන්ති ආදිකප්පකාලෙ. ‘‘පඨමං උප්පන්නවසෙනා’’ති ඉමිනා පුරෙ උප්පන්නං පුරිමන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘සෙට්ඨභාවෙනා’’ති ඉමිනා පුරභාවෙන සෙට්ඨභාවෙන උප්පන්නං පුරිමන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘පුරිසලිඞ්ග’’න්ති ඉමිනා ඉමපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. පුරිසකුත්තපුරිසාකාරාදීති ආදිසද්දෙන පුරිසනිමිත්තාදයො සඞ්ගණ්හාති. යානි ඡචත්තාලීස සික්ඛාපදානීති යොජනා. ඉමිනා වුත්තනයානුසාරෙන දුතියචතුක්කෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙහීති තිංසාධිකෙහි සතසික්ඛාපදෙහි.

මහාපදෙසාති විනයෙ (මහාව. 305) ආගතා මහාපදෙසා. කස්මා මහාපදෙසා ‘‘සාමුක්කංසා’’ති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘තෙ හී’’තිආදි. තත්ථ තෙති චත්තාරො මහාපදෙසා, වුච්චන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘සය’’න්ති ඉමිනා සාමුක්කංසාති එත්ථ සංසද්දස්ස සයමත්ථං දස්සෙති. ‘‘උක්ඛිපිත්වා’’ති ඉමිනා උක්කංසසද්දො උක්ඛිපනත්ථොති දස්සෙති. ‘‘ඨපිතත්තා’’ති ඉමිනා සයං උක්කංසිත්වා ඨපිතා සාමුක්කංසාති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘අජ්ඣොහරණීයපරිභොගා’’ති ඉමිනා බාහිරපරිභොගං නිවත්තෙති. උදකං පනාති කෙනචි අසංසග්ගං පසන්නොදකං පන. කාලෙති සප්පදට්ඨකාලෙ. ‘‘පඤ්ච වා දස වා සීලානී’’ති ඉමිනා පඤ්ච වා දස වා සීලානි උපාසකසීලන්ති දස්සෙති.

තත්ථ චාති විහාරෙ ච. උභොපීති ආගන්තුකාවාසිකවසෙන උභොපි. අසාධාරණන්ති ද්වීහි අසාධාරණං. ආපත්තින්ති භික්ඛුනීහියෙව සාධාරණං ආපත්තිං. ගමියචතුක්කෙපීති පිසද්දො ආගන්තුකචතුක්කං අපෙක්ඛති. වත්ථුනානත්තතාවාති මෙථුනාදිවත්ථුනානත්තතා එව. හීති සච්චං, යස්මා වා. සාති ආපත්ති. තථාති යථා කායසංසග්ගෙ, තථා ලසුණඛාදනෙති යොජනා. එත්ථාති වත්ථුනානත්තතාදිචතුක්කෙ ¶ . චත්තාරි පාරාජිකානීති භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ ආගතානි. විසුං ආපජ්ජන්තෙසුපි එසෙව නයොති සම්බන්ධො.

පුරිමචතුක්කෙති වත්ථුනානත්තතාදිචතුක්කෙ. යො පඨමො පඤ්හොති යොජනා. ඉධාති වත්ථුසභාගතාදිචතුක්කෙ. යො චාති යො ච පඤ්හො. තත්ථාති වත්ථුනානත්තතාදිචතුක්කෙ. තතියචතුත්ථෙසු පඤ්හෙසූති සම්බන්ධො.

‘‘සද්ධිවිහාරිකස්සා’’ති පදං ‘‘කත්තබ්බ’’ඉති පදෙ සම්පදානං.

ගරුකන්ති පාරාජිකං. ලහුකන්ති ථුල්ලච්චයං වා දුක්කටං වා.

අට්ඨන්නං ¶ භික්ඛුනීනං පටිපාටියා නිසීදිතබ්බතො වුත්තං ‘‘නවමභික්ඛුනිතො’’ති. පච්චුට්ඨානාරහාති පටිමුඛං උපට්ඨාතුං අරහා. අවිසෙසෙන චාති ‘‘භික්ඛූ’’ති වා ‘‘භික්ඛුනී’’ති වා විසෙස, මකත්වා සාමඤ්ඤෙන ච. ‘‘ආසනාරහචතුක්කස්සා’’ති පදං ‘‘පඨමපද’’න්ති පදෙ අවයවිසම්බන්ධො.

අසාධාරණන්ති භික්ඛූහි අසාධාරණං. විකාලෙ කප්පතීති තදහුවිකාලෙ කප්පති. කාලාතීතන්ති කාලයාමසත්තහාතීතං. යාවකාලිකාදිත්තයඤ්ච අකප්පියමංසඤ්ච උග්ගහිතකඤ්ච අපටිග්ගහිතකඤ්චාති යොජනා.

ගුණඞ්ගුණූපාහනඤ්ච ධුවන්හානඤ්ච චම්මත්ථරණඤ්ච ගුණඞ්ගුණූපාහනධුවන්හානචම්මත්ථරණානි. ඉමානි චත්තාරීති පඤ්චවග්ගෙන ගණෙන උපසම්පදදානාදීනි. ඉධාති පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු. ඉධාති මජ්ඣිමෙසු. ඉදන්ති චතුබ්බිධං වත්ථු. දීපෙතුම්පීති දීපනම්පි. තුංපච්චයො හි කත්වත්ථජොතකො. එසෙව නයො දීපෙතුං පනාති එත්ථාපි. සෙසං අනුඤ්ඤාතකන්ති සම්බන්ධො. උභයත්ථපීති පච්චන්තිමමජ්ඣිමවසෙන උභයත්ථාපි.

ඡන්දපාරිසුද්ධිඅක්ඛානං එකං කත්වා ‘‘චත්තාරො’’ති වුත්තං. චත්තාරො පුබ්බකිච්චාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො, ‘‘චත්තාරි පුබ්බකිච්චානී’’ති හි අත්ථො. එවං වුත්තානි ඉමානි චත්තාරීති සම්බන්ධො. එවං ආගතා සම්මුතියොති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු චතුක්කෙසු.

ඉති චතුක්කවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො පඤ්චකවාරවණ්ණනා

325. පඤ්චකෙසු ¶ ‘‘පඤ්ච පුග්ගලා නියතා’’ති එතං ආනන්තරියානමෙව ගහණන්ති යොජනා. පඤ්ච ඡෙදන කා ආපත්තියො නාම වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. යා විකප්පනා වුත්තාති යොජනා. උස්සඞ්කිතොති උට්ඨහිත්වා සඞ්කිතො. පරිසඞ්කිතොති පුනප්පුනං සඞ්කිතො. අකුප්පො අරහත්තඵලසඞ්ඛාතො ධම්මො ඉමස්සාති අකුප්පධම්මො, ඛීණාසවො. ඛීණාසවො සමානොපි උස්සඞ්කිතො චෙව පරිසඞ්කිතො චාති යොජනා. පරිහරිතබ්බාති අපනෙතබ්බා. හීති සච්චං, යස්මා වා. එතෙසූති අගොචරෙසු. ථූපචීවරන්ති එත්ථ ථූපං පරික්ඛිපිත්වා කතං චීවරං ථූපචීවරන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වම්මික’’න්තිආදි. වම්මිකො හි ථූපයති උද්ධං ආරොහතීති ථූපොති වුච්චති ¶ . න්හානට්ඨානෙති සබ්බෙසං න්හානට්ඨානෙ. තඤ්හි උදකෙන කායං අභිසිඤ්චති එත්ථාති අභිසෙකන්ති වුච්චති. අභිසෙකෙ ඡඩ්ඩිතං ආභිසෙකිකං, චීවරං. තෙන වුත්තං ‘‘ඡඩ්ඩිතචීවර’’න්ති. භතපටියාභතන්ති එත්ථ භරධාතුයා පොසනත්ථං පටික්ඛිපිත්වා ධාරණත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුසානං නෙත්වා පුන ආනීතක’’න්ති. තත්ථ ‘‘සුසාන’’න්ති ඉමිනා කම්මං දස්සෙති, ‘‘පුනා’’ති ඉමිනා පටිසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. ඉමෙහි පදෙහි සුසානං භතං හුත්වා ගෙහං පටිආභරිතබ්බන්ති භතපටියාභතන්ති වචනත්ථං දස්සෙති, යකාරො පදසන්ධිකරො. පාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච පොත්ථකෙසු ‘‘ගතපටියාගත’’න්ති කණ්ඨජතතියක්ඛරෙන පාඨො අත්ථි, සො අසුන්දරො.

කායො පඨමං, වාචා දුතියං, කායවාචා තතියං, ඉදං සන්ධාය ‘‘තතියෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථෙවාති අන්තරපෙය්යාලෙ එව.

අදින්නන්ති එත්ථ අකාරස්ස නකාරියභාවඤ්ච තපච්චයස්ස කම්මවාචකභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤෙන න දින්න’’න්ති. තත්ථ ‘‘අඤ්ඤෙනා’’ති ඉමිනා තපච්චයස්ස කම්මවාචකභාවං දස්සෙති, නකාරෙන අකාරස්ස කාරියං දස්සෙති. කෙන කාරණෙන අවිදිතන්ති ආහ ‘‘පටිග්ගණ්හාමීති චෙතනාය අභාවෙනා’’ති. අවිදිතන්ති අපාකටං. නටසමජ්ජාදිදානන්ති නටසමජ්ජාදීනං ¶ සබ්බෙසං දානං. උසභවිස්සජ්ජනන්ති උසභස්ස විස්සජ්ජනං. ඉදං උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං. සබ්බාසම්පි පන මනුස්සාමනුස්සානං ඉත්ථීනං මෙථුනරතිවසෙන පුරිසානං දානම්පි ගහෙතබ්බං. ඉත්ථිදානන්ති එත්ථාපි යාසං කාසඤ්චි ඉත්ථීනං යෙසං කෙසඤ්චි පුරිසානං දානං ගහෙතබ්බං. පටිභානචිත්තකම්මදානන්ති මෙථුනසෙවනපටිභානචිත්තකම්මදානං. ලොකස්සාති ලොකෙන. කථෙතුකම්යතාති කථෙතුකාමතා. ‘‘න සුප්පටිවිනොදයා’’ති ඉමිනා දුක්ඛෙන පටිවිනොදෙතබ්බාති දුප්පටිවිනොදයා, පටිවිනොදෙතුං න සුකරාති දස්සෙති. උපායෙනාති යුත්තියා.

ඵුස්සදෙවත්ථෙරො අට්ඨාසි කිරාති සම්බන්ධො. එකංසන්ති භුම්මත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. එකස්මිං අංසෙති හි අත්ථො. බුද්ධාරම්මණන්ති බුද්ධගුණාරම්මණං. මාරොති දෙවපුත්තමාරො, ගතොති සම්බන්ධො. ගොමයන්ති ගොමීළ්හං. ජරග්ගවොති ජරගොණො. තාදිසමෙවාති ගොමයවිප්පකිරණසභාවමෙව. විප්පකාරන්ති විසෙසපකාරෙන කරණං. වඞ්කපාදන්ති කුටිලපාදං. පරිකසන්තොති පරිච්ඡෙදං කත්වා විලෙඛන්තො. විගච්ඡපුරිසොති විකාරං, විරූපං වා ගතපුරිසො. ‘‘විභච්ඡපුරිසො’’තිපි පාඨො, විසෙසෙන සොභණං භක්ඛපුරිසොති අත්ථො. අයමෙව පාඨො අභිධානාදීසු (අභිධානප්පදීපිකායං 102 ගාථායං) දිස්සති. සමන්තාති කටඅන්ධකාරවිහාරස්ස ¶ සමන්තතො. මාරො සියා නු ඛොති යොජනා. න අසක්ඛිං ඉති ආහාති යොජනා. දිට්ඨපුබ්බොති පුබ්බෙ දිට්ඨො. මහානුභාවොති දෙවිද්ධියා මහානුභාවො. ඉඞ්ඝාති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො, උය්යොජෙමීති අත්ථො. අත්තභාවන්ති තව අත්තභාවං. තාදිසං රූපන්ති බුද්ධස්ස භගවතො අත්තභාවසදිසං රූපං. තංසරික්ඛකන්ති තෙන රූපෙන සදිසං. පතිරූපමෙව සදිසට්ඨෙන පතිරූපකං, න එකංසසදිසං රූපං කිඤ්චි සදිසරූපන්ති අත්ථො. සකත්තභාවන්ති සස්ස එසො සකො, සොයෙව අත්තභාවො සකත්තභාවො, තං. අයන්ති මාරො. කථන්ති ¶ කෙන කාරණෙන භගවා න සොභති නු ඛො, සොභතියෙවාති අත්ථො. තදෙව සමත්ථෙතුං වුත්තං ‘‘සබ්බසො වීතරාගදොසමොහො’’ති. වඤ්චිතොම්හීති අහං වඤ්චිතො අම්හි. කිං අත්ථීති කිං නාම අත්ථි, මම වඤ්චනචිත්තං නත්ථීති අධිප්පායො. දහරභික්ඛු පටිලභතීතිආදිනා සම්බන්ධිතබ්බං.

දහරභික්ඛු අට්ඨාසීති සම්බන්ධො. සඞ්කාරඡඩ්ඩනිං පච්ඡින්ති සම්බන්ධො. සඞ්කාරං ඡඩ්ඩෙති ඉමායාති සඞ්කාරඡඩ්ඩනී. තිස්සදත්තත්ථෙරො නාම පුච්ඡීති සම්බන්ධො. නාවාතොති පොතතො. පඤ්හාසහස්සන්ති සමථවිපස්සනාකම්මට්ඨානෙසු පුච්ඡාසහස්සං. පුච්ඡීති දහරං පුච්ඡි. පරිච්ඡින්දීති තස්මිං දිවසෙ කාතබ්බවත්තං නිට්ඨපෙසීති අත්ථො. යොනකවිසයතොති යොනකලොකතො. අට්ඨ කප්පෙ අනුස්සරීති චෙතියඞ්ගණං දිස්වා චිත්තස්ස පසීදනතො පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අට්ඨ කප්පෙ අනුස්සරි.

එකො භික්ඛු ගතොති සම්බන්ධො. දෙවතා පුප්ඵහත්ථා අට්ඨංසූති මනුස්සවෙසං ගහෙත්වා අට්ඨංසු. තෙන වුත්තං ‘‘කතරගාමවාසිකාත්ථා’’ති. තුම්හෙ කතරස්මිං ගාමෙ වසනසීලා අත්ථ භවථාති යොජනා. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ. ඨිතාම්හාති මයං ඨිතා අම්හාති යොජනා.

අයං කථාති අයං වක්ඛමානකථා. කිං අමච්චපුත්තො පාසාදිකො නු ඛොති යොජනා. නෙති අමච්චපුත්තඅභයත්ථෙරෙ. ඤාතකා අගමංසූති සම්බන්ධො. ථෙරමාතාපි පහිණීති සම්බන්ධො. පිසද්දෙන ඤාතකෙ අපෙක්ඛති. පහිණාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුත්තො මෙ’’තිආදි. අමච්චපුත්තො ආරූළ්හොති සම්බන්ධො. අභයත්ථෙරො ආහාති සම්බන්ධො. තෙනාති අමච්චපුත්තෙන. යුගග්ගාහන්ති යුගස්ස ගාහං. ‘‘මහල්ලකත්ථෙරස්ස සම්මට්ඨට්ඨානෙ කචවරං ඡඩ්ඩෙත්වා’’ති වචනං ආවි කරොන්තො ආහ ‘‘අතීතත්තභාවෙ කිරා’’තිආදි. අමච්චපුත්තො ඡඩ්ඩෙසීති සම්බන්ධො.

තන්ති සම්මජ්ජනවත්තං. තත්රාති ‘‘සත්ථුසාසනං කතං හොතී’’තිවචනෙ. ආයස්මා සාරිපුත්තො නිසීදි කිරාති සම්බන්ධො. භගවා පච්චාගඤ්ඡීති ¶ සම්බන්ධො. පාදානීති පාදස්ස අක්කමනට්ඨානානි, පාදචෙතියානීති අත්ථො. ථෙරො නිසීදීති සම්බන්ධො. ජණ්ණුකෙහි පතිට්ඨාය ‘‘පාදචෙතියං ¶ වන්දිත්වා’’ති පාඨසෙසො අජ්ඣාහරිතබ්බො. මෙ නිසින්නභාවං මෙ සත්ථා අඤ්ඤාසි වතාති යොජනා. මෙසද්දො හි පුබ්බපරාපෙක්ඛො. චොදනන්ති දොසාරොපනං. කාරෙස්සාමීති දසබලං කාරෙස්සාමි. භගවා ආහාති සම්බන්ධො. ගතොසීති ත්වං ගතො අසි, විචරන්තස්ස තුය්හං න පතිරූපන්ති යොජනා. තතොති චොදනකාලතො.

එත්තකො විනිච්ඡයො උපලබ්භතීති සම්බන්ධො. භාසපරියන්තන්ති වචනපරිච්ඡෙදං. අයන්ති කථා. එත්තකං වචනන්ති සම්බන්ධො. ගය්හූපගන්ති ගහෙතබ්බභාවං උපගමනං, ගණ්හිතුං ඛමනීයන්ති අත්ථො. තානීති ද්වෙ මූලානි. පුන තානීති සමුදයභූතානි ඡ ආපත්තිසමුට්ඨානානි. වත්ථුන්ති මෙථුනාදිවත්ථුං. ඉතිපීති පිසද්දො පඨමනයං අපෙක්ඛති. එත්ථ පඨමනයෙ මූලෙන සමුදයස්ස පායතො අභෙදො හොති, පච්ඡිමනයෙ පන සබ්බථා භෙදො හොති. තස්මා පච්ඡිමනයොයෙව යුත්තතරොති දට්ඨබ්බො. ‘‘වූපසම්මතී’’ති ඉමිනා ‘‘නිරුජ්ඣතී’’ති පදස්ස සමුච්ඡෙදනිරොධං දස්සෙති. වුට්ඨානෙනාති පරිවාසාදිවිනයකම්මෙන.

තෙත්තිංසමූලානං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විවාදාධිකරණස්ස ද්වාදස මූලානී’’තිආදි. එකං මූලන්ති සම්බන්ධො. තානීති තෙත්තිංස මූලානි. පරතොති පරස්මිං. ‘‘අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනී’’තිආදිනා අධිකරණානං සමුට්ඨානං දස්සෙති. චත්තාරි සඞ්ඝකිච්චානි නිස්සාය උප්පජ්ජතීති යොජනා. ඉදන්ති වත්ථු. සත්තන්නං නිදානන්ති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං පඤ්ඤත්තිට්ඨානසඞ්ඛාතං නිදානං. එත්ථාති ඨානෙ. පඤ්ඤත්තිං න ජානාතීති එත්ථ ‘‘අනුපඤ්ඤත්තිං න ජානාතී’’ති වක්ඛමානත්තා පඨමපඤ්ඤත්ති ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘පඨමපඤ්ඤත්තිං න ජානාතී’’ති. අනුපඤ්ඤත්තීති එත්ථ අනුසද්දො නඋපච්ඡින්නත්ථොති ආහ ‘‘පුනප්පුනං පඤ්ඤත්තිං න ජානාතී’’ති. පච්ඡාත්ථොපි යුජ්ජතෙව පඨමපඤ්ඤත්තිතො පච්ඡා පඤ්ඤත්තත්තා. අනුසන්ධිවචනපථන්ති එත්ථ අනුසන්ධීනං වසෙන වචනපථන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කථානුසන්ධිවිනිච්ඡයානුසන්ධිවසෙන වත්ථු’’න්ති. ඤත්තිකිච්චන්ති ඤත්තියා කිච්චං ¶ . ඉමිනා ඤත්තියාති එත්ථ සාම්යත්ථෙ සාමිවචනං. කරධාතුසම්බන්ධෙ කරණවචනම්පි යුජ්ජතෙව. කරණන්ති එත්ථ ච යුපච්චයස්ස කම්මත්ථභාවඤ්ච දස්සෙති. න කෙවලං ඤත්තිකම්මෙ එව ඤත්තිකිච්චං න ජානාති, අථ ඛො ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මෙසුපි න ජානාතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මෙසූ’’තිආදි. පුබ්බෙ ඨපෙතබ්බාති ඤත්ති නාම කම්මවාචාය පුබ්බෙ ඨපෙතබ්බාති න ජානාති. ඉමිනා නපුබ්බකුසලභාවං දස්සෙති. ‘‘පච්ඡා’’ති ඉමිනා නඅපරකුසලභාවං දස්සෙති. පිසද්දෙන පඨමනයං අපෙක්ඛති. ‘‘කාලං න ජානාතී’’ති ඉමිනා අකාලඤ්ඤූති පදස්ස විග්ගහවාක්යං දස්සෙති. කාලං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනජ්ඣිට්ඨො’’තිආදි.

‘‘ධුතඞ්ගෙ ¶ ආනිසංසං අජානිත්වා’’ති ඉමිනා මන්දමොමූහානං ඵලං දස්සෙති. පාපිච්ඡොති එත්ථ පාපිච්ඡො නාම පච්චයලාභස්ස පත්ථනාති ආහ ‘‘පච්චයලාභං පත්ථයමානො’’ති. කායවිවෙකො ච චිත්තවිවෙකො ච උපධිවිවෙකො ච කායචිත්තඋපධිවිවෙකං, සමාහාරද්වන්දො, පුබ්බපදෙසු උත්තරපදලොපො. එතස්සාති ආරඤ්ඤිකස්ස. ඉමිනා ඉමාය අත්ථො ඉදමත්ථො, සො එතස්සත්ථීති ඉදමත්ථීති වචනත්ථං දස්සෙති. අප්පිච්ඡඤ්ඤෙවාතිආදීසු එවසද්දානං ඡඩ්ඩෙතබ්බත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න අඤ්ඤං කිඤ්චි ලොකාමිස’’න්ති.

නවවිධන්ති දිවසවසෙන තිවිධං, තථා කත්තබ්බාකාරවසෙන, තථා කාරකවසෙනාති නවවිධං උපොසථං.

කායදුච්චරිතාදි යස්මා න පසාදං සංවත්තෙති, න පසාදාය වා සංවත්තති, තස්මා අපාසාදිකන්ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘අපාසාදිකන්ති කායදුච්චරිතාදි අකුසල’’න්ති. වෙලං අතික්කම්මාති භොජනාදිකාලං අතික්කමිත්වා. ඉමිනා අතිවෙලන්ති එත්ථ අතිසද්දස්ස අතික්කමනත්ථඤ්ච ‘‘අතිවෙල’’න්ති පදස්ස ‘‘විහරතො’’ති පදෙ කිරියවිසෙසනභාවඤ්ච දස්සෙති. අප්පං කාලන්ති යොජනා. අවතරණං ඔතාරොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඔතරණ’’න්ති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පඤ්චකෙසු.

ඉති පඤ්චකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො ඡක්කවාරවණ්ණනා

326. ඡක්කෙසු ¶ එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ඉතීති එවං. ඉමා ඡ සාමීචියොති යොජනා. තත්ථාති ඡසු ආකාරෙසු. සතිසම්මොසෙනාති සතියා විප්පවාසෙන.

තත්ථාති චුද්දසසු පරමෙසු. තතොති ඡක්කතො. එකං අපනෙත්වාති යංකිඤ්චි එකං අපනෙත්වා. සෙසෙසූති ඡහි පරමෙහි සෙසෙසු අට්ඨසු පරමෙසු. අඤ්ඤානිපි ඡක්කානීති පඨමඡක්කතො අඤ්ඤානිපි අට්ඨ ඡක්කානි.

ඡ ආපත්තියොති තීණි ඡක්කානීති ‘‘ඡ ආපත්තියො’’ති වුත්තානි තීණි ඡක්කානීති යොජනා ¶ . වුත්තද්වයං එකං කත්වා. න්හානෙති න්හානසික්ඛාපදෙ. ඡක්කද්වයන්ති ආදායසමාදායවසෙන ඡක්කද්වයං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ඡක්කෙසු.

ඉති ඡක්කවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො සත්තකවාරවණ්ණනා

327. සත්තකෙසු ඡසු සාමීචීසු පක්ඛිපිත්වාති සම්බන්ධො. තත්ථෙවාති සමථක්ඛන්ධකෙ එව.

චම්පෙය්යකෙති චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ. ‘‘අසද්ධම්මා’’ති පදස්ස භෙදනිස්සිතතුල්යනිස්සිතසමාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අසතං ධම්මා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘අසතං ධම්මා’’ති ඉමිනා භෙදනිස්සිතසමාසං දස්සෙති, ‘‘අසන්තො වා ධම්මා’’ති ඉමිනා තුල්යනිස්සිතසමාසං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සත්තකෙසු. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති සත්තකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො අට්ඨකවාරවණ්ණනා

328. අට්ඨකෙසු ¶ අට්ඨානිසංසාදීනං දෙසනාකාරදෙසනට්ඨානානි දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න මය’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘න මයං…පෙ… කරිස්සාමා’’ති ඉමිනා දෙසනාකාරං දස්සෙති, ‘‘කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ’’ති ඉමිනා දෙසනට්ඨානං දස්සෙති. තම්පීති දුතියඅට්ඨකම්පි.

තෙරසකෙ වුත්තාති සම්බන්ධො. කුලානි දූසෙතීති එත්ථ ‘‘දූසෙතී’’ති කිරියාපදස්ස කරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුප්ඵෙන වා’’තිආදි. ඉමෙහි අට්ඨහි දූසෙතීති යොජනා. ‘‘ලාභෙනා’’තිආදිනා ‘‘අට්ඨහි අසද්ධම්මෙහී’’ති එත්ථ අසද්ධම්මසරූපං දස්සෙති. සාරාගොති සංරාගො, භුසං රජ්ජනන්ති අත්ථො. පටිවිරොධොති දොසො. සො හි යස්මා අලාභාදීසු පටිවිරුජ්ඣති, තස්මා පටිවිරොධොති වුච්චති. පාළියන්ති විනයපාළියං.

පාණන්තිආදිකා ද්වෙ ගාථායො ද්වාදසක්ඛරෙන බන්ධිතා. පඨමගාථාය තතියපාදෙ චරියසද්දෙන ¶ යුත්තත්තා එකක්ඛරො අධිකො. අයං පනෙත්ථ යොජනා – පාණං න හනෙ න ඝාතෙය්ය, ආදින්නඤ්ච න ආදියෙ න ගණ්හෙය්ය, මුසා විතථවචනං න භාසෙ න කථෙය්ය, මජ්ජපො මජ්ජපානං න ච සියා, අබ්රහ්මචරියා මෙථුනා විරමෙය්ය, රත්තිං විකාලභොජනං න භුඤ්ජෙය්ය.

මාලං න ධාරෙ න ධාරෙය්ය, ගන්ධඤ්ච න ආචරෙ, සන්ථතෙ මඤ්චෙ ච ඡමායඤ්ච සයෙථ. එතඤ්හි උපොසථං අට්ඨඞ්ගිකං උපොසථං ඉති දුක්ඛන්තගුනා බුද්ධෙන පකාසිතන්ති ආහු පණ්ඩිතාති.

සඞ්ඝභෙදකෙති සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ. තාසංයෙවාති භික්ඛුනීනමෙව. ‘‘උපාසිකා අට්ඨ වරානි යාචතී’’ති එවං සාමඤ්ඤවචනස්සාපි අත්ථපකරණාදිනා විසෙසවිසයො හොතීති ආහ ‘‘විසාඛා’’ති. සා හි විවිධා පුත්තනත්තුසඞ්ඛාතා සාඛා එතිස්සාත්ථීති විසාඛාති වුච්චති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු අට්ඨකෙසු. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති අට්ඨකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො නවකවාරවණ්ණනා

329. නවකෙසු ¶ අචරීතිආදීනීති ආදිසද්දෙන ‘‘චරති, චරිස්සතී’’තිආදීනි (දී. නි. 3.340; අට්ඨ. නි. 9.29-30) සඞ්ගණ්හාති. තං කුතෙත්ථ ලබ්භාති එත්ථ තන්ති අනත්ථචරණං, කොපකරණං වා. කුතොති කෙන කාරණෙන. එත්ථාති එතස්මිං අනත්ථචරකපුග්ගලෙ. ලබ්භාති ලද්ධා, සක්කා ලද්ධුං න ලබ්භා එවාති අත්ථො. නවන්නං වා භික්ඛූනං කාරණාති යොජනා. තණ්හන්ති ද්වීසු එසනතණ්හාඑසිතතණ්හාසු එසනතණ්හං. පටිච්චාති ආරබ්භ. පරියෙසනාති පුනප්පුනං එසනා. ලාභොති රූපාදිආරම්මණලාභො. විනිච්ඡයොති ඤාණතණ්හාදිට්ඨිවිතක්කවසෙන චතුබ්බිධො විනිච්ඡයො. චතුබ්බිධො හි ධම්මො ‘‘එත්තකං මය්හං භවිස්සතී’’තිආදිනා විනිච්ඡිනති අනෙනාති විනිච්ඡයොති වුච්චති. ඡන්දරාගොති බලවරාගො. අජ්ඣොසානන්ති ‘‘අහං මම’’න්ති බලවසන්නිට්ඨානං, පරිග්ගහොති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ගහණං. මච්ඡරියන්ති පරෙසං සාධාරණභාවස්ස අසහනතා. ආරක්ඛාති ද්වාරපිදහනමඤ්ජූසගොපනාදිවසෙන ආභුසො රක්ඛනං. ආරක්ඛාධිකරණන්ති ආරක්ඛකාරණා, හෙත්වත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං. දණ්ඩාදානාදීසු පරනිසෙධනත්ථං දණ්ඩස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං. තථා එකතොධාරාදිනො සත්ථස්ස ආදානං සත්ථාදානං. කලහොති කායකලහොපි වාචාකලහොපි. විග්ගහොති ¶ විරුද්ධවසෙන ගහණං. විවාදොති විරුද්ධවසෙන වදනං. ‘‘තුවං තුව’’න්ති අනාදරවසෙන වදනං තුවංතුවං වාදො, පෙසුඤ්ඤවසෙන වදනං පෙසුඤ්ඤවාදො, මුසාවසෙන වදනං මුසාවාදො, දණ්ඩාදානඤ්ච සත්ථාදානඤ්ච කලහො ච විග්ගහො ච විවාදො ච තුවංතුවංවාදො ච පෙසුඤ්ඤවාදො ච මුසාවාදො ච දණ්ඩාදාන…පෙ… මුසාවාදා. මුසාවාදාති එත්ථ වාදසද්දො ‘‘තුවං තුව’’න්ති ච ‘‘පෙසුඤ්ඤ’’න්ති ච එත්ථාපි යොජෙතබ්බො. ‘‘අහං සෙය්යොහමස්මී’’ති පවත්තමානාදයොති යොජනා. අධිට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය න විකප්පෙතබ්බානීති අධිට්ඨානවිකප්පනං එකතො න කාතබ්බං, අධිට්ඨිතෙ න විකප්පෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. පරිණතං ලාභං පරිණාමෙතීති සම්බන්ධො.

එතෙසංයෙව ¶ දානානන්ති එතෙසංයෙව අධම්මිකානං දානානං. සඞ්ඝස්ස නින්නන්ති සඞ්ඝස්ස නතං, නාමිතං වා ලාභන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඝස්ස නමති, නාමියතීති වා නින්නං. තෙසංයෙවාති තෙසංයෙව තිණ්ණං ධම්මිකදානානං. තයො තයො දානපටිග්ගහපරිභොගෙ සම්පිණ්ඩෙත්වා නවකො ගහෙතබ්බො. තත්ථෙවාති සමථක්ඛන්ධකෙ එව. ඔවාදවග්ගස්සාති භික්ඛුනොවාදවග්ගස්ස. තත්ථෙවාති ඔවාදවග්ගස්ස පඨමසික්ඛාපදෙ එව. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු නවකෙසු.

ඉති නවකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො දසකවාරවණ්ණනා

330. දසකෙසු අට්ඨානෙ වා පනාති අකාරණෙ වා පන. තත්ථාති නවකෙසු. ‘‘නත්ථි දින්නන්තිආදිවසෙනා’’ති ආදිසද්දෙන ‘‘නත්ථි යිට්ඨං නත්ථි හුත’’න්තිආදයො (ධ. ස. 1221; ම. නි. 94.225; 3.91, 116; සං. නි. 3.210; අ. නි. 10.176) නව නත්ථිකා සඞ්ගහෙතබ්බා. ‘‘සස්සතො ලොකොති ආදිවසෙනා’’තිආදිසද්දෙන (දී. නි. 1.31; ම. නි. 1.269) ‘‘අසස්සතො ලොකො’’තිආදයො (ම. නි. 1.269) නව අන්තග්ගාහිකෙ සඞ්ගණ්හාති. විපරීතා සම්මත්තාති දසහි මිච්ඡත්තෙහි විපරීතා දස සම්මත්තා සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධි සම්මාඤාණං සම්මාවිමුත්තීති.

දස ආදීනවා නිද්දිට්ඨාති සම්බන්ධො. උන්දූරක්ඛායිතන්ති මූසිකෙන ඛාදිතං. එත්ථ හි ඛෙධාතු ඛාදනත්ථො හොති. අග්ගිදඩ්ඪන්ති අග්ගිනා දඩ්ඪං. එතෙසූති එතෙසු දසසු පංසුකූලෙසු. උදකසාටිකං වා සංකච්චිකං වාති භික්ඛුනීනං උදකසාටිකං ¶ වා සංකච්චිකං වා. එත්ථ වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො.

පණ්ණසන්ථාරො තිණසන්ථාරෙන සඞ්ගහිතො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු දසකෙසු.

ඉති දසකවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

එකුත්තරිකනයො එකාදසකවාරවණ්ණනා

331. එකාදසකෙසු ¶ තිණපාදුකාති මුඤ්ජපබ්බජෙහි අවසෙසා තිණමයපාදුකා. කට්ඨපාදුකසඞ්ගහමෙවාති කට්ඨපාදුකෙ සඞ්ගහං එව. තම්බලොහමයෙන වා දාරුමයෙන වාති වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො. ‘‘නසි අනිමිත්තා’’තිආදයො භික්ඛුනික්ඛන්ධකෙ (චූළව. 423) නිද්දිට්ඨා. තෙ සබ්බෙති සබ්බෙ තෙ ගණ්ඨිකවිධා. නග්ගෙනාති අචෙලකෙන. තෙ සබ්බෙති සබ්බෙ තෙ අවන්දියපුග්ගලා. පුබ්බෙති දසකෙ. කම්මවග්ගෙති අවසානෙ කම්මවග්ගෙ.

සො භික්ඛු යං න නිගච්ඡෙය්ය, එතං න නිගතං අට්ඨානං අනවකාසොති යොජනා. එවඤ්හි සති යංසද්දො කිරියාපරාමසනො හොති, අථ වා යං යෙන කාරණෙන න නිගච්ඡෙය්ය, එතං කාරණං අට්ඨානන්ති යොජනා. අනධිගතං සමාධින්ති යොජනා. සද්ධම්මාස්සාති සද්ධම්මා අස්ස. අස්ස අක්කොසකපරිභාසකස්ස භික්ඛුස්ස සද්ධම්මා න වොදායන්ති න පරියොදපෙන්තීති අත්ථො. රොගාතඞ්කන්ති රොගසඞ්ඛාතං ආතඞ්කං. නිරයං උපපජ්ජතීති නිරයම්හි උපපජ්ජති. ‘‘උපපජ්ජතී’’ති එත්ථ උපඉති කම්මප්පවචනීයඋපසග්ගෙන යුත්තත්තා ‘‘නිරය’’න්ති එත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං. එත්ථ එතස්මිං අඞ්ගුත්තරපාළියං (අ. නි. 11.6).

ආසෙවිතායාති එත්ථ ආත්යූපසග්ගො ආදිකම්මත්ථොති ආහ ‘‘ආදිතො පට්ඨාය සෙවිතායා’’ති. ‘‘නිප්ඵාදිතායා’’තිඉමිනා භාවිතායාති එත්ථ භූසද්දො සත්තත්ථොති දස්සෙති, ‘‘වඩ්ඪිතායා’’ති ඉමිනා වඩ්ඪනත්ථොති දස්සෙති. බහුලීකතායාති එත්ථ බහුලං නාම අත්ථතො පුනප්පුනන්ති ආහ ‘‘පුනප්පුනං කතායා’’ති. සුයුත්තයානසදිසායාති සුට්ඨු යුත්තෙන යානෙන සදිසාය. ඉමිනා යානීකතායාති එත්ථ න යංකිඤ්චි යානං විය කතං හොති, අථ ඛො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ආරොහනීයත්තා සුයුත්තයානං විය කතං හොතීති දස්සෙති. යථා කරියමානෙ පතිට්ඨා හොතීති යොජනා. වත්ථුකතායාති එත්ථ වත්ථුසද්දො පතිට්ඨත්ථොති දස්සෙති. වසති ¶ පතිට්ඨහති ¶ එත්ථාති වත්ථූති වචනත්ථො කාතබ්බො. අනුට්ඨිතායාති එත්ථ අනුසද්දො නඋපච්ඡින්නත්ථො, ඨාධාතු උප්පජ්ජනත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනු අනු පවත්තිතායා’’ති. ‘‘සමන්තතො’’ති ඉමිනා පරිචිතායාති එත්ථ පරිසද්දො සමන්තත්ථොති දස්සෙති. ‘‘අභිවඩ්ඪිතායා’’ති ඉමිනා චිධාතු වඩ්ඪනත්ථොති දස්සෙති. සමාරද්ධායාති පරිපුණ්ණං ආරාධිතාය. රාධධාතු හි සාධනත්ථො හොති. ‘‘වසීභාවං උපනීතායා’’ති ඉමිනා තදත්ථං අධිප්පායෙන දස්සෙති. ‘‘න පාපකං සුපිනං පස්සතී’’ති වචනස්ස අත්ථාපත්තිනයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භද්රකං පනා’’තිආදි. වුද්ධිකාරණභූතන්ති වුද්ධියා කාරණභූතං සුපිනන්ති සම්බන්ධො. දෙවතා රක්ඛන්තීති එත්ථ සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි ආරක්ඛදෙවතායෙව ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘ආරක්ඛදෙවතා’’ති. ආරක්ඛදෙවතා නාම භුම්මදෙවාදයො. ඛිප්පන්ති භාවනපුංසකං. ඉමිනා තුවටං චිත්තන්ති එත්ථ තුවටසද්දො ඛිප්පපරියායොති දස්සෙති. උත්තරිමප්පටිවිජ්ඣන්තොති එත්ථ ‘‘උත්තරි’’න්ති පදස්ස අවධිපෙක්ඛත්තා තස්ස අවධි ච උත්තරිසද්දස්ස ඉධ අරහත්තවාචකභාවඤ්ච විධධාතුයා සච්ඡිකරණත්ථඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මෙත්තාඣානතො’’තිආදි. තත්ථ ‘‘මෙත්තාඣානතො’’ති ඉමිනා අවධිං දස්සෙති, ‘‘අරහත්ත’’න්ති ඉමිනා ‘‘උත්තරි’’න්ති පදස්ස සරූපත්ථං දස්සෙති, ‘‘අසච්ඡිකරොන්තො’’ති ඉමිනා විධධාතුයා සච්ඡිකරණත්ථං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු එකාදසකෙසු.

ඉති එකාදසකවාරවණ්ණනාපරියොසානාය

එකුත්තරිකවණ්ණනාය

යොජනා සමත්තා.

උපොසථාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනා

332. විස්සජ්ජනෙ එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. කායසාමග්ගී ආදි නාමාති යොජනා. ඔසාරණකිරියාති කථනකිරියා. ඡන්දපවාරණං ¶ ආහරිත්වාති ඡන්දඤ්ච පවාරණඤ්ච ආහරිත්වා. පවාරණාකථාති ‘‘සඞ්ඝං භන්තෙ පවාරෙමී’’තිආදිකා (මහාව. 210) පවාරණාකථා. තජ්ජනීයකම්මාදීසු වත්ථු නාම කිං? පුග්ගලො නාම කොති ආහ ‘‘වත්ථු නාමා’’තිආදි. තත්ථ යෙන වත්ථුනාති භණ්ඩනකාරකාදිනා යෙන වත්ථුනා කරණභූතෙන, හෙතුභූතෙන වා ¶ . යෙනාති පුග්ගලෙන කත්තුභූතෙන, කතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තස්සා තස්සා කම්මවාචායා’’ති පදං ‘‘අවසානවචන’’න්ති පදෙ අවයවිසම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු විස්සජ්ජනෙසු.

ඉති උපොසථාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනවණ්ණනාය යොජනා

සමත්තා.

අත්ථවසපකරණවණ්ණනා

334. අත්ථවසපකරණෙති අවයවිආධාරො. දස අත්ථවසෙතිආදීසූති අවයවාධාරො. යන්ති වචනං. උපරිමං උපරිමං පදන්ති ‘‘සඞ්ඝඵාසුතායා’’තිආදිකං උත්තරුත්තරි වුත්තං පදං. හෙට්ඨිමස්ස හෙට්ඨිමස්ස පදස්සාති ‘‘සඞ්ඝසුට්ඨුතායා’’තිආදිකස්ස අධො අධො වුත්තස්ස පදස්ස.

යදෙතං පදසතං වුත්තන්ති යොජනා. තත්ථාති තස්මිං පදසතෙ, නිද්ධාරණෙ භුම්මං, අත්ථසතන්ති අභිධෙය්යසතං. ධම්මසතන්තිඅභිධානසතං, පාළිසතන්ති අත්ථො. ‘‘අත්ථසතං ධම්මසත’’න්ති පදානං අත්ථන්තරවිකප්පං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. තත්ථ යෙ දස අත්ථවසෙ පටිච්ච පඤ්ඤත්තං, තෙසං දසඅත්ථවසානන්ති යොජනා, යෙ දස අත්ථවසෙ පුබ්බෙ වණ්ණිතා, තෙසං දසඅත්ථවසානන්ති යොජනා. පඨමපාරාජිකවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 1.39) වණ්ණිතාති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘සඞ්ඝසුට්ඨුතායා’’තිආදිපාඨෙ. සුට්ඨු දෙවාති සුට්ඨු මහාරාජ. හි යස්මා ආණාබලභොගබලඉස්සරියබලෙහි දිබ්බති, තස්මා දෙවොති වුච්චති. යො චාති ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා, සම්පටිච්ඡතීති සම්බන්ධො. තස්මාති යස්මා හිතාය සුඛාය හොති, තස්මා. ආනිසංසං දස්සෙත්වා පඤ්ඤපෙස්සාමීති ¶ සම්බන්ධො. අභිභවිත්වා න පඤ්ඤපෙස්සාමීති යොජනා. ඉධාති අත්ථවසපකරණෙ. තදත්ථජොතකානන්ති සොයෙව අත්ථො තදත්ථො, තස්ස ජොතකා තදත්ථජොතකා, තෙසං. ඉදානි වෙදිතබ්බානීති සම්බන්ධො. අත්ථං ජොතෙන්තීති අත්ථජොතකා, සද්දා. නීහරිත්වා, නියමෙත්වා වා අත්ථො වුච්චතෙ ඉමාහි සද්දපඤ්ඤත්තීහීති නිරුත්තියො.

අත්ථසතන්ති ගාථායං අත්ථවසෙ පකරණෙ අත්ථසතං වෙදිතබ්බන්තිආදිනා යොජනා කාතබ්බා. ඉති හීති ඉති එව. හිසද්දො හි එවසද්දත්ථො. ඉදන්ති ‘‘අත්ථසත’’න්තිආදිවචනං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. එතන්ති යථාවුත්තං අත්ථං පටිච්චාති සම්බන්ධො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

මහාවග්ගවණ්ණනාය

යොජනා සමත්තා.

පඨමගාථාසඞ්ගණිකං

සත්තනගරෙසු පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා

335. එකංසන්ති ¶ එත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘එකස්මිං අංසෙ’’ති. දසනඛසමොධානසමුජ්ජලන්ති දසන්නං නඛානං සමූහෙන සුට්ඨු උජ්ජලං. එත්ථ ‘‘සමුජ්ජල’’න්ති ඉමිනා අඤ්ජලින්ති පදස්ස ආදරෙන, අභිමුඛං වා ජලති දිබ්බතීති අඤ්ජලීති අත්ථං දස්සෙති. ආසීසමානරූපොවාති එත්ථ ආසීසමානරූපො එවාති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘පච්චාසීසමානරූපො වියා’’ති. එත්ථ ‘‘වියා’’ති ඉමිනා ‘‘ආසීසමානො ඉවා’’ති පදවිභාගං කත්වා ඉවසද්දො උපමත්ථජොතකොති දස්සෙති. කිස්සාති එත්ථ කරණත්ථෙ ඡට්ඨීවිභත්ති හොතීති ආහ ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති. ඉධාති මම නිසින්නට්ඨානං. ‘‘ආගතො’’ති ඉමිනා ඉධමාගතොති එත්ථ මකාරො පදසන්ධිකරමත්තොති දස්සෙති. අස්සාති උපාලිස්ස විස්සජ්ජෙසීති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පඤ්හෙසු. ඉතීති එවං.

තත්ථාති විස්සජ්ජනෙ. භද්දකො තෙ උම්මඞ්ගොති එත්ථ උම්මඞ්ගසද්දො පඤ්හවාචකොති ආහ ‘‘භද්දකා තෙ පඤ්හා’’ති. තත්ථ තෙති තව. කස්මා ¶ පඤ්හා ‘‘උම්මඞ්ගො’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘පඤ්චා හී’’තිආදි. හි යස්මා උම්මඞ්ගොති වුච්චති, තස්මා පඤ්හා උම්මඞ්ගො නාමාති යොජනා. ‘‘උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතත්තා’’ති ඉමිනා උම්මුජ්ජතීති උම්මඞ්ගොති වචනත්ථං දස්සෙති. මුජධාතු උකාරස්ස අකාරො, අවිජ්ජන්ධකාරසඞ්ඛාතා උදකතො උම්මුජ්ජතීති අත්ථො. ‘‘තග්ඝා’’ති නිපාතස්ස තස්මා කාරණාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. ‘‘සම්පටිච්ඡනත්ථෙ’’ති ඉමිනා තග්ඝසද්දො සාධුඅත්ථොති දස්සෙති, තග්ඝ සාධූති අත්ථො. තීණියෙවාති ‘‘සමාදහිත්වා විසිබ්බෙන්තී’’ති එකං, ‘‘සාමිසෙනා’’ති එකං, ‘‘සසිත්ථක’’න්ති එකන්ති ඉමානි තීණියෙව.

චතුවිපත්තිවණ්ණනා

336. යං තං පුච්ඡිම්හාති එත්ථ නිග්ගහිතතො පරං අකාරලොපොති ආහ ‘‘යං තං අපුච්ඡිම්හා’’ති ¶ . තත්ථ යන්ති පඤ්හං. තන්ති තුවං. ‘‘ත්ව’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. තං තදෙවාති තං තං එව පඤ්හං. අඤ්ඤථාති අඤ්ඤං ආකාරං.

යෙ දුට්ඨුල්ලා සා සීලවිපත්තීති එත්ථ නනු සීලවිපත්තිං පුච්ඡන්තො පඤ්හො නත්ථි, කස්මා පන ‘‘සා සීලවිපත්තී’’ති විස්සජ්ජනං වුත්තන්ති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. එතන්ති ‘‘යෙ දුට්ඨුල්ලා සා සීලවිපත්තී’’ති වචනං. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘චතූසු හී’’තිආදි. වත්වාති සංඛෙපෙන වත්වා.

තිස්සන්නං විපත්තීනන්ති සීලවිපත්තිතො අවසෙසානං තිස්සන්නං විපත්තීනං. තත්ථාති ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්තිආදිවචනෙ.

‘‘අබ්භාචික්ඛන්තී’’ති පදස්ස කත්තාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වදන්තා’’ති. ‘‘තථාහ’’න්තිආදිනා වදනාකාරං දස්සෙති.

‘‘අයං ඡහී’’ති ඉමිනා අයං සාති එත්ථ සාසද්දො පදාලඞ්කාරොති දස්සෙති. එත්තාවතාති එත්තකෙන ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්තිආදිවචනමත්තෙන. විස්සජ්ජිතං හොතීති සම්බන්ධො.

ඡෙදනකාදිවණ්ණනා

337. කති ¶ ඡෙදනකානීතිආදිපුච්ඡානං අනුසන්ධිපුච්ඡාභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. පුච්ඡා හි අනුසන්ධිඅනනුසන්ධිවසෙන දුවිධා. තත්ථ විස්සජ්ජනෙන අනුසන්ධිවසෙන පුච්ඡා අනුසන්ධිපුච්ඡා නාම, විස්සජ්ජනමනපෙක්ඛිත්වා යථාකාමපුච්ඡා අනනුසන්ධිපුච්ඡා නාම. තාසං විත්ථාරො නෙත්තිඅට්ඨකථාදීසු ගහෙතබ්බො. ඉධාපි ‘‘එකාදස යාවතතියකා’’ති විස්සජ්ජනෙන අනුසන්ධානත්තා අනුසන්ධිපුච්ඡා නාම. යස්මා පන විස්සජ්ජිතොති සම්බන්ධො. සඞ්ඛාවසෙනාති එකාදසා’’ති සඞ්ඛාය සත්තියා, ආයත්තෙන වා. සඞ්ඛානුසන්ධිවසෙනෙවාති ‘‘කතී’’ති සඞ්ඛාය අනුසන්ධිවසෙන එව. තෙසන්ති පඤ්හානං. තත්ථාති ‘‘ඡ ඡෙදනකානී’’තිආදිපාඨෙ. ඉදමෙවාති ඉදං එව වචනං. අපුබ්බන්ති පුබ්බෙ න වුත්තං, අපොරාණං නවන්ති අත්ථො. යං පනෙතන්ති යං පන එතං වචනං. ‘‘සොළසා’’ති ඉමිනා සොදසාති එත්ථ දකාරස්ස ළකාරං කත්වා ‘‘සොළසා’’ති පාඨොපි යුජ්ජතීති දස්සෙති. ජානන්ති පඤ්ඤත්තාති එත්ථ ‘‘එවං වත්වා’’ති පාඨසෙසං අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ජාන’’න්ති ¶ එවං වත්වා පඤ්ඤත්තා’’ති. තෙති ‘‘ජාන’’න්ති පඤ්ඤත්තා සික්ඛාපදාති අත්ථො. එවන්ති වක්ඛමානනයෙන. පවිසෙය්යාතීති එත්ථ ඉතිසද්දො පරිසමානත්ථො. ඉති වෙදිතබ්බොති යොජනා.

අසාධාරණාදිවණ්ණනා

338. පුරිම පඤ්හන්ති ‘‘කති ඡෙදනකානී’’තිආදිපඤ්හානං පුරෙ වුත්තං පඤ්හං. තත්ථාති ‘‘වීසං ද්වෙ සතානී’’තිආදිපාඨෙ. ‘‘ද්වෙඅනියතෙහී’’ති පදස්ස අසමාහාරදිගුවාක්යං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ද්වීහි අනියතෙහී’’ති. ‘‘සද්ධි’’න්ති ඉමිනා සහාදියොගෙ කරණවචනන්ති දස්සෙති.

ගාථායං ‘‘ධොවනඤ්ච සික්ඛාපද’’න්තිආදිනා යොජනා කාතබ්බා. ද්වෙ ලොමාති ද්වෙ එළකලොමසික්ඛාපදානි.

‘‘සකලො’’තිආදිකාය අඩ්ඪතෙය්යගාථාය යොජනා සුවිඤ්ඤෙය්යාව.

සඞ්ඝම්හා ¶ දස නිස්සරෙති එත්ථ ‘‘සඞ්ඝම්හා නිස්සාරීයතී’’ති (පාචි. 680, 730) එවං වුත්තා දසාති යොජනානයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝම්හා නිස්සාරීයතී’’තිආදි. තත්ථාති භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ. තථාති යථා ඛුද්දකා, තථාති අත්ථො. ඉතීති එවං.

තෙසන්ති පාරාජිකානං. කණ්හසප්පාදයො දුරාසදා විය දුරාසදා හොන්තීති යොජනා. ‘‘දුරූපගමනාති ඉමිනා සදධාතුයා ගත්යත්ථං දස්සෙති. දුරාසජ්ජනාති දුක්ඛෙන ආසජ්ජිතබ්බා, ආසජ්ජිතුං න සුකරාති අත්ථො. සමූපමාති සමඋපමා. සමූපමාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි.

සාධාරණන්ති අට්ඨහි පාරාජිකෙහි සාධාරණං. එකෙකස්ස පාරාජිකස්සාති සම්බන්ධො. අවිරූළ්හී භවන්ති තෙති එත්ථ උපමානොපමෙය්යානං පාකටභාවං කත්වා යොජනානයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා එතෙ’’තිආදි. අවිරූළ්හිධම්මාති අවිරූළ්හීසභාවා. පකතිසීලභාවෙනාති පකතියා සීලවන්තභාවෙන, ‘‘පකතිසීලාභාවෙනා’’තිපි පාඨො, පකතිසීලස්ස අභාවෙන, අභාවහෙතූති අත්ථො. එත්තාවතාති එත්තකෙන ‘‘අට්ඨෙව පාරාජිකා’’තිආදිවචනමත්තෙන, දස්සිතං හොතීති සම්බන්ධො. විභත්තියොති පාරාජිකාදිවසෙන විභජිතබ්බාති විභත්තියොති. තත්ථාති ‘‘තෙවීසති සඞ්ඝාදිසෙසා’’තිආදිපාඨෙ ¶ . සබ්බසඞ්ගාහිකවචනන්ති සබ්බෙසං තිණ්ණං සමථානං, සබ්බාසං වා ආපත්තීනං සමථානං සඞ්ගාහිකවචනං. ‘‘ද්වීහි සමථෙහී’’ති සම්මුඛාවිනයෙන ච පටිඤ්ඤාතකරණෙන චාති ද්වීහි සමථෙහි.

එතන්ති ‘‘ද්වෙ උපොසථා ද්වෙ පවාරණා’’ති වචනං. විභජනානීති විභජිතබ්බානං විභජනකිරියාය අවිනාභාවතො භාවවසෙන වුත්තං, තස්මා විභජිතබ්බාති විභත්තියොති වචනත්ථො කාතබ්බො. අපරාපි ඉමා විභත්තියො හොන්තීති යොජනා. හෙට්ඨා වුත්තස්ස ‘‘විභත්තිමත්තදස්සනෙනෙව චෙතං වුත්තං, න සමථෙහි වූපසමනවසෙනා’’ති වචනස්ස අත්ථනයතො අඤ්ඤං අත්ථනයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථවා’’තිආදි, ‘‘ඉමාපි විභත්තියො’’ති පදං ‘‘නිස්සායා’’ති පදෙ අවුත්තකම්මං ¶ . නිස්සාය ආපජ්ජන්තීති සම්බන්ධො. තාති ආපත්තියො. වුත්තප්පකාරෙහෙවාති තීහි සමථෙහීති වුත්තපකාරෙහෙව. තංමූලිකානන්ති තෙ එව උපොසථාදයො මූලමෙතාසන්ති තංමූලිකා, තාසං. ඉමිනා කාරියූපචාරෙන වුත්තනයං දස්සෙති. තා විභත්තියොති උපොසථාදිවිභත්තියො.

පාරාජිකාදිආපත්තිවණ්ණනා

339. එවං විස්සජ්ජෙත්වාති සම්බන්ධො. යදිදං ආපත්තිපාරාජිකං නාමාති යොජනා. ආපත්තිපාරාජිකන්ති ආපත්තිසඞ්ඛාතං පාරාජිකං. ‘‘පරාජයමාපන්නො’’ති ඉමිනා සාසනතො පුග්ගලං පරාජෙතීති පාරාජිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ණ්යපච්චයො හෙතුකත්වත්ථවාචකො, යකාරස්ස කකාරො. චුතොති චවකො. පරද්ධොති විරද්ධො. භට්ඨොති පතිතො. නිරඞ්කතොති සඞ්ඝම්හා අපසාරිතො. අනීහතෙ තස්මිං පුග්ගලෙති තස්මිං පුග්ගලෙ සඞ්ඝම්හා නීහරිත්වා න හරිතෙ, අනපනීතෙති අත්ථො. ‘‘උපොසථපවාරණාදිභෙදො’’ති ඉමිනා සංවාසසරූපං දස්සෙති. බ්යඤ්ජනෙ ආදරමකත්වා ‘‘එතං ආපත්තී’’ති වුත්තං. අයං හීති අයං එවං වක්ඛමානො. එත්ථාති ගාථායං. තෙන තස්මාති එත්ථ ‘‘තස්මා’’ති පදෙන ‘‘තෙනා’’ති පදස්ස කාරණත්ථං දස්සෙති.

එත්ථාති දුතියගාථායං. ආදිම්හි චෙව ඉච්ඡිතබ්බොති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. එත්ථාති පරිවාසදානාදීසු චතූසු කම්මෙසු. ‘‘සඞ්ඝො’’තිආදිවචනත්ථො තිපදභින්නාධිකරණබාහිරත්ථසමාසො හොති, චෙවසද්දචසද්දෙහි ආදිසෙසපදානං උභයපදත්ථපධානභාවං දස්සෙති, ‘‘ඉච්ඡිතබ්බො’’ති පදං කාරකානං කිරියාපෙක්ඛත්තා කිරියත්ථාය පක්ඛිත්තං. අස්සාති ආපත්තියා, ඉමිනා අඤ්ඤපදං දස්සෙති. ඉච්ඡිතබ්බත්ථෙ අපච්චයං කත්වා තද්ධිතන්තිපි වදන්ති. ලහුකනයො පනෙස. අයං පනෙත්ථ ¶ ගරුකනයො – ආදි ච සෙසො ච ආදිසෙසා, සඞ්ඝො ආදිසෙසෙසු අස්සා ඉච්ඡිතබ්බොති සඞ්ඝාදිසෙසොති.

අනෙකංසිකතං ¶ පදන්ති එත්ථ පදන්ති සික්ඛාපදං. අනෙකංසෙන කතං අනෙකංසිකතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා ඉදං සික්ඛාපදං අනෙකංසෙන කත’’න්ති. යස්මා කතං, තස්මා අනියතොති පවුච්චතීති යොජනා. තත්ථාති අනියතෙ. යත්ථාති සික්ඛාපදෙ. සොපීති සික්ඛාපදධම්මොපි.

අච්චයෙසූති දොසෙසු. තෙ හි නිද්දොසං අතික්කම්ම අයන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති අච්චයාති වුච්චන්ති. තෙනාති අච්චයෙන. ථූලොති ඔළාරිකො. ‘‘ථූලත්තා’’ති ඉමිනා ‘‘තෙනෙත’’න්ති එත්ථ තෙනසද්දස්ස කාරණත්ථං දස්සෙති. අච්චයස්ස ථූලත්තාති සම්බන්ධො. එතන්ති ආපත්තිධම්මං. ඉමාය ගාථාය අඤ්ඤෙසං ලහුකාපත්තීනං ථූලො අච්චයො ථුල්ලච්චයොති වචනත්ථං දස්සෙති. ද්වෙභාවෙ සති සංයොගපරත්තා රස්සො හොතීති දට්ඨබ්බං.

‘‘නිස්සජ්ජිත්වා දෙසෙතබ්බතො’’ති ඉමිනා නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, ආපත්තිදෙසනතො පුබ්බභාගෙ කත්තබ්බස්ස විනයකම්මස්සෙතමධිවචනං, සො එතස්සත්ථීති නිස්සග්ගියන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

කුසලධම්මසද්දෙන කුසලචිත්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘කුසලධම්මසඞ්ඛාතං කුසලචිත්ත’’න්ති. ‘‘කුසලචිත්තං පාතෙතී’’ති ඉමිනා චිත්තං පාතෙතීති පාචිත්තියන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ ‘‘චිත්තපාතිය’’න්ති වත්තබ්බෙ පදවිපරියායං කත්වා, තකාරස්ස ච ලොපං කත්වා ‘‘පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං. අචින්තෙය්යො හි පාළිනයො. ණ්යපච්චයො හෙතුකත්වත්ථවාචකො. නනු ‘‘පාතෙති කුසලං ධම්ම’’න්ති ඉමිනාව ‘‘පාචිත්තිය’’න්ති පදස්ස නිබ්බචනං සිද්ධං, කස්මා පන ‘‘අපරජ්ඣති චිත්තසම්මොහනට්ඨාන’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. යස්මා හොතීති සම්බන්ධො.

පාටිදෙසනීයාසු නිබ්බචනමෙව අදස්සෙත්වා කස්මා ‘‘භික්ඛු අඤ්ඤාතකො සන්තො’’තිආදි වුත්තන්ති ආහ ‘‘වුත්තගාරය්හභාවකාරණදස්සනත්ථමෙවා’’ති. ‘‘පටිදෙසෙතබ්බතො’’ති ඉමිනා අඤ්ඤාපත්තිදෙසනානයතො ‘‘ගාරය්හ’’න්තිආදිනා පටි විසුං වත්වා දෙසෙතබ්බාති පාටිදෙසනීයාති නිබ්බචනං දස්සෙති.

දුක්කටන්ති ¶ ¶ එත්ථ දුසද්දො දුට්ඨුඅත්ථො ච විරූපත්ථො ච හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුට්ඨු කතං, විරූපං වා කත’’න්ති. තන්ති කම්මං. තං පනෙතන්ති දුක්කටං, ඛලිතන්ති සම්බන්ධො. අස්සාති දුක්කටස්ස. තස්සත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. හීති විත්ථාරො. යං පාපන්ති යොජනා. යදීති අථ. යදිසද්දො හි අථපරියායො. ඉදම්පීති ඉදම්පි කම්මං, පාපන්ති සම්බන්ධො.

‘‘ලපිත’’න්ති ඉමිනා දුරාභට්ඨන්ති එත්ථ භාසධාතුයා කථනත්ථං දස්සෙති. යන්ති වචනං. කිඤ්ච භිය්යොති තතො අතිරෙකං කථෙතබ්බවචනං කිඤ්චාති අත්ථො. සංකිලිට්ඨඤ්ච යං පදන්ති එත්ථ චකාරො පිසද්දත්ථො ‘‘පද’’න්ති එත්ථ යොජෙතබ්බො, යංසද්දො කාරණත්ථොති ආහ ‘‘සංකිලිට්ඨං යස්මා තම්පි පද’’න්ති. තම්පි පදන්ති තම්පි වචනං. පදසද්දො හි වචනවාචකො. තම්පි වචනං යස්මා සංකිලිට්ඨං හොතීති යොජනා. කථං සංකිලිට්ඨං හොතීති යොජනා. ‘‘යස්මා’’ති පදෙන යංසද්දො කාරණත්ථොති දස්සෙති. නන්ති පදං. ‘‘එතං ඉති වුච්චතී’’ති සංවණ්ණෙතබ්බපදං. ‘‘දුබ්භාසිතන්ති එතං වුච්චතී’’ති සංවණ්ණනාපදං. එතන්ති එතං පදං, එතං වචනන්ති අත්ථො.

එත්ථාති සෙඛියගාථාය. ඉදන්ති ආපත්තීනං නිබ්බචනදීපකං වචනං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. කස්ස දීපනත්ථං වුත්තන්ති ආහ ‘‘සඞ්ගහිතස්ස අත්ථස්ස දීපනත්ථ’’න්ති.

තත්ථාති ‘‘ඡන්නමතිවස්සතී’’තිආදිවචනෙ. ගෙහන්ති පකතිගෙහං. ඉදං පන ගෙහන්ති යොජනා. විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘මූලාපත්තිඤ්හී’’තිආදි. ‘‘අවිවට’’න්ති වත්වා තස්සත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සුච්ඡන්න’’න්ති. විවටන්ති අච්ඡන්නං. නාතිවස්සනභාවං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘මූලාපත්තිඤ්හී’’තිආදි. විවරන්තො භික්ඛු නාපජ්ජතීති සම්බන්ධො. සුද්ධන්තෙති සුද්ධකොට්ඨාසෙ. ‘‘තස්මා’’ති ච ‘‘තෙනා’’ති ච යෙභුය්යෙන අත්ථතො එකං, තස්මා වුත්තං ‘‘තෙන කාරණෙනා’’ති. එවඤ්චෙතං විවටන්ති එවං එතං ඡන්නං චෙ විවටන්ති යොජනා.

පරිපාතියමානානන්ති අභිභූයමානානං. ‘‘රුක්ඛාදිගහනං අරඤ්ඤ’’න්ති ඉමිනා පවනන්ති පදස්ස අරඤ්ඤපරියායතං දස්සෙති. ගතිසද්දස්ස භවභෙදාදිඅත්ථං පටික්ඛිපිත්වා පටිස්සරණත්ථෙ හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ¶ ‘‘පටිස්සරණං හොතී’’ති. තන්ති පවනං. තෙති මිගා. ‘‘අස්සසන්තී’’ති පදෙන ‘‘පස්සසන්තී’’ති අත්ථොපි ගහෙතබ්බො අවිනාභාවතො, ආනාපානං කරොන්තීති අත්ථො. ආකාසොති අජටාකාසො. පක්ඛීනන්ති විහඞ්ගමානං. ‘‘සබ්බෙසං සඞ්ඛතධම්මාන’’න්ති ඉමිනා ධම්මානන්ති එත්ථ සඞ්ඛතධම්මොයෙව ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. ‘‘විනාසොවා’’ති ¶ ඉමිනා විභවසද්දො විනාසවාචකොති දස්සෙති. තෙසන්ති සබ්බෙසම්පි සඞ්ඛතධම්මානං. ගතීති පතිට්ඨා. කස්මා විභවො ධම්මානං ගති හොතීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හීති යස්මා. තෙති සබ්බෙපි සඞ්ඛතධම්මා. විනාසන්ති විභවං. සුචිරම්පීති අසීතිවස්සාදිකාලම්පි. නිබ්බානං අරහතො ගතීති සංවණ්ණෙතබ්බපදං. ‘‘ඛීණාසවස්සා’’ති ඉමිනා අරහතොති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතූ’’ති ඉමිනා ‘‘නිබ්බාන’’න්ති පදස්ස ඉධ අධිප්පෙතනිබ්බානං දස්සෙති. ගාථාය තෙ තෙ අත්ථා සංගහෙත්වා ගණියන්ති එත්ථාති ගාථාසඞ්ගණිකං.

ඉති පඨමගාථාසඞ්ගණිකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

අධිකරණභෙදං

උක්කොටනභෙදාදිවණ්ණනා

340. අධිකරණභෙදෙ එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. දස්සෙතුං ආහාති සම්බන්ධො. ද්වෙ සමථෙති එත්ථ ද්වින්නං සමථානං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සම්මුඛාවිනයඤ්ච යෙභුය්යසිකඤ්චා’’ති. ‘‘පටිසෙධෙතී’’ති ඉමිනා උක්කොටෙතීති එත්ථ කුටධාතුයා ඡෙදනත්ථං අත්ථතො දස්සෙති. ඡෙදනං නාම අත්ථතො සමථපටිසෙධනන්ති අත්ථො.

341. ද්වාදසසු උක්කොටෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. අකතං කම්මන්තිආදයොති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘දුක්කටං කම්මං, පුන කාතබ්බං කම්ම’’න්ති ද්වෙ උක්කොටා සඞ්ගහෙතබ්බා. අනිහතං කම්මන්තිආදයොති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘දුන්නිහතං, පුන නිහනිතබ්බ’’න්ති ද්වෙ උක්කොටා සඞ්ගහෙතබ්බා. අවිනිච්ඡිතන්තිආදයොති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘දුවිනිච්ඡිතං, පුන විනිච්ඡිතබ්බ’’න්ති ද්වෙ ¶ උක්කොටා සඞ්ගහෙතබ්බා. අවූපසන්තන්තිආදයොති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘දුවූපසන්තං, පුන වූපසමෙතබ්බ’’න්ති ද්වෙ උක්කොටා සඞ්ගහෙතබ්බා. අපිචාති සාමඤ්ඤතො පන.

තත්ථ ජාතකන්ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මිංවිහාරෙ’’ති. යස්මිංවිහාරෙ උප්පන්නං ¶ හොතීති සම්බන්ධො. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අත්තෙසු, අත්තානං වා පටිපක්ඛං අත්ථයන්ති ඉච්ඡන්තීති අත්තපච්චත්ථිකා. පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයෙනෙවාති පාළියං ආගතෙහි සමථෙහි මුත්තකෙන ධම්මදෙසනාමත්තවිනිච්ඡයෙනෙව. ඉදන්ති අධිකරණං. යෙනාපි විනිච්ඡයෙනාති පාළිමුත්තකෙන යෙනාපි විනිච්ඡයෙන.

අඤ්ඤොති නෙවාසිකෙහි අඤ්ඤො විනයධරො පුච්ඡතීති සම්බන්ධො. තෙහි චාති නෙවාසිකෙහි ච.

එතස්සාති විනයධරස්ස. අයන්ති විනයධරො. තත්ථාති තං ගාමං. අඤ්ඤමඤ්ඤං වා සඤ්ඤාපෙන්තීති අත්තපච්චත්ථිකා අඤ්ඤමඤ්ඤං වා සඤ්ඤාපෙන්ති. තෙ භික්ඛූති තෙ අත්තපච්චත්ථිකා භික්ඛූ. නිජ්ඣාපෙන්තීති සඤ්ඤාපෙන්ති. උක්කොටෙති යොති යො උක්කොටෙති. එතෙති අත්තපච්චත්ථිකෙ භික්ඛූ, දිස්වාති සම්බන්ධො. තත්ථාති ගාමං. තත්ථෙවාති අන්තරාමග්ගෙ එව.

තත්ථෙවාති ගාමමෙව. තත්ථෙවාති තස්මිංයෙව ඨානෙ. තත්ථ ගතන්ති තං ගාමං ගතං.

‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා පාචිත්තියමෙව අතිදිසති.

සඞ්ඝෙන…පෙ… අධිකරණෙ වදන්තොපීති සම්බන්ධො. යං පනෙතං ආපත්තිවුට්ඨානං නාම හොතීති යොජනා. එතන්ති ආපත්තිවුට්ඨානං. වදන්තොපීති පිසද්දො න කෙවලං තිණවත්ථාරකං උක්කොටෙන්තොයෙව උක්කොටෙති නාම, අථ ඛො වදන්තොපීති දස්සෙති.

ඡන්දාගතිං ගච්ඡන්තොතිආදීසු අගතිගමනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයධරො හුත්වා’’තිආදි. අත්ථාය උක්කොටෙන්තොති සම්බන්ධො. තස්සාති අනත්ථං චරන්තස්ස. මන්දො පන උක්කොටෙති නාමාති සම්බන්ධො. එකො බලවනිස්සිතො ච හොතීති සම්බන්ධො. ගහනමිච්ඡාදිට්ඨින්ති ¶ ගහනසදිසං මිච්ඡාදිට්ඨිං පවනසදිසං මිච්ඡාදිට්ඨින්ති අත්ථො. බලවන්තෙ චාති එත්ථ චසද්දො සබ්බකම්මෙසු යොජෙතබ්බො. නිස්සිතත්තාති එකස්ස නිස්සිතත්තා. බලවනිස්සිතො චාති එත්ථාපි ච සද්දො සබ්බකත්තූසු යොජෙතබ්බො. තස්සාති විසමාදිනිස්සිතස්ස.

සොති සාමණෙරො. මඞ්කුභූතාත්ථාති මඞ්කූ හුත්වා භූතා, මඞ්කුං වා පත්තා අත්ථ භවථාති අත්ථො. තෙති පරාජයභික්ඛූ. තස්සාති සාමණෙරස්ස. සොති සාමණෙරො. තෙති පරාජයභික්ඛූ. තන්ති ¶ සාමණෙරං. සොති දහරො. තතොති සන්නිපාතකාරණා. හිය්යොති අනන්තරාතීතාහෙ. ඉතීති එවං වදෙති. සොති දහරො. ඉදං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති යොජනා. ගච්ඡාති ගච්ඡාහි. ඉතීති එවං වත්තබ්බොති යොජනා.

සඞ්ඝෙන සද්ධිං අධිකරණං විනිච්ඡිනිත්වා පරිවෙණගතං එකං භික්ඛුන්ති යොජනා. කිස්සාති කෙන කාරණෙන. එවං ඉමිනාකාරෙන විනිච්ඡිතබ්බං නනූති යොජනා. සොති විනිච්ඡයකාරකො භික්ඛු. ඡන්දදායකො සුවිඤ්ඤෙය්යොයෙව.

අධිකරණනිදානාදිවණ්ණනා

342. කිංනිදානන්තිආදීසු ඡසු පදෙසු සමාසභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිංනිදානමස්සා’’තිආදි. අස්සාති විවාදාධිකරණස්ස. ‘‘කිංනිදාන’’න්ති පදානං සතිපි සමාසභාවෙ බ්යඤ්ජනන්තපකතිකත්තා ‘‘කි’’න්ති නිග්ගහිතන්තභාවෙන උච්චාරණං කාතබ්බං. සබ්බානෙතානීති සබ්බානි නිදානන්තිආදීනි එතානි පදානි. වෙවචනානීති එකස්මිංයෙව ‘‘කාරණ’’න්ති අත්ථෙ විවිධානි වචනානි විවචනානි, තානියෙව වෙවචනානි. අථ වා විවිධං වචනමෙතස්සත්ථස්සාති විවචනං, කාරණසඞ්ඛාතො අත්ථො, අභිධෙය්යඅභිධානභාවෙන සම්බන්ධත්තා විවචනස්ස එතානි වෙවචනානි, පදානි.

‘‘අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථුසඞ්ඛාතො’’ති ඉමිනා විවාදසරූපං දස්සෙති. විවාදන්ති අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථුසඞ්ඛාතං විවාදං. එතන්ති ‘‘විවාදනිදාන’’න්ති ¶ එතං වචනං. අස්සාති අනුවාදාධිකරණස්ස. ඉදම්පීති ‘‘අනුවාදනිදාන’’න්ති වචනම්පි. අස්සාති ආපත්තාධිකරණස්ස. එතන්ති ‘‘ආපත්තිනිදාන’’න්ති වචනං. කිච්චමෙව බ්යඤ්ජනවඩ්ඪනවසෙන කිච්චයන්ති වුත්තං. අස්සාති කිච්චාධිකරණස්ස. සමනුභාසනාදීනං උප්පජ්ජනකකිච්චානන්ති සම්බන්ධො. එතන්ති ‘‘කිච්චයනිදාන’’න්ති වචනං. එකපදයොජනාති එකෙන ‘‘නිදාන’’න්ති පදෙන යොජනා. සබ්බපදානීති සබ්බානි සමුදයාදීනි පදානි.

නවන්නන්ති ජාතිවසෙන ඡන්නං හෙතූනං නවසු අන්තොගධත්තා තිකවසෙනෙතං වුත්තං. බ්යඤ්ජනමත්තන්ති හෙතුපච්චයවසෙන බ්යඤ්ජනමෙව. හීති සච්චං, යස්මා වා. එත්ථාති තතියපුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ.

343. ද්වාදස මූලානීති එත්ථ ද්වාදසන්නං මූලානං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කොධඋපනාහයුගළකාදීනී’’තිආදි ¶ . එත්ථ (විභ. 833, 944) ආදිසද්දෙන මක්ඛපළාසයුගළ ඉස්සාමච්ඡරියයුගළ මායාසාඨෙය්යයුගළ පාපිච්ඡමිච්ඡාදිට්ඨියුගළ සන්දිට්ඨිපරාමාසිආධානග්ගාහිදුප්පටිනිස්සග්ගියුගළවසෙන පඤ්ච යුගළානි සඞ්ගණ්හාති. අජ්ඣත්තසන්තානප්පවත්තානීති නියකජ්ඣත්තසන්තානෙ පවත්තානි.

අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූනං සමුට්ඨානභාවං නිබ්බචනෙන පකාසෙන්තො ආහ ‘‘තං හී’’තිආදි. තන්ති අනුවාදාධිකරණං, සමුට්ඨාතීති සම්බන්ධො. එත්ථ ච ‘‘එතෙසූ’’ති ඉමිනා අධිකරණභාවං දස්සෙති. ‘‘එතෙහී’’ති ඉමිනා කරණභාවං දස්සෙති. තෙනාති කාරණෙන. අස්සාති විවාදාධිකරණස්ස. එතානීති අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූනි. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසං අධිකරණානං සබ්බෙසු සමුට්ඨානෙසු.

344. එකෙන අධිකරණෙන කිච්චාධිකරණෙනාති ඉදං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. එතානීති අධිකරණානි. එකංසතොති එකංසෙන, එකකොට්ඨාසෙනාති අත්ථො. හීති සච්චං, යස්මා වා.

සාවසෙසාපත්ති සම්මති විය අනවසෙසාපත්ති න සම්මතීති යොජනා. කස්මා න සම්මතීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හීති යස්මා. සාති අනවසෙසා ආපත්ති. තතොති අනවසෙසාපත්තිතො. එත්ථ ¶ ච ‘‘න සක්කා දෙසෙතු’’න්ති ඉමිනා දෙසනාගාමිනියා අභාවං දීපෙති. ‘‘න සක්කා…පෙ… පතිට්ඨාතු’’න්ති ඉමිනා වුට්ඨානගාමිනියා අභාවං දීපෙති.

349. තතොති නයතො. යත්ථ සතිවිනයොතිආදිකා ඡ යමකපුච්ඡාති සම්බන්ධො. තාසන්ති පුච්ඡානං. පකාසිතොති පාකටො.

351. ද්වින්නම්පි සමථානන්ති සම්මුඛාවිනයසතිවිනයවසෙන ද්වින්නම්පි සමථානං. යස්මාති යෙන කාරණෙන න සක්කාති සම්බන්ධො. පත්තවට්ටීනං නානාකරණන්ති සම්බන්ධො. තෙසන්ති සම්මුඛාවිනයසතිවිනයානං නානාකරණන්ති සම්බන්ධො. අයං පනෙත්ථ යොජනා – යස්මා කදලික්ඛන්ධෙ පත්තවට්ටීනං නානාකරණං විනිබ්භුජ්ජිත්වා දස්සෙතුං න සක්කා විය තෙසං නානාකරණං විනිබ්භුජ්ජිත්වා දස්සෙතුං න සක්කාති. තෙනාති කාරණෙන. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු විස්සජ්ජනෙසු.

සත්තසමථනිදානවණ්ණනා

352. අස්සාති ¶ සම්මුඛාවිනයස්ස. තත්ථාති ‘‘නිදානනිදානො’’ති පාඨෙ. ඉදන්ති සම්මුඛාචතුක්කං. ලද්ධුපවාදොති ලද්ධො පරෙසං උපවාදො යෙනාති ලද්ධුපවාදො, ඛීණාසවො. යස්ස චාති යස්ස ච සන්තිකෙති සම්බන්ධො. උභින්නන්ති දෙසකපටිග්ගාහකානං ද්වින්නං.

353. නනු පුච්ඡායං ‘‘සත්තන්නං සමථාන’’න්ති වුත්තං, කස්මා පන විස්සජ්ජනායං සම්මුඛාවිනයස්ස සමුට්ඨානං න වුත්තන්ති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. තත්ථ කිඤ්චාපි වුත්තන්ති යොජනා. එත්ථ කිඤ්චාපිසද්දො සම්භාවනත්ථො, පනසද්දො ගරහත්ථො. තථා වුත්තම්පීති යොජනා. කම්මසඞ්ගහාභාවෙනාති කම්මෙ සඞ්ගහස්ස අභාවෙන. තත්ථාති තස්මිං ‘‘කම්මස්ස කිරියා’’තිආදිපාඨෙ. කම්මං කරීයති ඉමායාති කිරියා, ඤත්ති. තෙන වුත්තං ‘‘කම්මස්ස කිරියාති ඤත්ති වෙදිතබ්බා’’ති. කරියතෙ ඨපියතෙ කරණං. සයං උපගමියතෙ උපගමනං. අජ්ඣෙසනෙන පරං උපගමාපියතෙ අජ්ඣුපගමනං. අධිවාසියතෙ අධිවාසනා. අප්පටික්කොසියතෙ අපටික්කොසනා. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කරණන්ති තස්සායෙවා’’තිආදි. එතන්ති කම්මං. මෙති මය්හං. ඛමුධාතුපයොගෙ සම්පදානත්ථෙ ¶ සම්පදානවචනං. අථ වා මෙති මයා. කත්වත්ථෙ කරණවචනං, සාමිවචනං වා. ඛමතීති කත්තුරූපසදිසං කම්මරූපං. රූපඤ්හි කත්තුරූපසදිසං කම්මරූපං ‘‘ඛමති සඞ්ඝස්සා’’තිආදීසු (මහාව. 127) විය. කම්මරූපසදිසං කත්තුරූපං ‘‘උපාසකො සීලං සමාදියතී’’තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.423) විය. එත්ථ කම්මත්ථෙ පවත්තො යපච්චයො ලොපොති දට්ඨබ්බං.

සත්තසමථනානාත්ථාදිවණ්ණනා

354. මාතාපුත්තාදීනං අයං විවාදොති යොජනා. ‘‘විරුද්ධවාදත්තා’’ති ඉමිනා වදනං වාදො, විරුද්ධො වාදො විවාදොති නිබ්බචනං දස්සෙති. අධිකරණීයතායාති වූපසමිතතාය. ඉමිනා අධිකරියති සමථෙහි වූපසමියතීති අධිකරණන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු අධිකරණභෙදෙසු.

ඉති අධිකරණභෙදවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

දුතියගාථාසඞ්ගණිකං

චොදනාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා

359. දුතියගාථාසඞ්ගණියං ¶ චොදනා නාම කිං දස්සෙත්වා චොදනාති ආහ ‘‘වත්ථුඤ්ච ආපත්තිඤ්ච දස්සෙත්වා චොදනා’’ති. දොසං සරාපෙතීති දොසසාරණා. සඞ්ඝසන්නිපාතොති සඞ්ඝස්ස සන්නිපතනං. ඉමිනා සඞ්ඝොති එත්ථ උත්තරපදලොපං දස්සෙති. මතිකම්මන්ති එත්ථ මතිසද්දො ඉච්ඡත්ථොති ආහ ‘‘වුච්චති මන්තග්ගහණ’’න්ති. තන්ති මතිකම්මං.

‘‘තෙන චුදිතකපුග්ගලෙනා’’ති පදං ‘‘සාරණත්ථායා’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. තස්ස පුග්ගලස්සාති තස්ස චුදිතකස්ස පුග්ගලස්ස, ඉමිනා ‘‘නිග්ගහත්ථායා’’ති පදස්ස කම්මං දස්සෙති. තත්ථාති තස්මිං අධිකරණවිනිච්ඡයට්ඨානෙ. පරිග්ගහණත්ථායාති පරි වීමංසිත්වා ගහණත්ථාය. ධම්මා-ධම්මන්ති ¶ භූතාභූතං. ‘‘විනිච්ඡයසන්නිට්ඨාපනත්ථ’’න්ති ඉමිනා පාළියං පාඨසෙසං දස්සෙති.

මා ඛො පටිඝන්ති එත්ථ පටිඝසද්දො කොපපරියායොති ආහ ‘‘කොපං මා ජනයී’’ති. ‘‘චුදිතකෙ වා චොදකෙ වා’’ති ඉමිනා ‘‘සඞ්ඝෙ’’ති ආධාරං පටික්ඛිපති. සචෙ අනුවිජ්ජකො තුවන්ති එත්ථ අනුවිජ්ජකසද්දො විනයධරපරියායොති ආහ ‘‘විනයධරො’’ති. විනයධරො හි යස්මා චොදකචුදිතකානං වචනං අනුමිනිත්වා වත්ථුආපත්තාදිවසෙන විදති, තස්මා අනුවිජ්ජකොති වුච්චති.

විරුද්ධං ගාහං සංවත්තෙතීති විග්ගාහිකං. ‘‘න ත්ව’’න්තිආදිනා ණිකපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. යායාති කථාය. සුත්තාදීනං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුත්තං නාමා’’තිආදි.

අනුයුඤ්ජනවත්තන්ති අනුයුඤ්ජනස්ස, අනුයුඤ්ජනෙ වා වත්තං. කුසලෙන බුද්ධිමතාති එත්ථ කුසලසද්දො ඡෙකපරියායො, බුද්ධිමන්තුසද්දො පණ්ඩිතපරියායොති ආහ ‘‘ඡෙකෙන පණ්ඩිතෙනා’’ති. ‘‘ඤාණපාරමිප්පත්තෙනා’’ති ඉමිනා බුද්ධිමතාති එත්ථ න කෙවලං ඤාණසාමඤ්ඤං, අථ ඛො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්ති දස්සෙති. අයන්ති එසො යථාවුත්තො අත්ථො. අයං පනාති එසො වක්ඛමානො පන. එත්ථාති ඉමාසු ගාථාසු. සචෙ ත්වං අනුවිජ්ජකො හොසීති යොජනා. යං පන අනුයොගවත්තං කතං සුපඤ්ඤත්තං සබ්බසික්ඛාපදානං අනුලොමන්ති යොජනා. තන්ති අනුයොගවත්තං. ඉතීති අයං සාධිප්පායසඞ්ඛෙපවණ්ණනා. අත්තනොති අනුවිජ්ජකස්ස. සම්පරායෙති පරලොකෙ. යොති අනුවිජ්ජකො. තන්ති අනුයොගවත්තං ¶ . ගතින්ති සුගතිං. හිතන්ති චොදකචුදිතකානං හිතං. ගවෙසන්තොති ඤාණෙන එසන්තො. ඉමිනා හිතං එසන්තොති හිතෙසීති වචනත්ථං දස්සෙති. මෙත්තඤ්චාති අප්පනාපත්තං මෙත්තඤ්ච. මෙත්තාපුබ්බභාගඤ්චාති අප්පනාමෙත්තාය පුබ්බභාගෙ පවත්තං පරිකම්මඋපචාරමෙත්තඤ්ච. තව භාරෙ සඞ්ඝෙන කතෙ එවාති යොජනා.

යොති අනුවිජ්ජකො. එතෙසන්ති චොදකචුදිතකානං. ‘‘භාසිත’’න්ති ඉමිනා වොහාරසද්දො භාසිතපරියායොති දස්සෙති. තන්ති සහසා වොහාරං.

අනුසන්ධිතන්ති ¶ එත්ථ විනිච්ඡයානුසන්ධිං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘කථානුසන්ධි වුච්චතී’’ති. කථාය අනුරූපං සන්දහනං කථානුසන්ධි. පටිඤ්ඤානුසන්ධිතෙනාති එත්ථ පටිඤ්ඤාසද්දඅනුසන්ධිසද්දානං තුල්යාධිකරණතො අඤ්ඤං භින්නාධිකරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථවා’’තිආදි. ලජ්ජිං පුග්ගලන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති ගාථායං. වත්තානුසන්ධිනාති ආචාරසඞ්ඛාතෙන වත්තෙන අනුසන්ධිනා අස්ස අලජ්ජීස්ස වත්තෙන සද්ධිං යා පටිඤ්ඤා සන්ධියතීති යොජනා.

ජානන්තො ආපජ්ජතීති ජානන්තො හුත්වා ආපජ්ජති. ඉමිනා සඤ්චිච්චාති පදස්ස සඤ්චෙතෙත්වාති අත්ථං දස්සෙති. වීතික්කමචෙතනාය සද්ධිං චෙතෙත්වාති අත්ථො. ‘‘න දෙසෙති න වුට්ඨාතී’’ති ඉමිනා පරිගූහතීති එත්ථ පරිගූහනං නාම අත්ථතො න දෙසනං න වුට්ඨානන්ති දස්සෙති.

යන්ති ‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති වචනං. තුම්හෙහීති පරිහාරකාරකෙහි. සච්චන්ති තථං අවිතථං. අහම්පීති චොදකොපි. පිසද්දෙන පරිහාරකං සම්පිණ්ඩෙති. නන්ති ‘‘සඤ්චිච්චා’’තිආදිවචනං. තන්ති තුවං, ත්වං වා.

පුබ්බාපරන්ති එත්ථ පුබ්බෙ කථෙතබ්බං පුබ්බං, අපරම්හි කථෙතබ්බං අපරං, පුබ්බඤ්ච අපරඤ්ච පුබ්බාපරන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරෙ’’තිආදි. ‘‘තස්මිං පුබ්බාපරෙ’’ති ඉමිනා පාළියං පුබ්බපරස්සාති එත්ථ භුම්මත්ථෙ සාමිවචනන්ති දස්සෙති.

ද්වීහීති ¶ පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසවසෙන ද්වීහි. පඤ්චහීති ථුල්ලච්චයාදිවසෙන පඤ්චහි. මිච්ඡාදිට්ඨියාති ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1221) දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා. අන්තග්ගාහිකදිට්ඨියාති ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.31; ම. නි. 1.269) දසවත්ථුකාය අන්තග්ගාහිකදිට්ඨියා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු දුතියගාථාසඞ්ගණිකෙසු.

ඉති දුතියගාථාසඞ්ගණිකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

චොදනාකණ්ඩං

අනුවිජ්ජකකිච්චවණ්ණනා

360-1. ඉදානි ¶ ආරද්ධන්ති සම්බන්ධො. එකො භික්ඛු එකෙන මාතුගාමෙනාති යොජනා. සොති පස්සන්තො භික්ඛු. තන්ති නික්ඛමන්තං පවිසන්තං වා භික්ඛුං. ඉතරොති චුදිතකො. තස්සාති චොදකස්ස. න උපෙතීති න උපගච්ඡති. න පටිජානාතීති න පටිස්සවං කරොති. එත්ථාති මාතුගාමෙන නික්ඛමන්තපවිසන්තට්ඨානෙ. යන්ති කම්මං. තෙනාති චොදකෙන. තස්සාති චොදකස්ස වචනෙනාති සම්බන්ධො. ඉතරොති චුදිතකො. අසුද්ධපරිසඞ්කිතොති අසුද්ධාය අට්ඨානෙ උප්පන්නාය පරිසඞ්කාය පරිසඞ්කිතො. තදත්ථං දස්සෙති ‘‘අමූලකපරිසඞ්කිතො’’ති ඉමිනා. තස්ස පුග්ගලස්සාති චුදිතකස්ස පටිඤ්ඤායාති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු අනුවිජ්ජකකිච්චෙසු.

ඉති අනුවිජ්ජකකිච්චවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

චොදකපුච්ඡාවිස්සජ්ජනා

362-3. සච්චෙ ච අකුප්පෙ චාති පධානං සම්බන්ධට්ඨානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පතිට්ඨාතබ්බ’’න්ති. ‘‘ය’’න්තිආදිනා සච්චෙ පතිට්ඨාතබ්බභාවං දස්සෙති. යන්ති කම්මං. ‘‘න චා’’තිආදිනා අකුප්පෙ පතිට්ඨාතබ්බභාවං දස්සෙති. ඔතිණ්ණඤ්චාති විනිච්ඡයං ඔතිණ්ණඤ්ච. ‘‘වචන’’න්ති ඉමිනා ඔතිණ්ණානොතිණ්ණසරූපං දස්සෙති. තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං. ‘‘ඔතිණ්ණානොතිණ්ණං ¶ ජානිතබ්බ’’න්ති වචනෙති හි අත්ථො. චොදකස්ස පමාණන්ති ‘‘ධම්මො’’ති වා ‘‘අධම්මො’’ති වා ‘‘බාලො’’ති වා ‘‘පණ්ඩිතො’’ති වා චොදකස්ස පමාණං. චුදිතකස්ස පමාණන්ති ධම්මචුදිතකො නු ඛො, නොති චුදිතකස්ස පමාණං. අනුවිජ්ජකස්ස පමාණන්ති සක්කා නු ඛො විනිච්ඡිතුං, නොති අනුවිජ්ජකස්ස පමාණං. අනුවිජ්ජකො වත්තබ්බොති සම්බන්ධො. යෙන ධම්මෙනාතිආදීසු ධම්මාදීනං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ධම්මොති භූතං වත්ථූ’’තිආදි. එතෙන ධම්මෙන ච එතෙන විනයෙන ච එතෙන සත්ථුසාසනෙන චාති යොජනා. තස්මා අනුවිජ්ජකෙන වූපසමෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති අනුවිජ්ජකස්ස පටිපජ්ජිතබ්බට්ඨානෙ.

අවඤ්ඤන්ති ¶ අවජානනං. ඉමෙති ථෙරා. ‘‘ඛතත්තා’’ති ඉමිනා අත්තනාව අත්තා ඛඤ්ඤතීති ඛතොති වචනත්ථං දස්සෙති. උපහනියන්තීති උපහතානි, උපහතානි ඉන්ද්රියානි අනෙනාති උපහතින්ද්රියො. ‘‘පඤ්ඤාය අභාවතො’’ති ඉමිනා දුම්මෙධොති එත්ථ දුසද්දො අභාවත්ථො, මෙධාසද්දො පඤ්ඤාපරියායොති දස්සෙති. නත්ථි මෙධා එතස්සාති දුම්මෙධොති නිබ්බචනං කාතබ්බං. ඛතො…පෙ… දුම්මෙධො සො අනුවිජ්ජකො උපගච්ඡතීති යොජනා. තස්මාති යස්මා උපගච්ඡති, තස්මා වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති පාඨස්ස, ගාථාය වා. විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චුදිතකචොදකෙසු හී’’තිආදි. උභොපෙතෙති උභොපි එතෙ ආමිසපුග්ගලනිස්සයෙ. ධම්මොති සාසනධම්මො. ඉතීති අයමත්ථො.

උපකණ්ණකං ජප්පතීති එත්ථ කණ්ණස්ස සමීපං උපකණ්ණං, තදෙව උපකණ්ණකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවං කථෙහී’’තිආදි. ‘‘කණ්ණමූලෙ’’ති ඉමිනා උපකණ්ණකන්ති එත්ථ උපසද්දස්ස සමීපත්ථං දස්සෙති. මන්තෙතීති කථෙති. ඉමිනා ජප්පධාතුයා කථනත්ථං දස්සෙති. ජිම්හං පෙක්ඛතීති එත්ථ ජිම්හසද්දො කුටිලවාචකො, කුටිලං නාම අත්ථතො ඉධ දොසොති ආහ ‘‘දොසමෙවා’’ති.

කථානුසන්ධීති චුදිතකඅනුවිජ්ජකානං කථාය අනුසන්ධි. විනිච්ඡයානුසන්ධීති අනුවිජ්ජකෙන කතස්ස ආපත්තානාපත්තිවිනිච්ඡයස්ස අනුසන්ධි. සබ්බත්ථාති චොදනාකණ්ඩෙ.

ඉති චොදනාකණ්ඩවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

චූළසඞ්ගාමං

අනුවිජ්ජකස්ස පටිපත්තිවණ්ණනා

365. චූළසඞ්ගාමෙ ¶ සමාගමනං සඞ්ගාමො, සමාගමෙන්ති සන්නිපතන්ති එත්ථාති වා සඞ්ගාමොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ගාමො වුච්චති…පෙ… සඞ්ඝසන්නිපාතො’’ති. සන්නිපතනං සන්නිපාතො, සන්නිපතන්ති ¶ එත්ථ දෙසෙති වා සන්නිපාතො, සඞ්ඝස්ස සන්නිපාතො සඞ්ඝසන්නිපාතො. සඞ්ගාම යුද්ධෙති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 මකාරන්තධාතු) වුත්තං. තත්ථ යුද්ධං නාම අත්ථතො අධිකරණවිනිච්ඡයොති ගහෙතබ්බං. තදත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තත්ර හී’’තිආදි. තත්ථ තත්රාති තස්මිං සඞ්ගාමෙ, සමොසරන්තීති සම්බන්ධො. අත්තපච්චත්ථිකාති අත්තනො පටිපක්ඛං අත්ථයන්ති. උද්ධම්මන්ති ධම්මතො වියොගං. දීපෙන්තා හුත්වාති යොජනා. කෙ වියාති ආහ ‘‘වජ්ජිපුත්තකා වියා’’ති. සො භික්ඛු පවත්තෙතීති සම්බන්ධො. ලද්ධින්ති උද්ධම්මාදිවාදං. තත්ථාති සඞ්ගාමෙ. අවචරතීති ඔගාහෙත්වා චාරෙති පවත්තෙති. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා විනිච්ඡයං පවත්තෙතී’’ති. එත්ථ ‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා’’ති ඉමිනා අවත්යූපසග්ගස්ස ඔගාහත්ථං දස්සෙති. ‘‘විනිච්ඡයං පවත්තෙතී’’ති ඉමිනා චරධාතුස්ස කාරිතන්තොගධත්තා සහකාරිතකම්මෙන පවත්තනත්ථං දස්සෙති. ඉමිනා සඞ්ගාමෙ අවචරතීති සඞ්ගාමාවචරොති නිබ්බචනං දස්සෙති. කො වියාති ආහ ‘‘යසත්ථෙරො වියා’’ති. මානද්ධජන්ති කෙතුකම්යතාපච්චුපට්ඨානමානසඞ්ඛාතං ධජං. රජොහරණසමෙනාති එත්ථ රජං හරති අපනෙති අනෙනාති රජොහරණං, පාදපුඤ්ජනං, තෙන සමෙනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාදපුඤ්ජනසමෙනා’’ති. පාදං පුඤ්ජති සොධෙති අනෙනාති පාදපුඤ්ජනං, තෙන සමො පාදපුඤ්ජනසමො, තෙන. සමාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. රජොහරණස්ස නෙව රාගො හොතීති සම්බන්ධො. යථාපතිරූපන්ති පතිරූපස්ස අනුලොමං, පතිරූපානතික්කන්තන්ති අත්ථො. අකථෙන්තෙන නිසීදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. සාමං වා ධම්මොති එත්ථ ධම්මො නාම කොති ආහ ‘‘කප්පියාකප්පියනිස්සිතා වා’’තිආදි. රූපාරූපපරිච්ඡෙදො ච සමථාචාරො ච විපස්සානාචාරො ච ඨානවත්තඤ්ච නිසජ්ජවත්තඤ්ච, ආදිසද්දෙන චඞ්කමවත්තාදීනි සඞ්ගණ්හාති. චුද්දසමහාවත්තාදීනං ‘‘කප්පියාකප්පියනිස්සිතා’’ති පදෙන ගහිතත්තා වත්තසද්දෙන ඨානවත්තාදීනි එව ගහෙතබ්බානි, ආදිසද්දෙන චඞ්කමවත්තාදීනි ගහෙතබ්බානි. පරො වා අජ්ඣෙසිතබ්බොති යොවා සො වා කොචි අජ්ඣෙසිතබ්බොති ආහ ‘‘යො’’තිආදි. ඉමිනා ¶ න යො වා සො වා කොචි අජ්ඣෙසිතබ්බො, සමත්ථොයෙව පන අජ්ඣෙසිතබ්බොති වා දස්සෙති. ‘‘ආවුසො’’තිආදිනා වත්තබ්බාකාරං දස්සෙති. අරියො ¶ වා තුණ්හීභාවොති එත්ථ න කෙවලං කථෙතුං අසමත්ථවසෙන තුණ්හීභාවො, කම්මට්ඨානමනසිකාරවසෙන පනාති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානමනසිකාරවසෙන තුණ්හීභාවො’’ති. අරියානං එසො අරියො, තුණ්හීභාවො. ‘‘නාවජානිතබ්බො’’ති ඉමිනා නාතිමඤ්ඤිතබ්බොති පදස්ස අතික්කම්ම න මඤ්ඤිතබ්බොති දස්සෙති.

උපජ්ඣායොති චොදකචුදිතකානං උපජ්ඣායො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘න ආචරියො පුච්ඡිතබ්බො’’තිආදිපදෙසු. කුලමෙව ජාතිනාමගොත්තවසෙන අයන්ති අපදිසියතීති කුලපදෙසො. අත්රස්සාති එත්ථ අත්ර අස්සාති පදච්ඡෙදං කත්වා අත්රසද්දො පුග්ගලවිසයො, අස්සසද්දො ආඛ්යාතිකොති ආහ ‘‘අත්ර පුග්ගලෙ’’තිආදි. තත්ථ ‘‘භවෙය්යා’’ති ඉමිනා අස්සසද්දස්ස සබ්බනාමත්තඤ්ච ‘‘භවතී’’ති වත්තමානිකභාවඤ්ච පටික්ඛිපති. පරිසානුවිධායකෙනාති පරිසාය අනුමතං කරොන්තෙන. ඉමිනා නො පරිසකප්පිකෙනාති එත්ථ කප්පසද්දො විඣත්ථොති දස්සෙති. යන්ති වචනං. න හත්ථමුද්දාති මුදන්ති එතායාති මුද්දා, සක්ඛරමඞ්ගුලියං හත්ථස්ස මුද්දා අවයවිඅවයවවසෙන සම්බන්ධත්තාති හත්ථමුද්දා. තස්සා විකාරො ‘‘හත්ථමුද්දා’’ති ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘හත්ථවිකාරො’’ති.

‘‘අත්ථං අනුවිධියන්තෙනා’’ති එත්ථ අත්ථන්ති විනිච්ඡයත්ථං. අනුවිධියන්තෙනාති සල්ලක්ඛෙන්තෙන. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනිච්ඡයපටිවෙධමෙව සල්ලක්ඛෙන්තෙනා’’ති. සන්නිපාතමණ්ඩලෙති සන්නිපාතාය පරිසාය සමූහෙ, සන්නිපාතමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙති අත්ථො. න වීතිහාතබ්බන්ති එත්ථ වීතිහරණං නාම අත්ථතො හාපනන්ති ආහ ‘‘න විනිච්ඡයො හාපෙතබ්බො’’ති. දුරුත්තවාචන්ති චොදකචුදිතකානං දුරුත්තවාචං. හිතපරිසකිනාති එත්ථ හිතං පරි එසතීති හිතපරිසකො, කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච, සො එතස්සත්ථීති හිතපරිසකී, පුග්ගලො, තෙන හිතපරිසකිනා. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හිතෙසිනා හිතගවෙසිනා’’ති ¶ . කරුණාති අප්පනාපත්තා කරුණා. කරුණාපුබ්බභාගොති අප්පනාපත්තාය කරුණාය පුබ්බභාගෙ පවත්තා පරිකම්මඋපචාරකරුණා. පදද්වයෙපීති ‘‘හිතානුකම්පිනා කාරුණිකෙන භවිතබ්බං. හිතපරිසකිනා අසම්ඵප්පලාපිනා භවිතබ්බ’’න්ති පදද්වයෙපි. අයං අධිප්පායො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘අසුන්දරවචන’’න්ති ඉමිනා අසුරුත්තන්ති එත්ථ සුන්දරං උත්තං සුරුත්තං, න සුරුත්තං අසුරුත්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. පරිග්ගහෙතබ්බොති පරිවීමංසිත්වා ගහෙතබ්බො.

තස්සාති අධම්මචොදකස්ස. අනොසටං වත්ථුන්ති එත්ථ ‘‘චොදකචුදිතකෙහි වුත්ත’’න්ති පදං අධිකාරවසෙන වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච අනොසටන්ති විනිච්ඡයං අනොසටන්ති අත්ථො. කිං පග්ගණ්හිතබ්බොති ¶ ආහ ‘‘නනු ත්ව’’න්තිආදි. අනුයොගවත්තන්ති ‘‘කාලෙන වක්ඛාමී’’තිආදිනා (චූළව. 399; පරි. 362, 437) වුත්තං, ‘‘සච්චෙ ච අකුප්පෙ චා’’ති (චූළව. 401) ච වුත්තං අනුයුඤ්ජනවත්තං. තඤ්හි යස්මා අනෙන වත්තෙන චොදකො චුදිතකං, චුදිතකො වා චොදකං අනුයුඤ්ජති, චොදකෙන චුදිතකො, චුදිතකෙන වා චොදකො අනුයුඤ්ජියති, තස්මා අනුයොගවත්තන්ති වුච්චති. කථාපෙත්වාති චොදකචුදිතකෙහෙව කථාපෙත්වා. තස්සාති චොදකස්ස වා චුදිතකස්ස වා, සාරජ්ජන්ති භයං. තෙති තව. වත්වාපීති මුඛෙන වත්වාපි. පිසද්දෙන කායවිකාරං දස්සෙත්වාපීති සම්පිණ්ඩෙති. ‘‘අනුයොගවත්ත’’න්ති ධාතුකම්මං, ‘‘සො භික්ඛූ’’ති කාරිතකම්මං අජ්ඣාහරිතබ්බං, තං කම්මං තබ්බපච්චයො වදති. අසුචි විභාවෙතබ්බොති එත්ථ නත්ථි සුචි සීලමෙතස්සාති අසුචීති වුත්තෙ අලජ්ජීති ආහ ‘‘අලජ්ජි’’න්ති. උජු සීලවා කායවඞ්කාදිරහිතො හොතීති යොජනා. එත්ථ ච කායවඞ්කාදිරහිතො හොතීති ඉමිනා උජුනො කාරණං දස්සෙති. කායවඞ්කාදිරහිතත්තා උජු හොතීති අධිප්පායො. සොති භික්ඛු. මද්දවෙනෙවාති මුදුභාවෙනෙව. උපචරිතබ්බොති කථෙතබ්බො. ඉමිනා උජුමද්දවෙනාති පදස්ස සම්බන්ධට්ඨානං පාඨසෙසං දස්සෙති. යොති භික්ඛු. අයමෙවාති එවසද්දෙන න ධම්මගරුකො, පුග්ගලගරුකො, ධම්මෙසු ච පුග්ගලෙසු ච න මජ්ඣත්තොති වෙදිතබ්බොති දස්සෙති.

366. තෙන ¶ ච පන අනුවිජ්ජකෙනාති යොජනා. සුත්තාදීසූති ආදිසද්දෙන විනයඅනුලොම පඤ්ඤත්තඅනුලොමිකානි සඞ්ගහෙතබ්බානි. සුත්තං සංසන්දනත්ථාය හොතීති යොජනා. කෙසං සංසන්දනත්ථායාති ආහ ‘‘ආපත්තානාපත්තීනං සංසන්දනත්ථ’’න්ති. ඔපම්මං අත්ථදස්සනත්ථාය හොතීති යොජනා. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. පච්චෙකට්ඨායිනො අවිසංවාදකට්ඨායිනොති එත්ථ පච්චෙකස්මිං තිට්ඨන්ති සීලෙනාති පච්චෙකට්ඨායිනො, අවිසංවාදකෙ තිට්ඨන්ති සීලෙනාති අවිසංවාදකට්ඨායිනොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉස්ස…පෙ… ඨිතා’’ති. ‘‘ඉස්සරියාධිපච්චජෙට්ඨකට්ඨානෙ’’ති ඉමිනා පච්චෙකසරූපං දස්සෙති. තෙති සඞ්ඝෙන අනුමතා පුග්ගලා.

කිමත්ථං ‘‘විනයො සංවරත්ථායා’’තිආදි වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි. ඉදානි දස්සෙතුං ආහාති සම්බන්ධො. යෙ මන්දා මන්දබුද්ධිනො හුත්වා එවං වදෙය්යුන්ති යොජනා. අථ වා මන්දා මන්දබුද්ධිනො යෙ පුග්ගලා එවං වදෙය්යුන්ති යොජනා. සකලාපි විනයපඤ්ඤත්ති උපනිස්සයො හොතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා ‘‘සංවරත්ථායා’’තිආදීසු ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථායා’’තිපරියොසානෙසු තෙරසවාක්යෙසු ‘‘උපනිස්සයො හොතී’’ති පාඨසෙසො අජ්ඣාහරිතබ්බොති දස්සෙති. ‘‘පච්චයො’’ති ඉමිනා ‘‘උපනිස්සයො’’ති පදස්ස උපනිස්සයපච්චයොති ¶ අත්ථං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ද්වාදසවාක්යෙසු. විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදි. තත්ථ අපිච විසෙසං වක්ඛාමීති යොජනා. එත්ථාති ‘‘අවිප්පටිසාරත්ථායා’’තිආදීසු. තන්ති සුඛං. තරුණවිපස්සනා නාම කස්ස අධිවචනන්ති ආහ ‘‘උදයබ්බයඤාණස්සෙතමධිවචන’’න්ති. නනු ‘‘විරාගො’’ති එත්ථ චතුබ්බිධස්ස අරියමග්ගස්ස ගහිතත්තා ‘‘විමුත්තී’’ති එත්ථාපි චතුබ්බිධං ඵලං ගහෙතබ්බං, කස්මා පන ‘‘විමුත්තීති අරහත්තඵල’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘චතුබ්බිධොපි හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. අපච්චයපරිනිබ්බානත්ථායාති අසඞ්ඛතපරිනිබ්බානත්ථාය. නත්ථෙත්ථ හි පරිනිබ්බානෙ කොචි පච්චයො, තස්මා අපච්චයපරිනිබ්බානන්ති වුච්චති. තන්ති විමුත්තිඤාණදස්සනං. තස්මිංඅනුප්පත්තෙති තස්මිං විමුත්තිඤාණදස්සනෙ ¶ අනුක්කමෙන පත්තෙ. අවස්සන්ති ධුවං එකන්තෙනාති අත්ථො. එතදත්ථාති එසො අනුපාදා පරිනිබ්බානසඞ්ඛාතො අත්ථො පයොජනං ඉමිස්සා කථායාති එතදත්ථා. කථාති අත්ථස්ස කථා. මන්තනාති ධම්මස්ස මන්තනා. එතදත්ථා උපනිසාති එත්ථ උපනිසාසද්දො පච්චයවාචකොති ආහ ‘‘පරංපරපච්චයතාපී’’ති. පරංපරපච්චයො හි යස්මා එත්ථ පරංපරඵලං උපගන්ත්වා නිසීදති, තස්මා උපනිසාති වුච්චති. ‘‘විනයො සංවරත්ථායා’’තිආදිකා අයං පරංපරපච්චයතාපීති යොජනා. සොතාවධානන්ති ඔගාහෙත්වා ධියතෙ ඨපියතෙ අවධානං, සොතස්ස අවධානං සොතාවධානං. ඉමං කථන්ති ‘‘විනයො සංවරත්ථායා’’තිආදිං ඉමං කථං. යං ඤාණං උප්පජ්ජති, තම්පි එතදත්ථන්ති යොජනා. යදිදං අනුපාදා චිත්තස්සාති එත්ථ ‘‘යදිද’’න්ති නිපාතො ‘‘විමොක්ඛො’’ති පදමපෙක්ඛිත්වා යො අයන්ති අත්ථං වදති. අනුපාදාති එත්ථ ‘‘සයං අභිඤ්ඤා’’තිආදීසු (මහාව. 11) විය යකාරලොපො හොති, තස්ස පදස්ස කරණං පන ‘‘චතූහි උපාදානෙහී’’ති වෙදිතබ්බං. ඉති ඉම මත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො අයං චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියිත්වා’’ති. එත්ථ චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියිත්වා චිත්තස්ස අරහත්තඵලසඞ්ඛාතො යො අයං විමොක්ඛො අත්ථි, සොපි එතදත්ථාය හොතීති යොජනා. ‘‘අරහත්තඵලසඞ්ඛාතො’’ති ඉමිනා ‘‘විමොක්ඛො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. අරහත්තඵලඤ්හි යස්මා විරුද්ධෙහි, විසෙසෙන වා සබ්බකිලෙසෙහි මුච්චිත්ථ, තස්මා විමොක්ඛොති වුච්චති. ‘‘අපච්චයපරිනිබ්බානත්ථාය එවා’’ති ඉමිනා එතදත්ථායාති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති.

367. වත්ථුං…පෙ… න ජානාතීති එත්ථාති යොජනා කාතබ්බා. තස්මාති යස්මා සම්බන්ධො, තස්මා. එත්ථාති ඉමාසු ගාථාසු. සමෙන චාති එත්ථ ‘‘සමෙනා’’ති පදං ‘‘අඤ්ඤාණෙනා’’ති අත්ථස්ස වාචකං රූළ්හීපදන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙනෙව පුබ්බාපරං අජානනස්ස සමෙන අඤ්ඤාණෙනා’’ති. පාළියං කෙන කාරණෙන කතාකතං න ජානාතීති ආහ ‘‘සමෙනා’’ති. සමෙන පුබ්බාපරස්ස අඤ්ඤාණෙන කතාකතං න ¶ ජානාතීති අත්ථො. එවන්තිආදි නිගමනං ¶ . යං පනෙතං වචනං වුත්තන්ති යොජනා. ‘‘තත්ථා’’ති ච ‘‘ආකාරඅකොවිදො’’ති ච ආධාරාධෙය්යානමභෙදො හොති, තස්මා අවයවී ආධාරො, අවයවො ආධෙය්යොති දට්ඨබ්බං. ආකාරසද්දො ඉඞ්ගිතත්ථොති ආහ ‘‘කාරණාකාරණෙ’’ති. කාරණඅකාරණසඞ්ඛාතෙ ඉඞ්ගිතෙති අත්ථො. ආකාරස්සාති භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං. ආකාරස්මින්ති හි අත්ථො.

තථෙවාති යථා වත්ථුආදීනි න ජානාති, තථෙව. ඉතීති එවං. ය්වායන්ති යො අයං භික්ඛු. ‘‘භයෙනා’’ති ඉමිනා භයාති එත්ථ කාරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති දස්සෙති. භයා භයෙන ගච්ඡතීති යොජනා. එසෙව නයො සම්මොහෙන මොහා ගච්ඡතීති එත්ථාපි. ඡන්දාති ඡන්දෙන. දොසාති දොසෙන. අත්තනා ඤාතුං අසමත්ථතාය න සඤ්ඤත්තියා කුසලොති ආහ ‘‘පරං සඤ්ඤාපෙතුං අසමත්ථතායා’’ති. කස්මා නිජ්ඣත්තියා ච අකොවිදොති ආහ ‘‘කාරණා…පෙ… තායා’’ති. ‘‘පරිසාය ලද්ධත්තා’’ති ඉමිනා ලද්ධො පරිසසඞ්ඛාතො පක්ඛො යෙනාති ලද්ධපක්ඛොති වචනත්ථං දස්සෙති. සචෙ තාදිසකො භික්ඛු හොති, සො භික්ඛු ‘‘අපටික්ඛො’’ති වුච්චතීති යොජනා. එසෙව නයො හෙට්ඨාපි. ‘‘න පටික්ඛිතබ්බො’’ති ඉමිනා පටිමුඛං න ඉක්ඛිතබ්බොති අපටික්ඛොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘න ඔලොකෙතබ්බො’’ති ඉමිනා ඉක්ඛධාතුයා දස්සනත්ථං දස්සෙති.

ඉති චූළසඞ්ගාමවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

මහාසඞ්ගාමං

වොහරන්තෙන ජානිතබ්බාදිවණ්ණනා

368-74. මහාසඞ්ගාමෙ එතෙනෙව නයෙන වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. වත්ථුසඞ්කමනාකාරං දස්සෙත්වා අවජානනපටිජානනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ¶ ‘‘යො පනා’’තිආදි. යො පන වදතීති සම්බන්ධො. එසෙවාති එසො එව, අවජානනපටිජානනභික්ඛූති අත්ථො.

375. නීලාදිවණ්ණාවණ්ණවසෙනාති නීලාදිවණ්ණවසෙන ච ආරොග්යත්ථාදිඅවණ්ණවසෙන ච. සඤ්චරිත්තං ¶ යස්මා අනෙන සික්ඛාපදෙන ධනං අනුපදීයති, තස්මා ධනමනුප්පදානන්ති වුච්චති. පුබ්බපයොගොති පුබ්බෙ පයුජ්ජිතබ්බො.

අගතිඅගන්තබ්බවණ්ණනා

379. බහුජනඅහිතාය පටිපන්නො හොතීති පාළිං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘විනයධරෙන හී’’තිආදි. තත්ථ විනයධරෙනාති අනුවිජ්ජකෙන, විනිච්ඡිතෙති සම්බන්ධො. ඔවාදූපජීවිනියොති භික්ඛූනං ඔවාදං උපනිස්සාය ජීවිනියො. උපාසකාපීති රතනත්තයං පටිස්සරණන්ති උපාසකාපි. දායකාපීති භික්ඛූනං පච්චයදායකාපි. තෙසන්ති උපාසකාදීනං. තථෙවාති යථා උපාසකාදයො ද්විධා භිජ්ජන්ති, තථෙව. තතොති ආරක්ඛදෙවතාහි පරන්ති සම්බන්ධො. තෙනාති ද්විධාකාරණෙන.

382. ගහනනිස්සිතොති එත්ථ ගහනසද්දො දිට්ඨිපරියායොති ආහ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිඅන්තග්ගාහිකදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ගහන’’න්ති.

393. තස්ස අවජානන්තොති එත්ථ ‘‘තස්සා’’ති පදං ‘‘වචන’’න්ති පාඨසෙසෙන සම්බන්ධිතබ්බන්ති ආහ ‘‘තස්ස වචන’’න්ති. තස්සාති නවකස්ස. තන්ති නවකං.

394. ‘‘යංඅත්ථායා’’ති එසො සද්දො සමාසොති ආහ ‘‘යදත්ථායා’’ති. ‘‘තං අත්ථ’’න්ති එසො සද්දො ලිඞ්ගවිපල්ලාසොති ආහ ‘‘සො අත්ථො’’ති. අත්ථසද්දො හි පුල්ලිඞ්ගො, පාළියං න පරිහාපෙතබ්බන්ති එත්ථාපි ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වෙදිතබ්බො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං මහාසඞ්ගාමෙ.

ඉති මහාසඞ්ගාමවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

කථිනභෙදං

කථිනඅත්ථතාදිවණ්ණනා

403. කථිනෙ ¶ ¶ ඛන්ධකෙති කථිනක්ඛන්ධකෙ. පුබ්බෙති කථිනක්ඛන්ධකෙ.

404. පයොගස්සාති එත්ථ පයොගො නාම කොති ආහ ‘‘චීවරධොවනාදිනො’’තිආදි. එත්ථ ආදිසද්දෙන විචාරණඡෙදනබද්ධනසිබ්බනරජනකප්පබින්දුආදියනානි ඡ පුබ්බකරණානි සඞ්ගණ්හාති. උදකාහරණාදිකො යො පයොගො කරීයතීති යොජනා. අනන්තරො නාම අතීතානන්තරඅනාගතානන්තරවසෙන දුවිධො, ඉධ අනාගතානන්තරොයෙව අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අනාගතවසෙනා’’ති. උදකාහරණාදිපයොගෙ හි උප්පන්නෙ පච්ඡා ධොවනාදිපුබ්බකරණස්ස උප්පත්තිතො තප්පයොගස්ස අනාගතවසෙනෙව පච්චයො. සමනන්තරපච්චයෙනාති එත්ථ සංසද්දො සුට්ඨුඅත්ථොති ආහ ‘‘සුට්ඨු අනන්තරපච්චයෙනා’’ති. ‘‘ආසන්නතර’’න්ති ඉමිනා සුට්ඨුභාවං දස්සෙති. ‘‘පයොගස්සා’’ති පදං ‘‘ආධාරභාව’’න්ති පදෙ සාමී, ‘‘පච්චයා හොන්තී’’ති පදෙ සම්පදානං. ‘‘නිස්සය’’න්ති පදං ‘‘ආධාරභාව’’න්ති පදෙන සංවණ්ණෙති. ‘‘උපෙතෙනා’’ති ඉමිනා උපසද්දස්ස උපගමනත්ථං දස්සෙති, බලවත්ථං පටික්ඛිපති. පඨමන්ති පයොගතො, පයොගස්ස වා තාව. ඉමිනා පුරෙජාතපච්චයෙනාති එත්ථ පුරෙසද්දො පඨමත්ථොති දස්සෙති. පච්ඡාති පයොගතො, පයොගස්ස වා පරං. අපුබ්බං අචරිමන්ති එකපහාරෙන. ඉමිනා සහජාතසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති.

එවං පුච්ඡිත්වාති සම්බන්ධො. යන්ති ධම්මජාතං. ඉදානි ආහාති සම්බන්ධො. යස්සාති පයොගාදිකස්ස. තදෙවාති ධම්මජාතමෙව. තස්සාති ‘‘පුබ්බකරණං පයොගස්සා’’තිආදිවචනස්ස අත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘පයොගස්ස කතමෙ ධම්මා’’තිආදි යං වචනං වුත්තං, තත්ථ විස්සජ්ජනං මයා වුච්චතෙති යොජනා. ඉමිනා පාළියං අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බභාවං දස්සෙති. චතූහි පච්චයෙහි පච්චයාකාරං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘පයොගස්ස හී’’තිආදි. පයොගස්ස පුබ්බකරණං පච්චයො හොතීති සම්බන්ධො. උද්දිට්ඨධම්මෙසූති ‘‘අනන්තරපච්චයෙන ¶ පච්චයො’’තිආදිනා උද්දිට්ඨෙසු ධම්මෙසු පුරෙජාතපච්චයො පනෙසාති සම්බන්ධො. අථ වා උද්දිට්ඨධම්මෙසූති පුබ්බකරණවසෙන උද්දිට්ඨෙසු ධොවනාදිධම්මෙසු එකධම්මම්පීති සම්බන්ධො. න ලභතීති උදකාහරණාදිපයොගස්ස පුබ්බෙ න ලභති. අයන්ති උදකාහරණාදිපයොගො. පච්ඡාජාතපච්චයං පන ලභතීති උදකාහරණාදිපයොගො ¶ පච්ඡාජාතපච්චයං ලභති. කස්මා ලභතීති ආහ ‘‘පච්ඡා උප්පජ්ජනකස්ස හී’’තිආදි. පච්ඡාති පයොගස්ස, පයොගතො වා පරං. හි යස්මා කයිරති, තස්මා ලභතීති යොජනා. සහජාතපච්චයං පන න ලභතීති සම්බන්ධො. මාතිකාපලිබොධානිසංසසඞ්ඛාතෙති අට්ඨමාතිකාද්වෙපලිබොධපඤ්චානිසංසසඞ්ඛාතෙ. අඤ්ඤොති පන්නරසහි ධම්මෙහි අඤ්ඤො. පයොගාදීසූතිආදිසද්දෙන පුබ්බකරණපච්චුද්ධාරඅධිට්ඨානානි සඞ්ගණ්හාති. එතෙනුපායෙනාති එතෙන යථාවුත්තඋපායෙන.

පුබ්බකරණනිදානාදිවිභාගවණ්ණනා

406-7. ද්වික්ඛත්තුං පුච්ඡිතත්තා ‘‘පුච්ඡාද්වය’’න්ති වුත්තං. හෙතුපච්චයානං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡ චීවරානී’’ති. කස්මා වෙදිතබ්බානීති ආහ ‘‘පුබ්බපයොගාදීනඤ්හී’’තිආදි. හීති යස්මා. තානියෙවාති ඡ චීවරානි එව. එවසද්දො පච්ඡාපි යොජෙතබ්බො, තානි එවාති අත්ථො. හීති සච්චං, පුබ්බකරණාදීනි න අත්ථීති යොජනා.

408. ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා’’තිආදිනා වචීභෙදාකාරං දස්සෙති. කථිනත්ථාරකෙන යස්මා පච්චුද්ධාරො ච අධිට්ඨානඤ්ච කරීයති, තස්මා කිරියාති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චුද්ධාරො චෙව අධිට්ඨානඤ්චා’’ති.

411. වත්ථුවිපන්නාදීනං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අකප්පියදුස්සං හොතී’’තිආදි. විනාසං, විකාරං වා පජ්ජතීති විපන්නං, වත්ථුමෙව විපන්නං වත්ථුවිපන්නං.

කථිනාදිජානිතබ්බවිභාගවණ්ණනා

412. තෙසඤ්ඤෙව ධම්මානන්ති එත්ථ ධම්මානං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙසු රූපාදිධම්මෙසූ’’ති. තත්ථ රූපාදිධම්මෙසූති වණ්ණගන්ධාදීසු සුද්ධට්ඨකරූපකලාපධම්මෙසු. ¶ සතීති සන්තෙසු. තෙසන්ති රූපාදීනං ධම්මානං. ‘‘සමොධාන’’න්ති ඉමිනා සඞ්ගහොති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘මිස්සීභාවො’’ති ඉමිනා සමවායොති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. අවයවධම්මානං සං එකභාවස්ස ගහණං සඞ්ගහො. අවයවධම්මානං සමං අයනං පවත්තනං සමවායො. බහූසු ධම්මෙසූති බහූසු පරමත්ථපඤ්ඤත්තිධම්මෙසු. නාමමත්තන්ති නාමපඤ්ඤත්තිමත්තං. පුබ්බෙති කථිනක්ඛන්ධකෙ.

‘‘කාරණෙහී’’ති ¶ ඉමිනා ආකාරසද්දො කාරණත්ථොති දස්සෙති. යන්ති වචනං.

416. උප්පජ්ජන්තීති කථිනුද්ධාරා උප්පජ්ජන්ති. කින්ති කිං අත්ථජාතං. සබ්බෙපි කථිනුද්ධාරාති සම්බන්ධො. හීති සච්චං, යස්මා වා. එත්ථාති කථිනුද්ධාරෙසු. පුරිමා ද්වෙති අන්තරුබ්භාරසහුබ්භාරවසෙන පුරිමා ද්වෙ. එතෙසඤ්චාති පුරිමානං ද්වින්නඤ්ච. ඉතරෙති අවසෙසා කථිනුද්ධාරා. තෙසුපීති ඉතරෙසු කථිනුද්ධාරෙසු. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං කථිනවිනිච්ඡයෙ.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

පඤ්ඤත්තිවග්ගවණ්ණනාය

යොජනා සමත්තා.

උපාලිපඤ්චකං

අනිස්සිතවග්ගවණ්ණනා

417. උපාලිපඤ්හෙසු ‘‘කති හි නු ඛො භන්තෙ’’ති පුච්ඡාය සම්බන්ධො නත්ථීති කස්සචි මඤ්ඤනං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘අය සම්බන්ධො’’ති. ථෙරොති උපාලිත්ථෙරො, පුච්ඡීති සම්බන්ධො. ඉමෙසන්ති පඤ්චකානං තන්තින්ති සම්බන්ධො. කෙසං අත්ථාය තන්තිං ඨපෙස්සාමීති ආහ ‘‘නිස්සාය වසනකාරීනං අත්ථායා’’ති. වසනකාරීනං භික්ඛූනන්ති සම්බන්ධො. තෙසන්ති පඤ්හානං.

ආපන්නො ¶ කම්මකතොති එත්ථ ‘‘ආපන්නො’’ති පදං ‘‘කම්මකතො’’ති පදස්ස කාරණදස්සනන්ති ආහ ‘‘ආපත්තිං ආපන්නො, තප්පච්චයාව සඞ්ඝෙන කම්මං කතං හොතී’’ති. තප්පච්චයාවාති තංආපත්තිආපන්නසඞ්ඛාතා කාරණා එව.

නප්පටිප්පස්සම්භනවග්ගවණ්ණනා

420. අයන්ති ¶ කම්මකතො භික්ඛු, න වත්තතීති සම්බන්ධො. අනුලොමවත්තෙති කතකම්මස්ස අනුලොමෙ වත්තෙ. අස්සාති භික්ඛුස්ස. සරජ්ජුකොති සහ කම්මසඞ්ඛාතාය රජ්ජුයාති සරජ්ජුකො.

421. සමග්ගෙහි භික්ඛූහීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. අච්චයං දෙසාපෙත්වාති අඤ්ඤමඤ්ඤං දොසං දෙසාපෙත්වා. තිණවත්ථාරකසමථං වාති වාසද්දො අත්ථන්තරවිකප්පො. තත්ර චෙති එත්ථ තසද්දො කම්මවිසයො, චෙසද්දො සචෙපරියායොති ආහ ‘‘සචෙ තාදිසෙ කම්මෙ’’ති. දිට්ඨාවිකම්මම්පි කත්වාති දිට්ඨාවිකම්මං කත්වාපීති යොජනා. පිසද්දෙන අකත්වාපීති සම්පිණ්ඩෙති. යත්ර පනාති කම්මෙ පන. තත්ථාති කම්මෙ. පක්කමිතබ්බන්ති සඞ්ගාමාවචරෙන පක්කමිතබ්බං.

422. උස්සිතමන්තීති එත්ථ උස්සිතං මන්තී උස්සිතමන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ලොභ…පෙ… භාසිතා’’ති. තත්ථ ‘‘ලොභදොස මොහමානුස්සන්නං වාච’’න්ති ඉමිනා උස්සිතපදස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘භාසිතා’’ති ඉමිනා ‘‘මන්තී’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. නිස්සිතජප්පීති එත්ථ අඤ්ඤනිස්සිතං ජප්පමෙතස්සාති නිස්සිතජප්පීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො’’තිආදි. එත්ථ ජප්පන්ති වචනං. ජප්ප වචනෙති හි ධාතුපාඨෙසු වුත්තං. උස්සදයුත්තන්ති ලොභාදිඋස්සදයුත්තං, වචනන්ති සම්බන්ධො. එවමඤ්ඤන්ති එවං අත්තනා අඤ්ඤං. කථානුසන්ධිවචනෙති චොදකචුදිතකානං කථාය අනුසන්ධිවචනෙ. එත්ථ ‘‘වචනෙ’’ති ඉමිනා ‘‘භාසානුසන්ධී’’ති එත්ථ භාසසද්දො වචනපරියායොති දස්සෙති.

උස්සාරෙතීති උද්ධං ගමාපෙති. ඉමිනා උස්සාදෙති උපරි ගමාපෙතීති උස්සාදෙතාති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ හි දකාරරකාරා සදිසත්ථා ¶ . තෙ හි ද්වෙ අක්ඛරා කදාචි කත්ථචි සදිසත්ථා හොන්ති. අවසාරෙතීති හීනභාවං ගමාපෙති. ඉමිනා අවසාදෙති අධොභාවං ගමාපෙතීති අවසාදෙතාති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘අපසාදෙතා’’තිපි පාඨො, උපසග්ගමත්තමෙව නානං. සම්ඵඤ්ච බහුං භාසතීති එත්ථ සම්ඵසද්දො නිරත්ථකකථාවචනොති ආහ ‘‘නිරත්ථකකථ’’න්ති. නිරත්ථකකථා හි යස්මා සං හිතසුඛං ඵලති විනාසෙති, තස්මා සම්ඵන්ති වුච්චති. ඵා ධාතූති ච ඵලධාතූති ච ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 ලකාරන්තධාතු) වුත්තං.

භාරෙ අනාරොපිතෙති ‘‘තව භාරො’’ති සඞ්ඝෙන භාරෙ අනාරොපිතෙ. අජ්ඣොත්ථරිත්වාති අභිභවිත්වා ¶ . ඉමිනා පසය්හ පවත්තාති එත්ථ පසය්හසද්දස්ස අභිභවනත්ථං දස්සෙති. අනධිකාරෙති අනධිපච්චට්ඨානෙ. ‘‘කථෙතා’’ති ඉමිනා වතුධාතුයා කථනත්ථං දස්සෙති. අනොකාසකම්මං කාරෙත්වාති එත්ථ නකාරස්ස අයුත්තයොගභාවතො යුත්තට්ඨානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඔකාසකම්මං අකාරෙත්වා’’ති. යස්සාති යා අස්ස. අස්ස භික්ඛුනො අත්තනො යා දිට්ඨි අත්ථීති යොජනා, අථවා අත්තනො යා දිට්ඨි භවෙය්යාති යොජනා. තන්ති දිට්ඨිං. ‘‘කථෙතා’’ති ඉමිනා බ්යාකතාති එත්ථ වි ආ පුබ්බකරධාතුයා කථනත්ථං දස්සෙති.

වොහාරවග්ගවණ්ණනා

424. ‘‘නෙව දෙසනාය න වුට්ඨානෙනා’’ති ඉදං පාරාජිකාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. දොසානුරූපන්ති වත්ථුසඞ්ඛාතස්ස දොසස්ස අනුරූපං.

පයොගං න ජානාතීති එත්ථ සචෙ පයොගො මූලෙන විසදිසො හුත්වා භින්නො හොති, එවං සති මූලපයොගන්ති න වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘අධිකරණානං හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. මූලමෙව පයොගා නාම හොන්ති, න අඤ්ඤන්ති අධිප්පායො.

කාතබ්බන්ති න ජානාතීති කාතබ්බං ඉති කම්මස්ස කරණං න ජානාතීති යොජනා. වත්ථූති භණ්ඩනකලහාදිවත්ථු, නියස්සාදීනං වත්ථූති සම්බන්ධො ¶ . චතුන්නන්ති තජ්ජනීයනියස්සපබ්බාජනීයපටිසාරණීයවසෙන චතුන්නං. යාචතීති සඞ්ඝං කම්මස්ස වූපසමං යාචති.

වත්ථුන්ති එත්ථ ආපත්තික්ඛන්ධානමෙව වත්ථුන්ති ආහ ‘‘සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධාන’’න්ති. පදෙසපඤ්ඤත්තිසබ්බත්ථපඤ්ඤත්තිසාධාරණපඤ්ඤත්තිඅසාධාරණපඤ්ඤත්තිඑකතොපඤ්ඤ- ත්තිඋභතොපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡන්නං පඤ්ඤත්තීනං පඤ්ඤත්තියං පවිට්ඨත්තා වුත්තං ‘‘තිවිධං පඤ්ඤත්ති’’න්ති. ‘‘හෙට්ඨුපරියං කත්වා පදං යොජෙතී’’ති ඉමිනා පදපච්චාභට්ඨන්ති එත්ථ පදානං හෙට්ඨුපරියවසෙන පටිනිවත්තිත්වා ආභස්සනං ගළනං චුතං පදපච්චාභට්ඨන්ති අත්ථං දස්සෙති.

විනයෙති එත්ථ න කෙවලං පාළියංයෙව, අථ ඛො අට්ඨකථායම්පීති ආහ ‘‘විනයපාළියඤ්චෙව අට්ඨකථායඤ්චා’’ති.

ඤත්තිං ¶ න ජානාතීති එත්ථ ඤත්තිභෙදං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඛෙපතො’’තිආදි. තත්ථාති දුවිධාසු ඤත්තීසු. කම්මඤත්තීති අනුස්සාවනකම්මස්ස ඨානෙ ඨිතා ඤත්ති. අනුස්සාවනකම්මං නත්ථි, සයමෙව අනුස්සාවනකම්මට්ඨානෙ ඨිතාති අත්ථො. කම්මපාදඤත්තීති අනුස්සාවනකම්මස්ස පාදභූතා මූලභූතා ඤත්ති. නවසු ඨානෙසූති ඔසාරණාදීසු නවසු ඨානෙසූ. ද්වීසු ඨානෙසූති ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථවසෙන ද්වීසු ඨානෙසු, කම්මපාදඤත්තියා කරණං න ජානාතීති සම්බන්ධො. ය්වායං චතුබ්බිධො සමථොති යොජනා. තන්ති චතුබ්බිධං සමථං. ඤත්තියාති සාම්යත්ථෙ සාමිවචනං. යං අධිකරණං වූපසමතීති සම්බන්ධො. තස්සාති අධිකරණස්ස. තං වූපසමං න ජානාතීති සම්බන්ධො.

සුත්තං න ජානාතීති එත්ථ සුත්තසද්දස්ස කදාචි කත්ථචි මාතිකායඤ්ච සුත්තන්තපිටකෙ ච පවත්තනතො ඉධ උභතොවිභඞ්ගෙති ආහ ‘‘උභතොවිභඞ්ග’’න්ති. විනයං න ජානාතීති එත්ථ විනයසද්දස්ස සකලෙ විනයපිටකෙ වත්තමානස්සාපි සුත්තන්ති එත්ථ උභතොවිභඞ්ගස්ස ගහිතත්තා ඉධ ඛන්ධකපරිවාරාව ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘ඛන්ධකපරිවාරං න ජානාතී’’ති.

විනයං න ජානාතීති එත්ථ විනයපිටකස්ස ගහෙතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘ඨපෙත්වා විනයපිටක’’න්ති. සුත්තන්තිකෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙති (දී. නි. 2.187 ආදයො; අ. නි. 4.180) බුද්ධාපදෙසසඞ්ඝාපදෙසසම්බහුලත්ථෙරාපදෙසඑකත්ථෙරා ¶ පදෙසවසෙන චත්තාරො මහාපදෙසෙ. එත්ථාති පඤ්චකෙ. යන්ති වචනං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පඤ්චකෙසු.

ඉති

අනිස්සිතවග්ග-නප්පටිප්පස්සම්භනවග්ග-වොහාරවග්ගවණ්ණනාය

යොජනා සමත්තා.

දිට්ඨාවිකම්මවග්ගවණ්ණනා

425. දිට්ඨාවිකම්මවග්ගෙ දිට්ඨාවිකම්මාති එත්ථ ආවි කරීයතෙ ආවිකම්මං, දිට්ඨීනං ආවිකම්මං දිට්ඨාවිකම්මන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දිට්ඨීනං ආවිකම්මානී’’ති. ‘‘ලද්ධිපකාසනාන’’න්ති ඉමිනා දිට්ඨිසද්දො ලද්ධිපරියායො, ආවිකම්මසද්දො පකාසනපරියායොති දස්සෙති. එතන්ති ‘‘දිට්ඨාවිකම්මා’’ති නාමං. අදෙසනාගාමිනී නාම අත්ථතො ගරුකන්ති ආහ ‘‘ගරුකාපත්තියා’’ති. ලහුකායපීති පිසද්දො ගරහත්ථො. ලහුකායපි දෙසිතාය දිට්ඨාවිකම්මං අධම්මිකං හොති, පගෙව ගරුකායාති අත්ථො.

යථා ¶ …පෙ… හොතීති යථා ආවිකතෙ චතූහි පඤ්චහි එකීභූතෙහි ආවිකතා හොතීති යොජනා. චතූහි පඤ්චහීති අන්තිමපරිච්ඡෙදදස්සනං. තතො අතිරෙකෙහිපි එකතො දෙසෙතුං න වට්ටති, දෙසිතා ච ආපත්ති න වුට්ඨාති, දෙසනාපච්චයා දුක්කටඤ්ච හොති. ‘‘චතූහි පඤ්චහී’’ති අන්තිමපරිච්ඡෙදස්ස දස්සිතත්තා ද්වීහි තීහි පන එකතො දෙසෙතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. මනොමානසෙනාති එත්ථ මනොසද්දෙන මානසසද්දස්ස රාගඅරහත්තෙසුපි පවත්තනතො තදත්ථෙ පටික්ඛිපිත්වා චිත්තෙ එව වත්තතීති දස්සෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මනසඞ්ඛාතෙන මානසෙනා’’ති. ඉමිනා මනභූතං මානසං මනොමානසන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

සමානසංවාසකස්සාපීති පිසද්දො සමානසංවාසකස්සපි නානාසීමාය ඨිතස්ස සන්තිකෙ ආවිකම්මං අධම්මිකං හොති, පගෙව නානාසංවාසකස්සාති දස්සෙති. මාළකසීමායාති ඛණ්ඩසීමාය අඞ්ගණෙ. අවිප්පවාසසීමායාති ¶ මහාසීමාය, ඨිතස්සාපි සන්තිකෙති සම්බන්ධො. පිසද්දෙන ‘‘ඛණ්ඩසීමාය ඨිතස්සපී’’ති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙති.

430. න පරියත්තන්ති න සමත්ථං. ඉමිනා නාලන්ති එත්ථ අලංසද්දො පරියත්තත්ථොව, නාරහභූසනවාරණත්ථොති දස්සෙති. ඉධාපීති පඤ්චකෙපි. පිසද්දෙන පුරිමපඤ්චකං අපෙක්ඛති. ‘‘සාසනතො’’ති ඉමිනා චුධාතුයා අපාදානං දස්සෙති. ‘‘කාමො’’ති ඉමිනා අධිප්පායසද්දො කාමපරියායොති දස්සෙති.

432. මන්දත්තා මොමූහත්තාති එත්ථ ත්තපච්චයස්ස භාවත්ථෙ, පඤ්චමීවිභත්තියා ච කාරණත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මන්දභාවෙන මොමූහභාවෙනා’’ති. පරිභවාති එත්ථ පරිභවකාමාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිභවං ආරොපෙතුකාමො හුත්වා’’ති. අඤ්ඤබ්යාකරණෙසුපීති අරහත්තබ්යාකරණෙසුපි. සබ්බත්ථාති දිට්ඨාවිකම්මවග්ගෙ. යන්ති වචනං.

ඉති දිට්ඨාවිකම්මවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

මුසාවාදවග්ගවණ්ණනා

444. ධම්මපධානං ධම්මාධිට්ඨානං සන්ධාය ‘‘පාරාජිකං ගච්ඡතීති පාරාජිකගාමී’’ති සුද්ධකත්තුවසෙන වුත්තං, පුග්ගලපධානං පුග්ගලාධිට්ඨානං සන්ධාය ‘‘පාරාජිකං ගච්ඡති අනෙන, ගමාපෙතීති වා පාරාජිකගාමී’’ති කරණහෙතුකත්තුවසෙනපි වත්තබ්බං. විත්ථාරං දස්සන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි ¶ . තත්ථ තත්ථාති ‘‘මුසාවාදො පාරාජිකගාමී’’තිආදිපාඨෙ, එවං විත්ථාරො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. තෙසු ‘‘මුසාවාදො පාරාජිකගාමී’’තිආදීසු වා, නිද්ධාරණෙ භුම්මං.

අදස්සනෙනාති එත්ථ කස්ස අදස්සනෙනාති ආහ ‘‘විනයධරස්සා’’ති. විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කප්පියාකප්පියෙසු හී’’තිආදි. තන්ති විනයධරං. අස්සවනෙනාති එත්ථ කෙසං වචනං අස්සවනෙනාති ආහ ‘‘එකවිහාරෙපී’’තිආදි. එකවිහාරෙපීති විනයධරෙන එකවිහාරෙපි. පිසද්දෙන නානාවිහාරෙ පන පගෙවාති දස්සෙති. උපට්ඨානන්ති ¶ උපට්ඨානත්ථං, උපට්ඨානට්ඨානං වා. වුච්චමානං අඤ්ඤෙසං වචනං අසුණන්තො හුත්වා වාති යොජනා. පසුත්තකතාති එත්ථ යකාරලොපොති ආහ ‘‘පසුත්තකතායා’’ති. පසුත්තකභාවෙනපීති පිසද්දො අඤ්ඤම්පි අදස්සනාදිකාරණං සම්පිණ්ඩෙති. තථාසඤ්ඤීති එත්ථ තථාසද්දො කොවිසයොති ආහ ‘‘අකප්පියෙ…පෙ… ආපජ්ජන්තො’’ති. එකරත්තාතික්කමාදිවසෙනාති ආදිසද්දෙන ඡාරත්තාතික්කමාදිං සඞ්ගණ්හාති. සබ්බත්ථාති මුසාවාදවග්ගෙ.

ඉති මුසාවාදවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

භික්ඛුනොවාදවග්ගවණ්ණනා

450. භික්ඛුනිවග්ගෙ අලාභායාති එත්ථ ලභධාතුයා කම්මං, සම්පදානවචනස්ස ච තදත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුන්නං පච්චයානං අලාභත්ථායා’’ති. ‘‘වායමතී’’ති ඉමිනා පරිසක්කතීති එත්ථ සක්කධාතුයා සමත්ථත්ථං පටික්ඛිපිත්වා වායමත්ථං දස්සෙති. කලිසාසනන්ති පාපපරාජයආණං. නීහරණත්ථායාති නිද්ධරිත්වා අපනයනත්ථාය.

451. ‘‘කම්ම’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා ‘‘සත්තන්නං කම්මානං අඤ්ඤතර’’න්ති.

454. න ¶ සාකච්ඡාතබ්බොති එත්ථ කො නාම කථාමග්ගො න සාකච්ඡාතබ්බො, නනු විනයොයෙවාති ආහ ‘‘කප්පියා…පෙ… කථාමග්ගො’’ති. ‘‘න කථෙතබ්බො’’ති ඉමිනා කච්ඡසද්දස්ස කථධාතුයා නිප්ඵන්නභාවං දීපෙති. කස්මා පන පඨමපඤ්චකෙ ‘‘න අසෙක්ඛෙනා’’ති පටික්ඛිපිත්වා දුතියපඤ්චකෙ ‘‘අසෙක්ඛෙනා’’තිආදි වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ඉතරො පුථුජ්ජනො න කථෙතීති යොජනා.

න අත්ථපටිසම්භිදාපත්තොති එත්ථ අත්ථො නාම අට්ඨකථායෙවාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අට්ඨකථායා’’ති. ‘‘පභෙදගතඤාණප්පත්තො’’ති ඉමිනා අත්ථාදීසු පති විසුං සම්භිජ්ජතීති පටිසම්භිදා, පඤ්ඤා, තං පත්තොති පටිසම්භිදාපත්තො ¶ . අත්ථෙ පටිසම්භිදාපත්තො අත්ථපටිසම්භිදාපත්තොති දස්සෙති. ‘‘පාළිධම්මෙ’’ති ඉමිනා ධම්මපටිසම්භිදාපත්තොති එත්ථ ධම්මසරූපං දස්සෙති. වොහාරනිරුත්තියන්ති පඤ්ඤත්තිනිරුත්තියං. ඉමිනා නිරුත්තිපටිසම්භිදාපත්තොති එත්ථ නිරුත්තිසරූපං දස්සෙති. පටිභානපටිසම්භිදාපත්තොති එත්ථ පටිභානං නාම හෙට්ඨිමඤාණත්තයමෙවාති ආහ ‘‘අත්ථපටිසම්භිදාදීනි ඤාණානී’’ති, තෙසූති ඤාණෙසු, යං යං විමුත්තං යථාවිමුත්තං, චිත්තං. පච්චවෙක්ඛිතාති පුනප්පුනං ඔලොකිතා. සබ්බත්ථාති භික්ඛුනිවග්ගෙ.

ඉති භික්ඛුනොවාදවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

උබ්බාහිකවග්ගවණ්ණනා

455. උබ්බාහිකවග්ගෙ අත්ථකුසලොතිආදිපදානං භෙදනිස්සිතසමාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අට්ඨකථාකුසලො’’තිආදි. ආචරියමුඛතොති ආචරියවදනතො, ආචරියසම්මුඛෙ වා, සිථිලධනිතාදීති ආදිසද්දෙන දීඝරස්සාදීනි (පරි. අට්ඨ. 485; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 252) සඞ්ගණ්හාති. අක්ඛරපරිච්ඡෙදෙති එත්තකො සිථිලො, එත්තකො ධනිතොතිආදිනා අක්ඛරපරිච්ඡෙදෙ. ඉමිනා බ්යඤ්ජනකුසලොති එත්ථ බ්යඤ්ජනසද්දො අක්ඛරපරියායොති දස්සෙති. න පුබ්බාපරකුසලොති එත්ථ පුබ්බාපරො නාම පුරිමානං චතුන්නඤ්චෙව කථාය ච පුබ්බාපරොති ආහ ‘‘අත්ථපුබ්බාපරෙ’’තිආදි.

කොධනොතිආදීනි වුත්තානීති සම්බන්ධො. යස්මා න සක්කොතීති යොජනා. පසාරෙතාති එත්ථ සරධාතු උපසග්ගවසෙන වෙචිත්තවාචකොති ආහ ‘‘මොහෙතා’’ති.

ඉති උබ්බාහිකවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

අධිකරණවූපසමවග්ගවණ්ණනා

457. අධිකරණවූපසමවග්ගෙ සඞ්ඝගරු නාම කොති ආහ ‘‘ධම්මඤ්ච…පෙ… සඞ්ඝගරු නාම හොතී’’ති. තානීති චීවරාදීනි.

458. පඤ්චහුපාලි ¶ ¶ ආකාරෙහීති එත්ථ ආකාරසද්දො කාරණත්ථොති ආහ ‘‘පඤ්චහි කාරණෙහී’’ති. කම්මෙනාතිආදීසු කම්මාදීනං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපලොකනාදීසූ’’තිආදි. උපපත්තීහීති යුත්තීහි. මය්හං උච්චාකුලා පබ්බජිතභාවඤ්ච බහුස්සුතභාවඤ්ච තුම්හෙ ජානාථාති යොජනා. මාදිසො නාම…පෙ… තුම්හාකං යුත්තං නනූති යොජනා. කණ්ණමූලෙති කණ්ණසමීපෙ. අනුස්සාවනෙනාති අනුසමීපෙ සාවාපනෙන. තෙසන්ති භික්ඛූනං. අනිවත්තිධම්මෙති අනිවත්තනසභාවෙ. සලාකග්ගාහෙනාති අත්තනො සලාකාය ගාහාපනෙන.

එත්ථාති කම්මාදීසු. පමාණන්ති සඞ්ඝභෙදස්ස කාරණං. පුබ්බභාගාති සඞ්ඝභෙදතො පුබ්බභාගෙ පවත්තා. පුබ්බභාගභාවං ආවිකරොන්තො ආහ ‘‘අට්ඨාරසවත්ථුදීපනවසෙන හී’’තිආදි. වොහරන්තෙපීති යොජනා. තත්ථාති වොහාරෙ. කදා පන සඞ්ඝො භින්නොති ආහ ‘‘යදා පනා’’තිආදි. යදා පන කරොතීති සම්බන්ධො. කම්මන්ති උපොසථකම්මතො අඤ්ඤං කම්මං ගහෙතබ්බං. උද්දෙසන්ති උපොසථකම්මං. ඉතීති එවං. සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකවණ්ණනායං ‘‘එවං…පෙ… පකාසයිස්සාමා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 351) යං වචනං අවොචුම්හාති යොජනා. තස්ස වචනස්සාති පාඨං අජ්ඣාහරිත්වා ‘‘ස්වායං අත්ථො’’ති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බො.

පඤ්ඤත්තෙතන්ති එත්ථ නිග්ගහිතලොපසන්ධීති ආහ ‘‘පඤ්ඤත්තං එත’’න්ති. ක්වාති කිස්මිං ඛන්ධකෙ. තත්රාති වත්තක්ඛන්ධකෙ. එත්තාවතාති එත්තකෙන ආගන්තුකවත්තාදිඅකරණමත්තෙන. අනුපුබ්බෙනාති අනුක්කමෙන. යථාරත්තන්ති එත්ථ යථාසද්දො අනුරූපත්ථවාචකො, රත්තිසද්දෙන රත්තිප්පමාණං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රත්තිපරිමාණානුරූප’’න්ති. ඉමිනා රත්තියා අනුරූපං යථාරත්තන්ති නිබ්බචනං දස්සෙති. ‘‘රත්තිපරිමාණානුරූප’’න්ති වුත්තෙ රත්තිපරිමාණස්ස අතික්කන්තත්තා අත්ථතො ථෙරොති ආහ ‘‘යථාථෙරන්ති අත්ථො’’ති. වවත්ථානන්ති පරිච්ඡෙදො. සො හි විසුං අවහිතො හුත්වා තිට්ඨතීති වවත්ථානන්ති වුච්චති. කම්මාකම්මානීති එත්ථ කම්මං අකම්මානීති පදවිභාගං කත්වා අකාරො වුද්ධත්ථොති ආහ ‘‘ඛුද්දකානි චෙව මහන්තානි ච කම්මානී’’ති. සති ච අකම්මස්ස මහන්තභාවෙ ¶ කම්මං නාම ඛුද්දකන්ති අත්ථතො සිද්ධං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ඛුද්දකානි චෙවා’’ති. අකාරස්ස අප්පත්ථං ගහෙත්වා ‘‘මහන්තානි චෙව ඛුද්දකානි ච කම්මානී’’ති අත්ථොපි යුජ්ජතෙව. සො පන ඉධ න ගහිතො, අඤ්ඤත්ථ පන දිස්සති. ‘‘උච්චාවචානි කම්මානී’’ති හි වාක්යවසෙන වුත්තට්ඨානෙ උච්චසද්දෙන මහන්තත්ථං දස්සෙති, අවචසද්දෙන ඛුද්දකත්ථං දස්සෙති. තස්මා මහන්තඛුද්දකානි කම්මානීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. සති ච අකම්මස්ස ඛුද්දකභාවෙ කම්මං නාම මහන්තන්ති අත්ථතොපි සිද්ධන්ති දට්ඨබ්බං.

සඞ්ඝභෙදවග්ගද්වයවණ්ණනා

459. සඞ්ඝභෙදවග්ගද්වයෙ ¶ එතෙති සභාවා. තෙති අධම්මාදයො. ඉතීති එවං. යං කම්මන්ති යොජනා. දිට්ඨිං විනිධායාති සම්බන්ධො. එකස්මිං පඤ්චකෙ අයං අත්ථයොජනා කාතබ්බාති සම්බන්ධො. එත්ථාපීති ඉමස්මිං පඤ්චකෙපි. පිසද්දෙන හෙට්ඨා වුත්තං පඤ්චකං අපෙක්ඛති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පඤ්චකෙසු. හීති සච්චං. පුබ්බෙ අවුත්තනයං යං වචනමත්ථි, තං වචනං එත්ථ පඤ්චකෙසු න අත්ථීති යොජනා.

ආවාසිකවග්ගවණ්ණනා

461. ආවාසිකවග්ගෙ ‘‘හරිත්වා’’ති ඉමිනා යථාභතන්ති එත්ථ භරධාතුයා හරණත්ථඤ්ච කිරියාවිසෙසනභාවඤ්ච දස්සෙති. ‘‘ඨපිතො’’ති ඉමිනා නික්ඛිත්තොති එත්ථ ඛිපධාතුයා ඨපනත්ථං දස්සෙති.

462. පරිණාමෙතීති පරිණතංපාපෙති. ‘‘නියාමෙති කථෙතී’’ති ඉමිනා අධිප්පායත්ථං දස්සෙති, එත්ථාති ආවාසිකවග්ගෙ.

කථිනත්ථාරවග්ගවණ්ණනා

467. කථිනත්ථාරවග්ගෙ ඔතමසිකොති එත්ථ අවතමං ගතො ඔතමසිකොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්ධකාරගතො’’ති. අන්ධකාරසද්දෙන තමසද්දො අන්ධකාරපරියායොති දස්සෙති. තන්ති ඔතමසිකං ¶ . අසමන්නාහරන්තොති තං අසමන්නාහරන්තො, කස්මා අසමන්නාහරන්තොති ආහ ‘‘කිච්චයපසුතත්තා වන්දන’’න්ති. එකතොති කොපෙන සද්ධිං. වෙරී විසභාගපුග්ගලො එකතො ආකොධෙන වත්තනට්ඨෙන එකාවත්තොති වුච්චති. පහරෙය්යාති වන්දන්තං පහරෙය්ය. ‘‘අඤ්ඤං චින්තයමානො’’ති ඉමිනා අඤ්ඤස්මිං ආරම්මණෙ චිත්තං විදහති ඨපෙතීති අඤ්ඤවිහිතොති දස්සෙති.

සඞ්ඝතො උද්ධරිත්වා ඛිපිතබ්බො අපනෙතබ්බොති උක්ඛිත්තො, සොයෙව උක්ඛිත්තකො. තෙහීති චතූහි. අවන්දියෙසු පන්නරසපුග්ගලෙසූති සම්බන්ධො. අන්තරා වුත්තකාරණෙන චාති අන්තරෙ වුත්තෙන ‘‘තඤ්හි වන්දන්තස්ස මඤ්චපාදාදීසුපි නලාටං පටිහඤ්ඤෙය්යා’’තිආදිනා කාරණෙන ච. ඉතොති පන්නරසපුග්ගලම්හා ¶ . ඉතීති එවං. සචෙ උද්දෙසාචරියො ච ඔවාදාචරියො ච නවකො හොති, න වන්දනීයො. සබ්බත්ථාති කථිනත්ථාරවග්ගෙ.

ඉති කථිනත්ථාරවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච උපාලිපඤ්චකවණ්ණනාය යොජනා.

ආපත්තිසමුට්ඨානවණ්ණනා

470. ‘‘අචිත්තකො ආපජ්ජතී’’තිආදීසු එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. අචිත්තකො ආපජ්ජතීති අචිත්තකො හුත්වා ආපජ්ජති. එසෙව නයො අචිත්තකො වුට්ඨාතීති එත්ථාපි. යංකිඤ්චි ආපත්තින්ති සම්බන්ධො. ඉතරං ආපත්තින්ති යොජනා. ධම්මදානං කරොමීති ‘‘සබ්බදානං ධම්මදානං ජිනාතී’’ති (ධ. ප. 354) ච ‘‘අමතංදදො ච සො හොති, යො ධම්මමනුසාසතී’’ති (සං. නි. 1.42) ච භගවතා වුත්තවචනං සුත්වා ධම්මදානං කරොමි. දොමනස්සිකොති දොමනස්සෙන යුත්තො, දොමනස්සවන්තො වා. එත්ථාති අබ්යාකතමූලෙ.

473. යස්ස යස්සාති සික්ඛාපදස්ස. තං සබ්බන්ති සබ්බං තංතංසමුට්ඨානසික්ඛාපදං.

අපරදුතියගාථාසඞ්ගණිකං

(1) කායිකාදිආපත්තිවණ්ණනා

474. ඡ ¶ ආපත්තියො කායිකාති එත්ථ ඡ ආපත්තියො නාම කාති ආහ ‘‘අන්තරපෙය්යාලෙ’’තිආදි. අන්තරපෙය්යාලෙ වුත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘කායද්වාරෙ සමුට්ඨිතත්තා’’ති ඉමිනා කායෙ සමුට්ඨන්තීති කායිකාති වචනත්ථං දස්සෙති. තස්මිංයෙව අන්තරපෙය්යාලෙ වුත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘වජ්ජපටිච්ඡාදිකායා’’තිආදිනා ඡාදෙන්තස්ස තිස්සොති එත්ථ තිණ්ණං සරූපං දස්සෙති. ‘‘භික්ඛුනියා’’තිආදිනා පඤ්ච සංසග්ගපච්චයාති එත්ථ පඤ්චන්නං සරූපං දස්සෙති.

‘‘එකරත්ත’’ඉතිආදිනා ¶ අරුණුග්ගෙ තිස්සොති එත්ථ තිණ්ණං සරූපං දස්සෙති. ද්වෙ යාවතතියකාති සංවණ්ණෙතබ්බෙන ‘‘එකාදස යාවතතියකා නාමා’’ති සංවණ්ණනාය විරුද්ධභාවං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤත්තිවසෙන පනා’’තිආදි. ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ’’ති ඉමිනා එත්ථසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. එකෙන සබ්බසඞ්ගහොති එත්ථ එකො නාම කො, සබ්බානි නාම කානීති ආහ ‘‘යස්ස සියා’’තිආදි. ‘‘නිදානුද්දෙසෙනා’’ති ඉමිනා එකස්ස සරූපං දස්සෙති. ‘‘සික්ඛාපදානඤ්ච පාතිමොක්ඛුද්දෙසානඤ්චා’’ති ඉමෙහි පදෙහි සබ්බසරූපං දස්සෙති. සඞ්ගහ සද්දෙන කම්මඡට්ඨීසමාසො.

‘‘වජ්ජපටිච්ඡාදිකායා’’තිආදිනා ද්වෙ දුට්ඨුල්ලච්ඡාදනාති එත්ථ ද්වින්නං සරූපං දස්සෙති.

‘‘භික්ඛු භික්ඛුනියා’’තිආදිනා ගාමන්තරෙ චතස්සොති එත්ථ චතස්සන්නං සරූපං දස්සෙති. පුන ‘‘භික්ඛු භික්ඛුනියා’’තිආදිනා චෙතස්සා නදිපාරපච්චයාති එත්ථ චතස්සන්නමෙව සරූපං දස්සෙති. ‘‘චීවරදානෙ පාචිත්තිය’’න්ති ඉමිනා පාචිත්තියභාවෙන සදිසත්තා සඞ්ඛ්යාවිසෙසො න කාතබ්බොති දස්සෙති.

(2) දෙසනාගාමිනියාදිවණ්ණනා

475. එකෙත්ථාති ¶ එත්ථසද්දො සාසනවිසයො.

එකසික්ඛාපදම්පි නත්ථීති පිසද්දො බහුසික්ඛාපදානි පන පගෙවාති ච ආපත්ති පන පගෙවාති ච ආපත්තීපි නත්ථීති ච අත්ථං දස්සෙති.

‘‘සකලෙපි විනයෙ’’ති ඉමිනා ද්වෙත්ථාති පාඨෙ එත්ථසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. උභින්නන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීනං. අඤ්ඤථා පන කිත්තකා පඨමාපත්තිකාති ආහ ‘‘ඉතරථා පනා’’තිආදි. තත්ථ ඉතරථාති පඤ්ඤත්තිතො අඤ්ඤෙන පකාරෙන. කම්මඤ්චාති කම්මඤත්ති ච. කම්මපාදිකා චාති කම්මපාදඤත්ති ච. නවසු ඨානෙසූති ඔසාරණාදීසු නවසු ඨානෙසු. ද්වීසූති ඤත්තිදුතිය, ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙසු.

වජ්ජපටිච්ඡාදිකාය පාරාජිකං, උක්ඛිත්තානුවත්තිකාය පාරාජිකං, අට්ඨවත්ථුකාය පාරාජිකන්ති ¶ ඉති ඉමෙ තයොති යොජනා. කාරණභූතෙනාති හෙතුභූතෙන, ‘‘කරණභූතෙනා’’තිපි පාඨො, සාධකතමසත්තිභූතෙනාති අත්ථො.

තෙසන්ති අද්ධානහීනාදීනං. එත්ථාති ‘‘තයො පුග්ගලා න උපසම්පාදෙතබ්බා’’ති පාඨෙ, එතෙසු අඞ්ගහීනාදීසු වා. යොති පුග්ගලො. අපරිපූරො න යාචතීති සම්බන්ධො. මාතුඝාතකාදයො කරණදුක්කටකා චාති යොජනා. තත්ථාති තෙසු ඤත්තිකප්පනාදීසු. ඤත්තිකප්පනාති ඤත්තිවිධි. විප්පකතපච්චත්තන්ති විප්පකතං පච්චත්තං. අතීතකරණන්ති අතීතස්ස කරණං. විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘වත්ථුසම්පන්නං හී’’තිආදි. තයො කම්මාන සඞ්ගහාති එත්ථ ඡන්දභෙදරක්ඛනත්ථාය නකාරෙ නිග්ගහිතලොපො. නාසිතකාති නාසෙතබ්බා පුග්ගලා, නාසිතබ්බාති නාසිතා, නාසිතා එව නාසිතකා. තිණ්ණං ජනානන්ති තිණ්ණං උපසම්පදාපෙක්ඛජනානං එකූපජ්ඣායෙන නානාචරියෙන හුත්වාති යොජනා. එකානුස්සාවනාති එකතො අනුස්සාවනා.

පාදො ¶ නාම කහාපණස්ස චතුත්ථභාගො. මාසකො නාම පාදස්ස පඤ්චමභාගො. පාරාජිකන්ති වනප්පතිං ඡින්දන්තස්ස දුතියපාරාජිකං (පාරා. 110). අනොදිස්සාති ‘‘මනුස්සො මරතූ’’තිආදිනා න උද්දිසිත්වා. තෙනාති විසෙන.

භික්ඛුනොවාදකවග්ගස්මින්ති සාමඤ්ඤාධාරො. දසසු සික්ඛාපදෙසූති විසෙසාධාරො. පඨමසික්ඛාපදම්හියෙවාති දසසු සික්ඛාපදෙසු පඨමසික්ඛාපදම්හියෙව. උපසම්පන්නාය භික්ඛුනියාති සම්බන්ධො. ‘‘ආපත්ති හොතී’’ති ඉමිනා ‘‘චීවරෙනා’’ති පදස්ස සම්බන්ධට්ඨානං දස්සෙති.

‘‘චතස්සො එවා’’ති ඉමිනා තත්තිකාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. තා චතස්සො පරිමාණා යාසං ආපත්තීනන්ති තත්තිකා. නිපන්නස්සාපි තත්තිකාති එත්ථාපි එසෙව නයො. සාති භික්ඛුනී.

(3) පාචිත්තියවණ්ණනා

476. පඤ්ච භෙසජ්ජානීති සබ්බිආදීනි පඤ්ච භෙසජ්ජානි. ඉමං ආපත්තින්ති සම්බන්ධො. පච්ඡා ආපන්නොති යොජනා.

එකං ¶ කබළන්ති එකං ආලොපං, තුම්හමූලෙති තුම්හං සන්තිකෙ.

යථාවත්ථුකන්ති වත්ථුඅනුලොමං, ආපත්තියො දෙසිතාව හොන්තීති යොජනා.

කොකාලිකාදීනන්තිආදිසද්දෙන කටමොදකතිස්සකාදයො (පාරා. 417) සඞ්ගණ්හාති. පාපිකාය දිට්ඨියා අප්පටිනිස්සග්ගෙ පාචිත්තියඤ්ච චණ්ඩකාළිකාය භික්ඛුනියා පාචිත්තියඤ්චාති යොජනා. පයුත්තවාචාපච්චයාති විඤ්ඤත්තිනිමිත්තාදීහි පකාරෙන යුත්තාය වාචාය පච්චයා. ආපත්ති පාරාජිකස්සාති පාරාජිකස්ස ආපජ්ජනං. අථවා පාරාජිකස්සාති අස්ස භික්ඛුස්ස පාරාජිකා ආපත්ති හොතීති වා පාරාජිකා ආපත්ති අස්ස භවතීති වා යොජනා කාතබ්බා. ඉතීති ඉමා ඡ ආපත්තියො ආපජ්ජතීති යොජනා.

භොජනං ¶ ගහෙත්වා අජ්ඣොහරමානාති සම්බන්ධො. තථෙවාති යථා ඛාදනෙ, තථෙව මංසං ලසුණං අජ්ඣොහරමානාති යොජනා. ‘‘පණීතභොජනානී’’ති ච ‘‘අකප්පියමංස’’න්ති ච පදානි ‘‘අජ්ඣොහරමානා’’ති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බානි.

පඤ්ච ඨානානීති පඤ්ච ආපත්තිසඞ්ඛාතානි ඨානානි. තත්ථාති පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු. ද්වින්නන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීනං. තෙසන්ති සික්ඛමානාදීනං. පඤ්චන්නමෙවාති සහධම්මිකානංයෙව. විනිච්ඡයවොහාරොති විනිච්ඡයවචනං. ඉමිනා චත්තාරි අධිකරණානි පටික්ඛිපති. අඩ්ඩකම්මං නාමාති අභියුඤ්ජන්තානං කම්මං නාම.

‘‘සහධම්මිකාන’’න්ති ඉමිනා පඤ්ජන්නං විනිච්ඡයොති එත්ථ පඤ්චසරූපං දස්සෙති. සොභණභාවං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘කතවීතික්කමො හී’’තිආදි. අබ්භුණ්හසීලොති අභිනවුප්පන්නසීලො. අබ්භුණ්හසීලො නාම අත්ථතො පාකතිකසීලොති ආහ ‘‘පාකතිකො’’ති, පකතිසීලෙන නියුත්තොති අත්ථො.

‘‘කායද්වාරසම්භවා’’ති ඉමිනා කායිකාති පදස්ස තද්ධිතභාවං දස්සෙති. මුඛං ඔලොකෙතබ්බන්ති එත්ථ වුත්තාති සම්බන්ධො.

චතුන්නං දෙසනාය චාති එත්ථ ‘‘දෙසනායා’’ති පදං ආදිපදලොපන්ති ආහ ‘‘අච්චයදෙසනායා’’ති. සාති අච්චයදෙසනා. අභිනිලීයිත්වා ධනුනා මාරෙන්තීති අභිමාරා.

ඡෙජ්ජං ¶ හොතීති එත්ථ ඡෙජ්ජං නාම පාරාජිකාපජ්ජනමෙවාති ආහ ‘‘දෙවදත්තො විය පාරාජිකං ආපජ්ජතී’’ති. ඉමා පන ආපත්තියොති පාරාජිකථුල්ලච්චයාපත්තියො.

(4) අවන්දනීයපුග්ගලාදිවණ්ණනා

477. තෙසන්ති දසන්නං පුග්ගලානං. ‘‘සද්ධි’’න්ති ඉමිනා සාමීචෙනාති එත්ථ සහත්ථෙ කරණවචනන්ති දස්සෙති. සාමීචෙනාති ච සාමීචිනා කත්තබ්බං සාමීචං කම්මං, තෙන සාමීචෙන. දස චීවරධාරණාති පදස්ස සමාසභාවං ¶ පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘දස දිවසානි අතිරෙකචීවරස්ස ධාරණා’’ති.

කතිසතන්තිආදීසු ද්වීසු ගාථාපාදෙසු චතූසු විභත්යන්තපදෙසු පුරිමං පුරිමෙන, පච්ඡිමඤ්ච පච්ඡිමෙන යථාක්කමං යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කතිසතං ආපත්තියො රත්තිසතං ඡාදයිත්වානා’’ති. පච්ඡිමගාථාය පුබ්බඩ්ඪෙපි එසෙව නයො. අයං හීති අයං එව වක්ඛමානො. එත්ථාති ගාථායං. යොති භික්ඛු, පටිච්ඡාදෙතීති සම්බන්ධො. ඉතීති අයං සඞ්ඛෙපත්ථො.

හෙට්ඨා වුත්තෙසු චතූසු චතුක්කෙසු ධම්මෙන සමග්ගං අපනෙත්වා ද්වාදස කම්මදොසා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. අධම්මෙන වග්ගකම්මං, අධම්මෙන සමග්ගකම්මන්ති යොජෙතබ්බං.

එත්ථාති ඡසු කම්මෙසු. එතදෙවාති ධම්මෙන සමග්ගකම්මමෙව.

යං දෙසිතාති එත්ථ යංසද්දො වචනවිපල්ලාසොති ආහ ‘‘යානි දෙසිතානී’’ති. ‘‘දෙසිතානී’’ති ඉමිනා දෙසිතාති එත්ථ නිකාරස්ස ආකාරාදෙසභාවං දස්සෙති. ‘‘පරියන්තපරිච්ඡෙදභාවරහිතත්තා’’ති ඉමිනා නත්ථි අන්තං පරියන්තමෙතස්සාති අනන්තන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තන්ති නිබ්බානං, ජිතන්ති සම්බන්ධො. කෙන කං කින්ති කත්වා ජිතන්ති ආහ ‘‘භගවතා කිලෙසගණං අභිමද්දිත්වා’’ති. කෙන කං කින්ති කත්වා කිං ජිතං වියාති ආහ ‘‘රඤ්ඤා සපත්තගණං අභිමද්දිත්වා රජ්ජං වියා’’ති. තත්ථ ‘‘රඤ්ඤා’’ති ඉමිනා ‘‘කෙනා’’ති පුච්ඡං විස්සජ්ජෙසි. ‘‘සපත්තගණ’’න්ති ඉමිනා ‘‘ක’’න්ති පුච්ඡං විස්සජ්ජෙසි. ‘‘අභිමද්දිත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘කින්ති කත්වා’’ති පුච්ඡං විස්සජ්ජෙසි. ‘‘රජ්ජ’’න්ති ඉමිනා ‘‘කි’’න්ති පුච්ඡං විස්සජ්ජෙසි. සපත්තගණන්ති වෙරිගණං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – රඤ්ඤා සපත්තගණං අභිමද්දිත්වා රජ්ජං රාජභාවං ජිතං විය, භගවතා කිලෙසගණං අභිමද්දිත්වා නිබ්බානං ¶ ජිතන්ති. ස්වෙවාති භගවා එව. ‘‘නිබ්බිකාරතායා’’ති ඉමිනා තාදිසද්දො නිබ්බිකාරත්ථවාචකො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකොති දස්සෙති. ‘‘විවෙකපඤ්චක’’න්ති ඉමිනා කායචිත්තඋපධිවසෙන විවෙකත්තයම්පි ගහෙතබ්බං විවෙකභාවෙන සමානත්තා. තෙන භගවතාති සම්බන්ධො. ‘‘යානි සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධානී’’ති ¶ ඉමිනා එකෙත්ථාති එත්ථ එකසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. තත්ථාති සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු. එත්ථ පනාති සමථෙසු පන. හීති සච්චං. තස්සාති සම්මුඛාවිනයස්ස. අට්ඨකථාසූති සබ්බඅට්ඨකථාසු. මයං පනාති සඞ්ගහකාරකා අම්හෙ පන, බුද්ධඝොසනාමකා මයං පනාති අත්ථො, රොචයාමාති සම්බන්ධො. කස්ස කිමත්ථං ගහෙත්වා රොචෙසීති ආහ ‘‘විනාති නිපාතස්ස පටිසෙධනමත්ථමත්ත’’න්ති. ‘‘විනාති නිපාතස්සා’’ති පදං ‘‘අත්ථමත්ත’’න්ති පදෙ වාචකසම්බන්ධො. අත්තනො සාධ්යවචනං බුද්ධවචනසඞ්ඛාතෙන සාධකවචනෙන සාධෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි.

අට්ඨාරස අට්ඨකානීති අධම්මදිට්ඨිභෙද, ධම්මදිට්ඨිභෙද, වෙමතිකභෙදෙසු තීසු එකමෙකං මූලං කත්වා තයො තයො මූලිං කත්වා නව හොන්ති, තෙසු ධම්මදිට්ඨිභෙදෙසු ධම්මදිට්ඨිභෙදං අපනෙත්වා අට්ඨ හොන්ති, තානි අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූසු යොජෙත්වා අට්ඨාරස අට්ඨකානි හොන්තීති දට්ඨබ්බං. ඡඌනදියඩ්ඪසතන්ති චතුචත්තාලීසාධිකං සතන්ති වුත්තං හොති.

එකෙකවත්ථුස්මින්ති අට්ඨාරසසු භෙදකරවත්ථූසු එකෙකස්මිං වත්ථුස්මිං.

ඉති ගාථාසඞ්ගණිකවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

සෙදමොචිකගාථා

(1) අවිප්පවාසපඤ්හාවණ්ණනා

479. සෙදමොචිකගාථාසූති අධිප්පායත්ථස්ස ගම්භීරත්තා තං චින්තෙන්තානං විනයධරානං කායෙ සෙදං මොචෙතීති සෙදමොචිකා, සායෙව ගාථා සෙදමොචිකගාථා, තාසු. ‘‘අකප්පියසම්භොගො න ලබ්භතී’’ති ඉමිනා කප්පියසම්භොගො ලබ්භතීති දස්සෙති. කප්පියසම්භොගං ¶ දස්සෙතුං ‘‘නහාපනභොජනාදී’’ති ¶ වුත්තං. අනාපත්තීති මාතුභික්ඛුනියා අනාපත්ති. එසා පඤ්හාති එත්ථ පඤ්හසද්දො සභාවතිලිඞ්ගොති සද්දසත්ථෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 හකාරන්තධාතු; අභිධානප්පදීපිකායං 115 ගාථායං) වුත්තො, ඉධ ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තො. ‘‘පණ්ඩිතෙහී’’ති ඉමිනා කුසලස්ස කාරණං දස්සෙති, පණ්ඩිතත්තා කුසලොති අධිප්පායො. අස්සාති පඤ්හාය. එතන්ති විස්සජ්ජනං. අස්සාති ගාථාය.

එකාදස විවජ්ජියාති අවිභත්තිකනිද්දෙසො, එකාදස විවජ්ජියෙති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘යෙ’’තිආදි. තෙපීති පිසද්දො ගාථායං ලුත්තනිද්දිට්ඨගම්යමානභාවං දස්සෙති.

අයන්ති න්හාපිතපුබ්බකො භික්ඛු. නිම්මිතබුද්ධන්ති බුද්ධෙන නිම්මිතං බුද්ධරූපං.

විවජ්ජියාති එත්ථ යකාරො ත්වාපච්චයස්ස කාරියොති ආහ ‘‘විවජ්ජෙත්වා’’ති. අසීසකං යං තං කබන්ධං අත්ථීති යොජනා. අසීසකත්තා කෙන සරීරෙන ජීවිතං බන්ධතීති කබන්ධො. යස්සාති කබන්ධස්ස.

හීති සච්චං. තෙති අභබ්බපුග්ගලා.

වාචාති එත්ථ යකාරලොපොති ආහ ‘‘වාචායා’’ති. ඉති මෙති එවං මම. එවං වදමානෙ මම වචනන්ති යොජනා. අථවා ඉතිමෙති එවං ඉමෙ, එවං වදමානෙ ඉමෙ ජනාති යොජනා. සද්දම්පීති ඉමිනා ගිරසද්දො සද්දපරියායොති දස්සෙති. හීති සච්චං. තුණ්හීභූතස්ස නිසින්නස්ස තස්ස භික්ඛුනොති යොජනා. යදි මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථි, එවං සති කස්මා ආපජ්ජෙය්ය වාචසිකන්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. තෙනාති තස්මා. අස්සාති භික්ඛුස්ස.

සාති භික්ඛුනී, ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. වුත්තප්පකාරන්ති ‘‘ගාමන්තරපරියාපන්න’’න්ති වුත්තප්පකාරං.

තාසූති ද්වීසු භික්ඛුනීසු.

චතුරො ජනාති එත්ථ චතුන්නං ජනානං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආචරියො ච තයො ච අන්තෙවාසිකා’’ති ¶ . සාහත්ථිකාති සහත්ථා අවහරිතා. ¶ ආණත්තියාපීති ආණත්තෙන අවහරිතාපි. ඉතරෙසන්ති අන්තෙවාසිකානං, එකෙකො මාසකොති සම්බන්ධො. එත්ථාති පරිවාරෙ සෙදමොචිකගාථායං.

(2) පාරාජිකාදිපඤ්හාවණ්ණනා

480. සන්ථතපෙය්යාලඤ්චාති පඨමපාරාජිකවිභඞ්ගෙ (පාරා. 65) වුත්තං සන්ථතපෙය්යාලඤ්ච.

ලිඞ්ගපරිවත්තං සන්ධායාති සති ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙ පටිග්ගහණස්ස විජහනං සන්ධාය වුත්තං.

යොති භික්ඛු, පරිණාමෙතීති සම්බන්ධො. අත්තනො අත්ථායාති යොජනා.

අස්සාති ගාථාය. කාකඋහදන්ති කාකෙහි කරීසුස්සග්ගං. කද්දමමක්ඛිතන්ති කද්දමෙන මක්ඛිතං. කායගතානෙව හුත්වාති සම්බන්ධො.

හීති විත්ථාරො. අනරියං තං ඉත්ථිං වා තං පුරිසං වා හනෙය්යාති යොජනා. ලිඞ්ගපරිවත්තෙන හෙතුභූතෙන ඉත්ථිභූතං, පුරිසභූතඤ්චාති සම්බන්ධො. ඉත්ථිභූතන්ති ච ඉත්ථී හුත්වා භූතං, ඉත්ථිභාවං වා පත්තං.

මිගසිඞ්ගතාපසසීහකුමාරාදීනං තිරච්ඡානගතමාතාපිතරො වියාති යොජනා. මිගසිඞ්ගතාපසොති මිගසිඞ්ගනාමකො (ජා. අට්ඨ. 5.17.96 ආදයො) තාපසො. සීහකුමාරොති සීහබාහුකුමාරො. ආදිසද්දෙන භූරිදත්තාදයො සඞ්ගණ්හාති.

කුරුන්දියං ආගතන්ති සම්බන්ධො.

‘‘සච්චං භණන්තොති ගාථායා’’ති පදං ‘‘සච්චං භාසතො ලහුකාපත්ති හොතී’’ති එත්ථ ඉතිසද්දෙන සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘සච්චං භණන්තො’’ති ගාථාය ඉති අත්ථොති යොජනා.

(3) පාචිත්තියාදිපඤ්හාවණ්ණනා

481. සලාකං ¶ ¶ දෙන්තස්ස අස්ස භික්ඛුස්ස ඡෙජ්ජං හොතීති යොජනා. ‘‘පාරාජිකං හොතී’’ති ඉමිනා හොතිඡෙජ්ජන්ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති.

සුප්පතිට්ඨිතනිග්රොධසදිසං රුක්ඛමූලං, තමෙව වා ගහෙතබ්බං.

තිස්සිත්ථියොති එත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, පච්චත්තවචනං වාති ආහ ‘‘තාසුපී’’ති. ‘‘යං තං මෙථුනං නාම ත’’න්ති ඉමිනා ‘‘මෙථුනං යං ත’’න්ති පදානං සමානාධිකරණභාවං දස්සෙති. ‘‘න සෙවතී’’ති ඉමිනා න සෙවෙති එත්ථ තිකාරස්ස එකාරාදෙසභාවං (ජා. අට්ඨ. 4.11.76 පුත්තො වා පිතරං යාචෙ විය) දස්සෙති. තයො පුරිසෙති එත්ථ ‘‘උපගන්ත්වා’’ති පදං අජ්ඣාහරිත්වා සම්බන්ධිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ‘‘තයො පුරිසෙපි උපගන්ත්වා’’ති. ඉමිනා තයො පුරිසෙති එත්ථ උපයොගත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දස්සෙති. පුරිමනයං ගහෙත්වා එත්ථාපි ‘‘තීසු පුරිසෙසූ’’ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති අත්ථොපි යුජ්ජතෙව. ඉමං නයං ගහෙත්වා පුරිමපදෙපි තිස්සිත්ථියො උපගන්ත්වාති උපයොගත්ථෙ උපයොගවචනන්ති අත්ථොපි යුජ්ජතෙව. තස්මා තෙ ද්වෙ නයා අඤ්ඤමඤ්ඤොපදෙසදායකනයා නාමාති දට්ඨබ්බං. ‘‘උභතොබ්යඤ්ජනසඞ්ඛාතෙ’’ති ඉමිනා අනරියසද්දෙන උභතොබ්යඤ්ජනොව ඉධ ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. ‘‘නාචරතී’’ති ඉමිනා න චාචරෙති එත්ථාපි තිසද්දස්ස එකාරාදෙසභාවමෙව දස්සෙති. මෙථුනධම්මස්ස පුබ්බභාගං කායසංසග්ගං ආපජ්ජිතුං වායමන්තියා තස්සා භික්ඛුනියාති යොජනා.

අස්සාති ගාථාය, තිත්ථියො ආරාධකො හොතීති යොජනා. තත්ථෙවාති තිත්ථියවත්තෙ එව. අස්සාති තිත්ථියස්ස. තමෙවාති තිත්ථියවත්තමෙව.

සඞ්ඝාදිසෙසන්තිආදිගාථා වුත්තාති සම්බන්ධො. තන්ති අජ්ඣොහරණං.

ආකාසගතං ¶ සාමණෙරන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඝෙනපීති පිසද්දො න කම්මාරහෙනෙවාති දස්සෙති. ‘‘න කාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා සඞ්ඝොපි කම්මාරහොපි භූමිගතොව වට්ටතීති දස්සෙති.

අස්සාති ගාථාය විනිච්ඡයොති සම්බන්ධො.

‘‘න ¶ දෙති, න පටිග්ගණ්හාතී’’ති කිරියාපදානං කත්තාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නාපි උය්යොජිකා’’තිආදි. තස්සාති අවස්සුතපුරිසස්ස. ‘‘කාරණෙනා’’ති ඉමිනා තෙනාති පදස්ස කාරණත්ථං දස්සෙති. එවසද්දො පන සම්භවවසෙන යොජිතො, න අඤ්ඤෙන කාරණෙනාති අත්ථො, අවස්සුතස්ස පුරිසස්සාති සම්බන්ධො. ගහණෙති උය්යොජිතාය ගහණෙ. තඤ්ච පරිභොගපච්චයාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං, පරිභොගස්ස ච සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තඤ්ච පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ආපත්ති’’න්ති ඉමිනා තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. ‘‘තස්සා උය්යොජිතායා’’ති ඉමිනා පරිභොගස්ස සම්බන්ධං දස්සෙති. තස්සාති උය්යොජිතාය.

සත්තරසකෙසු සඞ්ඝාදිසෙසෙසූති සම්බන්ධො. වජ්ජං න ඵුසතීති පදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤං නවං ආපත්ති’’න්ති.

ඉති සෙදමොචිකගාථාවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

පඤ්චවග්ගො

කම්මවග්ගවණ්ණනා

482. කම්මවග්ගෙ ‘‘ගණනපරිච්ඡෙදවචන’’න්ති ඉමිනා න පමාණවචනන්ති දස්සෙති. ඉමිනා කම්මානං තතො ඌනාතිරෙකභාවං නිවාරෙති. ගණියතෙ ගණනං, පරිච්ඡිජ්ජති අනෙනාති පරිච්ඡෙදො, ගණනස්ස පරිච්ඡෙදො ගණනපරිච්ඡෙදො. අථ වා ගණියති අනෙනාති ගණනං, තමෙව පරිච්ඡෙදො ගණනපරිච්ඡෙදො, සොයෙව වචනං ගණනපරිච්ඡෙදවචනං. අපලොකනකම්මං නාමාති කත්තබ්බං කම්මන්ති සම්බන්ධො. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සීමට්ඨකසඞ්ඝං ¶ සොධෙත්වා ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වා’’ති වුත්තෙන එව නයෙන.

තත්ථාති චතූසු කම්මෙසු, ඤත්තිදුතියකම්මං පන අත්ථීති සම්බන්ධො.

තත්ථාති ද්වීසු කම්මෙසු. අවසෙසාති ඡහි කම්මෙහි අවසෙසා. යදි පරිවත්තෙත්වා කතං දළ්හීකම්මං ¶ න හොති, එවං සති දළ්හීකම්මත්ථාය කින්ති කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘අක්ඛරපරිහීනං වා පදපරිහීනං වා’’ති ඉදං අක්ඛරපදානං ගළිතං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘දුරුත්තපදං වා’’ති ඉදං සිථිලධනිතාදිඅපරිපුණ්ණං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ‘‘දුරුත්තක්ඛරං වා’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. ඉදන්ති පුනප්පුනං වචනං. කම්මං හුත්වාති සුකම්මං හුත්වා.

483. සම්මුඛාකරණීයඅසම්මුඛාකරණීයෙසු අසම්මුඛාකරණීයානි අප්පකත්තා පඨමං දස්සෙත්වා සෙසානං සම්මුඛාකරණීයභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ද්වීසු, අසම්මුඛාකරණීයං නාම අට්ඨවිධං හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථ තත්ථාති තෙසු තෙසු ඛන්ධකෙසු. ‘‘සුකතං හොතී’’ති වචනසාමත්ථියතො සම්මුඛාකතම්පි සුකතං හොතීති අත්ථොපි ගහෙතබ්බො.

සෙසානීති අට්ඨකම්මෙහි සෙසානි. එතානීති කම්මානි. වත්ථුවිපන්නානීති වත්ථුනා විපන්නානි.

තෙසම්පීති පටිපුච්ඡාකරණීයානම්පි. එත්ථාති ‘‘පටිපුච්ඡාකරණීය’’න්ති පදෙ. ‘‘පුච්ඡිත්වා’’ති ඉමිනා පටිපුච්ඡාති පදස්ස ත්වාපච්චයන්තභාවං දස්සෙති. ‘‘කාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා කරණීයන්ති එත්ථ අනීයසද්දස්ස කම්මත්ථභාවං දස්සෙති. යථාදින්නායාහි චුදිතකෙන යථාදින්නාය. විප්පලපන්තස්සාති විකාරෙන යං වා තං වා වචනං පලපන්තස්ස චුදිතකස්සාති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘තජ්ජනීයකම්මාරහස්සා’’තිආදීසු.

අනුපොසථදිවසෙති උපොසථදිවසතො අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ. තමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපොසථදිවසො නාමා’’තිආදි. කත්තිකමාසන්ති පච්ඡිමකත්තිකමාසං. තස්ස පවාරණමාසත්තා ‘‘ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං. සාමග්ගිදිවසො ච යථාවුත්තා චාතුද්දසපන්නරසා ච උපොසථදිවසො ¶ නාමාති යොජනා. යත්රහීති යස්මිං පන විහාරෙ, ඨපෙන්තීති සම්බන්ධො. අන්තරාති චාතුද්දසීපන්නරසීනං මජ්ඣෙ.

පච්චුක්කඩ්ඪිත්වා ඨපිතදිවසොති පච්ඡා උපරි කඩ්ඪිත්වා ඨපිතං කත්තිකකාළපක්ඛචාතුද්දසිං වා පඤ්චදසිං වා සන්ධාය වුත්තං. ඉධාපීති අපවාරණාය පවාරණට්ඨානෙපි. පාළියමාගතනයතො අඤ්ඤම්පි නයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. අන්තිමවත්ථුන්ති පාරාජිකවත්ථුං. යස්සාති පුග්ගලස්ස. ඉමිනා කම්මාරහො පුග්ගලො වත්ථු නාමාති දස්සෙති.

484. දබ්බස්ස ¶ අග්ගණ්හනං වත්ථුඅපරාමසනං නාම න හොති, අථ ඛො නාමස්ස අග්ගණ්හනමෙවාති ආහ ‘‘තස්ස නාමං න ගණ්හාතී’’ති. අපරාමසනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදි.

පුග්ගලං න පරාමසතීති එත්ථ පුග්ගලො නාම උපජ්ඣායොති ආහ ‘‘යො උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස උපජ්ඣායො’’ති. තන්ති උපජ්ඣායං.

සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බථා සබ්බං, නිපාතසමුදායොයං, සබ්බෙන වා ආකාරෙන සබ්බං ඤත්තින්ති යොජනා.

ඤත්තිකම්මෙ පඨමං කම්මං කත්වා පච්ඡා ඤත්තිට්ඨපනම්පි පච්ඡා ඤත්තිං ඨපෙතියෙව නාම. ඉති ඉමෙහීතිආදි නිගමනං.

485. ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති අතිදිසිත්වාපි ඤත්තිකම්මවාචානං අසදිසත්තා අපරාමසනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවං පනා’’තිආදි. තත්ථ නෙසන්ති වත්ථුසඞ්ඝපුග්ගලානං, පඨමානුස්සාවනෙ වා දුතියතතියානුස්සාවනාසු වා වත්තබ්බෙ වදන්තොති සම්බන්ධො.

සාවනං හාපෙතීති එත්ථ අනුසද්දො ලොපොති ආහ ‘‘අනුස්සාවනං න කරොතී’’ති. ‘‘සාවනං හාපෙතී’’ති එත්ථ න කෙවලං සබ්බෙන සබ්බං අනුස්සාවනං අකරොන්තොයෙව සාවනං හාපෙති නාම, අථ ඛො අනුස්සාවනාය දුරුත්තඡඩ්ඩනම්පි හාපෙතියෙව නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යොපී’’තිආදි. ‘‘සකිමෙව වා ද්වික්ඛත්තුං වා’’ති ඉමිනා තික්ඛත්තුං අපරිපූරෙන්තොයෙව සාවනං හාපෙති නාමාති දස්සෙති. ඉමස්ස වචනස්ස සාමත්ථියතො ඤත්තිදුතියකම්මෙ එකක්ඛත්තුතො, ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙ ¶ තික්ඛත්තුතො අතිරෙකං කම්මවාචං කරොන්තො න හාපෙතීති ඤායති.

‘‘ඡඩ්ඩෙතී’’ති එත්ථ ඡඩ්ඩනස්ස පදක්ඛරානං ගළිතභාවෙන පාකටත්තා තං අදස්සෙත්වා ‘‘දුරුත්තං කරොතී’’ති එත්ථ දුරුත්තමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුරුත්තං කරොතීති එත්ථ පනා’’තිආදි. කරොන්තෙන භික්ඛුනා උපලක්ඛෙතබ්බොති සම්බන්ධො.

‘‘සිථිල…පෙ… පභෙදො’’ති ය්වායං බ්යඤ්ජනප්පභෙදො වුත්තො, අයං බ්යඤ්ජනප්පභෙදොති යොජනා ¶ . ගාථායං දසධාති දසප්පකාරෙන. බ්යඤ්ජනබුද්ධියාති වද්ධෙතීති බුද්ධි, බ්යඤ්ජනමෙව අක්ඛරමෙව සිථිලාදිවසෙන දසධා බුද්ධි බ්යඤ්ජනබුද්ධි, තාය. එත්ථ ‘‘දසධා’’ති පදෙන ‘‘බ්යඤ්ජනබුද්ධී’’ති සමාසපදස්ස අන්තරෙ දසධාසද්දස්ස ලොපං දස්සෙති ‘‘කම්මජං එවා’’තිආදීසු (විසුද්ධි. 2.450; විසුද්ධි. මහාටි. 2.450) විය. එත්ථ හි එවසද්දෙන කම්මෙන එව ජාතං කම්මජන්ති සමාසං කත්වා සමාසමජ්ඣෙ එවසද්දලොපං දස්සෙති. පභෙදොති විසෙසො. අයං පනෙත්ථ යොජනා – සිථිලඤ්ච ධනිතඤ්ච දීඝඤ්ච රස්සඤ්ච ගරුකඤ්ච ලහුකඤ්ච නිග්ගහිතඤ්ච සම්බන්ධඤ්ච වවත්ථිතඤ්ච විමුත්තඤ්චාති දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියාව පභෙදො විසෙසො ඤාතබ්බොති. ‘‘සිථිල’’න්ති ආදීනි දස පදානි ‘‘අක්ඛරං පදං බ්යඤ්ජන’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගවසෙන වුත්තපාඨංනිස්සාය වුත්තානීති දට්ඨබ්බං.

ගාථාය විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එත්ථ හී’’තිආදි. අගාළ්හෙන වචීපයොගෙන වත්තබ්බං අක්ඛරං සිථිලං. ගාළ්හෙන වචීපයොගෙන වත්තබ්බං අක්ඛරං ධනිතං. තෙස්වෙවාති පඤ්චසු එව වග්ගෙසු. න කෙවලං දීඝමෙව ගරුකං නාම, අථ ඛො සංයොගපරම්පීති ආහ ‘‘යං වා’’තිආදි. යං අක්ඛරං සංයොගපරං කත්වා වුච්චති, තම්පි ගරුකං නාමාති යොජනා. සංයොගො පරො යස්ස අක්ඛරස්සාති සංයොගපරං. ‘‘සංයොගපද’’න්තිපි පාඨො. යං අසංයොගපරං කත්වා වුච්චති, තම්පි ලහුකං නාමාති යොජනා. යං සානුනාසිකං කත්වා වත්තබ්බං, තං නිග්ගහිතං නාමාති යොජනා. නිග්ගහෙත්වාති නිග්ගහිතං නාම අත්ථතො ඨානකරණානං ¶ අවිස්සජ්ජනං අමුඤ්චනන්ති ආහ ‘‘අවිස්සජ්ජෙත්වා’’ති. යං සම්බන්ධිත්වා වුච්චති, තං සම්බන්ධං නාමාති යොජනා. යං අසම්බන්ධං කත්වා වුච්චති, තං වවත්ථිතං නාමාති යොජනා. යං අනිග්ගහෙත්වා වුච්චති, තං විමුත්තං නාමාති යොජනා. අනිග්ගහෙත්වාති අනිග්ගහං නාම අත්ථතො විස්සජ්ජනන්ති ආහ ‘‘විස්සජ්ජෙත්වා’’ති.

එවං බ්යඤ්ජනබුද්ධිවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි කම්මවාචාය උච්චාරණවිසෙසං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තාසු දසසු බ්යඤ්ජනබුද්ධීසු. තථාසද්දෙන තකාරස්ස ථකාරකරණඤ්ච සිථිලස්ස ධනිතකරණඤ්ච අතිදිසති, තථා ‘‘පත්තකල්ලං එසා ඤත්තී’’තිආදිවචනඤ්ච සිථිලස්ස ධනිතකරණං නාමාති යොජනා.

ඉතීති එවං. සිථිලෙ කත්තබ්බෙ ධනිතං කරොතීති සම්බන්ධො. චත්තාරි බ්යඤ්ජනානීති චත්තාරි අක්ඛරානි. බ්යඤ්ජනසද්දො හි ඉධ අක්ඛරවාචකො. චතස්සන්නං බ්යඤ්ජනබුද්ධීනං කම්මදූසනං දස්සෙත්වා ඉතරාසං අදූසනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉතරෙසු පනා’’තිආදි. අනුක්කමාගතන්ති ¶ අරියෙහි ඔතරිත්වා අනුක්කමෙන ආගතං. පවෙණින්ති සන්තතිං. විනාසෙත්වා වුත්තෙ කිං කම්මවාචාකොපො හොතීති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. න කුප්පතීති න නස්සති. කස්මා පන කම්මවාචා න කුප්පති, නනු කම්මං කොපෙන්තී කම්මවාචා කුප්පතීති ආහ ‘‘ඉමානි හී’’තිආදි. හි යස්මා න කොපෙන්ති, තස්මා කම්මවාචා න කුප්පතීති යොජනා.

යං පන වචනං සුත්තන්තිකත්ථෙරා වදන්තීති සම්බන්ධො. කච්චායනාදිසුත්තන්තං කරොන්තීති සුත්තන්තිකා, කච්චායනාදයො, සුත්තන්තිකා ච තෙ ථෙරා චෙති සුත්තන්තිකත්ථෙරා. න වට්ටතීති අක්ඛරවිකාරො න වට්ටති. විනයධරෙන කම්මවාචා කාතබ්බාති සම්බන්ධො. යථාපාළියාති භගවතා යථාවුත්තාය පාළියා. බ්යඤ්ජනනිරුත්තියාති බ්යඤ්ජනනිරුත්තියං. ඉතරථාති වුත්තදොසපරිහරණතො අඤ්ඤෙන පකාරෙන.

අකාලෙ ¶ වා සාවෙතීති එත්ථ අකාලො නාම අනොකාසොති ආහ ‘‘අනොකාසෙ’’ති. අනොකාසො නාම ඤත්තිඅනුස්සාවනානං පුබ්බාපරවිතථන්ති ආහ ‘‘ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා’’තිආදි. පඨමංයෙව ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා පඨමංයෙව අනුස්සාවනකම්මං කත්වාති යොජනා. ‘‘පඨමංයෙවා’’ති හි පදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං. ඉතීතිආදි නිගමනං.

486. යා එකවීසති භික්ඛූ න ගණ්හාති, අයං අතිඛුද්දකසීමා නාමාති යොජනා. එකවීසති භික්ඛූති අබ්භානකම්මෙ කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ. යත්ථ සීමායං නිසීදිතුං න සක්කොන්ති, අයං අතිඛුද්දකසීමා නාමාති යොජනා. නිසීදිතුන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථපාසං අවිජහිත්වා පරිමණ්ඩලාකාරෙන නිසීදිතුං. තත්ථාති අතිඛුද්දකෙ. එත්ථාති සෙසසීමාසු. යා සම්මතා හොති, අයං අතිමහතී නාමාති යොජනා. කෙසග්ගමත්තෙනාපීති පිසද්දො තතො අතිරෙකෙන පන පගෙවාති දස්සෙති. අඝටිතං අසම්බන්ධං නිමිත්තං ඉමිස්සාති අඝටිතනිමිත්තා. ඛණ්ඩනිමිත්තභාවං අඛණ්ඩනිමිත්තදස්සනෙන පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘පුරත්ථිමායා’’තිආදි. පුබ්බකිත්තිතන්ති පඨමකිත්තිතං. තත්ථෙවාති උත්තරාය එව දිසාය. අපරාපීති පිසද්දො දුතියත්ථසම්පිණ්ඩනත්ථො. යා සම්මතා හොති, ඛණ්ඩනිමිත්තා නාමාති යොජනා. අනිමිත්තුපගන්ති යථාභූතකථනවිසෙසනමෙව, න බ්යවච්ඡෙදවිසෙසනං තචසාරාදිග්ගහණෙන අනිමිත්තුපගභාවස්ස පාකටත්තා. අන්තරාති මජ්ඣෙ. යා සම්මතා හොති, සා ඡායානිමිත්තා නාම, අනිමිත්තා නාමාති යොජනා.

බහි ඨිතො හුත්වා සම්මන්නතීති යොජනා. නිමිත්තානි පන බහි ඨත්වාපි කිත්තෙතුං වට්ටති ¶ . එවං සම්මතාපීති පිසද්දො අසම්මතා පන පගෙවාති දස්සෙති. සීමාය සීමන්ති පදානං සම්බන්ධාපෙක්ඛත්තා, තස්ස ච අසමානභාවතො තෙසං විසුං විසුං සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො සීමාය පරෙසං සීම’’න්ති. සම්භින්දතීති සම්බන්ධං කරොති. එත්ථ හි භිදිධාතු ද්විධාකරණත්ථවාචකො, ධාත්වත්ථබාධකෙන සංත්යූපසග්ගෙන සම්බන්ධවාචකො ¶ හොතීති දට්ඨබ්බං. තත්ථාති තාසු ද්වීසු සීමාසු. ඉතීති එවං. තාසූති සීමාසු.

487-8. යම්පි කම්මප්පත්තඡන්දාරහලක්ඛණන්ති යොජනා. තත්ථාති තස්සං පරිසතො කම්මවිපත්තියං. තම්පීති කම්මප්පත්තඡන්දාරහලක්ඛණම්පි, වුත්තමෙවාති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘චත්තාරො භික්ඛූ පකතත්තා කම්මප්පත්තා’’ති පාඨෙ. අනුක්ඛිත්තාති සඞ්ඝෙන උක්ඛෙපනීයකම්මස්ස අකතත්තා අනුක්ඛිත්තා. පරිසුද්ධසීලාති පාරාජිකං අනජ්ඣාපන්නත්තා පරිසුද්ධසීලා. ඉමෙහි පදෙහි පකති අත්තා සභාවො එතෙසන්ති පකතත්තාති අත්ථං දස්සෙති. ‘‘කම්මස්ස අරහා’’ති ඉමිනා ‘‘කම්මප්පත්තා’’ති පදස්ස ඡට්ඨීසමාසඤ්ච පත්තසද්දස්ස අරහඅනුච්ඡවිකත්ථභාවඤ්ච දස්සෙති. තෙහීති චතූහි පකතත්තෙහි. එතීති ආගච්ඡති. අවසෙසාති චතූහි පකතත්තෙහි අවසෙසා. යස්ස පනාති පුග්ගලස්ස පන. කම්මාරහොති කම්මස්ස අරහො.

489. එත්ථාති පණ්ඩකාදීනං අවත්ථුභාවදස්සනට්ඨානෙ.

අපලොකනකම්මකථා

495-6. තත්ථාති චතූසු කම්මෙසු. එත්ථාති ඔසාරණාදිපාඨෙ. පදසිලිට්ඨතායාති ලොකෙ පදානං සිලිට්ඨභාවතො. තත්ථාති ඔසාරණාදීසු පඤ්චසු. කණ්ටකසාමණෙරස්ස යා සා දණ්ඩකම්මනාසනා අත්ථි, සා නිස්සාරණාති යොජනා. ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිකො හොතී’’ති වත්වා තමෙවත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො’’ති වුත්තං. මිච්ඡාදිට්ඨි හි ලිඞ්ගනාසනාය කාරණං හොති. සොති සාමණෙරො, ‘‘නිස්සජ්ජාපෙතබ්බො’’ති පදෙ කාරිතකම්මං, වුත්තකම්මං වා. තං ලද්ධින්ති ධාතුකම්මං, අවුත්තකම්මං වා. කින්ති කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘එවඤ්ච පන කම්මං කාතබ්බ’’න්ති.

කාතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝං භන්තෙ’’තිආදි. යං සහසෙය්යං ලභන්තීති යොජනා. තස්සාති සහසෙය්යස්ස. අලාභායාති ¶ අලාභත්ථාය. ‘‘චර පිරෙ විනස්සා’’ති ඉමිනා නිස්සාරණාකාරං දස්සෙති. අත්ථො පනස්ස හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

සොති ¶ සමණෙරො, ඔසාරෙතබ්බොති සම්බන්ධො.

ස්වායන්ති සො අයං සාමණෙරො, අච්චයං දෙසෙතීති සම්බන්ධො. සොරතොති සුන්දරලද්ධියං රතො, දුලද්ධිතො වා සුට්ඨු ඔරතො. යථා පුරෙති යථා පුබ්බෙ රුච්චති, තථාති යොජනා. කායසම්භොගසාමග්ගිදානන්ති කායෙන ච සම්භොගෙන ච සාමග්ගියා දානං.

එවන්තිආදි නිගමනං. යස්මා පන බ්රහ්මදණ්ඩො පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 445) ඡන්නස්සෙව පඤ්ඤත්තො, තස්මා තස්සෙව දාතබ්බොති ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි. එසාති බ්රහ්මදණ්ඩො, අඤ්ඤොපි යො භික්ඛු විහරති, තස්සපි දාතබ්බොති සම්බන්ධො. කින්ති දාතබ්බොති ආහ ‘‘එවඤ්ච පන දාතබ්බො’’ති. දාතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ’’තිආදි.

යං වචනං ඉච්ඡෙය්ය, තං වචනන්ති යොජනා. ඛමාපෙන්තස්සාති සඞ්ඝං ඛමාපෙන්තස්ස තස්ස භික්ඛුස්සාති යොජනා.

පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛාය, ඤාණෙන පච්චවෙක්ඛිත්වාති අත්ථො.

යන්ති අවන්දියකම්මං, අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. කෙන අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘භගවතා’’ති. කිස්මිං ඛන්ධකෙ අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘භික්ඛුනික්ඛන්ධකෙ’’ති. කෙසු වත්ථූසු අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘තෙන ඛො පන…පෙ… ඉමෙසු වත්ථූසූ’’ති (චූළව. 411). කිං කත්වා අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘දුක්කටං පඤ්ඤපෙත්වා’’ති. කින්ති අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘අනුජානාමි…පෙ… කාතබ්බො’’ති. තස්සාති අවන්දියස්ස. ‘‘න ඔසාරණාදීනී’’ති ඉමිනා එවසද්දස්ස ඡඩ්ඩෙතබ්බත්ථං දස්සෙති. තස්සාති කම්මලක්ඛණභූතස්ස අවන්දියස්ස. තත්ථෙවාති භික්ඛුනික්ඛන්ධකෙයෙව. නන්ති කම්මලක්ඛණං. ඉධාපීති පරිවාරෙ කම්මවග්ගෙපි.

අපාසාදිකන්ති අපසාදාවහං, අපසාදජනකං වා.

තතොති ¶ අවන්දියකරණතො. ඉමන්ති භික්ඛුං. වන්දියන්ති වන්දිතබ්බං, වන්දනං වා.

එත්ථාති අපලොකනකම්මෙ, භික්ඛුනිසඞ්ඝමූලකං කත්වා පඤ්ඤත්තන්ති යොජනා. භික්ඛුසඞ්ඝස්සාපීති පිසද්දො න භික්ඛුනිසඞ්ඝස්සෙවාති දස්සෙති. පනසද්දො සම්භාවනත්ථො, තථා භික්ඛුනිසඞ්ඝමූලකං ¶ පඤ්ඤත්තම්පීති අත්ථො, ලභිතබ්බභාවං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං හී’’තිආදි. යං අපලොකනකම්මං කරොතීති යොජනා. අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකෙන පන දාතබ්බානීති සම්බන්ධො. තෙසන්ති සූචිආදීනං. සොයෙවාති අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකොයෙව. තතොති අප්පමත්තකතො. තත්ථාති සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායං (චූළව. අට්ඨ. 321). වුත්තප්පකාරං ගිලානභෙසජ්ජම්පීති සම්බන්ධො. යොපි චාති භික්ඛුපි ච හොතීති සම්බන්ධො. තස්ස දාතබ්බාති සම්බන්ධො. තත්රුප්පාදතොති තස්මිං මහාවාසෙ උප්පාදපච්චයතො, ගහෙත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘පෙසලස්සා’’තිආදිනා දුස්සීලාදීනං දාතුං න වට්ටතීති දස්සෙති.

ජග්ගාපෙතුං වට්ටතීති එත්ථ අපුච්ඡිත්වා ජග්ගාපෙතුං වට්ටතීති ආහ ‘‘අයං භික්ඛූ’’තිආදි. ඔදිස්සාති උද්දිසිත්වා.

ආසනඝරං වාති පටිමාඝරං වා, කාරකො මනුස්සොති සම්බන්ධො. උපනික්ඛෙපතො ගහෙත්වාති සම්බන්ධො. සඞ්ඝිකෙනපීති පිසද්දො න කෙවලං චෙතියස්ස උපනික්ඛෙපෙනෙව, අථ ඛො සඞ්ඝිකෙනපීති දස්සෙති.

යාපනමත්තං අලභන්තෙහි කරොන්තෙහීති යොජනා, පරිභුඤ්ජන්තෙහි හුත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘වත්තං කරොමා’’තිආදිනා ‘‘යාපනමත්ත’’න්ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. විහාරෙ රොපිතා යෙ ඵලරුක්ඛාති යොජනා. යෙසන්ති රුක්ඛානං. තෙසූති රුක්ඛෙසු. යෙ පනාති රුක්ඛා පන, අපරිග්ගහිතා හොන්තීති සම්බන්ධො. තං පනාති අපලොකනකම්මං පන. සලාකං ගණ්හන්ති එත්ථාති සලාකග්ගං, ඨානං. ‘‘යාගග්ගභත්තග්ග’’ඉති එත්ථාපි ¶ එසෙව නයො. උපොසථග්ගෙති උපොසථස්ස ගහණට්ඨානෙ, උපොසථගෙහෙති අත්ථො. තත්ථාති උපොසථග්ගෙ. තන්ති අපලොකනකම්මං.

යං මූලතචපත්තඅඞ්කුරපුප්ඵඵලඛාදනීයාදීති යොජනා. අන්තොසීමායාති අන්තො උපචාරසීමාය.

සුකතමෙවාති සඞ්ඝෙන කතමෙව. උපොසථදිවසෙති නිදස්සනමත්තං යස්මිං කස්මිංචි දිවසෙපි කතත්තා.

ඵලවාරෙනාති රුක්ඛානං ඵලගහණවාරෙන. රුක්ඛා ධරන්තීති රුක්ඛා තිට්ඨන්ති, සංවිජ්ජන්ති වා ¶ . යෙහීති භික්ඛූහි රොපිතා, හොන්තීති සම්බන්ධො. සා එව කතිකාති පුබ්බෙ කතා සා එව කතිකා, අඤ්ඤා කතිකා න කාතබ්බාති අධිප්පායො.

අඤ්ඤස්මිං විහාරෙති රුක්ඛානං ඨිතවිහාරතො අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ. තෙසන්ති රුක්ඛානං, සාමීති සම්බන්ධො. යෙපීති රුක්ඛාපි, රොපිතාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤතො ඨානතොති යොජනා. තෙසූති රුක්ඛෙසු. එත්ථාති විහාරෙ. තෙහි පනාති පරිවෙණසාමිකෙහි භික්ඛූහි පන. දසභාගන්ති දසමභාගං. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා දසභාගං දත්වාති අත්ථං අතිදිසති.

සම්භාවනීයභික්ඛුනොති සීලසුතාදීහි සම්භාවනීයස්ස භික්ඛුනො. තත්ථාති පොරාණවිහාරෙ. මූලෙති පුබ්බෙ, ආදිකාලෙති අත්ථො. නික්කුක්කුච්චෙනාති ‘‘අභාජිතමිද’’න්ති කුක්කුච්චවිරහෙන. ඛිය්යනමත්තමෙව තන්ති තං ඛිය්යනං ඛිය්යනමත්තමෙව, න සාමණෙරානං ඛිය්යනං රුහතීති අත්ථො.

පනසරුක්ඛන්ති කණ්ටකීඵලරුක්ඛං. අයං සාමීචීති අයං භාජෙත්වා ඛාදනං අනුධම්මතා. ඛායිතන්ති ඛාදිතං. ද්වින්නං තිණ්ණං කතිකපටිප්පස්සම්භනං නයෙන ඤාතුං සක්කුණෙය්යත්තා තං අදස්සෙත්වා එකස්සෙව කතිකපටිප්පස්සම්භනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකභික්ඛුකෙ පනා’’තිආදි. පුරිමකතිකාති ‘‘යථාසුඛං පරිභුඤ්ජිතුං රුච්චතී’’ති (පරි. අට්ඨ. 495-496) පුරෙ කතා කතිකා. තෙසන්ති ¶ සාමණෙරානං, ඵාතිකම්මන්ති සම්බන්ධො. භාජෙත්වාති සාමණෙරානං භාජෙත්වා. ඉමිනා සාමණෙරානං ඵාතිකම්මං න දාතබ්බම්පි භාගං භාජෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

සාමන්තගාමෙහීති ආසන්නගාමෙහි, ආගන්ත්වාති සම්බන්ධො. එකං අම්බං එකං ලබුජන්ති යොජනා. අදිය්යමානෙ දොසෙ දස්සිතෙ දිය්යමානෙ ආනිසංසම්පි අත්ථතො ඤාතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අදිය්යමානෙ හී’’තිආදි.

ගණ්හන්තානං මනුස්සානන්ති සම්බන්ධො. තතොති කතිකවත්තට්ඨපනතො. න වත්තබ්බාති ඵලදානකුලදූසකත්තා න වත්තබ්බා. කින්ති ආචික්ඛිතබ්බන්ති ආහ ‘‘නාළිකෙරාදීනී’’තිආදි. අනුවිචරිත්වාති පදානමනුක්කමෙන විචරිත්වා. උපඩ්ඪභාගොති භික්ඛූනං ලද්ධභාගතො උපඩ්ඪො භාගො. අපලොකෙත්වාති සඞ්ඝං ආපුච්ඡිත්වා.

මග්ගගමියසත්ථවාහොති මග්ගං ගමිකො සත්ථවාහො. සොති බලක්කාරෙන ගහෙත්වා ඛාදන්තො. ඡායාදීනන්තිආදිසද්දෙන ¶ ආරාමවනානි සඞ්ගහෙතබ්බානි. සචෙ අත්ථීති සචෙ අත්ථො අත්ථි. ඵලභරිතාති ඵලෙන පරිපුණ්ණා. ‘‘ඵලභාරිතා’’තිපි පාඨො. ඵලසඞ්ඛාතෙන භාරෙන සමන්නාගතාති අත්ථො. අපච්චාසීසන්තෙනාති තෙසං සන්තිකා දානපටිදානං අපච්චාසීසන්තෙන. පුබ්බෙ වුත්තමෙවාති පුබ්බෙ සඞ්ඝිකට්ඨානෙ ‘‘කුද්ධො හි සො’’තිආදිනා වුත්තමෙව. එත්ථාති පුග්ගලිකට්ඨානෙ.

තන්ති ඵලාරාමං. සොති පටිබලො භික්ඛු. භාරියං කම්මන්ති ජග්ගනකම්මං භාරියං. එත්තකෙනාති තතියභාගඋපඩ්ඪභාගමත්තෙන. සබ්බං ඵලාරාමන්ති සම්බන්ධො. මූලභාගන්ති පඨමභාගං. ‘‘දසභාගමත්ත’’න්ති ඉමිනා තදත්ථං දස්සෙති. දත්වාති සඞ්ඝස්ස දත්වා. සොති භික්ඛු. අකතාවාසන්ති පුබ්බෙ අකතං නවං සෙනාසනං. ආරාමන්ති සඞ්ඝස්ස ආරාමං. තෙහිපීති නිස්සිතකෙහිපි. පිසද්දො ආචරියං අපෙක්ඛති. තෙසන්ති නිස්සිතකානං. ජග්ගිතකාලෙති ජග්ගිතානං රුක්ඛානං පුප්ඵඵලභරිතකාලෙ. ජග්ගනකාලෙති ජග්ගනමත්තකාලෙ, ජග්ගනමත්තමෙව, න ජග්ගනකාරණා ¶ කිඤ්චි පුප්ඵං වා ඵලං වා හොති, තස්මිං කාලෙති අත්ථො. ‘‘බහු’’න්තිආදිනා වාරෙතබ්බාකාරං දස්සෙති.

ඵාතිකම්මෙන ජග්ගන්තො න අත්ථීති යොජනා. අනාපුච්ඡිත්වාවාති සඞ්ඝං අනපලොකෙත්වාව. ඉතීති එවං.

ඤත්තිකම්මට්ඨානභෙදෙ පන එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ඔසාරෙති සඞ්ඝමජ්ඣං පවෙසෙති ඉමාය ඤත්තියාති ඔසාරණා.

නිස්සාරියති සඞ්ඝතො බහි කරියති ඉමායාති නිස්සාරණා. ඤත්ති උපොසථො නාමාති ඉදං කාරණූපචාරවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘උපොසථකම්මවසෙන ඨපිතා’’ති. එසෙව නයො ඤත්තිපවාරණා නාමාති එත්ථාපි.

අනුසාසෙය්යාතිආදිනා පඨමපුරිසඑය්යවිභත්තිවසෙන ඨපිතා ඤත්ති අත්තනා පරං සම්මනිතුං ඨපිතා ඤත්ති නාම. අනුසාසෙය්යන්තිආදිනා උත්තමපුරිසඑය්යංවිභත්තිවසෙන ඨපිතා ඤත්ති අත්තනාව අත්තානං සම්මනිතුං ඨපිතා ඤත්ති නාම. අත්තනාව අත්තා වා පරො වා සම්මනියති ඉමාය ඤත්තියාති සම්මුති. නිස්සට්ඨපත්තචීවරාදීනි දීයන්ති අනෙනාති දානං, ඤත්ති. වච්චං අනපෙක්ඛිත්වා වාචකස්ස නියතනපුංසකලිඞ්ගත්තා නපුංසකලිඞ්ගවසෙන වුත්තං.

ආපත්ති ¶ පටිග්ගණ්හියති අනෙනාති පටිග්ගහො.

පටිමුඛං උපරි කඩ්ඪියති ඉමායාති පච්චුක්කඩ්ඪනා.

කම්මමෙවාති ලක්ඛියති අනෙනාති කම්මලක්ඛණං.

‘‘තථා’’ති පදෙන ‘‘කම්මලක්ඛණං නාමා’’ති පදං අතිදිසති. තතොති සබ්බසඞ්ගාහිකඤත්තිතො. පරා ද්වෙ ඤත්තියො කම්මලක්ඛණං නාමාති යොජනා. ඉතීතිආදි නිගමනං.

ඤත්තිදුතියකම්මට්ඨානභෙදෙ ඔසාරණාදීනං විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වඩ්ඪස්ස ලිච්ඡවිනො’’තිආදි. සීමාසම්මුති චාතිආදිනා යොජනා කාතබ්බා.

යා ¶ පන ද්වෙ ඤත්තිදුතියකම්මවාචා වුත්තාති යොජනා. ඉතීතිආදි නිගමනං.

ඤත්තිචතුත්ථකම්මට්ඨානභෙදෙ යොජනානයො පාකටොයෙව.

497. චතුවග්ගකරණෙ කම්මෙතිආදිකාය දෙසනාය සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉති කම්මානි චා’’තිආදි. තත්ථ ඉතීති එවං දස්සෙත්වාති සම්බන්ධො. තස්සත්ථොති තස්ස ‘‘චතුවග්ගකරණෙ කම්මෙ’’තිආදිවචනස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො.

ඉති කම්මවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

අත්ථවසවග්ගාදිවණ්ණනා

498. එවං කම්මවග්ගවණ්ණනං දස්සෙත්වා තස්සානන්තරෙ වුත්තාය ‘‘ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්චා’’තිආදිකාය දෙසනාය අනුසන්ධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදානී’’තිආදි, ඉදානි ආරද්ධන්ති සම්බන්ධො. යානි තානි සික්ඛාපදානීති යොජනා. දිට්ඨධම්මිකවෙරානන්ති දිට්ඨධම්මෙ පවත්තත්තා ච විරමිතබ්බත්තා ච දිට්ඨධම්මිකානං වෙරානං. සංවරායාති එත්ථ සංපුබ්බො වරධාතු පිදහනත්ථො, ආයසද්දො ච තදත්ථොති ආහ ‘‘පිදහනත්ථායා’’ති. විපාකදුක්ඛසඞ්ඛාතානන්ති පාණාතිපාතාදීනං ¶ විපාකභූතානං දුක්ඛසඞ්ඛාතානං. සම්පරායිකානන්ති සම්පරායෙ පවත්තානං. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තානිසංසට්ඨානෙ. ‘‘වජ්ජනීයභාවතො’’ති ඉමිනා වජ්ජෙතබ්බානීති වජ්ජානීති වචනත්ථං දස්සෙති. භායන්ති එතෙහීති භයානි. අක්ඛමට්ඨෙනාති අසහණීයට්ඨෙන. ‘‘අකුසලානීති වුච්චන්තී’’ති ඉමිනා විපාකදුක්ඛානි ඵලූපචාරෙන අකුසලානි නාමාති දස්සෙති. ගණබන්ධභෙදනත්ථාය සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති එවමෙව පාඨො. පොත්ථකෙසු පන ‘‘ගණභොජනසික්ඛාපදං පඤ්ඤත්ත’’න්ති පාඨො ලිඛිතො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං අත්ථවසවග්ගෙ. යන්ති වචනං. එත්ථාති ඉමස්මිං වග්ගෙ.

ඉති අත්ථවසවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

499. වත්තෙසු වත්තමානො පුග්ගලො ඔසාරීයති අනෙනාති ඔසාරණීයං, කම්මං. තෙන වුත්තං ‘‘යෙන කම්මෙන ඔසාරීයති, තං කම්මං ¶ පඤ්ඤත්ත’’න්ති. ‘‘යෙන කම්මෙනා’’තිආදිනා භණ්ඩනකාරකාදයො නිස්සාරීයන්ති අනෙන කම්මෙනාති නිස්සාරණීයන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

500. සත්තාපත්තික්ඛන්ධා පඤ්ඤත්තං නාමාති සම්බන්ධො. අන්තරාති කකුසන්ධාදීනං තිණ්ණං බුද්ධානඤ්ච අම්හාකං භගවතො ච අන්තරෙ. ‘‘සික්ඛාපදෙ’’ති ඉමිනා ‘‘අපඤ්ඤත්තෙ’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. මක්කටීවත්ථුආදිවිනීතකථා අනුපඤ්ඤත්තං නාමාති සම්බන්ධො. ‘‘සික්ඛාපදෙ’’ති ඉමිනා ‘‘පඤ්ඤත්තෙ’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං ආනිසංසවග්ගෙ.

ඉති ආනිසංසවග්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

501. සබ්බසික්ඛාපදානං සඞ්ගහන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘නව සඞ්ගහා’’තිආදිපාඨෙ එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘වත්ථුනා සඞ්ගහො’’ති ඉමිනා ‘‘වත්ථුස්මිං, වත්ථූනං සඞ්ගහො’’ති අත්ථං නිවාරෙති. එත්ථාති ‘‘වත්ථුසඞ්ගහො’’තිආදිපාඨෙ. හීති විත්ථාරො. යස්මා නත්ථීති සම්බන්ධො. සබ්බානීති සික්ඛාපදානි. ‘‘සඞ්ගහිතානී’’ති ඉමිනා සඞ්ගහිතබ්බොති සඞ්ගහොති නිබ්බචනං දස්සෙති. එවං තාවාතිආදි නිගමනං.

යස්මා පන සඞ්ගහිතාති සම්බන්ධො.

එවමෙත්ථාතිආදිනා ¶ ඛන්ධසමුට්ඨානඅධිකරණසමථෙ සම්පිණ්ඩෙත්වා නිගමනං දස්සෙති. එත්ථාති සඞ්ගහවග්ගෙ.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

නවසඞ්ගහිතවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

නිට්ඨිතාති නිට්ඨං නිප්ඵත්තිං ඉතා ගතාති නිට්ඨිතා, අථ වා නිට්ඨෙ නිප්ඵත්තියං ඉතා ඨිතාති නිට්ඨිතා. චසද්දො අවධාරණත්ථො, නිට්ඨිතා එවාති හි අත්ථො. අනුත්තානත්ථපදවණ්ණනාති අනුත්තානානං අත්ථවන්තපදානං, අත්ථානඤ්ච පදානඤ්ච වණ්ණනා.

ඉති පරිවාරවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

නිට්ඨිතා ච පාචිත්යාදිවණ්ණනාය යොජනාති.

ජාදිලඤ්ඡිතනාමෙනනෙකානං ¶ වාචිතො මයා;

පරිවාරවිනයස්ස, සමත්තො යොජනානයො.

නිගමනකථාවණ්ණනා

එවං විනයසංවණ්ණනං කත්වා ඉදානි තං නිගමෙන්තො ආහ ‘‘එත්තාවතා’’තිආදි. තත්ථ එත්තාවතාති එත්තකෙන ‘‘යො කප්පකොටීහිපි අප්පමෙය්ය’’න්තිආදිවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) පට්ඨාය ‘‘නවසඞ්ගහිතවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා’’ති වචනපරියොසානානං අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනානං සමුදායභූතෙන වචනක්කමෙන, සමත්තාති සම්බන්ධො.

උභතොවිභඞ්ගඛන්ධකපරිවාරවිභත්තිදෙසනන්ති උභතොවිභඞ්ගෙන ච ඛන්ධකෙන ච පරිවාරෙන ච විභජිතබ්බදෙසනං විනයපිටකන්ති සම්බන්ධො. නාථොති භික්ඛුභික්ඛුනීනං හිතපටිපත්තිං යාචනට්ඨෙන ච කිලෙසානං උපතාපනට්ඨෙන ච වෙනෙය්යානං හිතසුඛං ආසීසනට්ඨෙන ච චිත්තිස්සරියට්ඨෙන ච නාථො. වෙනෙය්යන්ති විනෙතබ්බට්ඨෙන වෙනෙය්යං. ජිනොති පඤ්චමාරානං ජිතට්ඨෙන ජිනො. අයං පනෙත්ථ යොජනා – නාථො වෙනෙය්යං විනෙන්තො ජිනො උභතොවිභඞ්ගඛන්ධකපරිවාරවිභත්තිදෙසනං යං විනයපිටකං ආහාති.

සමධිකසත්තවීසතිසහස්සමත්තෙනාති සහ අධිකෙන සත්තසහස්සප්පමාණෙන ච වීසතිසහස්සප්පමාණෙන ¶ ච ගන්ථෙනාති සම්බන්ධො. තස්සාති විනයපිටකස්ස. සමන්තපාසාදිකාති සමන්තතො පසාදං වහිකා, ජනිකා වා. තත්රායං යොජනා – තස්ස සමධිකසත්තවීසතිසහස්සමත්තෙන ගන්ථෙන සමන්තපාසාදිකා නාම සංවණ්ණනා සමත්තාති.

තත්රිදන්ති තත්ර ඉදං. ‘‘තත්රා’’ති පදං පුරිමවචනාපෙක්ඛං. තත්ර ‘‘සමන්තපාසාදිකා නාමා’’ති වචනෙති හි අත්ථො. සමන්තපාසාදිකත්තස්මින්ති පච්චත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං හොති ‘‘ඉදම්පි සීලස්මි’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.194 ආදයො) විය, සමන්තපාසාදිකත්තන්ති අත්ථො. අයං පනෙත්ථ යොජනාතත්ර ‘‘සමන්තපාසාදිකා නාමා’’ති වචනෙ සමන්තපාසාදිකාය ඉදං සමන්තපාසාදිකත්තං ¶ හොතීති අයං සමන්තපාසාදිකභාවොති අත්ථො.

ආචරියපරංපරතොතිආදීසු ගාථාසු වුත්තං නවවිධං විසෙසනපදං ‘‘න දිස්සතී’’ති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බං. සම්පස්සතන්ති සම්මා පස්සන්තානං විඤ්ඤූනන්ති සම්බන්ධො. යතොති යස්මා, න දිස්සතීති සම්බන්ධො. එත්ථාති සංවණ්ණනායං. සමන්තපාසාදිකාත්වෙවාති සමන්තපාසාදිකා ඉති එව නාම. විනයස්සාති විනයපිටකස්ස. විනෙය්යදමනකුසලෙනාති විනෙය්යානං දමනෙ ඡෙකෙන. ලොකනාථෙනාති ලොකානං නාථෙන. ලොකමනුකම්පමානෙනාති ලොකං අනුකම්පමානෙන. අයඤ්හෙත්ථ යොජනා – ආචරියපරංපරතො…පෙ… විභඞ්ගනයභෙදදස්සනතො සම්පස්සතං විඤ්ඤූනං එත්ථ කිඤ්චි අපාසාදිකං යතො න දිස්සති, තස්මා විනෙය්යදමනකුසලෙන ලොකනාථෙන ලොකමනුකම්පමානෙන භගවතා වුත්තස්ස විනයස්ස අයං සමන්තපාසාදිකාත්වෙව සංවණ්ණනා පවත්තාති.

තිස්සොපි ඉමා සීහළට්ඨකථායො සුත්වාති සම්බන්ධො. කස්ස සන්තිකෙ සුතන්ති ආහ ‘‘බුද්ධමිත්තො…පෙ… සන්තිකෙ’’ති. ‘‘බුද්ධමිත්තො’’ති නාමෙන විස්සුතස්ස යසස්සිනො විනයඤ්ඤුස්ස ධීරස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ සුත්වාති යොජනා. ‘‘සුත්වා’’ති පදං ‘‘ආරද්ධා’’ති පදෙ පුබ්බකාලකිරියාවිසෙසනං.

මහාමෙඝවනුය්යානෙ භූමිභාගෙ පතිට්ඨිතො සත්ථු මහාබොධිවිභූසිතො යො මහාවිහාරො අත්ථීති යොජනා.

තස්ස මහාවිහාරස්ස දක්ඛිණෙ දිසාභාගෙ පධානඝරං පධානඝරනාමකං උත්තමං සුචිචාරිත්තසීලෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන සෙවිතං යං පරිවෙණං අත්ථි, තත්ථ කාරයීති යොජනා.

කොනාමො ¶ කාරයීති ආහ ‘‘උළාරකුලසම්භූතො…පෙ… විස්සුතො’’ති. තත්ථ උළාරකුලසම්භූතො සඞ්ඝුපට්ඨායකො සදා අනාකුලාය සද්ධාය රතනත්තයෙ පසන්නො ‘‘මහානිගමසාමී’’ති විස්සුතො උපාසකො කාරයීති සම්බන්ධො.

කං ¶ කාරයීති ආහ ‘‘චාරු…පෙ… සම්පන්නසලිලාසය’’න්ති. තත්ථ චාරුපාකාරසංචිතං සොභෙන පාකාරෙන සුට්ඨු චිතං චිනිතං මනොරමං සීතච්ඡායතරූපෙතං සීතච්ඡායෙන රුක්ඛෙන උපෙතං සම්පන්නසලිලාසයං මධුරජලාධාරං යං පාසාදං කාරයීති යොජනා. මහානිගමසාමිනො තත්ර පාසාදෙ වසතාමයාති සම්බන්ධො.

කං උද්දිසිත්වා කීදිසා කා ආරද්ධාති ආහ ‘‘සුචිසීලසමාචාරං…පෙ… විනයවණ්ණනා’’ති. තත්ථ සුචිසීලසමාචාරං බුද්ධසිරිව්හයං ථෙරං උද්දිසිත්වා ඉද්ධා අත්ථවිනිච්ඡයාදීහි පරිපුණ්ණා යා විනයවණ්ණනා ආරද්ධාති යොජනා.

කිංනාමස්ස රඤ්ඤො කතමෙ සංවච්ඡරෙ ආරද්ධා, කිස්මිං කාලෙ පරිනිට්ඨිතාති ආහ ‘‘පාලයන්තස්ස…පෙ… පරිනිට්ඨිතා’’ති. තත්ථ සකලං ලඞ්කාදීපං නිරබ්බුදං කත්වාති සම්බන්ධො. පාලයන්තස්ස සිරිනිවාසස්ස සිරිපාලයසස්සිනො රඤ්ඤො ජයසංවච්ඡරෙති සම්බන්ධො. සමවීසතිමෙ ඛෙමෙ ජයසංවච්ඡරෙ අයං විනයසංවණ්ණනා ආරද්ධා, එකවීසම්හි රඤ්ඤො එකවීසතිමෙ සංවච්ඡරෙ සම්පත්තෙ සති පරිනිට්ඨිතාති යොජනා.

යථා අත්තනො සංවණ්ණනා නිරුපද්දවා සීඝං නිට්ඨං උපගතා, එවං ලොකස්ස ධම්මූපසංහිතා සීඝං ගච්ඡන්තූති ආසීසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපද්දවාකුලෙ’’තිආදි. තත්ථ උපද්දවාකුලෙ උපද්දවෙහි ආකුලෙ ලොකෙ සත්තලොකෙ නිරුපද්දවතො උපද්දවවිරහතො යථා අයං විනයසංවණ්ණනා එකසංවච්ඡරෙනෙව නිට්ඨං උපාගතා, එවං සබ්බස්ස ලොකස්ස ආරද්ධා සබ්බෙපි ධම්මූපසංහිතා අත්ථා නිරුපද්දවා සීඝං නිට්ඨං ගච්ඡන්තූති යොජනා.

අත්තනා සමාචිතස්ස පුඤ්ඤස්ස ඉච්ඡිතත්ථෙ පරිණාමනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චිරට්ඨිතත්ථං ධම්මස්සා’’තිආදි. තත්ථ ධම්මස්ස චිරට්ඨිතත්ථං ඉමං විනයසංවණ්ණනං කරොන්තෙන සද්ධම්මබහුමානෙන මයා යඤ්ච පුඤ්ඤං සමාචිතං, සබ්බස්ස තස්ස පුඤ්ඤස්ස ආනුභාවෙන සබ්බෙපි පාණිනො ධම්මරාජස්ස භගවතො සද්ධම්මරසසෙවිනො භවන්තු.

සද්ධම්මො ¶ ¶ චිරං තිට්ඨතු, දෙවො කාලෙ වස්සං වස්සන්තො චිරං පජං සත්තසමූහං තප්පෙතු. රාජා ධම්මෙන මෙදනිං රක්ඛතූති යොජනා. ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො. ඉති පරිනිට්ඨං සුට්ඨු ආපනං දට්ඨබ්බන්තීති අත්ථො.

සද්ධා ච බුද්ධි ච වීරියඤ්ච සද්ධාබුද්ධිවීරියානි, විසුද්ධානි ච තානි සද්ධාබුද්ධිවීරියානි චෙති විසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියානි, පරමානි ච තානි විසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියානි චෙති පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියානි, තෙහි පරිමණ්ඩිතො පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියපටිමණ්ඩිතො, තෙන, ථෙරෙනාති සම්බන්ධො. සීලඤ්ච ආචාරො ච අජ්ජවඤ්ච මද්දවඤ්ච සීලාචාරජ්ජවමද්දවානි, තානි ආදීනි යෙසං තෙති සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදයො, ආදිසද්දෙන ඛන්තිසොරච්චාදයො සඞ්ගණ්හාති, තෙයෙව ගුණාති සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණා, තෙසං සමුදයොති සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයො, තෙන සමුදිතො සුට්ඨු පාකටොති සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතො, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො.

සකසමයො ච සමයන්තරො ච සකසමයසමයන්තරා, තෙයෙව පන ගහනසදිසත්තා ගහනන්ති සකසමයසමයන්තරගහනං, තස්ස අජ්ඣොගාහණං සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණං, තස්මිං සමත්ථො සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණසමත්ථො. තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො. විසෙසෙන අඤ්ජති පාකටං කරොතීති වියත්තො, පුග්ගලො, වියත්තස්ස ඉදං වෙය්යත්තියං, සති. පඤ්ඤා ච වෙය්යත්තියඤ්ච පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං, තෙන සමන්නාගතෙනාති සම්බන්ධො. සමන්නාගතෙන ථෙරෙනාති යොජනා.

තීණි පිටකානීති තිපිටකං, තමෙව පරියාපුණිතබ්බත්තා පරියත්තීති තිපිටකපරියත්ති, තස්ස පභෙදො එත්ථ සත්ථුසාසනෙති තිපිටකපරියත්තිපභෙදං, තස්මිං. සහ අට්ඨකථායාති සාට්ඨකථං, සත්ථු සාසනං, තස්මිං සත්ථුසාසනෙති සම්බන්ධො. සත්ථුනො පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධං සාසනං සත්ථුසාසනං, බ්යාසොපි යුජ්ජතෙව, තස්මිං සත්ථුසාසනෙ ‘‘අප්පටිහත’’ඉති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බං. අප්පටිහතං ඤාණං අප්පටිහතඤාණං, ඉදං තස්මිං විනයසංවණ්ණනාකාලෙ ථෙරස්ස පටිවෙධඤාණාභාවතො ¶ සුතමයචින්තාමයඤාණං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අප්පටිහතඤාණස්ස පභාවො එතස්සාති අප්පටිහතඤාණපභාවො, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො. මහන්තං වෙය්යාකරණමෙතස්සාති මහාවෙය්යාකරණො, ඉමිනා සික්ඛානිරුත්තිආදීහි ඡළඞ්ගෙ මහන්තවෙය්යාකරණෙ ථෙරස්ස අප්පටිහතඤාණපභාවතං දස්සෙති, තෙන මහාවෙය්යාකරණෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො.

කරණං වුච්චති ඨානං කරියති උච්චාරියති එත්ථ, එතෙනාති වා වචනත්ථෙන, කරණස්ස සම්පත්ති ¶ කරණසම්පත්ති, තාය ජනිතං කරණසම්පත්තිජනිතං. සුඛෙන ථෙරමුඛතො විනිග්ගතං සුඛවිනිග්ගතං, කරණසම්පත්තිජනිතෙන හෙතුභූතෙන සුඛවිනිග්ගතං කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතං. මධුරවචනඤ්ච උදාරවචනඤ්ච මධුරොදාරවචනං, පුබ්බපදෙ උත්තරපදලොපො, ඉමිනා කෙටුභපකරණෙ (සුබොධාලංකාරෙ 127-142 ගාථාසු) වුත්තෙසු දසසු සද්දගුණෙසු මධුරතාගුණෙන ච උදාරතාගුණෙන ච සමන්නාගතභාවං දස්සෙති. කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතඤ්ච තං මධුරොදාරවචනඤ්චෙති කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනං. අථ වා කරණසම්පත්තිජනිතඤ්ච තං සුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනඤ්චෙති කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනං. එලං වුච්චති දුරුත්තදොසො, නත්ථි එලමෙතස්සාති නෙලා, සොයෙව වණ්ණො නෙලවණ්ණො, තෙන යුත්තං නෙලවණ්ණයුත්තං, කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනං නෙලවණ්ණයුත්තමෙතස්සාති කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනනෙලවණ්ණයුත්තො, ථෙරො. විසෙසනපරපදසමාසො, නෙලවණ්ණයුත්තකරණසම්පත්ති ජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනොති හි අත්ථො, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො. යුත්තඤ්ච පරිසාය සොතෙන අනුරූපත්තා, මුත්තඤ්ච පරිසාය විසාරදත්තාති යුත්තමුත්තං, වචනං, තං වදති සීලෙනාති යුත්තමුත්තවාදී, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො.

කම්මසස්සතඋච්ඡෙදඉස්සරනිම්මානාදිවසෙන ¶ නානා වාදා එතෙසන්ති වාදිනො, නානාවාදා ජනා, වාදීනං, වාදීසු වා වරො කම්මකිරියවාදත්තාති වාදිවරො, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො. පාළියා අත්ථං වණ්ණෙතුං සමත්ථත්තා මහන්තො කවි මහාකවි, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො.

අත්ථධම්මනිරුත්තිපටිභානවසෙන පභින්නාය පටිසම්භිදාය පරිවාරිතොති පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරො, තස්මිං උත්තරිමනුස්සධම්මෙති සම්බන්ධො. ඡ අභිඤ්ඤා ච පටිසම්භිදා ච ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදා, තා ආදයො යෙසං තෙති ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදයො, ආදිසද්දෙන තෙවිජ්ජාදයො සඞ්ගණ්හාති. ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදයො පභෙදා එතස්සාති ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදිප්පභෙදො, සොයෙව ගුණො ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදිප්පභෙදගුණො, තෙන පටිමණ්ඩිතො ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදිප්පභෙදගුණපටිමණ්ඩිතො, තස්මිං උත්තරිමනුස්සධම්මෙති සම්බන්ධො. උත්තරිමනුස්සානං ඣානලාභිආදීනං ධම්මො උත්තරිමනුස්සධම්මො, අථ වා මනුස්සානං කුසලකම්මපථසඞ්ඛාතධම්මතො උත්තරීති උත්තරිමනුස්සධම්මො, ඣානාදිධම්මො, තස්මිං, ‘‘සුප්පතිට්ඨිත’’ ඉති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බං. සුප්පතිට්ඨිතා බුද්ධි එතෙසන්ති සුප්පතිට්ඨිතබුද්ධිනො, තෙසං ථෙරානන්ති සම්බන්ධො. ථෙරානං වංසෙ පකාරෙන දිප්පන්ති, පදීපො වියාති වා ථෙරවංසප්පදීපා, තෙසං. ථිරො සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතො ගුණො එතෙසමත්ථීති ථෙරා, තෙසං, වංසාලඞ්කාරභූතෙනාති සම්බන්ධො. මහාවිහාරෙ වසනසීලා වසනධම්මා, වසනෙ සාධුකාරීති වා මහාවිහාරවාසිනො, තෙසං, ථෙරානන්ති සම්බන්ධො ¶ . වංසෙ අලඞ්කාරො, වංසස්ස වාති වංසාලඞ්කාරො, සො හුත්වා භූතො, වංසාලඞ්කාරභාවං වා පත්තොති වංසාලඞ්කාරභූතො, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො.

විපුලා ච සා විසුද්ධා චෙති විපුලවිසුද්ධා, විසෙසනොභයපදො, විපුලවිසුද්ධා බුද්ධි එතස්සාති විපුලවිසුද්ධබුද්ධි, තෙන ථෙරෙනාති සම්බන්ධො. නාමමෙව නාමධෙය්යං, ගහිතං නාමධෙය්යමෙතස්සාති ගහිතනාමධෙය්යො ¶ , තෙන ථෙරෙන කතා සමන්තපාසාදිකා නාම අයං විනයසංවණ්ණනා තිට්ඨතූති සම්බන්ධො.

සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො ලොකජෙට්ඨස්ස මහෙසිනො ‘‘බුද්ධො’’ති නාමම්පි යාව ලොකම්හි පවත්තති, තාව ලොකනිත්ථරණෙසීනං කුලපුත්තානං සීලවිසුද්ධාය නයං දස්සෙන්තී ලොකස්මිං තිට්ඨතූති යොජනා.

ඉති නිගමනස්ස අත්ථයොජනා සමත්තා.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ච –

රතනපුණ්ණනාමස්ස, පුරස්ස රාජධානියා;

දක්ඛිණෙ මුනිරූපස්ස, ඊසංපාචීනනිස්සිතෙ.

යො විහාරො සපාසාදො, කාරිතො රාජදෙවියා;

යා වසතා මයා තත්ර, කතා පාචිත්යාදියොජනා.

මාපිතරත්නපුණ්ණස්ස, සත්තරසෙව රාජිනො;

ජයවස්සෙට්ඨාරසම්හි, සම්පත්තෙයං සුනිට්ඨිතා.

‘‘රතනපුණ්ණා’’තිව්හයස්ස රාජධානීනගරස්ස දක්ඛිණස්මිං දිසාභාගෙ පඤ්චයොජනප්පමාණෙ ඨානෙ ද්වීහි මහාතළාකෙහි සුසොභිතස්ස මිධිලනාමනගරස්ස පුරත්ථිමස්මිං දිසාභාගෙ දියඩ්ඪගාවුතප්පමාණෙ ඨානෙ අනෙකතාලපන්තීහි සුසොභිතො චතුන්නං කුලානං රමණීයභූතො ‘‘කඵ්රූ’’ ඉති ¶ වොහරිතො යො සො මහාගාමො පතිට්ඨිතො, තත්ථ පටිසන්ධියා ජාතෙන සීලාදිගුණෙහි පසංසිතෙන ‘‘ජාගරො’’ති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන තික්ඛත්තුං රාජූහි රාජමුද්දිනා ලඤ්ඡිතෙන මෙ කතායං පාචිත්යාදිවණ්ණනාය යොජනා සම්පත්තෙ ජිනචක්කෙ තෙරසාධිකචතුවස්සසතාධිකං ද්විසහස්සං, සක්කරාජෙ පන එකතිංසාධිකද්විවස්සසතාධිකං සහස්සං ගිම්හානෙ ජෙට්ඨමාසෙ ජුණ්හපක්ඛස්ස පඤ්චමෙ සුක්කවාරෙ නිට්ඨං පත්තා අනායාසෙනාති.

යොජනාය ¶ ඉමිස්සාහං, රචනස්සානුභාවතො;

භවෙය්යානෙකජාතීසු, පිටකත්තයධාරකො.

කුසලො චුභයත්ථෙසු, පරිසාසු විසාරදො;

සමිජ්ඣන්තු සුසඞ්කප්පා, මය්හඤ්ච සබ්බපාණිනං.

වප්පාදිමනතික්කම්ම, සම්මා දෙවො පවස්සතු;

අත්තජමිව රක්ඛන්තු, රාජානො චාපි මෙදිනින්ති.

ඉති භදන්තජාගරත්ථෙරෙන කතා

පාචිත්යාදිවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.