තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > ඛුද්දසික්ඛා-මූලසික්ඛා

(ක) එත්ථාහ – කතමා ඛුද්දසික්ඛා, කථං සික්ඛිතබ්බා, කස්මා සික්ඛිතබ්බා, කෙ සික්ඛන්ති, කෙ සික්ඛිතසික්ඛාති? වුච්චතෙ – අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාවසෙන තිස්සො සික්ඛා, ගන්ථවසෙනෙත්ථ සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තත්තා තද්දීපනො ගන්ථො ‘‘ඛුද්දසික්ඛා’’ති ¶ වුච්චති, අථ වා ‘‘ඛුද්දං අනෙලකං මධුපටල’’න්තිආදීනි විය සික්ඛාකාමානං මධුරතාය ඛුද්දා ච තා සික්ඛා චාති ඛුද්දසික්ඛා, අථ වා ‘‘ඛුද්දපුත්තම්හි සමණ පොස ම’’න්තිආදීසු විය බහුවිධත්තාපි ඛුද්දා ච තා සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛා චාති ඛුද්දසික්ඛා. අධිසීලසික්ඛා පනෙත්ථ චාරිත්තවාරිත්තවසෙන දුවිධම්පි සීලං යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙන තප්පටිපක්ඛෙ කිලෙසෙ තදඞ්ගප්පහානවසෙන පජහන්තෙන සික්ඛිතබ්බා, අධිචිත්තසික්ඛා පන යථාවුත්තෙසු ආරම්මණෙසු අභියොගකරණවසෙන ඣානප්පටිපක්ඛානං නීවරණගණානං වික්ඛම්භනප්පහානං කුරුමානෙන සික්ඛිතබ්බා, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා පන යථානුරූපං සමුච්ඡෙදවසෙන සානුසයෙ කිලෙසෙ සමුච්ඡින්දන්තෙන සික්ඛිතබ්බා.

ජාතිආදීහි දුක්ඛෙහි, අනෙකෙහි උපද්දුතං;

ඛන්ධලොකං ජහිත්වාන, පත්තුං ඛෙමං පුරං සිවං.

කල්යාණපුථුජ්ජනෙන සහ සත්ත සෙක්ඛා සික්ඛන්ති. අරහන්තො සික්ඛිතසික්ඛා.

ආදිතොති එත්ථ ආදිම්හියෙවාති අත්ථො, ආදිතො පට්ඨායාති වා. උපසම්පන්නෙන ච උපසම්පන්නාය ච සික්ඛිතබ්බං උපසම්පන්නසික්ඛිතබ්බං. සහ මාතිකාය සමාතිකං. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං ඛුද්දසික්ඛං පවක්ඛාමි ආදරෙන, පකාරෙන වා වක්ඛාමි රතනත්තයං වන්දිත්වාති අත්ථො. අපිච ථෙරො ආදිතොති වචනෙන සද්ධාපබ්බජිතානං කුලපුත්තානං ආලසියදොසෙන අප්පටිපජ්ජන්තානං අඤ්ඤාණදොසෙන අඤ්ඤථා පටිපජ්ජන්තානං ¶ සංවෙගං ජනෙති. කථං? අතිදුල්ලභං ඛණසමවායං පටිලභිත්වා තඞ්ඛණං න කුසීතෙන වා නිරත්ථකකථාපසුතෙන වා වීතිනාමෙතබ්බං, කිං කාතබ්බං? ආදිතො පට්ඨාය නිරන්තරමෙව තීසු සික්ඛාසු ආදරො ජනෙතබ්බොති. එත්ථාහ – කිං තං රතනත්තයං නාම, යං වන්දිත්වා ථෙරො ඛුද්දසික්ඛං පවක්ඛතීති? වුච්චතෙ – බුද්ධරතනං ධම්මරතනං සඞ්ඝරතනන්ති ඉමානි තීණි රතනානි. තානි හි රතිජනනට්ඨෙන ‘‘රතනානී’’ති වුච්චන්ති. අපිච –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (දී. නී. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50; උදා. අට්ඨ. 45) –

ඉමිස්සා ගාථාය වසෙන රතනත්ථො වෙදිතබ්බො.

(ඛ-ජ) ඉදානි ‘‘සමාතික’’න්ති වුත්තත්තා මාතිකං තාව දස්සෙතුං ‘‘පාරාජිකා ච චත්තාරො’’තිආදි ආරද්ධං. සබ්බසික්ඛානං පන මූලභූතත්තා අධිසීලසික්ඛාව පඨමං වුත්තා. ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’ති (සුං. නි. 1.1.23, 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 2.1.9) හි ¶ වුත්තං. තත්රාපි මහාසාවජ්ජත්තා, මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන පවත්තනතො ච සබ්බපඨමං ජානිතබ්බාති පාරාජිකාව පඨමං වුත්තාති. ඉදානි යථානික්ඛිත්තානි මාතිකාපදානි පටිපාටියා විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘පාරාජිකා ච චත්තාරො’’ති පඨමපදං උද්ධටං, තස්සායමත්ථො – පාරාජිකාති පරාජිතා පරාජයමාපන්නා, සික්ඛාපදං අතික්කමිත්වා තෙනෙව ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා, තාය වා පරාජයමාපාදිතානමෙතං අධිවචනං, තෙ පන චත්තාරොති වුත්තං හොති.

1-2. ඉදානි ¶ තෙ දස්සෙතුං ‘‘මග්ගත්තයෙ’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතානං වසෙන තිස්සො ඉත්ථියො, තයො උභතොබ්යඤ්ජනකා, තයො පණ්ඩකා, තයො පුරිසාති පාරාජිකවත්ථුභූතානං නිමිත්තානං නිස්සයා ද්වාදසමත්තා හොන්ති, තෙසං වච්චමග්ගප්පස්සාවමග්ගමුඛමග්ගවසෙන තයො මග්ගා. තත්ථ මනුස්සිත්ථියා තයො, අමනුස්සිත්ථියා තයො, තිරච්ඡානගතිත්ථියා තයොති නව, තථා මනුස්සඋභතොබ්යඤ්ජනකාදීනං. මනුස්සපණ්ඩකාදීනං පන වච්චමග්ගමුඛමග්ගවසෙන ද්වෙ ද්වෙ කත්වා ඡ, තථා මනුස්සපුරිසාදීනන්ති සබ්බෙසං වසෙන තිංස මග්ගා හොන්ති. තෙ සබ්බෙ පරිග්ගහෙත්වා ඉධ ‘‘මග්ගත්තයෙ’’ති වුත්තං, තස්මිං මග්ගත්තයෙති අත්ථො. අනික්ඛිත්තසික්ඛොති භික්ඛුභාවතො චවිතුකාමතාචිත්තෙන යථාලක්ඛණං අපච්චක්ඛාතසික්ඛොති අත්ථො. සන්ථතසන්ථතෙති වත්ථාදීසු යෙන කෙනචි සන්ථතෙ වා අසන්ථතෙ වා. අල්ලොකාසෙති මග්ගත්තයස්ස පකතිවාතෙන අසම්ඵුට්ඨප්පදෙසෙ. නිමිත්තන්ති අඞ්ගජාතං. සංසන්ථතං වා අසන්ථතං වාති අත්තනො අඞ්ගජාතං වත්ථාදීනං අඤ්ඤතරෙන පටිච්ඡන්නං වා අප්පටිච්ඡන්නං වා. උපාදිණ්ණන්ති අනට්ඨකායප්පසාදං. වුත්තප්පකාරෙ මග්ගත්තයෙ පවෙසන්තො චුතො පාරාජිකොති සම්බන්ධො. නට්ඨකායප්පසාදං පන පීළකං වා චම්මඛිලං වා ලොමං වා පවෙසන්තස්ස දුක්කටං, මනුස්සානං පන ජීවමානකසරීරෙ අක්ඛිනාසාකණ්ණච්ඡිද්දවත්ථිකොසෙසු සත්ථකාදීහි කතවණෙ වා මෙථුනරාගෙන තිලබීජමත්තම්පි අඞ්ගජාතං පවෙසන්තස්ස ථුල්ලච්චයං, අවසෙසසරීරෙසු උපකච්ඡකාදීසු ච දුක්කටං. තිරච්ඡානගතානං හත්ථිඅස්සගොණගද්රභඔට්ඨමහිංසාදීනං නාසාය ථුල්ලච්චයං, තථා තෙසං වත්ථිකොසෙසු. සබ්බෙසම්පි තිරච්ඡානගතානං අක්ඛිකණ්ණවණෙසු දුක්කටං, තථා තෙසං අවසෙසසරීරෙසුපි.

ඉදානි ¶ පවෙසනං නාම න කෙවලං අත්තුපක්කමෙනෙව හොති, භික්ඛුපච්චත්ථිකාදීනං පන වසෙන ¶ පරූපක්කමෙනාපි හොති, තත්ථාපි සෙවනචිත්තෙ සති පාරාජිකො හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – යො භික්ඛු පවෙසනපවිට්ඨඨිතඋද්ධාරණක්ඛණෙසු සාදියති, තස්මිං ඛණෙ සෙවනචිත්තං උපට්ඨපෙති, සොපි පාරාජිකො හොති. යො පන භික්ඛු සබ්බසො අසාදියන්තො ආසීවිසමුඛං අඞ්ගාරකාසුඤ්ච පවිට්ඨං විය මඤ්ඤති, සො නිප්පරාධො හොති. එත්ථ ඨිතං නාම සුක්කවිස්සට්ඨිසමයප්පවත්ති.

3-4. ඉදානි දුතියං දස්සෙතුං ‘‘ආදියෙය්යා’’තිආදිමාහ. ‘‘ආදියෙය්යා’’තිආදීනං පදානං ‘‘අදින්නං ථෙය්යචිත්තෙන භවෙ පාරාජිකො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ආදියෙය්යාති ආරාමාදිං අභියුඤ්ජිත්වා යො භික්ඛු ගණ්හෙය්ය, සො භවෙ පාරාජිකොති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි. හරෙය්යාති වෙතනෙන වා මිත්තභාවෙන වා අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තො පුන ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙ ‘‘සීසෙ භාරං ථෙය්යචිත්තො ආමසතී’’තිආදිනා ගණ්හෙය්යාති අත්ථො. අවහරෙය්යාති ‘‘උපනික්ඛිත්තං භණ්ඩං ‘දෙහි මෙ භණ්ඩ’න්ති වුච්චමානො ‘නාහං ගණ්හාමී’’තිආදිනා අවහරෙය්ය. ඉරියාපථං කොපෙය්යාති ‘‘සහභණ්ඩහාරකං නෙස්සාමී’’ති තෙනෙව පුරිසෙන තං නෙතුං තස්ස ගමනපථං වාරෙත්වා අඤ්ඤෙන මග්ගෙන තං සන්තජ්ජෙත්වා නෙති, එවං නෙන්තස්ස තස්ස පුරිසස්ස පඨමපාදෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියපාදුද්ධාරෙ පාරාජිකං. ‘‘ථලට්ඨං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තො ආමසතී’’තිආදිනා ඨානා චාවෙය්ය. පරිකප්පිතට්ඨානං වා සුඞ්කඝාතං වා අතික්කාමෙන්තො සඞ්කෙතං වීතිනාමෙය්ය. යං කිඤ්චි පරපරිග්ගහිතං සස්සාමිකං භණ්ඩං තෙහි සාමිකෙහි කායෙන වා වාචාය වා න දින්නන්ති අදින්නං.

ඉදානි ¶ න ඉමිනාව ආකාරෙන අවහාරකො පාරාජිකො හොති, අඤ්ඤථාපි හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. ථෙය්යාවහාරකො ච බලාවහාරකො ච කුසාවහාරකො ච පටිච්ඡන්නාවහාරකො ච පරිකප්පාවහාරකො ච භවෙ පාරාජිකොති සම්බන්ධො. තත්ථ ථෙය්යාවහාරො නාම සන්ධිච්ඡෙදාදීහි වා කංසකූටමානකූටතුලාකූටාදීහි වා වඤ්චෙත්වා ගහණං. පසය්හාවහාරො බලාවහාරො. කුසසඞ්කමනං කත්වා පරකොට්ඨාසග්ගහණං කුසාවහාරො. පරභණ්ඩං පංසුආදිනා පටිච්ඡාදෙත්වා සාමිකෙසු අපස්සිත්වා ගතෙසු පච්චාගන්ත්වා ගහණං පටිච්ඡන්නාවහාරො. පරිකප්පාවහාරො පන දුවිධො භණ්ඩොකාසවසෙන. තත්ථ ‘‘සාටකො චෙ, ගණ්හිස්සාමි, සුත්තඤ්චෙ, න ගණ්හිස්සාමී’’ති භණ්ඩං පරිකප්පෙත්වා අන්ධකාරෙ පසිබ්බකං ගණ්හාති. තත්ථ චෙ සාටකො හොති, උද්ධාරෙයෙව ¶ පාරාජිකං. සචෙ සුත්තං හොති, රක්ඛති, පුන ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වාපි ‘‘යං ලද්ධං, තං ගහෙතබ්බ’’න්ති උග්ගණ්හන්තො උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකං, අයං භණ්ඩපරිකප්පො. ඔකාසපරිකප්පො ගබ්භද්වාරප්පමුඛවිහාරාදීනං වසෙන පරිච්ඡෙදං කරොති ‘‘සචෙ මං එත්ථන්තරෙ පස්සන්ති, දස්සාමි, නො චෙ පස්සන්ති, ගණ්හිත්වා ගච්ඡාමී’’ති, තස්ස තං පරිකප්පිතපරිච්ඡෙදං අතික්කමන්තස්ස පදවාරෙන පාරාජිකං වෙදිතබ්බං, අයං ඔකාසපරිකප්පො.

ඉදානි ඉමස්මිං අදින්නාදානෙ විනිච්ඡයනයං දස්සෙතුං ‘‘භණ්ඩකාලග්ඝදෙසෙහී’’තිආදි වුත්තං. එත්ථාති අදින්නාදානෙ. නිච්ඡයොති විනිච්ඡයො කාතබ්බොති අත්ථො. තත්ථ කෙනචි භික්ඛුනා ‘‘මයා ඉදං නාම භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තෙන ගහිත’’න්ති වුත්තෙ විනයධරෙන සහසාව තං ආපත්තිං අනාරොපෙත්වා තස්ස භණ්ඩස්ස සාමිකඅස්සාමිකභාවං උපපරික්ඛිත්වා යදි සස්සාමිකං, තස්ස භණ්ඩස්ස අග්ඝවසෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බො. සචෙ නිරාලයකාලෙ ගහිතං ¶ , පාරාජිකෙන න කාරෙතබ්බො, අයං භණ්ඩවසෙන විනිච්ඡයො.

කාලොති අවහාරකාලො. තදෙව හි භණ්ඩං කදාචි මහග්ඝං හොති, කදාචි අප්පග්ඝං, තස්මා යස්මිං කාලෙ අවහටං, තස්මිං කාලෙ යො තස්ස අග්ඝො, තෙන අග්ඝෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බො, අයං කාලවසෙන විනිච්ඡයො.

අග්ඝොති භණ්ඩග්ඝො. නවභණ්ඩස්ස හි යො අග්ඝො, සො පච්ඡා පරිහායති, තස්මා සබ්බදා භණ්ඩං පකතිඅග්ඝවසෙනෙව න කාරෙතබ්බං, අයං අග්ඝවසෙන විනිච්ඡයො. දෙසොති අවහාරදෙසො. භණ්ඩුට්ඨානදෙසෙ හි භණ්ඩං අප්පග්ඝං හොති, අඤ්ඤත්ථ මහග්ඝං, තස්මා යස්මිං දෙසෙ භණ්ඩං අවහටං, තස්මිංයෙව දෙසෙ අග්ඝෙන කාරෙතබ්බො, අයං දෙසවසෙන විනිච්ඡයො.

පරිභොගෙනපි සාටකාදිකස්ස භණ්ඩස්ස අග්ඝො පරිහායති, තස්මා තස්ස පරිභොගවසෙන පරිහීනාපරිහීනභාවො උපපරික්ඛිතබ්බො, අයං පරිභොගවසෙන විනිච්ඡයො.

5. ඉදානි තතියං දස්සෙතුං ‘‘මනුස්සවිග්ගහ’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මනුස්සවිග්ගහන්ති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන ¶ සද්ධිං උප්පන්නං කලලරූපං ආදිං කත්වා පකතියා වීසතිවස්සසතායුකස්ස සත්තස්ස යාව මරණකාලා එත්ථන්තරෙ අනුපුබ්බෙන වුද්ධිප්පත්තො අත්තභාවො, එසො මනුස්සවිග්ගහො නාම, එවරූපං මනුස්සවිග්ගහන්ති අත්ථො. චිච්චාති වධකචෙතනාවසෙන සඤ්චෙතෙත්වා පකප්පෙත්වා අභිවිතරිත්වා වීතික්කමොති අත්ථො. ජීවිතා වා වියොජයෙති වුත්තප්පකාරං මනුස්සවිග්ගහං ¶ කලලකාලෙපි තාපනමද්දනෙහි වා භෙසජ්ජසම්පදානෙන වා තතො වා උද්ධම්පි තදනුරූපෙන උපක්කමෙන සන්තතිවිකොපනවසෙන යො ජීවිතා වියොජෙය්ය, සො චුතො භවෙති සම්බන්ධො. කිඤ්ච භිය්යො – ‘‘සත්ථහාරකං වා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ හරතීති හාරකං, කිං හරති? ජීවිතං, හරිතබ්බන්ති වා හාරකං, උපනික්ඛිපිතබ්බන්ති අත්ථො, සත්ථඤ්ච තං හාරකඤ්චාති සත්ථහාරකං. අස්සාති මනුස්සවිග්ගහස්ස. යථා මනුස්සවිග්ගහො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ තං අසිආදිසත්ථං පටිලභති, තථා සයං මරණචෙතනො මරණාධිප්පායො හුත්වා උපනික්ඛිපෙය්ය. සොපි චුතො භවෙති අත්ථො. එතෙන ථාවරප්පයොගං දස්සෙති.

6-7. ඉදානි ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’තිආදිවිධිං දස්සෙතුං ‘‘ගාහෙය්ය මරණූපායං, වදෙය්ය මරණෙ ගුණ’’න්ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘සත්ථං වා ආහර, විසං වා ඛාද, රජ්ජුයා වා උබ්බන්ධිත්වා කාලං කරොහී’’තිආදිනා නයෙන මරණත්ථාය උපායං ගාහෙය්ය. මරණසංවණ්ණනා පනෙත්ථ බහුවිධා ‘‘කායෙන සංවණ්ණෙති, වාචාය කායවාචාය දූතෙන ලෙඛාය වා සංවණ්ණෙතී’’ති වුත්තත්තා. තත්ථ කායෙන සංවණ්ණෙති නාම කායෙන විඤ්ඤාපෙති. ‘‘යො පපාතෙ පපතනාදීනි කත්වා මරති, සො ධනං වා ලභති, යසං වා ලභති, සග්ගං වා ගච්ඡතී’’තිආදිනා නයෙන සංවණ්ණෙති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. තස්ස වචනං සුත්වා කොචි ‘‘මරිස්සාමී’’ති දුක්ඛං වෙදනං උප්පාදෙති, ථුල්ලච්චයං. මරති චෙ, පාරාජිකං. එවං සෙසෙසුපි. දූතෙන සංවණ්ණනායං පන දූතස්ස සාසනං ආරොචාපෙති ‘‘එවං ආරොචෙහී’’ති, ‘‘යො එවං මරති, සො ධනං වා ලභතී’’ති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව. ලෙඛාය සංවණ්ණෙති නාම ගිරිපබ්බතපුරාණාදිලෙඛං ලිඛති, ‘‘යො එවං මරතී’’තිආදි වුත්තනයමෙව. එත්ථාපි යො මරණූපායං වා ගාහෙය්ය, මරණෙ වා ගුණං වදෙය්ය, සො චුතො භවෙති සම්බන්ධො.

ඉදානි ¶ පන ඉමස්ස මනුස්සවිග්ගහස්ස ඡබ්බිධෙ පයොගෙ දස්සෙතුං ‘‘පයොගා’’තිආදි ආරද්ධං. සාහත්ථිකනිස්සග්ගිකආණත්තිකථාවරඉද්ධිමයවිජ්ජාමයානං වසෙන තස්ස මනුස්සවිග්ගහස්ස ඡප්පයොගාති අධිප්පායො. තත්ථ සාහත්ථිකොති සයං මාරෙන්තස්ස කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන ¶ වා පහරණං. නිස්සග්ගිකොති දූරෙ ඨිතං මාරෙතුකාමස්ස කායාදීහි උසුසත්තියන්තපාසාණාදීනං නිස්සජ්ජනං. ආණත්තිකොති ‘‘අසුකං නාම මාරෙහී’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙන්තස්ස ආණාපනං. ථාවරොති ඔපාතක්ඛණනං, අපස්සෙනසංවිධානං, අසිආදීනං උපනික්ඛිපනං, තළාකාදීසු විසසම්පයොජනං, රූපූපහාරොති එවමාදි. කම්මවිපාකජාය ඉද්ධියා පයොජනං ඉද්ධිපයොගං. මාරණත්ථාය විජ්ජානං පරිජප්පනං විජ්ජාමයොති.

ඉදානි ඉමෙසු ඡසු පයොගෙසු ආණත්තියං සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතං දස්සෙතුං ‘‘කාලවත්ථාවුධිරියාපථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කාලොති පුබ්බණ්හසායන්හාදිකාලො ච යොබ්බනථාවරියාදිකාලොපි ච. ඉමෙසු යං කිඤ්චි කාලං නියමෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං නාම කාලෙ මාරෙහී’’ති ආණත්තො සචෙ තස්මිංයෙව කාලෙ මාරෙති, ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. සචෙ නියමිතකාලතො පුරෙ වා පච්ඡා වා මාරෙති, ආණාපකො මුච්චති. වත්ථූති මාරෙතබ්බො පුග්ගලො. සචෙ ආණත්තො තමෙව මාරෙති, ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. අථ අඤ්ඤං මාරෙති, ආණාපකො මුච්චති. එවං සෙසෙසුපි වුත්තනයෙනෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. ආවුධන්ති අසිආදි. ඉරියාපථොති මාරෙතබ්බස්ස ගමනං වා නිසජ්ජා වාති එවමාදිකො. කිරියාවිසෙසොති විජ්ඣනං වා ඡෙදනං වා භෙදනං වා සූලාරොපනං වාති එවමාදිකො. ඔකාසොති ගාමො වා වනං වා ගෙහං වාති එවමාදිකො. ඉමෙසු යථා ¶ යථා වධකො ආණත්තො, තථා තථා කතෙ ආණාපකස්ස ආපත්ති, අඤ්ඤථා කතෙ විසඞ්කෙතො හොති. ආණත්තියං පන අයං විසෙසො ‘‘අධිට්ඨායාති අධිට්ඨහිත්වා ආණාපෙති ‘එවං විජ්ඣ, එවං පහර, එවං ඝාතෙහී’’ති වුත්තාය පාළියා ලබ්භතීති ඤාතබ්බො.

8-9. ඉදානි චතුත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ඣානාදිභෙද’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – ‘‘ඣානං විමොක්ඛො සමාධි සමාපත්ති ඤාණදස්සනං මග්ගභාවනා ඵලසච්ඡිකිරියා කිලෙසප්පහානං විනීවරණතා චිත්තස්ස සුඤ්ඤාගාරෙ අභිරතී’’ති එවං වුත්තං උත්තරිමනුස්සධම්මං අත්තනි නත්ථිතාය නොසන්තං ‘‘මයි අත්ථී’’ති අත්තනි වා තං ‘‘අහං එත්ථ සන්දිස්සාමී’’ති අත්තානං වා තත්ථ උපනෙත්වා දීපෙන්තො චුතො භවෙ. කොට්ඨාසං වාති එත්ථ ‘‘ඣානලාභී, විමොක්ඛලාභී, සමාධිලාභී, සමාපත්තිලාභීම්හී’’ති එවමාදිනා නයෙන කොට්ඨාසතො වාති අත්ථො. එකෙකං වාති ‘‘පඨමස්ස ¶ ඣානස්ස ලාභී, දුතියස්ස ඣානස්ස ලාභීම්හී’’ති එවමාදිනා නයෙන එකෙකං වාති අත්ථො. ‘‘අතීතභවෙ සොතාපන්නොම්හී’’ති වදතො අතීතභවං සන්ධාය කථිතත්තා පාරාජිකං නත්ථි, තස්මා ‘‘පච්චුප්පන්නභවස්සිත’’න්ති වුත්තං, තස්ස පච්චුප්පන්නභවනිස්සිතං කත්වාති අත්ථො. අඤ්ඤාපදෙසරහිතන්ති ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී’’තිආදිනා නයෙන අඤ්ඤාපදෙසං විනාති අත්ථො. එවං දීපෙන්තො හි ථුල්ලච්චයමාපජ්ජති. දීපෙන්තොති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිං, සමාපජ්ජාමි, සමාපන්නො, පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභීම්හි, වසීම්හි, සච්ඡිකතං අස්සා’’ති එවමාදිනා නයෙන දීපෙන්තොති අත්ථො. ‘‘අධිගතො’’ති මානො අධිමානො, සො යස්ස නත්ථි, සො අනධිමානිකො. කෙන එවං දීපෙන්තොති චෙ? තං දස්සෙතුං ‘‘කායෙන වාචා’’තිආදි වුත්තං ¶ , කායෙන වා වාචාය වා තදුභයෙන වාති අත්ථො. විඤ්ඤත්තිපථෙති යත්ථ ඨිතො මනුස්සජාතිකො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා තස්ස වචනං පකතිසොතෙන සුත්වා සමනන්තරමෙව ‘‘ඉමං නාම එස වදතී’’ති ජානාති, තත්ථ ඨත්වා දීපෙන්තො චුතො භවෙ, න දෙවබ්රහ්මාදීසු අඤ්ඤතරෙන ඤාතෙති අත්ථො.

10. ඉදානි චතුන්නම්පි සාධාරණවිනිච්ඡයං වත්තුං ‘‘පාරාජිකෙතෙ චත්තාරො’’තිආදිමාහ. තත්ථායං සඞ්ඛෙපො – චත්තාරොපි එතෙ පාරාජිකා ‘‘එකකම්මං එකුද්දෙසො සමසික්ඛතා’’ති එවං වුත්තසංවාසස්ස අභබ්බතාය අසංවාසා, යථාපුරෙ පුබ්බෙ ගිහිකාලෙ ච අනුපසම්පන්නකාලෙ ච අසංවාසිකා, එවං පච්ඡා පාරාජිකං ආපන්නාපි අසංවාසාති. කිඤ්ච භිය්යො – අභබ්බා භික්ඛුභාවාය පුන තෙන අත්තභාවෙන උපසම්පදාය අවත්ථුතාය උපසම්පන්නා භවිතුම්පි අභබ්බාති අත්ථො. කිං වියාති චෙ? සීසච්ඡින්නොව ජීවිතුං, යථාපි සීසච්ඡින්නො තෙන අත්තභාවෙන පුන ජීවිතුං අභබ්බො, එවමිමෙ චත්තාරොති අධිප්පායො.

11. ඉදානි ඉමෙසු චතූසු පාරාජිකෙසු යෙ පරියායාණත්තීහි සම්භවන්ති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘පරියායො චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පරියායොති මරණාධිප්පායස්ස කායපයොගො වා වචීපයොගො වා. තස්මා ‘‘යො ඊදිසෙ මුහුත්තෙ සත්ථං වා ආහරිත්වා විසං වා ඛාදිත්වා සොබ්භාදීසු වා පපතිත්වා මරති, සො ධනං වා ලභති, යසං වා ලභතී’’තිආදිනා නයෙන මරණං අභිනන්දන්තො ‘‘ඉදං සුත්වා යො කොචි මරතූ’’ති යො පරියායෙන වදති, තං සුත්වා සචෙ ¶ කොචි තථා මරති, පාරාජිකං. නියමිතෙන පන යං සන්ධාය වුත්තං, තස්සෙව මරණෙ පාරාජිකං. ආණත්ති ¶ පන වුත්තත්ථායෙව. තතියෙ මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකෙ ලබ්භතීති සම්බන්ධො. දුතියෙ පන අදින්නාදානෙ ආණත්ති එව ලබ්භති, න පරියායොති අත්ථො. කස්මා නං පරියායෙන නාපජ්ජතීති? යථා මනුස්සවිග්ගහෙ ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති වුත්තං, තථා ඉධ අදින්නාදානෙ ‘‘වණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති අවුත්තත්තා. සෙසෙසූති පඨමචතුත්ථෙසු පරියායාණත්තිද්වයං න ලබ්භතීති අත්ථො.

12. ඉදානි චතූසුපි යථාසම්භවං අඞ්ගභෙදං දස්සෙතුං ‘‘සෙවෙතුකාමතාචිත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ මෙථුනධම්මස්සාති මෙථුනධම්මපාරාජිකස්ස. බුධාති විනයධරා.

13. මනුස්සසන්ති මනුස්සසන්තකතා. එතෙන පෙතතිරච්ඡානගතපරිග්ගහෙසු අනාපත්තීති දීපිතං හොති. තථාසඤ්ඤීති මනුස්සසන්තකවසෙන පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤීති අත්ථො. වත්ථුනො ගරුතාති පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා තදග්ඝනකං භණ්ඩං වා හොතීති අත්ථො. අවහාරො චාති පඤ්චවීසතියා අවහාරෙසු යෙන කෙනචි අවහාරො හොතීති අත්ථො. අදින්නාදානහෙතුයොති අදින්නාදානපාරාජිකස්ස එතානි පඤ්ච අඞ්ගානීති අධිප්පායො.

14. පාණො මානුස්සකොති මනුස්සජාතිකපාණො. තස්මිං පාණෙ පාණසඤ්ඤිතා. ඝාතචෙතනාති වධකචෙතනා. පයොගොති තංසමුට්ඨිතො සාහත්ථිකාදීනං ඡන්නං පයොගානං අඤ්ඤතරපයොගො. තෙන පයොගෙන මරණං. පඤ්චෙතෙ වධහෙතුයොති මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකස්ස පඤ්ච අඞ්ගානීති අත්ථො.

15. අසන්තතාති උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස අත්තනි අසන්තතා චාති අත්ථො. පාපමිච්ඡතායාරොචනාති ඉමිනා යො කෙවලං ¶ පාපමිච්ඡතං විනා මන්දත්තා මොමූහත්තා භණති, තස්ස අනාපත්තීති දීපිතං හොති. තස්සාති යස්ස ආරොචෙති, තස්ස මනුස්සජාතිතා ච. ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු අරහා’’තිආදිනා (පරි. 160, 336) නාඤ්ඤාපදෙසො ච. තදෙවාති තදා එව තඞ්ඛණෙයෙව ජානනං. අසන්තදීපනෙති උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනපාරාජිකෙති අත්ථො.

16. ඉදානි ¶ ‘‘පාරාජිකා ච චත්තාරො’’ති එත්ථ ච-සද්දෙන සඞ්ගහිතෙහි සද්ධිං සමොධානෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අසාධාරණා චත්තාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා වජ්ජප්පටිච්ඡාදිකා උක්ඛිත්තානුවත්තිකා අට්ඨවත්ථුකාති ඉමෙ චත්තාරො භික්ඛුනීනං භික්ඛූහි අසාධාරණා නාම. එතාසු උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා නාම යා කායසංසග්ගරාගෙන අවස්සුතා තෙනෙව රාගෙන අවස්සුතස්ස මනුස්සපුරිසස්ස අක්ඛකානං අධො, ජාණුමණ්ඩලානං කප්පරානඤ්ච උපරි යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන ආමසනාදිං සාදියති, තස්සා අධිවචනං. යා පන භික්ඛුනී අඤ්ඤිස්සා භික්ඛුනියා පාරාජිකසඞ්ඛාතං වජ්ජං ජානං පටිච්ඡාදෙති, සා වජ්ජප්පටිච්ඡාදිකා නාම. සමග්ගෙන පන සඞ්ඝෙන උක්ඛිත්තං භික්ඛුං යා භික්ඛුනී යංදිට්ඨිකො සො හොති, තස්සා දිට්ඨියා ගහණවසෙන අනුවත්තති, සා උක්ඛිත්තානුවත්තිකා නාම. යා පන කායසංසග්ගරාගෙන තින්තා තථාවිධස්සෙව පුරිසස්ස හත්ථග්ගහණං වා සඞ්ඝාටිකණ්ණග්ගහණං වා සාදියති, කායසංසග්ගසඞ්ඛාතස්ස අසද්ධම්මස්ස පටිසෙවනත්ථාය පුරිසස්ස හත්ථපාසෙ සන්තිට්ඨති වා, තත්ථ ඨත්වා සල්ලපති වා, සඞ්කෙතං වා ගච්ඡති, පුරිසස්ස ආගමනං වා සාදියති, කෙනචි වා පටිච්ඡන්නොකාසං පවිසති, හත්ථපාසෙ ඨත්වා කායං උපසංහරති, අයං අට්ඨවත්ථුකා නාමාති වෙදිතබ්බා.

අභබ්බකා ¶ එකාදසාති එත්ථ පණ්ඩකො ථෙය්යසංවාසකො තිත්ථියපක්කන්තකො තිරච්ඡානගතො මාතුඝාතකො පිතුඝාතකො අරහන්තඝාතකො භික්ඛුනිදූසකො සඞ්ඝභෙදකො ලොහිතුප්පාදකො උභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉමෙ එකාදස අභබ්බපුග්ගලා නාම. විබ්භන්තා භික්ඛුනීති යදා භික්ඛුනී විබ්භමිතුකාමා හුත්වා සෙතවත්ථං වා කාසායමෙව වා ගිහිනිවාසනාකාරෙන නිවාසෙති, තදා පාරාජිකමාපන්නා නාම හොති, පුන උපසම්පදං න ලභති, සා ච පාරාජිකාති අත්ථො. මුදුපිට්ඨිකො නාම කතපරිකම්මාය මුදුකාය පිට්ඨියා සමන්නාගතො. සො එත්තාවතා න පාරාජිකො, අථ ඛො යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛමග්ගවච්චමග්ගෙසු අඤ්ඤතරං පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති.

17-18. ලම්බීති අඞ්ගජාතස්ස දීඝත්තා එවං වුත්තො. සොපි යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙ වා වච්චමග්ගෙ වා පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති. මුඛෙන ගණ්හන්තොති එත්ථ යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස සුත්තස්ස වා පමත්තස්ස වා අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙන ගණ්හාති, සො චාති අත්ථො. තත්ථෙවාති පරස්ස අඞ්ගජාතෙවාති අත්ථො ¶ . යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස අඞ්ගජාතං කම්මනියං දිස්වා අත්තනො වච්චමග්ගෙන තස්ස උපරි නිසීදති, තං අත්තනො වච්චමග්ගං පවෙසෙති, සො චාති අත්ථො. එතෙ චත්තාරො අනුලොමිකා මෙථුනස්සාති සම්බන්ධො. කථමිති චෙ? මග්ගෙ මග්ගප්පවෙසනසදිසතාය, න උභින්නං රාගවසෙන සදිසභාවූපගතානං ද්වයංද්වයසමාපත්තිසදිසතාය. ඉධාගතා චත්තාරොති මෙථුනධම්මාදිවසෙන පාරාජිකා චත්තාරො චාති එවං සමොධානතො චතුවීසති පාරාජිකාති අත්ථො.

එත්ථාහ ¶ – මාතුඝාතකපිතුඝාතකඅරහන්තඝාතකා තතියපාරාජිකං ආපන්නා, භික්ඛුනිදූසකො ලම්බීආදයො චත්තාරො පඨමපාරාජිකං ආපන්නායෙවාති කත්වා කුතො චතුවීසතීති? අධිප්පායො පනෙත්ථ අත්ථි, මාතුඝාතකාදයො හි චත්තාරො ඉධ අනුපසම්පන්නායෙව අධිප්පෙතා, ලම්බීආදයො චත්තාරො කිඤ්චාපි පඨමපාරාජිකෙන සඞ්ගහිතා, යස්මා එකෙන පරියායෙන මෙථුනධම්මං අප්පටිසෙවිනොපි හොන්ති, තස්මා විසුං වුත්තාති. පාරාජිකවිනිච්ඡයො.

පාරාජිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

19. ඉදානි සඞ්ඝාදිසෙසං පකාසෙතුං ‘‘ගරුකා නවා’’තිආදි ආරද්ධං. ගරුකාති සඞ්ඝාදිසෙසා ඉධ අධිප්පෙතා, අඤ්ඤත්ථ පන පාරාජිකාපි සඞ්ගය්හන්ති. කස්මා ‘‘තෙරසා’’ති අවත්වා ‘‘නවා’’ති වුත්තන්ති චෙ? වීතික්කමක්ඛණෙයෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා පඨමාපත්තිකා වුත්තා, යාවතතියකා පන චත්තාරො සඞ්ඝාදිසෙසා සඞ්ඝායත්තත්තා චිරෙන ආපජ්ජන්තීති න වුත්තා. තත්ථ මොචෙතුකාමතාති මොචෙතුකාමතායාති අත්ථො ‘‘අලජ්ජිතා’’තිආදීසු විය. ඉමිනා පන නයෙන මොචනස්සාදො මුච්චනස්සාදො මුත්තස්සාදො මෙථුනස්සාදො ඵස්සස්සාදො කණ්ඩූවනස්සාදො දස්සනස්සාදො නිසජ්ජනස්සාදො වාචස්සාදො ගෙහසිතපෙමං වනභඞ්ගියන්ති එකාදස අස්සාදා වුත්තා, තෙසු එකංයෙව මොචනස්සාදං ගහෙත්වා සෙසා පටික්ඛිත්තා හොන්ති.

තෙසං අස්සාදානං වසෙන එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො – මොචෙතුං අස්සාදො මොචනස්සාදො. මොචනස්සාදචෙතනාය ¶ නිමිත්තෙ උපක්කමති, මුච්චති, සඞ්ඝාදිසෙසො. න මුච්චති ¶ චෙ, ථුල්ලච්චයං. මුච්චනස්සාදෙ සචෙ අත්තනො ධම්මතාය මුච්චමානං අස්සාදෙති, න උපක්කමති, අනාපත්ති. සචෙ මුච්චමානං අස්සාදෙන්තො උපක්කමිත්වා මොචෙති, සඞ්ඝාදිසෙසොව. අත්තනො ධම්මතාය මුත්තෙ අස්සාදො මුත්තස්සාදො. එත්ථාපි උපක්කමස්ස නත්ථිතාය අනාපත්ති. එවං සබ්බත්ථ. මෙථුනස්සාදෙන ඉත්ථිං ගණ්හන්තස්ස මුත්තෙපි අනාපත්ති, අයං මෙථුනස්සාදො. ඵස්සස්සාදො දුවිධො අජ්ඣත්තිකො බාහිරො චාති. තත්ථ අජ්ඣත්තිකෙ තාව අත්තනො නිමිත්තං ‘‘ථද්ධං මුදුකන්ති ජානිස්සාමී’’ති වා ලොලභාවෙන වා කීළාපයතො සචෙ මුච්චති, අනාපත්ති. බාහිරඵස්සස්සාදෙ කායසංසග්ගරාගෙන මාතුගාමං ඵුසතො ආලිඞ්ගතො ච මුත්තෙ අනාපත්ති. කණ්ඩූවනස්සාදෙ දද්දුකච්ඡාදීනං වසෙන ඛජ්ජමානං නිමිත්තං කණ්ඩූවනස්සාදෙන කණ්ඩූවතො මුත්තෙපි අනාපත්ති. දස්සනස්සාදෙ මාතුගාමස්ස අනොකාසං උපනිජ්ඣායතො මුත්තෙපි අනාපත්ති. නිසජ්ජනස්සාදෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො නිසින්නස්ස මුත්තෙපි අනාපත්ති. වාචාය අස්සාදො වාචස්සාදො. තෙන අස්සාදෙන මාතුගාමං මෙථුනප්පටිසංයුත්තාහි වාචාහි ඔභාසන්තස්ස මුත්තෙපි අනාපත්ති. ගෙහසිතපෙමෙ මාතාදීනං මාතාදිපෙමෙන ආලිඞ්ගනාදිං කරොන්තස්ස මුත්තෙපි අනාපත්ති. වනභඞ්ගෙ ච සන්ථවකරණත්ථාය ඉත්ථියා පෙසිතං පුප්ඵාදිවනභඞ්ගසඤ්ඤිතං පණ්ණාකාරං ‘‘ඉත්ථන්නාමාය නාම ඉදං මෙ පෙසිත’’න්ති අස්සාදෙන ආමසන්තස්ස මුත්තෙපි අනාපත්ති. එතෙසු පන මොචනස්සාදවසෙනෙව උපක්කමන්තස්ස ආපත්ති, සෙසානං වසෙන අනාපත්තීති වෙදිතබ්බං.

සුක්කස්සාති ‘‘නීලං පීතකං ලොහිතකං ඔදාතං තක්කවණ්ණං දකවණ්ණං තෙලවණ්ණං ඛීරවණ්ණං දධිවණ්ණං සප්පිවණ්ණ’’න්ති (පාරා. 237) එවං ආගතෙසු දසසු වණ්ණෙසු යස්ස කස්සචි සුක්කස්සාති අධිප්පායො ¶ . උපක්කම්මාති ‘‘අජ්ඣත්තරූපෙ මොචෙති, බහිද්ධාරූපෙ මොචෙති, අජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපෙ මොචෙති, ආකාසෙ කටිං කම්පෙන්තො මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) එවං වුත්තෙසු චතූසු උපායෙසු අඤ්ඤතරෙන උපායෙන ‘‘රාගූපත්ථම්භෙ මොචෙති, වච්චූපත්ථම්භෙ මොචෙති, පස්සාවූපත්ථම්භෙ මොචෙති, වාතූපත්ථම්භෙ මොචෙති, උච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨූපත්ථම්භෙ මොචෙතී’’ති එවං වුත්තෙසු පඤ්චසු කාලෙසු කිස්මිඤ්චි කාලෙ අඞ්ගජාතෙ කම්මනියං පත්තෙ ‘‘ආරොග්යත්ථාය මොචෙති, සුඛත්ථාය මොචෙති, භෙසජ්ජත්ථාය, දානත්ථාය, පුඤ්ඤත්ථාය, යඤ්ඤත්ථාය, සග්ගත්ථාය, බීජත්ථාය, වීමංසත්ථාය, දවත්ථාය මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) එවං වුත්තෙසු දසසු අධිප්පායෙසු යෙන කෙනචි අධිප්පායෙන හත්ථාදීසු යෙන කෙනචි උපක්කමිත්වාති අත්ථො. විමොචයන්ති අන්තමසො යං එකා ඛුද්දකමක්ඛිකා පිවෙය්ය, තත්තකම්පි මොචෙන්තොති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තෙනාති යා සුපිනන්තෙ ¶ සුක්කවිස්සට්ඨි හොති, තං ඨපෙත්වාති අත්ථො. සමණොති යො කොචි උපසම්පන්නො. ගරුකන්ති සඞ්ඝාදිසෙසං. ඵුසෙති ආපජ්ජෙය්යාති අත්ථො.

සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදං පඨමං.

20. ඉදානි කායසංසග්ගං දීපෙතුං ‘‘ඉත්ථිසඤ්ඤී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉත්ථිසඤ්ඤීති තදහුජාතායපි මනුස්සිත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤීයෙව හුත්වාති අත්ථො. සචෙ තත්ථ වෙමතිකො වා පණ්ඩකපුරිසතිරච්ඡානගතසඤ්ඤී වා හොති, ථුල්ලච්චයං, තථා ඉත්ථියා කායෙන කායප්පටිබද්ධාමසනෙ ච කායප්පටිබද්ධෙන කායාමසනෙ ච යක්ඛීපෙතීපණ්ඩකානං කායෙන කායාමසනෙ ච. පුරිසතිරච්ඡානගතිත්ථීනං පන කායෙන කායාමසනෙපි දුක්කටං, තථා යක්ඛීආදීනං කායෙන කායප්පටිබද්ධාදීසු ¶ ච. මතිත්ථියා පන ථුල්ලච්චයං. කායසංසග්ගරාගවාති ඉමිනා මාතුපෙමාදිං මොක්ඛාධිප්පායඤ්ච පටික්ඛිපති. සම්ඵුසන්තොති කායසංසග්ගරාගෙන උපක්කම්ම අන්තමසො ලොමෙනපි මනුස්සිත්ථිං සම්ඵුසන්තොති අත්ථසම්බන්ධො. ඉමිනා යො ඉත්ථියා ආලිඞ්ගතොපි කායෙන න වායමති, කෙවලං ඵස්සංයෙව අනුභවති, තස්ස අනාපත්තීති දීපිතං හොති.

21. ඉදානි දුට්ඨුල්ලවාචං පකාසෙතුං ‘‘තථා සුණන්ති’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තථාති ඉත්ථිසඤ්ඤී. මනුස්සිත්ථිං සුණන්තින්ති සම්බන්ධො. සුණන්තින්ති ඉමිනා පටිබලායපි ඉත්ථියා අවිඤ්ඤත්තිපථෙ ඨිතාය දූතෙන වා පණ්ණෙන වා ආරොචෙන්තස්ස දුට්ඨුල්ලවාචාපත්තින හොතීති දීපිතං හොති. විඤ්ඤුඤ්චාති ඉමිනා යා මහල්ලිකාපි බාලාපි එළමූගාපි අසද්ධම්මප්පටිසංයුත්තං කථං න ජානාති, සා ඉධ නාධිප්පෙතාති දස්සෙති. වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගානං වසෙන මග්ගං වා මෙථුනං වා ආරබ්භාති සම්බන්ධො. දුට්ඨුල්ලවාචාය රාගො දුට්ඨුල්ලවාචාරාගො, තෙන දුට්ඨුල්ලවාචාරාගෙන. තං අස්සාදෙන්තො ඔභාසෙත්වා දුරුත්තවචනං වත්වා ගරුකං ඵුසෙති අත්ථො.

කථං ද්වෙ මග්ගෙ ආරබ්භ පසංසති ගරහති? තත්ථ පසංසායපි තාව ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති වදති, න තාවසීසං එති. ‘‘තව වච්චමග්ගො ච පස්සාවමග්ගො ච සුභො සුසණ්ඨානො දස්සනීයො, ඊදිසෙන නාම ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති ¶ වදති, සීසං එති, සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති අත්ථො. ගරහණෙ පන ‘‘සිඛරණීසි, සම්භින්නාසි, උභතොබ්යඤ්ජනාසී’’ති ඉමානි තීණි සුද්ධානියෙව සීසං එන්ති වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගානං නියතවචනත්තා අච්චොළාරිකත්තා ච. අඤ්ඤානි පන ‘‘අනිමිත්තාසි, නිමිත්තමත්තාසී’’තිආදීනි ¶ මග්ගානං අනියතවචනත්තා මෙථුනෙන ඝටෙත්වා වුත්තානි එව සීසං එන්ති. මෙථුනප්පටිසංයුත්තෙ ‘‘දෙහි මෙ, අරහසි මෙ දාතු’’න්තිආදීහි පන සීසං න එති, ‘‘මෙථුනධම්මං දෙහී’’තිආදිනා මෙථුනධම්මෙ ඝටිතෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො. ඉත්ථියා වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගෙ ඨපෙත්වා අධක්ඛකං උබ්භජාණුමණ්ඩලං ආදිස්ස වණ්ණාදිභණනෙ ථුල්ලච්චයං, තථා යක්ඛීපෙතීපණ්ඩකෙසු වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගෙ මෙථුනෙපි. ඉමෙසං පන යක්ඛීආදීනං අධක්ඛකාදිකෙ වුත්තප්පකාරෙ පදෙසෙ දුංක්කටං, තථා ඉත්ථියාදීනං උබ්භක්ඛකෙ අධොජාණුමණ්ඩලෙ කායප්පටිබද්ධෙ චාති.

දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදං තතියං.

22. ඉදානි අත්තකාමපාරිචරියං දස්සෙතුං ‘‘වත්වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වත්වාති දුට්ඨුල්ලොභාසනෙ වුත්තප්පකාරං ඉත්ථිං ඉත්ථිසඤ්ඤීයෙව හුත්වා වත්වාති අත්ථො. අත්තකාමුපට්ඨානවණ්ණන්ති එත්ථ මෙථුනධම්මසඞ්ඛාතෙන කාමෙන උපට්ඨානං කාමුපට්ඨානං, අත්තනො අත්ථාය කාමුපට්ඨානං අත්තකාමුපට්ඨානං, අත්තනා වා කාමිතං ඉච්ඡිතන්ති අත්තකාමං, සයං මෙථුනරාගවසෙන පත්ථිතන්ති අත්ථො, අත්තකාමඤ්ච තං උපට්ඨානඤ්චාති අත්තකාමුපට්ඨානං, තස්ස වණ්ණො අත්තකාමුපට්ඨානවණ්ණො, තං අත්තකාමුපට්ඨානවණ්ණං. ‘‘එතදග්ගං, භගිනි, පාරිචරියානං යා මාදිසං සීලවන්තං කල්යාණධම්මං බ්රහ්මචාරිං එතෙන ධම්මෙන පරිචරෙය්යා’’ති එවං වත්වාති සම්බන්ධො. මෙථුනරාගිනොති ඉමිනා ගිලානපච්චයාදීහි උපට්ඨානස්ස වණ්ණං භණතො අනාපත්තීති දීපිතං හොති. වාචා මෙථුනයුත්තෙනාති එත්ථ මෙථුනයුත්තෙනෙව වාචාය මෙථුනයාචනෙ ගරුකං හොති, න අඤ්ඤථාති අධිප්පායො.

අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදං චතුත්ථං.

23. ඉදානි ¶ සඤ්චරිත්තං දස්සෙතුං ‘‘පටිග්ගහෙත්වා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පටිග්ගහෙත්වාති ඉත්ථියා වා පුරිසෙන වා උභින්නං මාතාදීහි වා ‘‘භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං ඉත්ථිං වා පුරිසං වා එවං භණාහී’’ති වුත්තො තෙසං වචනං ‘‘සාධූ’’ති වා ‘‘හොතූ’’ති වා ‘‘භණාමී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන වචීභෙදං කත්වා, සීසකම්පනාදීහි වා සම්පටිච්ඡිත්වාති අත්ථො. සන්දෙසන්ති එත්ථ ¶ පන ඉත්ථී දසවිධා මාතුරක්ඛිතා පිතුරක්ඛිතා මාතාපිතුරක්ඛිතා භාතුරක්ඛිතා භගිනිරක්ඛිතා ඤාතිරක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා සාරක්ඛා සපරිදණ්ඩාති. දස භරියායො ධනක්කීතා ඡන්දවාසිනී භොගවාසිනී පටවාසිනී ඔදපත්තකිනී ඔභටචුම්බටකා දාසී ච භරියා ච කම්මකාරී ච භරියා ච ධජාහටා මුහුත්තිකා චාති.

තාසු මාතුරක්ඛිතා භික්ඛුං පහිණති ‘‘ගච්ඡ, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං බ්රූහි ‘හොමි ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා…පෙ… මුහුත්තිකා චා’’ති, අයං ඉත්ථියා සන්දෙසො නාම. සචෙ මාතුරක්ඛිතාය මාතාපිතාභාතාභගිනිආදයො භික්ඛුං පහිණන්ති ‘‘ගච්ඡ, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං බ්රූහි ‘හොතු ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා…පෙ… මුහුත්තිකා චා’’ති, අයම්පි ඉත්ථියා සන්දෙසොයෙව නාම. එවං පිතුරක්ඛිතාදීසුපි නයො නෙතබ්බො. පුරිසො භික්ඛුං පහිණති ‘‘ගච්ඡ, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං මාතුරක්ඛිතං බ්රූහි…පෙ… සපරිදණ්ඩං බ්රූහි ‘හොතු කිර ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා…පෙ… මුහුත්තිකා චා’’ති, අයං පුරිසස්ස සන්දෙසො නාම. සචෙ පුරිසස්ස මාතාපිතාභාතාභගිනිආදයො භික්ඛුං පහිණන්ති ‘‘ගච්ඡ, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං මාතුරක්ඛිතං බ්රූහි…පෙ… සපරිදණ්ඩං බ්රූහි ‘හොතු ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා…පෙ… මුහුත්තිකා චා’’ති, අයම්පි පුරිසස්ස සන්දෙසොයෙව නාම, ආණාපනන්ති අත්ථො.

වීමංසිත්වාති ¶ එත්ථ වුත්තප්පකාරෙන සාසනං ගහෙත්වා තස්සා ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා තෙසං අවස්සාරොචනකානං මාතාපිතාභාතාභගිනිආදීනං වා ආරොචෙත්වාති අත්ථො. හරන්ති යත්ථ පහිතො, තත්ථ ගන්ත්වා තස්සා ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා ආරොචෙති, සා ඉත්ථී වා පුරිසො වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡතු වා, මා වා, ලජ්ජාය වා තුණ්හී හොතු, පුන ආගන්ත්වා තස්සා ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා හරන්තො ගරුකං ඵුසෙති සම්බන්ධො. එත්තාවතා ‘‘පටිග්ගණ්හති වීමංසති පච්චාහරතී’’ති වුත්තං අඞ්ගත්තයං සම්පාදිතං හොති. ඉමාය තිවඞ්ගසම්පත්තියා සඞ්ඝාදිසෙසො, ඉතො යෙහි කෙහිචි ද්වීහි අඞ්ගෙහි ථුල්ලච්චයං, එකෙන දුක්කටං. යක්ඛීපෙතීපණ්ඩකෙසු අඞ්ගත්තයෙනපි ථුල්ලච්චයමෙව, එකෙන වා ද්වීහි වා දුක්කටන්ති.

24. ඉදානි කුටිකාරසික්ඛාපදං ආවි කාතුං ‘‘සංයාචිතපරික්ඛාර’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්රායං ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – ‘‘වාසිං දෙථ, ඵරසුං දෙථා’’තිආදිනා සයං පවත්තිතයාචනාය ගහිතපරික්ඛාරං සංයාචිතපරික්ඛාරං පදභාජනෙ වුත්තනයෙන සඞ්ඝං තික්ඛත්තුං යාචිත්වා ලද්ධභික්ඛූහි වා සඞ්ඝෙනෙව වා තත්ථ ගන්ත්වා සාරම්භානාරම්භසපරික්කමනාපරික්කමනභාවං ඤත්වා අදෙසිතවත්ථුකං ‘‘කුටි නාම උල්ලිත්තා වා හොති අවලිත්තා වා උල්ලිත්තාවලිත්තා වා’’ති (පාරා. 349) එවං වුත්තලක්ඛණං කුටිං. ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො ද්වාදස විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං සත්තන්තරා’’ති (පාරා. 348) එවං වුත්තපමාණාතික්කන්තං, ‘‘මය්හං වාසාගාරං එසා’’ති එවං අත්තා උද්දෙසො එතිස්සාති අත්තුද්දෙසා, තං අත්තුද්දෙසං කත්වා ගරුං සඞ්ඝාදිසෙසං ඵුසෙති සම්බන්ධො. අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – අදෙසිතවත්ථුකං ¶ පමාණාතික්කන්තං කුන්ථකිපිල්ලිකාදීනං ආසයෙ කතත්තා සාරම්භං ද්වීහි බලීබද්දෙහි යුත්තෙන සකටෙන ගන්තුං අසක්කුණෙය්යතාය අපරික්කමනං උල්ලිත්තාදිභෙදං කුටිං අත්තනො වසනත්ථාය කරොන්තො වා කාරාපෙන්තො වා ‘‘ඉදානි නිට්ඨානං ගමිස්සතී’’ති පඨමපිණ්ඩදානෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියපිණ්ඩදානෙන ලෙපෙ ඝටිතෙ ද්වෙ ච සඞ්ඝාදිසෙසෙ ද්වෙ ච දුක්කටානි, සචෙ දෙසිතවත්ථුකායෙව වා පමාණාතික්කන්තායෙව වා හොති, එකං සඞ්ඝාදිසෙසං ද්වෙ ච දුක්කටානි ආපජ්ජතීති.

25. ඉදානි විහාරකාරසික්ඛාපදං දස්සෙතුං ‘‘මහල්ලක’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මහල්ලකන්ති සස්සාමිකභාවෙන සංයාචිතකුටිතො මහන්තභාවො එතස්ස අත්ථි, යස්මා වා වත්ථුං දෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කමෙනාපි කාතුං වට්ටති, තස්මා පමාණමහන්තතායපි මහල්ලකො, තං මහල්ලකං විහාරං වා කත්වාති අත්ථො. එත්ථ පන අදෙසිතවත්ථුකභාවෙන එකො සඞ්ඝාදිසෙසො, සෙසං අනන්තරසදිසමෙව. ඉධ ච තත්ථ ච වාසාගාරං ඨපෙත්වා උපොසථාගාරං වා ජන්තාඝරං වා අග්ගිසාලං වා භවිස්සතීති එවමාදිනා නයෙන කරොන්තස්ස අනාපත්ති.

26. ඉදානි අමූලකසික්ඛාපදං පකාසෙතුං ‘‘අමූලකෙනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අමූලකෙනාති යං චොදකෙන චුදිතකම්හි පුග්ගලෙ අදිට්ඨං අසුතං අපරිසඞ්කිතං, ඉදං එතෙසං දස්සනසවනපරිසඞ්කාසඞ්ඛාතානං මූලානං අභාවතො අමූලකං, තෙන අමූලකෙන වත්ථුනාති සම්බන්ධො. තත්ථ ¶ අදිට්ඨං නාම අත්තනො පසාදචක්ඛුනා වා දිබ්බචක්ඛුනා වා අදිට්ඨං. අසුතං ¶ නාම තථෙව කෙනචි වුච්චමානං න සුතං. අපරිසඞ්කිතං නාම චිත්තෙන අපරිසඞ්කිතං, තං පන දිට්ඨසුතමුතවසෙන තිවිධං. තත්ථ භික්ඛුඤ්ච මාතුගාමඤ්ච තථාරූපෙ ඨානෙ දිස්වා ‘‘අද්ධා ඉමෙහි කත’’න්ති වා ‘‘කරිස්සන්තී’’ති වා පරිසඞ්කති, ඉදං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම. අන්ධකාරෙ පටිච්ඡන්නොකාසෙ වා භික්ඛුස්ස ච මාතුගාමස්ස ච වචනං සුත්වා දුතියස්ස අත්ථිභාවං අජානන්තො පුබ්බෙ වුත්තනයෙන පරිසඞ්කති, ඉදං සුතපරිසඞ්කිතං නාම. ධුත්තෙහි ඉත්ථීහි සද්ධිං පච්චන්තවිහාරෙසු පුප්ඵගන්ධසුරාදීහි අනුභවිත්වා ගතට්ඨානං දිස්වා ‘‘කෙන නු ඛො ඉදං කත’’න්ති වීමංසන්තො තත්ර කෙනචි භික්ඛුනා ගන්ධාදීහි පූජා කතා හොති, භෙසජ්ජත්ථාය අරිට්ඨං වා පීතං, සො තස්ස ගන්ධං ඝායිත්වා ‘‘අයං සො භවිස්සතී’’ති පරිසඞ්කති, ඉදං මුතපරිසඞ්කිතං නාම. එවං තිවිධාය පරිසඞ්කාය අභාවෙන අපරිසඞ්කිතන්ති අත්ථො.

චොදෙන්තොති ‘‘පාරාජිකං ධම්මං ආපන්නොසි, අස්සමණොසි, අසක්යපුත්තියොසී’’තිආදීහි වචනෙහි සයං චොදෙන්තොති අත්ථො. එවං චොදෙන්තස්ස වාචාය වාචාය සඞ්ඝාදිසෙසො. චොදාපෙන්තො වාති අත්තනා තස්ස සමීපෙ ඨත්වා අඤ්ඤං භික්ඛුං ආණාපෙත්වා චොදාපෙන්තො තස්ස ආණත්තස්ස වාචාය වාචාය ගරුං ඵුසෙති අත්ථො. අථ සොපි චාවනාධිප්පායෙන ‘‘මයාපි දිට්ඨං අත්ථී’’තිආදිනා නයෙන චොදෙති, ද්වින්නම්පි වාචාය ආපත්ති. වත්ථුනා අන්තිමෙන චාති භික්ඛුනො අනුරූපෙසු එකූනවීසතියා පාරාජිකෙසු අඤ්ඤතරෙනාති අත්ථො. චාවෙතුන්ති බ්රහ්මචරියා චාවෙතුං, යො සුද්ධං වා අසුද්ධං වා කතූපසම්පදං පුග්ගලං සුද්ධදිට්ඨිකො සමානො චාවනාධිප්පායෙන චොදෙති වා චොදාපෙති වා, තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසොති අධිප්පායො. සුණමානන්ති ඉමිනා පරම්මුඛා දූතෙන වා පණ්ණෙන වා චොදෙති. චොදෙන්තස්ස ¶ න රුහතීති දීපිතං හොති. පරම්මුඛා පන සත්තහි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි වදන්තස්ස දුක්කටං.

27. ඉදානි අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදං දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤස්ස කිරිය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අඤ්ඤස්ස කිරියන්ති අඤ්ඤස්ස ඛත්තියාදිජාතිකස්ස පාරාජිකස්ස වීතික්කමසඞ්ඛාතං කිරියං දිස්වාති සම්බන්ධො. තෙන ලෙසෙනාති ‘‘දස ලෙසා ජාතිලෙසො නාමලෙසො ගොත්තලෙසො ලිඞ්ගලෙසො ආපත්තිලෙසො පත්තලෙසො චීවරලෙසො උපජ්ඣායලෙසො ආචරියලෙසො සෙනාසනලෙසො’’ති (පාරා. 394) එවං ¶ වුත්තෙසු දසසු ලෙසෙසු යො තස්මිං පුග්ගලෙ දිස්සති, තෙන ලෙසෙන තදඤ්ඤං පුග්ගලං බ්රහ්මචරියා චාවෙතුං අන්තිමවත්ථුනා චොදෙන්තො ගරුකං ඵුසෙති අත්ථො. තත්ථ අඤ්ඤම්පි වත්ථුං ලිස්සති සිලිස්සති වොහාරමත්තෙනෙව ඊසකං අල්ලීයතීති ලෙසො, ජාතියෙව ලෙසො ජාතිලෙසො. එස නයො සෙසපදෙසුපි. ලෙසෙන චොදෙන්තො කථං චොදෙති? අඤ්ඤො ඛත්තියජාතිකො ඉමිනා චොදකෙන පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොති, සො අඤ්ඤං අත්තනො වෙරිං ඛත්තියජාතිකං භික්ඛුං පස්සිත්වා තං ඛත්තියජාතිලෙසං ගහෙත්වා එවං චොදෙති ‘‘ඛත්තියො මයා දිට්ඨො පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපජ්ජන්තො, ත්වම්පි ඛත්තියො පාරාජිකං ධම්මං ආපන්නොසී’’ති වා ‘‘සො ත්වං ඛත්තියො, නාඤ්ඤො, පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නොසී’’ති වා චොදෙති. එවං නාමලෙසාදයොපි වෙදිතබ්බා.

28. එත්තාවතා ¶ ‘‘ගරුකා නවා’’ති උද්දිට්ඨෙ විත්ථාරතො දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු ආපන්නෙසු පටිපජ්ජනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘ඡාදෙති ජානමාපන්න’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සායං පිණ්ඩත්ථො – යො භික්ඛු ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමා ආපත්තී’’ති ආපත්තිවසෙන වා ‘‘ඉදං භික්ඛූනං න වට්ටතී’’ති එවං වත්ථුවසෙන වා ජානමාපන්නං ආපත්තිං යාව ඡාදෙති, තාව තෙන භික්ඛුනා අකාමා පරිවාසො වසිතබ්බොති. චරෙය්යාති මානත්තං සමාදාය වසෙය්ය. කිත්තකං දිවසන්ති චෙ? ඡ රත්තියො. මානත්තවාසො පන සඞ්ඝෙයෙව, න ගණෙ, න පුග්ගලෙ, තෙන වුත්තං ‘‘සඞ්ඝෙ’’ති. පරිවුත්ථොති ‘‘තයො ඛො උපාලි පාරිවාසිකස්ස භික්ඛුනො රත්තිච්ඡෙදා සහවාසො විප්පවාසො අනාරොචනා’’ති (චූළව. 83) එවං වුත්තං රත්තිච්ඡෙදං අකත්වා පරිවුත්ථොති අත්ථො. තත්ථ සහවාසොති පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ උදකපාතට්ඨානබ්භන්තරෙ වාසො. විප්පවාසො නාම අඤ්ඤං පකතත්තං භික්ඛුං විනා වාසො. අනාරොචනාති ආගන්තුකාදීනං අනාරොචනා. එතෙසු තීසු එකෙනාපි රත්තිච්ඡෙදො හොති එව. එත්ථ පන උපචාරසීමගතානං ආරොචෙතබ්බං, න බහි ඨිතානං, බහි ඨිතානම්පි සචෙ සද්දං සුණාති, පස්සති, දූරං වා ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බමෙව, අනාරොචෙන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදෙ දුක්කටඤ්ච හොති. අජානන්තස්සෙව උපචාරසීමං පවිසිත්වා ගච්ඡන්ති චෙ, රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදො.

චිණ්ණමානත්තන්ති ‘‘චත්තාරො ඛො, උපාලි, මානත්තචාරිකස්ස භික්ඛුනො රත්තිච්ඡෙදා සහවාසො ¶ විප්පවාසො අනාරොචනා ඌනෙ ගණෙ චරණ’’න්ති (චූළව. 92) එවං වුත්තං රත්තිච්ඡෙදං අකත්වා චිණ්ණමානත්තං පරිනිට්ඨිතමානත්තන්ති අත්ථො. එත්ථ පන සහවාසාදයො පරිවාසෙ වුත්තප්පකාරා එව. ‘‘ඌනෙ ගණෙ චරණ’’න්ති එත්ථ ගණො චත්තාරො වා අතිරෙකා වා භික්ඛූ, තස්මා ¶ සචෙපි තීහි භික්ඛූහි සද්ධිං වසති, රත්තිච්ඡෙදො හොතියෙව, ‘‘සචෙ පන තෙන තෙසං අත්ථිභාවං දිස්වා ආරොචිතෙ පක්කමන්ති, ඌනෙ ගණෙ චරණදොසො න හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 97) අට්ඨකථාසු වුත්තං කිර. අබ්භෙය්යාති තං භික්ඛුං වීසතිගණො සඞ්ඝො අබ්භෙය්ය සම්පටිච්ඡෙය්ය, අබ්භානකම්මවසෙන ඔසාරෙය්යාති අත්ථො. සචෙ එකෙනපි ඌනො වීසතිගණො භික්ඛුසඞ්ඝො තං භික්ඛුං අබ්භෙය්ය, සො ච භික්ඛු න අබ්භිතො, තෙ ච භික්ඛූ ගාරය්හා, දුක්කටං ආපජ්ජන්තීති අත්ථො.

29. ඉදානි යථා ඡාදිතා ආපත්ති ඡන්නා හොති, තං පකාරං දස්සෙතුං ‘‘ආපත්තී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථායං පදයොජනා – ආපත්තිතා ච අනුක්ඛිත්තතා ච අනන්තරායතා ච පහුත්තතා ච ආපත්තිනුක්ඛිත්තඅනන්තරායපහුත්තතායො, එතාසු චතූසු තථාසඤ්ඤිතා ච ඡාදෙතුකාමො හුත්වා ඡාදනා චාති එවං දසහඞ්ගෙහි අරුණුග්ගමම්හි ඡන්නා හොතීති. එත්ථ පන ආපත්තිආදීසු චතූසු ආපත්තිසඤ්ඤිතා ච අනුක්ඛිත්තසඤ්ඤිතා ච අනන්තරායසඤ්ඤිතා ච පහුත්තසඤ්ඤිතා චාති එවං සඤ්ඤාවසෙන යොජෙත්වා අට්ඨඞ්ගානි ගහෙතබ්බානි, ඡාදෙතුකාමොති ඉදමෙකං, ඡාදනාති ඉදමෙකන්ති එවං දස.

එතෙසු පන ආදිතො පට්ඨාය අයං විනිච්ඡයො – ‘‘ආපත්ති ච හොති ආපත්තිසඤ්ඤී චා’’ති එත්ථ යං ආපන්නො, සා තෙරසන්නං අඤ්ඤතරා හොති, සොපි ච තත්ථ ගරුකාපත්තිසඤ්ඤීයෙව හුත්වා ජානන්තො ඡාදෙති, ඡන්නා හොති. සචෙ තත්ථ අනාපත්තිසඤ්ඤී වා අඤ්ඤාපත්තිසඤ්ඤී වා වෙමතිකො වා හොති, අච්ඡන්නාව හොති. තිවිධං පන උක්ඛෙපනීයකම්මං, තෙන අකතො අනුක්ඛිත්තො. සො ¶ චෙ පකතත්තසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, ඡන්නා හොති. සචෙ අපකතත්තසඤ්ඤී ඡාදෙති, අච්ඡන්නා හොති. අපකතත්තෙන පන පකතත්තසඤ්ඤිනාපි අපකතත්තසඤ්ඤිනාපි ඡාදිතං අච්ඡාදිතමෙව හොතීති. අනන්තරායිකොති යස්ස දසසු රාජචොරඅග්ගිඋදකමනුස්සාමනුස්සවාළසරීසපජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායෙසුපි එකොපි නත්ථි, සො චෙ අනන්තරායිකසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, ඡන්නා හොති. සචෙ සො අන්ධකාරභීරුකො අනන්තරායෙ එව වාළාදිඅන්තරායසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, අච්ඡන්නාව හොති. පහූති යො සක්කොති සභාගභික්ඛුනො සමීපං ගන්තුඤ්චෙව ආරොචිතුඤ්ච ¶ , සො චෙ පහුසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, ඡන්නා හොති. යො පන අපහු හුත්වා පහුසඤ්ඤී, පහු වා අපහුසඤ්ඤී හුත්වා ඡාදෙති, අච්ඡන්නාව හොතීති.

අරුණුග්ගමම්හීති එත්ථ පුරෙභත්තං වා ආපත්තිං ආපන්නො හොති පච්ඡාභත්තං වා, යාව අරුණං න උග්ගච්ඡති, තාව ආරොචෙතබ්බා. සචෙ පන අරුණබ්භන්තරෙ සතක්ඛත්තුම්පි ඡාදෙතුකාමතා උප්පජ්ජති, අච්ඡන්නාව හොති. ආරොචෙන්තො පන සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නස්ස ආරොචෙතුං න වට්ටති. සචෙ ආරොචෙති, ආපත්ති පන ආවිකතා හොති, ආරොචනපච්චයා පන අඤ්ඤං දුක්කටං ආපත්තිං ආපජ්ජති. ඉමිනා අඤ්ඤම්පි වත්ථුසභාගාපත්තිං ආරොචෙතුං න වට්ටතීති දීපිතො හොති. ආරොචෙන්තෙන පන ‘‘අහං තව සන්තිකෙ එකං ආපත්තිං ආවි කරොමී’’ති වා ‘‘ආචික්ඛාමී’’ති වා ‘‘ආරොචෙමී’’ති වා ‘‘එකං ආපත්තිං ආපන්නභාවං ජානාහී’’ති වා ‘‘එකං ගරුකාපත්තිං ආවි කරොමී’’ති වා ආදිනා නයෙන වත්තබ්බං, එත්තාවතා අච්ඡන්නාව හොති. සචෙ ‘‘ලහුකාපත්තිං ආරොචෙමී’’ති වදති, ඡන්නාව හොතීති. සඞ්ඝාදිසෙසවිනිච්ඡයො.

සඞ්ඝාදිසෙසනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

30. එවං ¶ ගරුකෙ සික්ඛිතබ්බාකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි චීවරෙසු දස්සෙතුං ‘‘චීවර’’න්ති උද්ධටං. තත්ථ ජාතිතො ඡ චීවරානි (මහාව. 339; පාරා. අට්ඨ. 2.462-463; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා), තානි කානීති චෙ, තං දස්සෙතුං ‘‘ඛොමා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඛොමං නාම ඛොමවාකසුත්තෙහි කතං වත්ථං. සාණං නාම සාණවාකෙහි කතං වත්ථං. භඞ්ගං නාම ඛොමසුත්තාදීහි පඤ්චහි මිස්සෙත්වා කතං වත්ථං. පාටෙක්කං වාකමයමෙව වාති වදන්ති. කම්බලං නාම මනුස්සලොමං වාළලොමං ඨපෙත්වා ලොමෙහි වායිත්වා කතං වත්ථං. ඡළෙතානීති ඡ එතානි. සහ අනුලොමෙහීති සානුලොමානි. ජාතිතො පන කප්පියානි ඡ චීවරානීති වුත්තං හොති.

31. ඉදානි ¶ තෙසං අනුලොමානි දස්සෙතුං ‘‘දුකූල’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ (මහාව. අට්ඨ. 305) දුකූලං සාණස්ස අනුලොමං වාකමයත්තා. පට්ටුණ්ණන්ති පට්ටුණ්ණදෙසෙ පාණකෙහි සඤ්ජාතවත්ථං. සොමාරදෙසෙ, චීනදෙසෙ ජාතං සොමාරචීනජං පටන්ති සම්බන්ධො. ඉමානි තීණිපි කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා. ඉද්ධිජන්ති එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තචීවරං. තං පන ඛොමාදීනං අඤ්ඤතරං හොති. කප්පරුක්ඛෙහි නිබ්බත්තං ජාලිනියා දෙවකඤ්ඤාය අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දින්නවත්ථාදිකං දෙවදින්නං. තම්පි ඛොමාදීහි නිබ්බත්තවත්ථසදිසත්තා ඡන්නම්පි අනුලොමං හොතියෙව කප්පාසිකස්ස වා, ඉද්ධිජම්පි තථෙව වෙදිතබ්බං. තස්ස තස්සාති ඛොමාදිකස්ස. අනුලොමිකන්ති අනුරූපං.

32-33. එවං ජාතිතො සානුලොමානි ඡ චීවරානි දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු අධිට්ඨානාදිකං විධානං දස්සෙතුං ‘‘තිචීවර’’න්තිආදි වුත්තං. එත්ථ (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසිකඛාපදවණ්ණනා; මහාව. 358) ධිට්ඨානතො පුබ්බෙ තිචීවරං නාම ¶ පාටෙක්කං නත්ථි සඞ්ඝාටිආදිප්පහොනකස්ස පච්චත්ථරණාදිවසෙනාපි අධිට්ඨාතුං අනුඤ්ඤාතත්තා. තස්මා ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨෙය්ය න විකප්පෙය්යා’’ති එත්ථ ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටි’’න්ති එවං නාමෙ ගහිතෙ ‘‘අධිට්ඨාන’’මිච්චෙව වත්තබ්බං, ‘‘විකප්පෙමී’’ති පන න වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො. එවං සෙසෙසුපි. මුඛපුඤ්ඡනඤ්ච නිසීදනඤ්ච මුඛපුඤ්ඡනනිසීදනං. කණ්ඩුච්ඡාදින්ති කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදිං අධිට්ඨෙය්ය, න විකප්පෙය්යාති සම්බන්ධො. එත්ථාති ඉමෙසු නවසු චීවරෙසු. තිචීවරන්ති තිචීවරාධිට්ඨානනයෙන අධිට්ඨිතතිචීවරං. විනා අලද්ධසම්මුතිකො භික්ඛු අවිප්පවාසසම්මුතිඅලද්ධට්ඨානෙ එකාහම්පි හත්ථපාසං විජහිත්වා න වසෙය්යාති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ චාතුමාසං නිසීදනෙන විප්පවසිතබ්බං, යො විප්පවසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ඛුද්දකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 263) වුත්තත්තා චාතුමාසං නිසීදනං විනා න වසෙය්යාති අත්ථො.

34. ඉදානි අධිට්ඨානවිධිං දස්සෙතුං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටි’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ මිච්චධිට්ඨයෙති ඉති අධිට්ඨයෙ, ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති එවං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨයෙති අත්ථො. අහත්ථපාසමෙතන්ති දූරෙ ඨිතං පන ඨපිතොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා සචෙ එකං, ‘‘එත’’න්ති, බහූනි චෙ, ‘‘එතානී’’ති වත්වා අධිට්ඨයෙති අත්ථසම්බන්ධො. සෙසෙසුපි අයං නයොති යථා ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වුත්තං, එවං ‘‘ඉමං උත්තරාසඞ්ගං, ඉමං කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදිං අධිට්ඨාමී’’ති එවං අත්තනො නාමෙනෙව වත්වා සම්මුඛාපි පරම්මුඛාපි වුත්තනයෙන අධිට්ඨාතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

35. ඉදානි ¶ සචෙ පුබ්බෙ අධිට්ඨිතං තිචීවරං නිසීදනං වස්සිකසාටිකං කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදීති ඉමෙසු ඡසු චීවරෙසු අඤ්ඤතරං චීවරං අත්ථි, පුන තථාවිධං චීවරං අධිට්ඨහිත්වා පරිහරිතුං ඉච්ඡන්තෙන ‘‘ද්වෙ පන න වට්ටන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තත්තා පුබ්බෙ අධිට්ඨිතං පච්චුද්ධරිත්වා ¶ අධිට්ඨාතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘අධිට්ඨහන්තො’’තිආදි වුත්තං, තං උත්තානමෙව. පත්තාධිට්ඨහනෙ තථාති ‘‘ඉමං පත්තං, එතං පත්ත’’න්ති එවං නාමමත්තමෙව විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙවාති අත්ථො.

36. එතං ඉමං ව සඞ්ඝාටිං සංසෙති එත්ථ සචෙ අන්තොගබ්භෙ වා සාමන්තවිහාරෙ වා හොති, ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එතං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බා, සචෙ හත්ථපාසෙ හොති, ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටි’’න්ති තෙසං තෙසං නාමවසෙන වාචා භින්දිතබ්බාති අත්ථො. පච්චුද්ධාරෙපි එසෙව නයො. එත්ථ පන ‘‘ද්වෙ චීවරස්ස අධිට්ඨානා කායෙන වා අධිට්ඨෙති, වාචාය වා අධිට්ඨෙතී’’ති (පරි. 322) වුත්තත්තා සඞ්ඝාටිආදිකං හත්ථෙන ගහෙත්වා ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’තිආදිනා නයෙන චිත්තෙන ආභොගං කත්වා කායවිකාරං කරොන්තෙන කායෙන අධිට්ඨාතබ්බං, යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන අඵුසන්තස්ස න වට්ටති. වාචාය අධිට්ඨහන්තෙන වචීභෙදං කත්වාව අධිට්ඨාතබ්බං. තථා පත්තෙපි. විදූති පණ්ඩිතො.

37-8. ඉදානි තෙසං පමාණපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඝාටි පච්ඡිමන්තෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දීඝතො මුට්ඨිපඤ්චකතො (පාරා. අට්ඨ. 2.469; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) පට්ඨාය ‘‘තත්රිදං සුගතස්ස සුගතචීවරප්පමාණං, දීඝසො නව විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ඡ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 548) එවං වුත්තසුගතචීවරූනාපි වට්ටති. තිරියං පන මුට්ඨිත්තිකං. ච-සද්දෙන අතිරෙකම්පි වට්ටතීති අත්ථො. උත්තරාසඞ්ගස්සපි එතදෙව පමාණන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘තථා එකංසිකස්සාපී’’ති වුත්තං. අන්තරවාසකස්ස පන ‘‘පාරුපනෙනපි හි සක්කා නාභිං පටිච්ඡාදෙතු’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) අට්ඨකථාවචනතො ‘‘ද්විහත්ථො වා’’ති වුත්තං.

39. නිසීදනස්ස ¶ දීඝෙනාති එත්ථ (පාචි. 531 ආදයො; පාචි. අට්ඨ. 531; කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා) නිසීදනන්ති සන්ථතසදිසං සන්ථරිත්වා එකස්මිං අන්තෙ වුත්තප්පමාණෙන ද්වීසු ඨානෙසු ඵාලෙත්වා කතාහි තීහි දසාහි යුත්තස්ස පරික්ඛාරස්සෙතං නාමං.

40. කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදි ¶ (පාචි. 538; මහාව. 354; පාචි. අට්ඨ. 537; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදිසික්ඛාපදවණ්ණනා) නාම යස්ස අධොනාභිඋබ්භජාණුමණ්ඩලං කණ්ඩු වා පිළකා වා අස්සාවො වා ථුල්ලකච්ඡු වා ආබාධො, තස්ස පටිච්ඡාදනත්ථාය අනුඤ්ඤාතං චීවරං. ගාථායො සුවිඤ්ඤෙය්යාව.

41. අඩ්ඪතෙය්යාවාති (පාචි. 544) එත්ථ තතො උද්ධං න වට්ටතීති අත්ථො.

42. එත්ථාති සඞ්ඝාටිතො පට්ඨාය යාව වස්සිකසාටිකා, තාව දස්සිතචීවරෙසූති අත්ථො. තදුත්තරින්ති තතො තෙසං චීවරානං වුත්තප්පමාණතො උත්තරිං කරොන්තස්ස ඡෙදනපාචිත්ති හොතීති පාඨසෙසො, තං අතිරෙකං ඡින්දිත්වා පුන පාචිත්තියං දෙසෙතබ්බන්ති අත්ථො. පච්චත්ථරණමුඛචොළාති එත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යාව මහන්තං පච්චත්ථරණං ආකඞ්ඛති, තාව මහන්තං පච්චත්ථරණං කාතු’’න්ති (මහාව. 353) වුත්තත්තා පච්චත්ථරණස්ස පමාණපරිච්ඡෙදො නත්ථි,. මුඛපුඤ්ඡනචොළස්ස පන උක්කට්ඨවසෙන වා අන්තිමවසෙන වා පමාණපරිච්ඡෙදො න වුත්තො, තස්මා තම්පි අප්පමාණිකං. තෙන වුත්තං ‘‘ආකඞ්ඛිතප්පමාණිකා’’ති, ඉච්ඡිතප්පමාණිකාති අත්ථො. යාව එකං ධොවීයති, තාව අඤ්ඤං පරිභොගත්ථාය ඉච්ඡිතබ්බන්ති ද්වෙපි වට්ටන්ති.

43. න ¶ දීපිතන්ති කත්ථ න දීපිතං? අට්ඨකථාසු. කස්මාති චෙ? ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූනං පරිපුණ්ණං හොති තිචීවරං, අත්ථො ච හොති පරිස්සාවනෙහිපි ථවිකාහිපි. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පරික්ඛාරචොළක’’න්ති (මහාව. 357) බහූනං පත්තථවිකපරිස්සාවනාදීනං සඞ්ගහවසෙන වුත්තත්තා පාටෙක්කං නිධානමුඛන්ති. යස්මා පන භගවතා ‘‘යං යං ලබ්භති, තං තං ඉමිනා විධානෙන අධිට්ඨහිත්වා පුන යෙන යෙන පරිස්සාවනාදිනා අත්ථො හොති, තං තං කත්වා ගණ්හන්තූ’’ති අනුකම්පාය අනුඤ්ඤාතං, තස්මා විකප්පනුපගපච්ඡිමචීවරප්පමාණං ථවිකම්පි පටපරිස්සාවනම්පි බහූනිපි එකතො කත්වා ‘‘ඉමානි චීවරානි පරික්ඛාරචොළානි අධිට්ඨාමී’’ති වත්වා අධිට්ඨාතුම්පි වට්ටතියෙව. තස්මා වුත්තං ‘‘තථා වත්වා’’ති, ‘‘පරික්ඛාරචොළ’’න්ති වත්වාති අත්ථො. විකප්පියන්ති විකප්පනුපගං.

44. අහතකප්පානන්ති (මහාව. 348) එකවාරං ධොවිතකානං.

45. උතුද්ධටානන්ති ¶ උතුතො දීඝකාලතො උද්ධටානං, කතවත්ථකිච්චානං පිලොතිකානන්ති වුත්තං හොති. සෙසාති උත්තරාසඞ්ගඅන්තරවාසකා. පංසු විය කුච්ඡිතභාවං පටික්කූලභාවං උලති ගච්ඡතීති පංසුකූලං, චොළඛණ්ඩානමෙතං නාමං, තස්මිං පංසුකූලෙ යථාරුචීති අත්ථො. කස්මාති චෙ? ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අහතානං දුස්සානං අහතකප්පානං දිගුණං සඞ්ඝාටිං එකච්චියං උත්තරාසඞ්ගං එකච්චියං අන්තරවාසකං, උතුද්ධටානං දුස්සානං චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං දිගුණං උත්තරාසඞ්ගං දිගුණං අන්තරවාසකං, පංසුකූලෙ යාවදත්ථං, පාපණිකෙ උස්සාහො කරණීයො’’ති වුත්තත්තා, තස්මා සුසානාදීසු පතිතපංසුකූලෙ ච අන්තරාපණෙ පතිතපිලොතිකචීවරෙ ච පටපරිච්ඡෙදො නත්ථි, පටසතම්පි වට්ටතීති සිද්ධං.

46. ඉදානි ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඡින්නකං සඞ්ඝාටිං ඡින්නකං උත්තරාසඞ්ගං ඡින්නකං අන්තරවාසක’’න්ති (මහාව. 345) වත්වා පුන ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො තිචීවරෙ කයිරමානෙ සබ්බං ඡින්නකං නප්පහොති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ද්වෙ ඡින්නකානි එකං අච්ඡින්නකන්ති. ද්වෙ ඡින්නකානි එකං අච්ඡින්නකං නප්පහොති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ද්වෙ අච්ඡින්නකානි එකං ඡින්නකන්ති. එකං ඡින්නකං නප්පහොති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අන්වාධිකම්පි ආරොපෙතුං. න ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං අච්ඡින්නකං ධාරෙතබ්බං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 360) එවං වුත්තවිධානං දස්සෙතුං ‘‘තීසූ’’තිආදි ආරද්ධං. තස්ස අත්ථො – තීසු චීවරෙසු යං ඡින්දිත්වා සිබ්බිතුං සබ්බපච්ඡිමප්පමාණං පහොති, තං ඡින්දිතබ්බං. සබ්බෙසු පන අප්පහොන්තෙසු අන්වාධිකං ආදියෙය්යාති. තත්ථ අන්වාධි නාම අනුවාතං විය සංහරිත්වා චීවරස්ස උපරි සඞ්ඝාටිආකාරෙන ආරොපෙතබ්බං. ආගන්තුකපත්තන්තිපි වදන්ති. ඉදං පන අප්පහොනකෙ අනුඤ්ඤාතං. සචෙ පහොති, න වට්ටන්ති, ඡින්දිතබ්බමෙව. අනාදිණ්ණන්ති අනාරොපිතං අන්වාධිකං. න ධාරෙය්යාති තිචීවරාධිට්ඨානවසෙන අධිට්ඨහිත්වා න ධාරෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

47-8. ඉදානි උදොසිතසික්ඛාපදනයං දස්සෙතුං ‘‘ගාමෙ’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ පන සචෙ ගාමො (පාරා. 478; පාරා. අට්ඨ. 2.477-478; කඞ්ඛා. අට්ඨ. උදොසිතසික්ඛාපදවණ්ණනා) එකස්ස රඤ්ඤො වා භොජකස්ස වා වසෙන එකකුලස්ස හොති, පාකාරාදිනා පරික්ඛිත්තත්තා එකූපචාරො ච, එවරූපෙ ගාමෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා තස්මිං ගාමෙ යථාරුචිතට්ඨානෙ ¶ වසිතුං ලබ්භති. සචෙ සො ගාමො අපරික්ඛිත්තො, යස්මිං ඝරෙ චීවරං නික්ඛිත්තං හොති, තස්මිං ඝරෙ වසිතබ්බං, තස්ස වා ඝරස්ස සමන්තතො හත්ථපාසා න විජහිතබ්බං.

සචෙ ¶ සො ගාමො වෙසාලිකුසිනාරාදයො විය නානාරාජූනං වා භොජකානං වා හොති, වුත්තප්පකාරෙන පරික්ඛිත්තො ච, එවරූපෙ ගාමෙ යස්මිං ඝරෙ චීවරං නික්ඛිත්තං, තස්මිං ඝරෙ වා වත්ථබ්බං. යස්සා වීථියා තං ඝරං හොති, තස්සා වීථියා තස්ස ඝරස්ස සම්මුඛාට්ඨානෙ සභායෙ වා නගරද්වාරෙ වා වත්ථබ්බං, තෙසං සභායද්වාරානං හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බං. සචෙ අපරික්ඛිත්තො, යස්මිං ඝරෙ නික්ඛිත්තං, තත්ථ වා තස්ස හත්ථපාසෙ වා වත්ථබ්බං.

නිවෙසනාදයො හම්මියපරියොසානා ගාමපරික්ඛෙපතො බහි සන්නිවිට්ඨාති වෙදිතබ්බා. ඉතරථා තෙසං ගාමග්ගහණෙනෙව ගහිතත්තා ගාමස්ස එකකුලනානාකුලඑකූපචාරනානූපචාරතාවසෙනෙව විනිච්ඡයො වත්තබ්බො සියා. නිවෙසනාදීනං වසෙනෙව පාළියං (පාරා. 478 ආදයො) අත්ථො විභත්තො, න ගාමවසෙන. උදොසිතවිනිච්ඡයෙ අයං නයො වුත්තොයෙව.

නිවෙසනෙති එත්ථ සචෙ එකකුලස්ස නිවෙසනං හොති පරික්ඛිත්තඤ්ච, අන්තොනිවෙසනෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා අන්තොනිවෙසනෙ වත්ථබ්බං. අපරික්ඛිත්තඤ්චෙ හොති, යස්මිං ගබ්භෙ චීවරං නික්ඛිත්තං, තස්මිං වත්ථබ්බං, තස්ස ගබ්භස්ස හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බං. සචෙ නානාකුලස්ස හොති පරික්ඛිත්තඤ්ච, යස්මිං ගබ්භෙ චීවරං නික්ඛිත්තං, තස්මිං ගබ්භෙ වත්ථබ්බං, සබ්බෙසං සාධාරණද්වාරමූලෙ වා තෙසං ගබ්භද්වාරමූලෙ වා තෙසං ගබ්භද්වාරමූලානං වා හත්ථපාසා න විජහිතබ්බං. අපරික්ඛිත්තඤ්චෙ හොති, යස්මිං ගබ්භෙ චීවරං නික්ඛිත්තං, තස්මිං ගබ්භෙ වත්ථබ්බං, හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බං.

උදොසිතොති යානාදීනං භණ්ඩානං සාලා. පාසාදොති දීඝපාසාදො. හම්මියන්ති මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො. නාවා ¶ පන ථලං ආරොපෙත්වා නික්ඛිත්තාපි හොති, සමුද්දෙ ඨිතාපි. සචෙ එකකුලස්ස නාවා හොති, අන්තොනාවාය චීවරං නික්ඛිපිත්වා අන්තොනාවාය වත්ථබ්බං. නානාකුලස්ස නාවා හොති නානාගබ්භා නානාඔවරකා, යස්මිං ඔවරකෙ චීවරං නික්ඛිත්තං, තස්මිං වත්ථබ්බං, චීවරස්ස හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බං.

අට්ටොති ¶ පටිරාජාදීනං පටිබාහනත්ථං ඉට්ඨකාහි කතො බහලභිත්තිකො චතුපඤ්චභූමිකො පතිස්සයවිසෙසො. මාළොති එකකූටසඞ්ගහිතො චතුරස්සපාසාදො. ඉමෙසු පන උදොසිතාදීසු මාළපරියොසානෙසු නිවෙසනෙ වුත්තනයෙනෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. නිවෙසනන්ති පන උදොසිතාදීනං වසෙන අකතාය පතිස්සයවිකතියා අධිවචනං.

ආරාමො නාම පුප්ඵාරාමඵලාරාමාදිකො. සචෙ එකකුලස්ස ආරාමො හොති පරික්ඛිත්තො ච, අන්තොආරාමෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා අන්තොආරාමෙ වත්ථබ්බං. සචෙ අපරික්ඛිත්තො, චීවරස්ස හත්ථපාසා න විජහිතබ්බං. සචෙ නානාකුලස්ස ආරාමො හොති පරික්ඛිත්තො ච, ද්වාරමූලෙ වා වත්ථබ්බං, ද්වාරමූලස්ස හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බං. අපරික්ඛිත්තො චෙ, චීවරස්ස හත්ථපාසා න විජහිතබ්බං.

සත්ථො නාම ජඞ්ඝසත්ථසකටසත්ථානමඤ්ඤතරො. සචෙ එකකුලස්ස සත්ථො හොති, සත්ථෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා පුරතො වා පච්ඡතො වා සත්තබ්භන්තරා න විජහිතබ්බා, පස්සතො අබ්භන්තරං න විජහිතබ්බං. අබ්භන්තරං නාම අට්ඨවීසතිහත්ථං හොති. සචෙ ගච්ඡන්තො සත්ථො සකටෙ වා භග්ගෙ, ගොණෙ වා නට්ඨෙ අන්තරා ඡිජ්ජති, යස්මිං කොට්ඨාසෙ චීවරං නික්ඛිපිතබ්බං, තත්ථ වසිතබ්බං. සචෙ නානාකුලස්ස හොති ¶ , සත්ථෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා චීවරස්ස හත්ථපාසා න විජහිතබ්බං.

ඛෙත්තඛලෙසු ආරාමෙ වුත්තසදිසොව විනිච්ඡයො. දුමෙති රුක්ඛමූලෙ. සචෙ එකකුලස්ස රුක්ඛමූලං හොති, යං මජ්ඣන්හිකකාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරති, තස්මිං ඨානෙ අවිරළෙ පදෙසෙ තස්ස ඡායාය ඵුට්ඨොකාසස්ස අන්තො එව නික්ඛිපිතබ්බං. සචෙ විරළසාඛස්ස පන රුක්ඛස්ස ආතපෙන ඵුට්ඨොකාසෙ ඨපෙති, අරුණුග්ගමනෙ සචෙ සො භික්ඛු තස්ස හත්ථපාසෙ න හොති, අඤ්ඤස්මිං වා ඨානෙ තස්ස ඡායායපි හොති, නිස්සග්ගියං හොතියෙව. නානාකුලස්ස චෙ හොති, චීවරස්ස හත්ථපාසා න විජහිතබ්බං.

අජ්ඣොකාසෙ පන විඤ්ඣාටවීආදීසු අරඤ්ඤෙසුපි සමුද්දමජ්ඣෙ මච්ඡබන්ධානං අගමනපථෙසු දීපකෙසුපි චීවරං ඨපෙත්වා තතො සමන්තා සත්තබ්භන්තරෙ පදෙසෙ යත්ථ කත්ථචි වසිතබ්බං. සචෙ සත්තබ්භන්තරතො කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කමිත්වා අරුණං උට්ඨපෙති, නිස්සග්ගියං හොති.

එත්ථ ¶ පන පාළියං ‘‘ගාමො එකූපචාරො නානූපචාරො’’තිආදිනා (පාරා. 477) අවිසෙසෙන මාතිකං නික්ඛිපිත්වාපි ගාමනිවෙසනඋදොසිතඛෙත්තධඤ්ඤකරණආරාමවිහාරානං එකූපචාරනානූපචාරතා ‘‘ගාමො එකූපචාරො නාම එකකුලස්ස ගාමො හොති පරික්ඛිත්තො ච අපරික්ඛිත්තො චා’’තිආදිනා (පාරා. 478) පරික්ඛිත්තාපරික්ඛිත්තවසෙන විභත්තා. අට්ටමාළපාසාදහම්මියනාවාසත්ථරුක්ඛමූලඅජ්ඣොකාසානම්පි එවං අවත්වා ‘‘එකකුලස්ස අට්ටො හොති, නානාකුලස්ස අට්ටො හොතී’’තිආදිනා (පාරා. 484) නයෙන එකකුලනානාකුලවසෙන ච අන්තෙ ‘‘අජ්ඣොකාසො එකූපචාරො නාම අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා එකූපචාරො, තතො පරං නානූපචාරො’’ති (පාරා. 494) ච එවං එකූපචාරනානූපචාරතා විභත්තා. තස්මා ගාමාදීසු ¶ පරික්ඛිත්තං එකූපචාරං, අපරික්ඛිත්තං නානූපචාරන්ති ච අට්ටාදීසු යං එකකුලස්ස, තං එකූපචාරං නානාකුලස්ස නානූපචාරන්ති ච ගහෙතබ්බං. අජ්ඣොකාසපදෙ වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං.

භික්ඛුසම්මුතියාඤ්ඤත්රාති යං ගිලානස්ස භික්ඛුනො චීවරං ආදාය පක්කමිතුං අසක්කොන්තස්ස ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන අවිප්පවාසසම්මුති දීයති, තං ඨපෙත්වාති අත්ථො. ලද්ධසම්මුතිකස්ස පන යාව රොගො න වූපසම්මති, තස්මිං වූපසන්තෙ අඤ්ඤො වා කුප්පති, අනාපත්තියෙව.

49. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදිං යාව ආබාධා අධිට්ඨාතුං, තතො පරං විකප්පෙතුං. වස්සිකසාටිකං වස්සානං චාතුමාසං අධිට්ඨාතුං, තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 358) වුත්තත්තා රොගපරියන්තා කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදි, වස්සානපරියන්තා වස්සිකසාටිකාති අත්ථො. සෙසාති තිචීවරාදයො කාලවසෙන අපරියන්තිකාති අත්ථො.

50. පච්චත්ථරණාදිත්තයං සදසම්පි අදසම්පි රත්තම්පි අරත්තම්පි ආදිණ්ණකප්පම්පි අනාදිණ්ණකප්පම්පි ලබ්භතීති අත්ථො. නිසීදනන්ති නිසීදනඤ්ච රත්තං අනාදිණ්ණකප්පඤ්ච ලබ්භතීති අධිප්පායො. පච්චත්ථරණපරික්ඛාරමුඛපුඤ්ඡනචොළානි පන නීලම්පි පීතකම්පි ලොහිතකම්පි පුප්ඵදසාදිකම්පි වට්ටන්ති, තස්මා ‘‘සදසම්පී’’තිආදි වුත්තං. එවරූපං පන නිවාසෙතුං වා පාරුපිතුං වා න වට්ටති, කෙවලං පච්චත්ථරණාදිවසෙන අධිට්ඨානමත්තං කාතුං වට්ටති.

51. තිචීවරං ¶ කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදි වස්සිකසාටිකාති ඉදං පන සෙසචීවරපඤ්චකං අදසං රජිතංයෙව කප්පති, තඤ්ච ආදිණ්ණකප්පමෙවාති අත්ථො. සදසංව නිසීදනන්ති ඉදං පන පුබ්බෙ ‘‘සදසම්පී’’ති එත්ථ වුත්තත්තා අදසම්පි නිසීදනං වට්ටතීති සම්මොහනිවාරණත්ථං වුත්තන්ති වදන්ති.

52. අනධිට්ඨිතන්ති ¶ තිචීවරාදිවසෙන අනධිට්ඨිතං. අනිස්සට්ඨං නාම අඤ්ඤෙසං අවිස්සජ්ජිතං, තං පන විකප්පෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො.

ඉදානි විකප්පනුපගස්ස පමාණං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන දස්සෙතුං ‘‘හත්ථදීඝ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආයාමෙන අට්ඨඞ්ගුලං සුගතඞ්ගුලෙන චතුරඞ්ගුලවිත්ථතං පච්ඡිමං චීවරං විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 358) වුත්තත්තා දීඝතො එකහත්ථං පුථුලතො උපඩ්ඪහත්ථං විකප්පෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

53. තිචීවරස්සාති විනයතිචීවරස්ස, න ධුතඞ්ගතිචීවරස්ස. තස්ස පන ඉමෙසු නවසු චීවරත්තයමෙව ලබ්භති, න අඤ්ඤං ලබ්භති. සබ්බමෙතන්ති සබ්බං අධිට්ඨානවිධානඤ්ච පරිහරණවිධානඤ්චාති අත්ථො. පරික්ඛාරචොළියො සබ්බන්ති තිචීවරාදිකං නවවිධම්පි චීවරං. තථා වත්වාති ‘‘පරික්ඛාරචොළ’’න්ති වත්වා. අධිට්ඨතීති අධිට්ඨාති. කිං පන තිචීවරං පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතුං වට්ටතීති? ආම වට්ටති, ‘‘පරික්ඛාරචොළං නාම පාටෙක්කං නිධානමුඛමෙතන්ති තිචීවරං පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. උදොසිතසික්ඛාපදෙ පන තිචීවරං අධිට්ඨහිත්වා පරිහරන්තස්ස පරිහාරො වුත්තො’’ති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469) වුත්තං, තස්මා තිචීවරං පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨහන්තෙන පච්චුද්ධරිත්වා පුන අධිට්ඨාතබ්බං.

54. ඉදානි එතෙසං අධිට්ඨානවිජහනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘අච්ඡෙදවිස්සජ්ජනගාහවිබ්භමා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අච්ඡෙදොති චොරාදීහි අච්ඡින්දනං. විස්සජ්ජනන්ති අඤ්ඤෙසං දානං. කථං පන දින්නං, කථං ගහිතං සුදින්නං සුග්ගහිතඤ්ච හොතීති? සචෙ ‘‘ඉදං තුය්හං දෙමි දදාමි දජ්ජාමි ඔණොජෙමි පරිච්චජාමි නිස්සජ්ජාමි විස්සජ්ජාමී’’ති වා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස දෙමි…පෙ… විස්සජ්ජාමී’’ති ¶ වා වදති, සම්මුඛාපි පරම්මුඛාපි දින්නංයෙව හොති. ‘‘තුය්හං ගණ්හාහී’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘මය්හං ගණ්හාමී’’ති වදති, සුදින්නං සුග්ගහිතඤ්ච. ‘‘තව සන්තකං කරොහි, තව සන්තකං හොතු, තව සන්තකං කරිස්සතී’’ති වුත්තෙ ‘‘මමසන්තකං කරොමි, මම සන්තකං හොතු, මම සන්තකං කරිස්සාමී’’ති වදති, දුද්දින්නං දුග්ගහිතඤ්ච. සචෙ පන ‘‘තව සන්තකං කරොහී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු, භන්තෙ, මය්හං ගණ්හාමී’’ති ගණ්හාති, සුග්ගහිතං.

ගාහොති විස්සාසග්ගාහො (පාරා. අට්ඨ. 1.131). සො පන එවං වෙදිතබ්බො – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස විස්සාසං ගහෙතුං. සන්දිට්ඨො ච හොති, සම්භත්තො ච, ආලපිතො ච, ජීවති ච, ජානාති ච ‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො භවිස්සතී’’’ති (මහාව. 356). තත්ථ සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තකමිත්තො. සම්භත්තොති දළ්හමිත්තො. ආලපිතොති ‘‘මම සන්තකං යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හෙය්යාසි, ආපුච්ඡිත්වා ගහණෙ කාරණං නත්ථී’’ති වුත්තො. ජීවතීති අනුට්ඨානසෙය්යාය සයිතොපි යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති. ගහිතෙ ච අත්තමනොති ගහිතෙ ච තුට්ඨචිත්තො. එවරූපස්ස සන්තකං ‘‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො භවිස්සතී’’ති ජානන්තෙන ගහෙතුං වට්ටති. අනවසෙසපරියාදානවසෙන චෙතානි පඤ්ච අඞ්ගානි වුත්තානි, විස්සාසග්ගාහො පන තීහි අඞ්ගෙහි රුහති. කථං? සන්දිට්ඨො ජීවති ගහිතෙ අත්තමනො, සම්භත්තො ජීවති ගහිතෙ අත්තමනො, ආලපිතො ජීවති ගහිතෙ අත්තමනොති එවං.

යො පන ජීවති, න ච ගහිතෙ අත්තමනො හොති, තස්ස සන්තකං විස්සාසභාවෙන ගහිතම්පි පුන දාතබ්බං. දදන්තෙන මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු ¶ කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො, සො පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යොපි අදාතුකාමො, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදති, සොපි පුන පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යො පන ‘‘මයා තුම්හාකං සන්තකං ගහිත’’න්ති වා ‘‘පරිභුත්ත’’න්ති වා වුත්තෙ නාධිවාසෙති, ‘‘පටිදෙහී’’ති භණති, සො පච්චාහරාපෙතුං ලභති.

විබ්භමාති ඉමිනා භික්ඛුනියායෙව අධිට්ඨානවිජහනං ගහිතං හොති. සා පන යදා විබ්භමති, තදා අස්සමණී හොති. භික්ඛු පන විබ්භමන්තොපි යාව සික්ඛං න පච්චක්ඛාති, තාව භික්ඛුයෙවාති අධිට්ඨානං න විජහතීති. ලිඞ්ගසික්ඛාති ලිඞ්ගපරිවත්තනඤ්ච සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්චාති ¶ අත්ථො. සබ්බෙසූති නවසු චීවරෙසු. අධිට්ඨානවියොගකාරණාති අධිට්ඨානවිජහනකාරණා, ඉමෙසු අඤ්ඤතරෙන අධිට්ඨානං විජහතීති අත්ථො.

කිඤ්ච භිය්යො (පාරා. අට්ඨ. 2.469) – තිචීවරස්ස පන විනිබ්බිද්ධඡිද්දඤ්ච අධිට්ඨානවිජහනං කරොතීති අත්ථො. තත්ථ සඞ්ඝාටිඋත්තරාසඞ්ගානං දීඝන්තතො විදත්ථිප්පමාණස්ස තිරියන්තතො අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණස්ස පදෙසස්ස ඔරතො කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛපිට්ඨිප්පමාණකං ඡිද්දං අධිට්ඨානං භින්දති. අන්තරවාසකස්ස දීඝන්තතො විදත්ථිප්පමාණස්සෙව තිරියන්තතො චතුරඞ්ගුලප්පමාණස්ස පදෙසස්ස ඔරතො ඡිද්දං අධිට්ඨානං භින්දති, පරතො පන න භින්දති. තස්මා ඡිද්දෙ ජාතෙ තිචීවරං අතිරෙකචීවරං හොති, සූචිකම්මං කත්වා පුන අධිට්ඨාතබ්බං. ඉතරෙසං පන ඡිද්දෙන විජහනං නාම නත්ථි. යො පන තිචීවරෙපි දුබ්බලට්ඨානෙ පඨමං අග්ගළං දත්වා පච්ඡා දුබ්බලට්ඨානං ඡින්දිත්වා අපනෙති, අධිට්ඨානං න භිජ්ජති. මණ්ඩලපරිවත්තනෙපි එසෙව නයො. යො පන ¶ උභො කොටියො මජ්ඣෙ කරොන්තො සචෙ පඨමං ඡින්දිත්වා පච්ඡා ඝටෙති, අධිට්ඨානං විජහති, අථ ඝටෙත්වා ඡින්දති, න විජහති. රජකෙහි ධොවාපෙත්වා සෙතකං කරොන්තස්සාපි න විජහති එව.

55. ඉදානි අකප්පියචීවරානි දස්සෙතුං ‘‘කුසවාකඵලකානී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කුසචීරං (මහාව. 371; මහාව. අට්ඨ. ) නාම කුසෙ ගන්ථෙත්වා කතචීවරං. වාකචීරං නාම තාපසානං වක්කලං. ඵලකචීරං නාම ඵලකානි සිබ්බිත්වා කතචීවරං. කෙසකම්බලන්ති කෙසෙහි තන්තං වායිත්වා කතකම්බලං. වාලකම්බලන්ති චමරවාලෙහි වායිත්වා කතකම්බලං. උලූකපක්ඛන්ති උලූකසකුණස්ස පක්ඛෙහි කතනිවාසනං. අජිනක්ඛිපන්ති සලොමං සඛුරං අජිනමිගචම්මං. ඉමෙසු සත්තසු වත්ථෙසු යං කිඤ්චි ධාරයතො ථුල්ලච්චයන්ති අත්ථො. යථා ඉමෙසු ථුල්ලච්චයං, තථා අක්කනාළං නිවාසෙන්තස්ස. අක්කනාළං නාම අක්කදණ්ඩෙ වාකාදීහි ගන්ථෙත්වා කතචීවරං. ‘‘න භික්ඛවෙ අක්කනාළං නිවාසෙතබ්බං, යො නිවාසෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 371) හි වුත්තං.

56. කදලෙරකක්කදුස්සෙ පොත්ථකෙ චාපීති එත්ථ කදලිඑරකඅක්කමකචිවාකෙහි කතානි වත්ථානි එවං වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. එතෙසු පොත්ථකොයෙව පාළියං ආගතො, ඉතරානි තග්ගතිකත්තා අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තානි. ඉමෙසු චතූසුපි දුක්කටමෙව. ‘‘න භික්ඛවෙ නග්ගියං ¶ තිත්ථියසමාදානං සමාදියිතබ්බං, යො සමාදියෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 370) වුත්තත්තා නග්ගියම්පි න කප්පති එව. සබ්බමෙව නීලකං සබ්බනීලකං. එවං සෙසෙසුපි. එත්ථ නීලං උමාපුප්ඵවණ්ණං හොති ¶ . මඤ්ජෙට්ඨකං මඤ්ජෙට්ඨකවණ්ණමෙව. පීතකං කණිකාරපුප්ඵවණ්ණං. ලොහිතකං ජයසුමනපුප්ඵවණ්ණං. කණ්හකං අද්දාරිට්ඨකවණ්ණං.

57. මහාරඞ්ගං නාම සතපදිපිට්ඨිවණ්ණං. මහානාමං නාම රත්තසම්භින්නවණ්ණං හොති. පදුමපුප්ඵවණ්ණන්තිපි වුත්තං, මන්දරත්තන්ති අත්ථො. තිරීටකෙති රුක්ඛතචෙ. අච්ඡින්නදීඝදසකෙති සබ්බසො අච්ඡින්නදසකෙ ච මජ්ඣෙ ඡින්නදසකෙ චාති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසිබ්බිත්වා කතදසං ඵලදසං නාම. කෙතකපුප්ඵාදිපුප්ඵසදිසාහි දසාහි යුත්තං පුප්ඵදසං නාම. එතෙසුපි ‘‘පොත්ථකෙ චාපී’’ති එත්ථ වුත්තඅපි-සද්දෙන දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බං. තථාති යථා එතෙසු කදලිදුස්සාදීසු පුප්ඵදසාවසානෙසු දුක්කටං, තථා කඤ්චුකවෙඨනෙසුපි යං කිඤ්චි ධාරෙන්තස්ස දුක්කටන්ති අත්ථො.

එතෙසු පන අයං විනිච්ඡයො (මහාව. අට්ඨ. 372) – සබ්බනීලකාදීනි රජනානි වමෙත්වා පුන රජිත්වා ධාරෙතබ්බානි, න සක්කා චෙ වමෙතුං, පච්චත්ථරණාදීනි වා කාරෙතබ්බානි, තිපට්ටචීවරස්ස මජ්ඣෙ වා දාතබ්බානි. අච්ඡින්නදසකාදීනි දසා ඡින්දිත්වා ධාරෙතබ්බානි. කඤ්චුකං විජටෙත්වා රජිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං. වෙඨනෙපි එසෙව නයො. තිරීටකං පාදපුඤ්ඡනං කාතබ්බං. සබ්බන්ති ඉමං වුත්තප්පකාරං කුසචීරාදිකං අකප්පියචීවරං අච්ඡින්නචීවරො ලභතීති අත්ථො. වුත්තම්පි චෙතං පරිවාරෙ.

පඤ්හා මෙසා කුසලෙහි චින්තිතා’’ති. (පරි. 481);

අයඤ්හි ¶ පඤ්හො අච්ඡින්නචීවරභික්ඛුං සන්ධාය වුත්තො, තස්මා හි යං කිඤ්චි අකප්පියචීවරං නිවාසෙත්වා වා පාරුපිත්වා වා අච්ඡින්නචීවරකෙන අඤ්ඤං පරියෙසිතබ්බං. එත්ථ පන ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, මනුස්සා නිස්සීමගතානං භික්ඛූනං චීවරං දෙන්ති ‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස ¶ දෙමා’ති, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සාදිතුං, න තාව තං ගණනූපගං, යාව න හත්ථං ගච්ඡතී’’ති (මහාව. 259) වුත්තත්තා යාව ආහරිත්වා තං න දින්නං, ‘‘තුම්හාකං, භන්තෙ, චීවරං උප්පන්න’’න්ති පහිණිත්වා වා නාරොචිතං, තාව ගණනං න උපෙති, අනධිට්ඨිතං වට්ටති. පත්තෙපි එසෙව නයො. ආනෙත්වා දින්නෙ වා ආරොචිතෙ වා පරිහාරො නත්ථි, දසාහං අධිට්ඨාතබ්බං. චීවරවිනිච්ඡයො.

58. ඉදානි තෙසං චීවරානං රජනවිධානං දස්සෙතුං ‘‘රජනානි චා’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඡ රජනානි මූලරජනං ඛන්ධරජනං තචරජනං පත්තරජනං පුප්ඵරජනං ඵලරජන’’න්ති (මහාව. 344) එවං භගවතා අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘ඡප්පකාරානි අනුඤ්ඤාතානි සත්ථුනා’’ති වුත්තං.

59. තත්ථ මූලෙති මූලරජනෙති අත්ථො. හලිද්දිං විවජ්ජිය සබ්බං ලබ්භන්ති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි. තුඞ්ගහාරකො නාම එකො සකණ්ටකරුක්ඛො, තස්ස හරිතාලවණ්ණං ඛන්ධරජනං හොති. ගිහිපරිභුත්තං පන අල්ලිපත්තෙන එකවාරං රජිතුං වට්ටති. ඵලරජනෙ අකප්පියං නාම නත්ථි, සබ්බං වට්ටතීති. රජනවිනිච්ඡයො.

60. ඉදානි ¶ ¶ භාජනවිකතිං දස්සෙතුං ‘‘පත්තො චා’’ති උද්ධටං. එත්ථ පන පඨමගාථා සුවිඤ්ඤෙය්යා.

61. දුතියෙ ‘‘මගධනාළිද්වයතණ්ඩුලසාධිත’’න්ති වත්තබ්බෙ විභත්තිලොපං අකත්වා ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘මගධෙ නාළිද්වයතණ්ඩුලසාධිත’’න්ති වුත්තං, පචිතන්ති අත්ථො. එත්ථ (පාරා. 602; පාරා. අට්ඨ. 2.602; කඞ්ඛා. අට්ඨ. පත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා) මගධනාළි නාම අඩ්ඪතෙරසපලං ගණ්හාති. ඔදනන්ති එත්ථ සබ්බප්පකාරසම්පන්නං අවස්සාවිතොදනං ගහෙතබ්බං. ඔදනස්ස චතුත්ථභාගප්පමාණං නාතිඝනං නාතිතනුකං හත්ථහාරියමුග්ගසූපඤ්ච ආලොපස්ස ආලොපස්ස අනුරූපං යාව චරිමකාලොපප්පහොනකං මච්ඡමංසාදිබ්යඤ්ජනඤ්ච යො පත්තො ගණ්හාති, සො උක්කට්ඨො නාමාති අත්ථො. සප්පිතෙලතක්කරසකඤ්ජිකාදීනි පන ගණනූපගානි න හොන්ති, තානි හි ඔදනගතිකානෙව හොන්ති, නෙව හාපෙතුං, න වඩ්ඪෙතුං සක්කොන්ති. එවමෙතං සබ්බං පක්ඛිත්තං සචෙ පත්තස්ස හෙට්ඨිමරාජිසමං තිට්ඨති, සුත්තෙන වා හීරෙන වා ඡින්දන්තස්ස සුත්තස්ස වා හීරස්ස වා හෙට්ඨිමන්තං ඵුසති, අයං උක්කට්ඨො නාම පත්තො. සචෙ තං රාජිං අතික්කමිත්වා ථූපීකතං තිට්ඨති, අයං උක්කට්ඨොමකො නාම පත්තො. සචෙ තං රාජිං න සම්පාපුණාති, අන්තොගතමෙව හොති, අයං උක්කට්ඨුක්කට්ඨො නාම පත්තො.

62. ‘‘මජ්ඣිමො නාම පත්තො නාළිකොදනං ගණ්හාතී’’ති වුත්තත්තා ‘‘මජ්ඣිමො තස්සුපඩ්ඪො වා’’ති වුත්තං. එත්ථාපි වුත්තප්පකාරෙන මජ්ඣිමො මජ්ඣිමොමකො මජ්ඣිමුක්කට්ඨොති පත්තත්තිකං වෙදිතබ්බං. ‘‘ඔමකො නාම පත්තො පත්ථොදනං ගණ්හාතී’’ති (පාරා. 602) වචනතො ‘‘තතොපඩ්ඪො’’ති වුත්තං. මගධනාළියා උපඩ්ඪනාළිකොදනඤ්ච තදූපියං සූපං බ්යඤ්ජනඤ්ච ගණ්හාති, සො ¶ ඔමකො නාම. ඉධාපි ඔමකො ඔමකොමකො ඔමකුක්කට්ඨොති පත්තත්තිකං වෙදිතබ්බං. ඉමෙසු පන නවසු පත්තෙසු උක්කට්ඨුක්කට්ඨො ච ඔමකොමකො ච අපත්තො. එතෙසු අධිට්ඨාතබ්බකිච්චං නත්ථි, සෙසා සත්ත පත්තා අධිට්ඨාතබ්බා, විකප්පෙතබ්බා චාති අත්ථො.

63. අතිරෙකපත්තොති (පාරා. 601) අනධිට්ඨිතො අවිකප්පිතො. සකොති සසන්තකො. කප්පොති කප්පියො. අයමෙවෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – යො පත්තො කාකණිකමත්තස්සාපි මූලස්ස දාතබ්බස්ස නත්ථිතාය ¶ සකො. අයොපත්තො පඤ්චහි පාකෙහි මත්තිකාපත්තො ද්වීහි පාකෙහි පක්කත්තා කප්පො. සො දසාහපරමං කාලං අනධිට්ඨිතො අවිකප්පිතො ධාරෙය්යොති.

64. අච්ඡෙදාදයො චීවරෙ වුත්තප්පභෙදායෙව. ඡිද්දෙනාති (පාරා. අට්ඨ. 2.608; කඞ්ඛා. අට්ඨ. පත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා) එත්ථ යස්ස පත්තස්ස මුඛවට්ටිතො හෙට්ඨා ද්වඞ්ගුලප්පදෙසෙ යෙන ඡිද්දෙන කඞ්ගුසිත්ථං නික්ඛමති, තත්තකෙන ඡිද්දෙන භිජ්ජති. තස්මිං පන අයචුණ්ණාදීහි පටිපාකතිකෙ කතෙ දසාහබ්භන්තරෙ පුන අධිට්ඨාතබ්බං. පත්තාධිට්ඨානමුජ්ඣතීති පත්තො අධිට්ඨානං උජ්ඣති.

65. ඉදානි පරිහරණවිධිං දස්සෙතුං ‘‘පත්තං න පටිසාමෙය්ය සොදක’’න්තිආදි ආරද්ධං. සොදකං (චූළව. 254) පත්තං න පටිසාමෙය්ය, ආතපෙ ච සොදකං පත්තං න ඔතපෙති අධිප්පායො. න නිදහෙති නිරුදකං කත්වාපි අතිකාලං න නිදහෙති අධිප්පායො. භුම්යාති භූමියං. න ඨපෙති තට්ටිකාචම්මඛණ්ඩාදීසු යෙන කෙනචි අනත්ථතාය පංසුසක්ඛරමිස්සාය භූමියා න ඨපෙය්යාති අත්ථො. නො ච ලග්ගයෙති එත්ථපි නාගදන්තාදීසු (චූළව. 254) යත්ථ කත්ථචි ලග්ගන්තස්ස දුක්කටමෙව.

66. මිඩ්ඪන්තෙති (චූළව. 254; චූළව. අට්ඨ. 254) ¶ මිඩ්ඪපරියන්තෙ. සචෙ පන පරිවත්තෙත්වා තත්ථෙව පතිට්ඨාති, එවරූපාය විත්ථිණ්ණාය මිඩ්ඪියා අබ්භන්තරපරිච්ඡෙදෙ ඨපෙතුං වට්ටති, න පරියන්තෙ. පරිභණ්ඩන්තෙති බාහිරපස්සෙ කතාය තනුකමිඩ්ඪියා අන්තෙති අත්ථො. අඞ්කෙ වාති (චූළව. 254) ද්වින්නං ඌරූනං මජ්ඣෙ. එත්ථ පන අංසබද්ධකෙ අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා අඞ්කෙ ඨපෙතුං වට්ටති, න ඉතරථා. ආතපත්තකෙති ඡත්තෙ. එත්ථ භත්තපූරොපි අංසකූටෙ ලග්ගිතපත්තොපි ඨපෙතුං න වට්ටති.

67. උච්ඡිට්ඨොදකං (චූළව. 255; චූළව. අට්ඨ. 255) නාම මුඛවික්ඛාලනොදකං, තං පත්තෙ නිට්ඨුභිත්වා පත්තෙන න නීහරෙය්යාති අත්ථො. චලකඤ්ච අට්ඨිකඤ්ච චලකට්ඨිකං. එතෙසු යං කිඤ්චි පත්තෙන නීහරන්තස්ස දුක්කටං. පත්තං පටිග්ගහං කත්වා හත්ථං ධොවිතුම්පි න ලභති. හත්ථධොවිතවත්ථධොවිතඋදකම්පි පත්තෙ ආකිරිත්වා නීහරිතුං න වට්ටති. අනුච්ඡිට්ඨපත්තං උච්ඡිට්ඨහත්ථෙන ගහෙතුම්පි න වට්ටති. හත්ථං පන බහි ධොවිත්වා ගහෙතුං වට්ටති. මච්ඡමංසඵලාඵලාදීනි ඛාදන්තො යං මුඛෙන ලුඤ්චිත්වා ලුඤ්චිත්වා ඛාදති, තං වා තෙසං අට්ඨිආදිකං ¶ වා මුඛතො නීහටං පුන අඛාදිතුකාමො ඡඩ්ඩෙතුකාමො පත්තෙ ඨපෙතුං න ලභති. සිඞ්ගිවෙරනාළිකෙරඛණ්ඩාදීනි ඛාදන්තෙහි ඩංසිත්වා ඩංසිත්වා පුන ඨපෙතුං ලභති. ‘‘න භික්ඛවෙ පත්තහත්ථෙන කවාටං පණාමෙතබ්බං, යො පණාමෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 255) වුත්තත්තා යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන පත්තං ගහෙත්වා ඨිතො යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන කවාටං පණාමෙතුං න ලභති, තස්මා ‘‘පත්තහත්ථොවා’’ති වුත්තං. අංසකූටෙ ලග්ගිත්වා ඨිතස්ස වට්ටති.

68. භූමිආධාරකෙති එත්ථ දන්තවල්ලිවෙත්තවාකාදීහි කතෙ වලයාධාරකෙ. දාරුදණ්ඩාධාරෙති එකදාරුනා කතආධාරකෙ ¶ ච බහූහි දණ්ඩෙහි කතආධාරකෙ චාති අත්ථො. තිදණ්ඩෙ න වට්ටති. එතෙසු පන සුසජ්ජිතෙසු එකං පත්තං ඨපෙත්වාව තස්සුපරි එකං ඨපෙතුං වට්ටති, තයො පන න වට්ටන්ති. එකං නික්කුජ්ජිත්වාව භූමියන්ති එත්ථ භූමියං කටසාරකාදීසු අඤ්ඤතරං පත්ථරිත්වා තස්සුපරි නික්කුජ්ජිත්වා වා උක්කුජ්ජිත්වා වා එකං ඨපෙය්ය, ද්වෙ ඨපෙතුං න වට්ටතීති අධිප්පායො. ද්වෙ පන ඨපෙන්තෙන උපරි ඨපිතපත්තං එකෙන පස්සෙන භූමියං ඵුසාපෙත්වා ඨපෙතුං වට්ටතීති වදන්ති.

69-70. ඉදානි අකප්පියපත්තෙ දස්සෙතුං ‘‘දාරුරූපියසොවණ්ණා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මණිවෙළුරියාමයාති (චූළව. 252; චූළව. අට්ඨ. 252) මණීති ඉන්දනීලකබරකතාදි. සචෙ ගහට්ඨා භත්තග්ගෙ සුවණ්ණරූපියතට්ටකාදීසු සූපබ්යඤ්ජනං කත්වා උපනාමෙන්ති, ආමසිතුම්පි න වට්ටති. ඝටිකටාහජා (චූළව. 255; චූළව. අට්ඨ. 255) ච තුම්බකටාහජා ච ඝටිතුම්බකටාහජා. එත්ථ තුම්බකටාහජානාම අලාබු. පත්තවිනිච්ඡයො.

71-2. ඉදානි ථාලකෙසු කප්පියාකප්පියවිධිං දස්සෙතුං ‘‘ථාලකා චා’’ති පදං උද්ධටං. තත්ථ ¶ අකප්පාති දාරුමයාදයො ථාලකා අකප්පියාති අත්ථො. ඵලිකථාලකාදයො (චූළව. අට්ඨ. 252) ගිහිසන්තකා වා සඞ්ඝසන්තකා වා කප්පියා. ඝටිතුම්බකටාහජා (චූළව. 255) තාවකාලිකා, තාසු භුඤ්ජිත්වා ඡඩ්ඩෙතබ්බා, න පරිහරිතබ්බාති අධිප්පායො. ථාලකවිනිච්ඡයො.

73. ඉදානි ¶ පවාරණාවිධිං දස්සෙතුං ‘‘පවාරණා’’ති (පාචි. 238-239; පාචි. අට්ඨ. 238-239; කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා) පදං උද්ධටං. තත්ථ ඉරියාපථෙනාති ඨානගමනසයනනිසජ්ජානං අඤ්ඤතරෙන ඉරියාපථෙනාති අත්ථො. තතො ඉරියාපථතො අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන අනතිරිත්තකං පරිභුඤ්ජෙය්ය චෙ, පාචිත්තියන්ති අත්ථො. පාචිත්තිනතිරිත්තකන්ති පාචිත්ති අනතිරිත්තකං.

74. ඉදානි යෙහි අඞ්ගෙහි පවාරණා හොති, තානි අඞ්ගානි දස්සෙතුං ‘‘අසන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අසනන්ති එතෙන අවිප්පකතභොජනතා වුත්තා, භුඤ්ජමානො ච සො පුග්ගලො හොතීති අත්ථො. භොජනඤ්චෙවාති යං භුඤ්ජන්තො පවාරෙති, තං ඔදනො කුම්මාසො සත්තු මච්ඡො මංසන්ති ඉමෙසු අඤ්ඤතරං හොතීති අත්ථො. අභිහාරොති දායකො තස්ස තං භත්තං කායෙන අභිහරතීති අත්ථො, වාචාභිහාරො පන න ගහෙතබ්බො. සමීපතාති දායකො පවාරණප්පහොනකභොජනං ගහෙත්වා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණෙ ඔකාසෙ හොතීති අත්ථො. කායවාචාපටික්ඛෙපොති හත්ථපාසෙ ඨිතෙන අභිහටං භික්ඛං කායෙන වා වාචාය වා පටික්ඛිපෙය්යාති අත්ථො. එත්ථ පන සචෙ භික්ඛු නිසින්නො හොති, ආනිසදස්ස පාරිමන්තතො පට්ඨාය, සචෙ ඨිතො, පණ්හිඅන්තතො පට්ඨාය, සචෙ නිපන්නො, යෙන පස්සෙන නිපන්නො, තස්ස පාරිමන්තතො පට්ඨාය දායකස්සාපි තථාවිධස්ස ඨපෙත්වා පසාරිතහත්ථං යං තස්ස ආසන්නතරං අඞ්ගං, තස්ස වසෙන පරිච්ඡෙදො කාතබ්බො. පඤ්ච අඞ්ගා පවාරණාති ‘‘අසනං පඤ්ඤායති, භොජනං පඤ්ඤායති, හත්ථපාසෙ ඨිතො අභිහරති, පටික්ඛෙපො ¶ පඤ්ඤායතී’’ති (පාචි. 239; පරි. 428) ¶ පාළියං වුත්තෙහි ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි පවාරණා හොතීති අත්ථො.

75. ඉදානි එතෙසු පඤ්චසු භොජනං දස්සෙතුං ‘‘ඔදනො’’තිආදි වුත්තං. ඉදානි ඔදනාදයො ඉමෙහි නිබ්බත්තාති දස්සෙතුං ‘‘සාලී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සෙතරත්තකාළභෙදා සබ්බාපි කඞ්ගුජාතියො කඞ්ගූති ගහෙතබ්බා. කාළසෙතා කුද්රූසවරකා. ඉමෙසං සත්තන්නං ධඤ්ඤානං ඔදනො ච භොජ්ජයාගු ච ඔදනො නාමාති අත්ථො.

76. සාමාකාදිතිණං (පාචි. අට්ඨ. 238-239) කුද්රූසකෙ සඞ්ගහං ගතන්ති අත්ථො. වරකචොරකො වරකෙ සඞ්ගහං ගතො, සාලියඤ්චෙව නීවාරො සඞ්ගහං ගතො සෙතත්තාති වදන්ති. ඉමෙසං වුත්තප්පකාරානං සානුලොමානං සත්තන්නං ධඤ්ඤානං තණ්ඩුලෙ ගහෙත්වා ‘‘යාගුං පචිස්සාමා’’ති වා ‘‘භත්තං පචිස්සාමා’’ති වා යං කිඤ්චි සන්ධාය පචන්ති, සචෙ උණ්හං වා සීතලං වා භුඤ්ජන්තානං භොජනකාලෙ ගහිතගහිතට්ඨානෙ ඔධි පඤ්ඤායති, අයං ඔදනො නාම, පවාරණං ජනෙති. යොපි පායාසො වා අම්බිලයාගු වා උද්ධනතො ඔතාරිතමත්තා අබ්භුණ්හා ආවිජ්ඣිත්වා පිවිතුං සක්කා, ගහිතොකාසෙපි ඔධිං න දස්සෙති, අයං පවාරණං න ජනෙති. උසුමාය පන විගතාය ඝනභාවං ගච්ඡති, ඔධි පඤ්ඤායති, පුන පවාරණං ජනෙති, පුබ්බෙ තනුකභාවො න රක්ඛති. භත්තෙ පන උදකකඤ්ජිකඛීරාදීනි ආකිරිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වදන්ති, කිඤ්චාපි තනුකා හොති, පවාරණං ජනෙතියෙව තස්මිං යාගුයා නත්ථිභාවතො. සචෙ පන පක්කුථිතෙසු උදකාදීසු පක්ඛිපිත්වා පචිත්වා දෙන්ති, යාගුසඞ්ගහමෙව ගච්ඡති.

77. භට්ඨධඤ්ඤමයොති ¶ සත්තවිධානිපි ධඤ්ඤානි ගහෙත්වා ඛරපාකභජ්ජිතානං තෙසං තණ්ඩුලෙ කොට්ටෙත්වා කතචුණ්ණකුණ්ඩකානි සත්තු නාම. සමපාකභජ්ජිතානං පන ආතපසුක්ඛානං වා තණ්ඩුලානං චුණ්ණකුණ්ඩකානි සත්තුසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡන්ති. යවසම්භවොති අඤ්ඤෙහි පන මුග්ගාදීහි කතකුම්මාසො න පවාරෙතීති අධිප්පායො. උදකසම්භවොති ඉමිනා කක්කටකසිප්පිකසම්බුකාදයොපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. සචෙ යාගුපානකාලෙ එකස්මිං භාජනෙ ඨපෙත්වා මච්ඡමංසං වා ඛාදන්ති, තෙ චෙ අඛාදන්තො අඤ්ඤං පවාරණප්පහොනකං පටික්ඛිපති, න පවාරෙති. ඛාදිතෙපි සචෙ මුඛෙ අවසිට්ඨං නත්ථි, තදා පටික්ඛිපන්තොපි න පවාරෙතියෙව. සචෙ ¶ පත්තෙ අවසිට්ඨං අත්ථි, මුඛෙ නත්ථි, තඤ්චෙ අඛාදිතුකාමො හොති, අඤ්ඤත්ථ වා ගන්ත්වා ඛාදිතුකාමො, තස්මිං ඛණෙ පටික්ඛිපන්තොපි න පවාරෙතියෙව.

78. භොජනන්ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) පඤ්චසු භොජනෙසු යං කිඤ්චි භොජනං. කප්පියං වා අකප්පියං වා භුඤ්ජන්තොති සම්බන්ධො. නිසෙධයන්ති කායෙනාභිහටං අඞ්ගුලිචලනාදිනා වා භමුකවිකාරෙන වා කුද්ධභාවෙන ඔලොකෙන වා පටික්ඛිපන්තො කායෙන වා ‘‘අල’’න්ති වා ‘‘න ගණ්හාමී’’ති වා ‘‘මා ආකිරා’’ති වා ‘‘අපගච්ඡා’’ති වා ආදිනා නයෙන පටික්ඛිපන්තො වාචාය වා නිසෙධයන්තොති අත්ථො. කප්පන්ති කප්පියභොජනමෙව පටික්ඛිපන්තො සො පවාරෙති, අකප්පියමංසං වා භොජනං වා පටික්ඛිපන්තො න පවාරෙති. කස්මා? තස්ස පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ඨිතත්තා. සචෙ කප්පියභොජනං භුඤ්ජමානො අකප්පියං පටික්ඛිපති, න පවාරෙති. කස්මා? තස්ස පටික්ඛිපිතබ්බතො. ඉදානි මිස්සකනයං දස්සෙතුං ‘‘තන්නාමෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්රායං පිණ්ඩත්ථො – තන්නාමෙන වා ඉමන්ති වා අභිහටං ¶ කප්පියං නිසෙධයං පවාරෙය්යාති. කිං වුත්තං හොති? යො පන මච්ඡමංසමිස්සං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා; පාචි. අට්ඨ. 238-239) යාගුං බ්යඤ්ජනං වා ආහරිත්වා ‘‘මච්ඡං ගණ්හථ, මංසං ගණ්හථා’’ති වදති, තං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොති. සචෙ ‘‘යාගුං ගණ්හථ, රසබ්යඤ්ජනං ගණ්හථා’’ති වදති, තං පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොති. කස්මා? තස්සාපි අත්ථිතාය. සචෙ ‘‘ඉමං ගණ්හථා’’ති සවත්ථුකං කත්වා දෙති, තං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොති. භත්තමිස්සකෙපි එසෙව නයො. සචෙ අඤ්ඤස්ස අභිහටං පටික්ඛිපති, පවාරණා නත්ථියෙව.

79-80. ඉදානි පවාරණං අජනෙන්තෙ දස්සෙතුං ‘‘ලාජා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ ලාජා තංසත්තුභත්තානීති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා) ලාජා ච ලාජෙහි කතසත්තුභත්තානි චාති අත්ථො. මච්ඡමංසපූවෙසු පන පවාරණා හොති, තස්මා ‘‘සුද්ධඛජ්ජකො’’ති වුත්තං. භට්ඨපිට්ඨන්ති පුබ්බෙ ආමකං පච්ඡා භජ්ජිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. වෙළුආදීනං වුත්තාවසෙසානං භත්තන්ති සම්බන්ධො. රසයාගු රසො පක්කයාගු. මංසාදීහි අමිස්සිතා සුද්ධයාගු. පුථුකාමයං පන යං කිඤ්චි පවාරණං න ජනෙති.

81. වුට්ඨායාති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) ආසනා උට්ඨාය අතිරිත්තං න කාතබ්බන්ති ¶ සම්බන්ධො. සචෙ පවාරෙත්වා ආසනා න වුට්ඨාති භික්ඛු, තස්සාපි අතිරිත්තං කාතුං ලභති. අභුත්තෙන ච භොජනන්ති යෙන පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං අන්තමසො කුසග්ගෙනාපි න භුත්තං, තෙනාපි අතිරිත්තං න කාතබ්බන්ති අත්ථො. යෙන පන අරුණුග්ගමෙපි භුත්තං හොති, සො චෙ අපවාරිතො ආසනා වුට්ඨිතොපි මජ්ඣන්හිකසමයෙපි පුන කිඤ්චි අභුත්වාපි කාතුං ලභති. යෙන යං වා ¶ පුරෙ කතන්ති යෙන යං වා පුබ්බෙ කතං, තෙන තම්පි පච්ඡා න කාතබ්බං. අඤ්ඤෙන පන තං කාතුං වට්ටතීති වදන්ති.

82. යං ඵලං වා කන්දමූලං වා පඤ්චහි සමණකප්පෙහි කතකප්පියං අඤ්ඤම්පි කප්පියභොජනං වා කප්පියමංසං වා, ඉදං කප්පියං නාම, වුත්තප්පකාරවිපරීතං අකප්පියං නාම, තස්මිං අතිරිත්තකරණං න රුහති, යඤ්ච පටිග්ගහෙත්වා න ගහිතං, තස්මිම්පි න රුහති, තෙන වුත්තං ‘‘කප්පියං ගහිතඤ්චෙවා’’ති. උච්චාරිතන්ති කප්පියං කාරෙතුං ආගතෙන භික්ඛුනා ඊසකම්පි උක්ඛිත්තං වා අපනමිතං වාති අත්ථො. හත්ථපාසතො බහි ඨිතං කාතුං න වට්ටති, තෙන වුත්තං ‘‘හත්ථපාසග’’න්ති. අතිරිත්තං කරොන්තෙවන්ති අතිරිත්තං කරොන්තො ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති වචීභෙදං කත්වා එවං භාසතූති අත්ථො. ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බං, අයං කිර ආචිණ්ණො. විනයධරා කිර පන ‘‘සකිං එව වත්තබ්බ’’න්ති වදන්ති. අලමෙතං සබ්බන්ති ඉදම්පි වො අධිකං, ඉතො අඤ්ඤං න ලච්ඡසීති අත්ථො.

83. අනුපසම්පන්නහත්ථගන්ති කප්පියං කරොන්තෙන පන අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ ඨිතංයෙව න කාතබ්බං, තං පන අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා පටිග්ගහාපෙත්වා තස්ස හත්ථෙ ඨිතං අතිරිත්තං කත්වා අනුපසම්පන්නස්ස දාතුං වට්ටති. අත්තනා ආගන්ත්වා අඤ්ඤස්ස හත්ථෙ ච පෙසයිත්වාපි කාරෙතුං ලබ්භතෙති අත්ථො. තං පන අතිරිත්තකාරකං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො සබ්බො පවාරිතොපි අප්පවාරිතොපි භුඤ්ජිතුං ලභතීති අත්ථො. සචෙ පවාරිතො පරිභුඤ්ජති, යථා අකතෙන මිස්සං න හොති, තථා මුඛඤ්ච හත්ථඤ්ච සුද්ධං කත්වා භුඤ්ජිතබ්බං. ගිලානස්ස භුත්තාවසෙසම්පි තස්ස ‘‘අජ්ජ වා ස්වෙ වා ඛාදිස්සතී’’ති ආහටම්පි අනතිරිත්තකතං භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති. පවාරණාවිනිච්ඡයො.

පවාරණානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

84. ඉදානි ¶ ¶ යෙ තෙ චත්තාරො කාලිකා මුනිනා වුත්තා ‘‘යාවකාලිකං යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකං යාවජීවික’’න්ති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘කාලිකා චා’’ති පදං උද්ධටං. තත්ථ (පාචි. 254-256; පාචි. අට්ඨ. 253-256) කතමෙ තෙ කාලිකාති චෙ, තෙ දස්සෙතුං ‘‘යාවකාලික’’න්තිආදිමාහ. තෙසු අරුණුග්ගමනතො යාව ඨිතමජ්ඣන්හිකා භුඤ්ජිතබ්බතො යාවකාලිකං. අරුණුග්ගමනතො යාව යාමාවසානා පිපාසාය සති පිපාසච්ඡෙදනත්ථං පාතබ්බතො යාමො කාලො අස්සාති යාමකාලිකං. තෙන උපසමෙතබ්බෙ ආබාධෙ සති යාව සත්තාහා පරිභුඤ්ජිතබ්බතො සත්තාහකාලිකං. ආබාධෙ සති යාවජීවං පරිහරිත්වා භුඤ්ජිතබ්බතො යාවජීවිකං.

85. තෙසු යාවකාලිකං දස්සෙතුං ‘‘පිට්ඨං මූලං ඵලං ඛජ්ජ’’න්තිආදිමාහ. එත්ථ (පාචි. 248-250; පාචි. අට්ඨ. 248-249) පිට්ඨඛාදනීයං නාම සත්තන්නං තාව ධඤ්ඤානං ධඤ්ඤානුලොමානං අපරණ්ණානඤ්ච පිට්ඨං පනසපිට්ඨං ලබුජපිට්ඨං අම්බාටකපිට්ඨං සාලපිට්ඨං ධොතකතාලපිට්ඨං ඛීරවල්ලිපිට්ඨඤ්චාති එවමාදීනි තෙසු තෙසු ජනපදෙසු පකතිආහාරවසෙන මනුස්සානං ඛාදනීයත්ථඤ්ච භොජනීයත්ථඤ්ච ඵරණකානි පිට්ඨානි යාවකාලිකානි. ඉමිනාව ලක්ඛණෙන මූලඛාදනීයාදීසුපි යාවකාලිකලක්ඛණං වෙදිතබ්බං, අතිවිත්ථාරභයෙන සංඛිත්තං. ගොරසො නාම ඛීරදධිතක්කරසො. ධඤ්ඤභොජනන්ති සානුලොමානි සත්තධඤ්ඤානි ච පඤ්චවිධභොජනඤ්චාති අත්ථො. යාගුසූපප්පභුතයොති එත්ථ පභුති-සද්දෙන කන්දඛාදනීයං මුළාලඛාදනීයං මත්ථකඛාදනීයං ඛන්ධඛාදනීයං තචඛාදනීයං පත්තඛාදනීයං පුප්ඵඛාදනීයං අට්ඨිඛාදනීයං නිය්යාසඛාදනීයන්ති ඉමානි සඞ්ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි.

තත්රිදං ¶ මුඛමත්තනිදස්සනං – භිසසඞ්ඛාතො පදුමපුණ්ඩරීකකන්දො පිණ්ඩාලුමසාලුකආදයො වල්ලිකන්දො ආලුවකන්දො තාලකන්දොති එවමාදි කන්දඛාදනීයං. පදුමමුළාලාදයො මුළාලඛාදනීයං. තාලහින්තාලකුන්තාලකෙතකනාළිකෙරපූගරුක්ඛඛජ්ජූරීආදීනං කළීරසඞ්ඛාතා මත්ථකා මත්ථකඛාදනීයං. උච්ඡුඛන්ධො නීලුප්පලරත්තුප්පලකුමුදසොගන්ධිකානං පුප්ඵදණ්ඩකානීති එවමාදි ඛන්ධඛාදනීයං. තචඛාදනීයං උච්ඡුතචො එව එකො යාවකාලිකො, සොපි සරසො. මූලකං ඛාරකො චච්චු තම්බුකො තණ්ඩුලෙය්යකොති එවමාදි පත්තඛාදනීයං. මූලකපුප්ඵං ඛාරකපුප්ඵං ¶ චච්චුපුප්ඵං තම්බුකපුප්ඵන්ති එවමාදි පුප්ඵඛාදනීයං, අසොකපුප්ඵං පන යාවජීවිකං. ලබුජපනසට්ඨිආදි අට්ඨිඛාදනීයං. නිය්යාසඛාදනීයෙ යාවකාලිකං නත්ථි. එතෙ වුත්තප්පකාරා යාවකාලිකා හොන්තීති අත්ථො.

86. ඉදානි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨ පානානි අම්බපානං ජම්බුපානං චොචපානං මොචපානං මධුකපානං මුද්දිකපානං සාලූකපානං ඵාරුසකපාන’’න්ති (මහාව. 300) එවං වුත්තං අට්ඨවිධං පානකං යාමකාලිකං නාමාති දස්සෙතුං ‘‘මධූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ (මහාව. අට්ඨ. 300) මධුජං මුද්දිකජං සාලූකජං චොචජං මොචජං අම්බුජං ජම්බුජඤ්චාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. එත්ථ මධුජං නාම මධුකානං ජාතිරසෙන කතං, තං පන උදකසම්භින්නමෙව වට්ටති, සුද්ධං න වට්ටති. මුද්දිකපානං නාම මුද්දිකා උදකෙ මද්දිත්වා පරිස්සාවෙත්වා ගහිතං. සාලූකපානං නාම රත්තුප්පලනීලුප්පලාදීනං කිඤ්ජක්ඛරෙහි කතං. සෙසානි පාකටානෙව. එත්ථ පන සචෙ සයං එතානි යාවකාලිකවත්ථූනි පටිග්ගහෙත්වා උදකෙ මද්දිත්වා ආතපෙ ආදිච්චපාකෙන පචිත්වා පරිස්සාවෙත්වා පානකං කරොති, තං පුරෙභත්තමෙව කප්පති. සචෙ අනුපසම්පන්නෙන කතං ලභති, තදහුපුරෙභත්තං සාමිසම්පි වට්ටති, පච්ඡාභත්තං නිරාමිසපරිභොගෙන ¶ යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටති. ඉමානි අට්ඨ පානානි සීතානිපි ආදිච්චපාකානිපි වට්ටන්ති, අග්ගිපාකානි පන න වට්ටන්ති, තස්මා ‘‘නග්ගිසන්තත්ත’’න්ති වුත්තං.

87. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං ඵලරසං ඨපෙත්වා ධඤ්ඤඵලරස’’න්ති (මහාව. 300) වුත්තත්තා ධඤ්ඤඵලරසො පන න වට්ටති, තෙන වුත්තං ‘‘සානුලොමානි ධඤ්ඤානි ඨපෙත්වා’’ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං පුප්ඵරසං ඨපෙත්වා මධුකපුප්ඵරස’’න්ති වුත්තත්තා මධුකපුප්ඵරසො ආදිච්චපාකො වා හොතු අග්ගිපාකො වා, පච්ඡාභත්තං න වට්ටති, තෙන වුත්තං ‘‘මධුකපුප්ඵමඤ්ඤත්රා’’ති.

88. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං පත්තරසං ඨපෙත්වා ඩාකරස’’න්ති වුත්තත්තා උදකෙන පක්කානම්පි යාවකාලිකපත්තානං රසො පුරෙභත්තමෙව වට්ටති, සීතොදකෙන මද්දිතානං රසො යාමකාලිකං. තෙන වුත්තං ‘‘ඨපෙත්වා පක්කඩාකජ’’න්ති. යාවජීවිකපණ්ණස්ස උදකෙන පක්කස්ස රසො යාවජීවිකො හොති.

89. ඉදානි ¶ සත්තාහකාලිකෙ දස්සෙතුං ‘‘සප්පී’’තිආදිමාහ. එත්ථ (මහාව. 260) පන –

‘‘සප්පිනොනීතතෙලානි, මධුඵාණිතමෙව ච;

සත්තාහකාලිකා සප්පි, යෙසං මංසමවාරිත’’න්ති. –

පාඨො ගහෙතබ්බො. එවං පන ගහිතෙ වසා තෙලග්ගහණෙන ගහිතාව හොති ‘‘තෙලං නාම තිලතෙලං සාසපතෙලං මධුකතෙලං එරණ්ඩතෙලං වසාතෙල’’න්ති (පාරා. 623; පාචි. 260) එවං පාළියං විත්ථාරිතත්තා. එවං පන අග්ගහෙත්වා වසා ච ‘‘මධුඵාණිත’’න්ති පාඨෙ ගහිතෙ යාවකාලිකභූතා වසා සත්තාහකාලිකාති ආපජ්ජෙය්ය, ‘‘යානි ඛො පන තානි ගිලානානං ¶ භික්ඛූනං පටිසායනීයානි භෙසජ්ජානි, සෙය්යථිදං – සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිත’’න්ති (පාරා. 622) එවං පඤ්චෙව භගවතා සත්තාහකාලිකභෙසජ්ජානි අනුඤ්ඤාතානි, තතො උත්තරි ඡට්ඨස්ස සත්තාහකාලිකභෙසජ්ජස්ස අත්ථිතාපි ආපජ්ජති, භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙපි භගවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වසානි භෙසජ්ජානි අච්ඡවසං මච්ඡවසං සුසුකාවසං සූකරවසං ගද්රභවසං කාලෙ පටිග්ගහිතං කාලෙ නිප්පක්කං කාලෙ සංසට්ඨං තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 262) එවං සත්තාහකාලිකවසෙන වසං අනනුජානිත්වා තතො නිබ්බත්තතෙලමෙව අනුඤ්ඤාතං, තස්මා ‘‘මධුඵාණිතමෙව චා’’ති පාඨෙ අග්ගහිතෙ පාළියා අට්ඨකථාය ච විරුජ්ඣති. ථෙරෙන පන උත්තරවිහාරවාසීනං ඛුද්දසික්ඛාය ආගතනයෙන වුත්තං. තෙසං පන –

‘‘සප්පි නවනීතං තෙලං, මධු ඵාණිතපඤ්චමං;

අච්ඡමච්ඡවසාදි ච, හොන්ති සත්තාහකාලිකා’’ති. –

එවමාගතං. අම්හාකං පන විසුං සත්තාහකාලිකෙ ආගතට්ඨානං නත්ථීති වදන්ති, උපපරික්ඛිතබ්බං.

ඉදානි තෙසු සප්පිං දස්සෙතුං ‘‘යෙසං මංසපවාරිත’’න්ති වුත්තං. ‘‘සප්පිනාම ගොසප්පි වා අජිකාසප්පි වා මහිං සසප්පි වා. යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පි, නවනීතං නාම තෙසංයෙව නවනීත’’න්ති (පාරා. 623; පාචි. 260) පාළියං වුත්තත්තා නවනීතං පන ගහිතන්ති න විත්ථාරිතං ¶ , සප්පි පන පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං තදහු පුරෙභත්තං සාමිසම්පිනිරාමිසම්පි වට්ටති. පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය සත්තාහං නිරාමිසං පරිභුඤ්ජිතබ්බං. සත්තාහාතික්කමෙ සචෙ එකභාජනෙ ඨපිතං, එකං නිස්සග්ගියං. සචෙ බහූසු, වත්ථුගණනාය නිස්සග්ගියපාචිත්තියානි. පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහිතං සත්තාහං නිරාමිසමෙව වට්ටති. සප්පි තාපෙන්තස්ස සාමංපාකො න හොති, ‘‘නවනීතං පන තාපෙන්තස්ස හි සාමංපාකො න හොති, සාමංපක්කෙන පන ¶ තෙන සද්ධිං ආමිසං න වට්ටතී’’ති ච ‘‘සචෙ අනුපසම්පන්නො පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතනවනීතෙන සප්පිං කත්වා දෙති, පුරෙභත්තං සාමිසං වට්ටති. සචෙ සයං කරොති, සත්තාහං නිරාමිසමෙව වට්ටතී’’ති ච සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.622) නවනීතම්හියෙව සාමංපාකතා වුත්තා, න සප්පිම්හි. යං පන කඞ්ඛාවිතරණියං වුත්තං ‘‘නිබ්බත්තිතසප්පි වා නවනීතං වා පචිතුං වට්ටතී’’ති, ‘‘තං පන තදහු පුරෙභත්තම්පි සාමිසං පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. භෙසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ච, තත්ථ යාවකාලිකවත්ථුනා අසම්මිස්සං සුධොතං නවනීතං සන්ධාය ‘‘පචිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. සයංපචිතසත්තාහකාලිකෙන සද්ධිං යදි ආමිසං භුඤ්ජති, තං ආමිසං සයංපක්කසත්තාහකාලිකෙන මිස්සිතං අත්තනො යාවකාලිකභාවං සත්තාහකාලිකෙන ගණ්හාපෙති, තථා ච සති යාවකාලිකං අපක්කම්පි සයංපක්කභාවං උපගච්ඡතීති ‘‘සාමිසං පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. යථා සයංපක්කසත්තාහකාලිකවසාතෙලං සයංභජ්ජිතසාසපාදියාවජීවිකවත්ථූනං තෙලඤ්ච සාමිසං තදහු පුරෙභත්තම්පි න වට්ටති, තථා නවනීතසප්පීති වෙදිතබ්බං. වක්ඛති ච ආචරියො –

‘‘යාවකාලිකආදීනි, සංසට්ඨානි සහත්තනා. ගාහාපයන්ති සබ්භාව’’න්ති ච,

‘‘තෙහෙව භික්ඛුනා පක්කං, කප්පතෙ යාවජීවිකං;

නිරාමිසඤ්ච සත්තාහං, සාමිසෙ සාමපාකතා’’ති ච.

යා පන සමන්තපාසාදිකායං නවනීතම්හි සාමංපාකතා වුත්තා, සා තක්කාදිසම්මිස්සං අධොතනවනීතං සන්ධාය වුත්තා. තස්මා විඤ්ඤූනං සමන්තපාසාදිකාපි කඞ්ඛාවිතරණීපි සමෙන්ති, තං නවනීතං සන්ධාය වුත්තන්ති ආචරියා වදන්ති. ඉදමෙව යුත්තං. යදි සප්පිම්හි සාමංපාකතා හොති, අවස්සංයෙව සමන්තපාසාදිකායං ¶ වුච්චෙය්ය, තත්ථ පන ‘‘සප්පි තාව පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං, තදහු පුරෙභත්තං සාමිසම්පි නිරාමිසම්පි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.622) හි ¶ වුත්තං, න පචනවිධානං. මනුස්සසප්පිනවනීතානං, අඤ්ඤෙසම්පි හත්ථිඅස්සාදීනං අකප්පියමංසසප්පිනවනීතානං සත්තාහාතික්කමෙ දුක්කටං. කිං පන තං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති? ආම වට්ටති. කස්මා? පටික්ඛෙපාභාවා ච සබ්බඅට්ඨකථාසු අනුඤ්ඤාතත්තා ච. ‘‘යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පි, නවනීත’’න්ති (පාරා. 623) ඉදං පන නිස්සග්ගියවත්ථුං දස්සෙතුං වුත්තං, න අඤ්ඤෙසං වාරණත්ථාය.

90. ඉදානි තෙලං දස්සෙතුං ‘‘තෙලං තිලවසෙරණ්ඩමධුසාසපසම්භව’’න්තිආදිමාහ. එත්ථ තිලාදීහි සම්භවං නිබ්බත්තං තෙලන්ති සම්බන්ධො. එත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 1.100) පන පුරෙභත්තං තිලෙ පටිග්ගහෙත්වා කතතෙලං පුරෙභත්තං සාමිසම්පි වට්ටති, පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය සවත්ථුකප්පටිග්ගහිතත්තා අනජ්ඣොහරණීයං. පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහෙත්වා කතතෙලං අනජ්ඣොහරණීයං, සීසමක්ඛනාදීසු උපනෙතබ්බං. එරණ්ඩමධුකසාසපට්ඨීනි පටිග්ගහෙත්වා සචෙ තානි භජ්ජිත්වා තෙලං කරොති, තදහු පුරෙභත්තම්පි සාමිසං න වට්ටති, සාමංපාකතා හොති. සචෙ අභජ්ජිත්වා කරොති, තදහු පුරෙභත්තං සාමිසම්පි වට්ටති, පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය නිරාමිසමෙව වට්ටති, පරිභුඤ්ජිතබ්බවත්ථූනං යාවජීවිකත්තා සවත්ථුකප්පටිග්ගහණෙ දොසො නත්ථීති. තෙලග්ගහණත්ථාය එරණ්ඩකට්ඨිආදීනි පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහං අතික්කාමයතො දුක්කටං. තථා පාළියං අනාගතානි අදස්සිතානි කොසම්බකකුසුම්භාදීනං තෙලානි.

ඉදානි මධුවිකතිං දස්සෙතුං ‘‘ඛුද්දාභමරමධුකරි-මක්ඛිකාහි කත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 2.623) ඛුද්දාති ඛුද්දමක්ඛිකා. භමරාති මහාභමරමක්ඛිකා ¶ . දණ්ඩකෙසු මධුකරා මධුකරිමක්ඛිකා නාම. එතාහි තීහි මක්ඛිකාහි කතං මධු නාමාති අත්ථො. ‘‘මධු නාම මක්ඛිකාමධූ’’ති පාළියං (පාරා. 623; පාචි. 260) වුත්තත්තා අඤ්ඤෙහි තුම්බටකාදීහි කතං සත්තාහකාලිකං න හොතීති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි ඵාණිතං දස්සෙතුං ‘‘රසාදිඋච්ඡුවිකති, පක්කාපක්කා ච ඵාණිත’’න්ති ආහ. පක්කා ච අපක්කා ච රසාදිඋච්ඡුවිකති ඵාණිතන්ති අත්ථො. මධුකපුප්ඵඵාණිතං පුරෙභත්තං සාමිසං වට්ටති, පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය සත්තාහං නිරාමිසමෙව වට්ටති. තස්ස සත්තාහාතික්කමෙ දුක්කටං. චිඤ්චඵාණිතඤ්ච අම්බඵාණිතඤ්ච යාවකාලිකමෙව.

91. ඉදානි ¶ එතෙසු වසාතෙලස්ස ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තං විසුං උද්ධරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සවත්ථුපක්කා සාමං වා’’තිආදිමාහ. සත්තවිධඤ්හි (පාරා. අට්ඨ. 2.623) ඔදිස්සං නාම බ්යාධොදිස්සං පුග්ගලොදිස්සං කාලොදිස්සං සමයොදිස්සං දෙසොදිස්සං වසොදිස්සං භෙසජ්ජොදිස්සන්ති.

තත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අමනුස්සිකාබාධෙ ආමකමංසං ආමකලොහිත’’න්ති (මහාව. 264) වුත්තං, ඉදං බ්යාධොදිස්සං නාම. එත්ථ පන කාලෙපි විකාලෙපි කප්පියාකප්පියමංසලොහිතං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රොමන්ථකස්ස රොමන්ථන’’න්ති (චූළව. 273) එවං අනුඤ්ඤාතං පුග්ගලොදිස්සං නාම. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චත්තාරි මහාවිකටානි දාතුං ගූථං මුත්තං ඡාරිකං මත්තික’’න්ති (මහාව. 268) එවං සප්පදට්ඨකාලෙ අප්පටිග්ගහිතකං අනුඤ්ඤාතං කාලොදිස්සං නාම. ගණභොජනාදි සමයොදිස්සං නාම. ගණඞ්ගණූපාහනානි දෙසොදිස්සං නාම. වසොදිස්සං නාම ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වසානි භෙසජ්ජානී’’ති (මහාව. 262) එවං ¶ වසානාමෙන අනුඤ්ඤාතං. තං ඨපෙත්වා මනුස්සවසං සබ්බෙසං කප්පියාකප්පියවසානං තෙලං තංතදත්ථිකානං තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. භෙසජ්ජොදිස්සං නාම ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තානි පඤ්ච භෙසජ්ජානී’’ති (මහාව. 261) එවං භෙසජ්ජනාමෙන වුත්තානි සප්පිආදීනි පඤ්ච.

යථා පන ඛීරදධිආදීහි පක්කතෙලං පච්ඡාභත්තං න වට්ටති, න එවමිදං. ඉදං පන තෙලං සවත්ථුකපක්කම්පි වට්ටති, තං දස්සෙතුං ‘‘සවත්ථුපක්කා සාමං වා’’ති වුත්තං. වසං ඔලොකෙත්වා ‘‘සවත්ථුපක්කා’’ති වුත්තං. සාමං පක්කා වාති අත්ථො. යථා සවත්ථුකප්පටිග්ගහිතත්තා සාමංපක්කත්තා දධිආදීහි පක්කතෙලං අත්තනා කතං පුරෙභත්තම්පි න වට්ටති, න එවමිදං. ඉදං පන අත්තනා සවත්ථුකපක්කම්පි පුරෙභත්තම්පි පච්ඡාභත්තම්පි වට්ටතීති අත්ථො. එත්ථ පන කාරණූපචාරෙන වසාතෙලං ‘‘වසා’’ති වුත්තං.

කාලෙති පුරෙභත්තකාලෙ පරෙහි වා අත්තනා වා පක්කාති අත්ථො. පච්ඡාභත්තං පන පචිතුං න වට්ටති ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිතං කාලෙ නිප්පක්කං කාලෙ සංසට්ඨ’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා. තස්මා ‘‘කාලෙ’’ති වුත්තං. යො පන විකාලෙ පටිග්ගහෙත්වා විකාලෙ පචිත්වා විකාලෙ පරිස්සාවෙත්වා පරිභුඤ්ජති, සො තීණි දුක්කටානි ආපජ්ජති.

අමානුසාති ¶ එත්ථ (මහාව. 262) පන අච්ඡවසාදීනං අනුඤ්ඤාතත්තා ඨපෙත්වා මනුස්සවසං සබ්බෙසං අකප්පියමංසානං වසා අනුඤ්ඤාතාති වෙදිතබ්බා. මංසෙසු හි මනුස්සහත්ථිමංසාදීනි දස මංසානි පටික්ඛිත්තානි, වසා පන එකා මනුස්සවසා එව.

අනුපසම්පන්නෙන (පාරා. අට්ඨ. 2.623) කතනිබ්බට්ටිතවසාතෙලං පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං පුරෙභත්තං සාමිසම්පි වට්ටති, පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය සත්තාහං ¶ නිරාමිසමෙව වට්ටති. යං පනෙත්ථ සුඛුමරජසදිසං මංසං වා න්හාරු වා අට්ඨි වා ලොහිතං වා, තං අබ්බොහාරිකං. සචෙ සයං කරොති, පුරෙභත්තං පටිග්ගහෙත්වා පචිත්වා පරිස්සාවෙත්වා සත්තාහං නිරාමිසමෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බං. නිරාමිසපරිභොගඤ්හි සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිතං කාලෙ නිප්පක්කං කාලෙ සංසට්ඨං තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 262). අඤ්ඤෙසන්ති සප්පිආදීනං. වත්ථුන්ති යාවකාලිකභූතං වත්ථුං. යාවකාලිකවත්ථූනං වත්ථුං න පචෙති සම්බන්ධො.

92. ඉදානි යාවජීවිකවිකතිං දස්සෙතුං ‘‘හලිද්දී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථායමනුත්තානපදත්ථො (මහාව. 263; පාචි. අට්ඨ. 248-249) – පඤ්චමූලාදිකඤ්චාපීති එත්ථ ද්විපඤ්චමූලෙන සද්ධිං අඤ්ඤානිපි තග්ගතිකානි මූලභෙසජ්ජානි ගහිතානීති ඤාතබ්බං.

93-5. බිළඞ්ගාදීනි ඵලභෙසජ්ජානි. තත්ථ (මහාව. 263) ගොට්ඨඵලන්ති මදනඵලන්ති වදන්ති. කප්පාසාදීනං පණ්ණන්ති සම්බන්ධො. ඉමෙ පන වුත්තප්පකාරා මූලභෙසජ්ජඵලභෙසජ්ජපණ්ණභෙසජ්ජවසෙන වුත්තා සබ්බෙ කප්පියා. ඉමෙසං පුප්ඵඵලපණ්ණමූලා සබ්බෙපි කප්පියා යාවජීවිකායෙව. ඨපෙත්වා උච්ඡුනිය්යාසං සබ්බො ච නිය්යාසො සරසඤ්ච උච්ඡුජං තචං ඨපෙත්වා සබ්බො ච තචොති සම්බන්ධො.

96. මධුනා (පාරා. අට්ඨ. 2.623) අමක්ඛිතං සුද්ධසිත්ථඤ්ච. මධුමක්ඛිතං පන සත්තාහකාලිකමෙව. යඤ්ච කිඤ්චීති ඔදනං මංසං අට්ඨිආදීනීති අත්ථො.

97. ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි නෙව ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථං ඵරන්ති, න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්ති, තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං ¶ , අසති ¶ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 263) වුත්තත්තා ‘‘ආහාරත්ථමසාධෙන්තං, සබ්බං තං යාවජීවික’’න්ති වුත්තං.

98. සබ්බස්සාති ගිලානස්සාපි අගිලානස්සපීති අත්ථො. කාලිකත්තයන්ති යාවකාලිකං වජ්ජෙත්වා අවසෙසං සති පච්චයෙ විකාලෙ කප්පතීති අත්ථො.

99. ජනයන්තුභොති ජනයන්ති උභො. කිං වුත්තං හොති? යාවකාලිකයාමකාලිකසඞ්ඛාතා උභො කාලිකා අත්තනො කාලමතික්කමිත්වා පරිභුත්තා පාචිත්තිං ජනයන්තීති අත්ථො. කිඤ්ච භිය්යො (මහාව. 274; මහාව. අට්ඨ. 274; කඞ්ඛා. අට්ඨ. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා) – උභොපි පනෙතෙ අකප්පියකුටියං වුත්තා අන්තොවුත්ථං දුක්කටඤ්ච, පුනදිවසෙ පරිභුඤ්ජතො සන්නිධිං පාචිත්තියඤ්ච ජනයන්තීති අත්ථො.

100. අනාරුළ්හෙති පාළියං අනාගතෙ මනුස්සසප්පිආදිම්හීති අත්ථො.

101. නිස්සට්ඨලද්ධන්ති (පාරා. 624) විනයකම්මං කත්වා පුන ලද්ධන්ති අත්ථො. විකප්පෙන්තස්ස සත්තාහෙති සත්තාහබ්භන්තරෙ සාමණෙරස්ස ‘‘ඉදං සප්පිං තෙල’’න්තිආදිනා නයෙන නාමං ගහෙත්වා ‘‘තුය්හං විකප්පෙමී’’ති වා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස විකප්පෙමී’’ති වා සම්මුඛාපි වා පරම්මුඛාපි වා විකප්පෙන්තස්ස අනාපත්තීති සම්බන්ධො. පාළියං පන ‘‘අනාපත්ති අන්තොසත්තාහෙ අධිට්ඨෙති, විස්සජ්ජෙති, නස්සති, විනස්සති, ඩය්හති, අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්ති, විස්සාසං ගණ්හන්තී’’ති (පාරා. 625) එත්තකමෙව වුත්තං, ‘‘විකප්පෙමී’’ති ඉදං පන නත්ථි. කිඤ්චාපි නත්ථි, අථ ඛො ‘‘අනධිට්ඨිතෙ අධිට්ඨිතසඤ්ඤී නිස්සග්ගියං ¶ පාචිත්තියං, අවිකප්පිතෙ විකප්පිතසඤ්ඤී නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 624) ආපත්තිවාරෙ ආගතත්තා ථෙරෙන දස්සිතං. තං දස්සෙන්තෙනාපි සචෙ උපසම්පන්නස්ස විකප්පෙති, අත්තනො එව සන්තකං හොති, පටිග්ගහණම්පි න විජහති, තස්මා උපසම්පන්නවසෙන අදස්සෙත්වා අනුපසම්පන්නවසෙන දස්සිතං. තස්ස හි විකප්පිතෙ පටිග්ගහණම්පි විජහති, ආපත්තිපි න හොතීති. අධිට්ඨතොති අබ්භඤ්ජනාදීනි අධිට්ඨහන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. සචෙ පන සත්තාහබ්භන්තරෙ නිරපෙක්ඛො හුත්වා අනුපසම්පන්නස්ස පරිච්චජති, පරිච්චත්තත්තා අනාපත්ති, ඉතරස්ස ච අප්පටිග්ගහිතත්තා උභින්නම්පි කායිකපරිභොගො වට්ටති. අනිස්සග්ගියත්තා පන බාහිරපරිභොගෙන වට්ටති. ‘‘තානි පටිග්ගහෙත්වා ¶ සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බානී’’ති (පාරා. 623) එවං නියමෙත්වා අනුඤ්ඤාතත්තා වුත්තං ‘‘අඤ්ඤස්ස දදතොපි ච අනාපත්තී’’ති.

102. සබ්භාවන්ති අත්තනො සභාවං. යස්මා ගාහාපයන්ති, තස්මා එවමුදීරිතන්ති වුත්තන්ති අත්ථො. ඉදානි වක්ඛමානං සන්ධාය ‘‘එව’’න්ති වුත්තං.

103-5. සත්තාහං යාවජීවිකන්ති (මහාව. 305; මහාව. අට්ඨ. කඞ්ඛා. අට්ඨ. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා) සත්තාහකාලිකඤ්ච යාවජීවිකඤ්චාති අත්ථො. කිං වුත්තං හොති? සත්තාහකාලිකයාවජීවිකද්වයං සෙසකාලිකසම්මිස්සං සම්භින්නරසං කත්වා පරිභුඤ්ජතො සන්නිධිපාචිත්ති හොතීති උදීරිතන්ති. තදහු පටිග්ගහිතං තදහෙවාති අත්ථො. සෙසන්ති සත්තාහකාලිකයාවජීවිකද්වයං. ඉතරන්ති යාවජීවිකං. පුරෙ පටිග්ගහිතං වා හොතු, තදහු වා පටිග්ගහිතං, යාවජීවිකං සත්තාහකාලිකෙන සත්තාහං කප්පතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘යාවකාලිකෙන, භික්ඛවෙ, යාමකාලිකං, සත්තාහකාලිකං, යාවජීවිකං තදහු පටිග්ගහිතං කාලෙ කප්පති, නො විකාලෙ. යාමකාලිකෙන, භික්ඛවෙ, සත්තාහකාලිකං, යාවජීවිකං ¶ තදහු පටිග්ගහිතං යාමෙ කප්පති, යාමාතික්කන්තෙ න කප්පති. සත්තාහකාලිකෙන, භික්ඛවෙ, යාවජීවිකං පටිග්ගහිතං සත්තාහං කප්පති, සත්තාහාතික්කන්තෙ න කප්පතී’’ති හි භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 305) වුත්තං. එත්ථ පන ‘‘තදහු පටිග්ගහිත’’න්ති විසෙසවචනස්ස නත්ථිතාය පුරෙ පටිග්ගහිතම්පි වට්ටතීති සිද්ධන්ති. කාලිකවිනිච්ඡයො.

කාලිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

106. ඉදානි ‘‘පටිග්ගාහො’’ති පදං විත්ථාරෙතුං ‘‘දාතුකාමාභිහාරො චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ දාතුකාමස්ස අභිහාරො දාතුකාමාභිහාරො. එතෙන අඤ්ඤස්ස පත්තෙ පක්ඛිපිතුං ආලුලෙන්තස්ස ඵුසිතානි උට්ඨහිත්වා අඤ්ඤස්ස පත්තෙ සචෙ පතන්ති, පටිග්ගහණං න රුහතීති දීපිතං ¶ හොති. එරණක්ඛමන්ති ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන උක්ඛිපනක්ඛමං, තතො මහන්තෙ පටිග්ගහණං න රුහති. තිධා දෙන්තෙති කායකායප්පටිබද්ධනිස්සග්ගියානං වසෙන තිධා දෙන්තෙ. තස්ස භික්ඛුනො කායකායප්පටිබද්ධෙහි ද්විධා ගාහොති අත්ථො. පඤ්චඞ්ගො එවං පඤ්චඞ්ගෙවං. දාතුකාමාභිහාරො එකං, හත්ථපාසො එකං, එරණක්ඛමතා එකං, දෙවමනුස්සතිරච්ඡානගතෙසු එකෙන තිධා දානමෙකං, ද්විධා ගාහො එකන්ති එවං පඤ්චඞ්ගානි හොන්ති.

107. ඉදානි යෙන කායප්පටිබද්ධෙන පටිග්ගහණං න රුහති, තං දස්සෙතුං ‘‘අසංහාරියෙ’’තිආදිමාහ. ඛාණුකෙ (පාචි. අට්ඨ. 265) බන්ධිත්වා ¶ ඨපිතමඤ්චාදිම්හි වා ඵලකෙ වා පාසාණෙ වා අසංහාරියෙ න රුහතීති අත්ථො. තත්ථජාතෙ පදුමිනිපණ්ණෙ වා කිංසුකපණ්ණාදිම්හි වා න වට්ටති, සුඛුමෙ චිඤ්චආදීනං පණ්ණෙ වා න රුහති, යඤ්ච මජ්ඣිමපුරිසො සන්ධාරෙතුං න සක්කොති, තස්මිං අසය්හභාරෙ ච පටිග්ගහො න රුහතීති අත්ථො.

108. ඉදානි පටිග්ගහණවිජහනං දස්සෙතුං ‘‘සික්ඛාමරණලිඞ්ගෙහී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථායං පිණ්ඩත්ථො – සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන ච මරණෙන ච ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන ච ‘‘න තං දානි පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති වා ‘‘න පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති වා එවං අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන ච චොරාදීහි වා අච්ඡෙදා ච අනුපසම්පන්නස්ස දානා ච ගාහො පටිග්ගාහො උපසම්මති විජහතීති. භික්ඛුනියා පන සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස අභාවා විබ්භමනෙන ච විජහතීති ගහෙතබ්බං.

. ඉදානි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං දස්සෙතුං ‘‘අප්පටිග්ගහිතං සබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දන්තපොනසික්ඛාපද) – චතුකාලිකපරියාපන්නං අන්තමසො රජරෙණුම්පි අප්පටිග්ගහෙත්වා සබ්බං පරිභුඤ්ජතො පාචිත්ති. ඉදානි අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං දස්සෙතුං ‘‘සුද්ධඤ්ච නාතිබහල’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුද්ධඤ්චාති අඤ්ඤෙසං රසෙන අසම්මිස්සං. හිමොදකසමුද්දොදකාදීසු පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි. ලොණඤ්ච අස්සු ච ලොණස්සු. එත්ථ ලොණං නාම සරීරෙ උට්ඨිතං. එතානි පන සබ්බානි අවිච්ඡින්නානෙව කප්පන්ති, නෙතරානි.

111. ඉදානි අනඞ්ගලග්ගානිපි දස්සෙතුං ‘‘ගූථමත්තිකමුත්තානී’’තිආදිමාහ. තථාවිධෙති තථාවිධෙ කාලෙ, සප්පදට්ඨකාලෙති අත්ථො. අඤ්ඤෙසං පන අප්පටිග්ගහිතං අනඞ්ගලග්ගං න වට්ටති. කස්මා ¶ ? ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යං කරොන්තො ¶ පටිග්ගණ්හාති, ස්වෙව පටිග්ගහො කතො, න පුන පටිග්ගහෙතබ්බො’’ති (මහාව. 268) වුත්තත්තා.

112. දුරූපචිණ්ණෙති දුප්පරාමට්ඨෙ ඵලිකරුක්ඛවල්ලිආදිං චාලෙන්තස්ස වා ආමිසභරිතභාජනං අප්පටිග්ගහිතං පරාමසන්තස්ස වා දුරූපචිණ්ණදුක්කටං හොතීති අත්ථො. රජොකිණ්ණෙති භික්ඛාය චරන්තස්ස පත්තෙ පතිතරජං අප්පටිග්ගහෙත්වා පුන භික්ඛං ගණ්හතො විනයදුක්කටං හොතීති අත්ථො. අථුග්ගහප්පටිග්ගහෙති අථ උග්ගහප්පටිග්ගහෙ, අත්තනා එව උග්ගහෙත්වා ගහිතෙති අත්ථො. අකප්පියකුටියං අන්තොවුත්ථෙ ච යත්ථ කත්ථචි භික්ඛුනා සයංපක්කෙ ච අත්තනා වා පරෙන වා අකප්පියකුටියං අන්තොපක්කෙ චාති සබ්බත්ථ දුක්කටන්ති අධිප්පායො. පටිග්ගාහවිනිච්ඡයො.

පටිග්ගාහනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

113. ඉදානි මංසෙසු පටිපජ්ජිතබ්බාකාරං දස්සෙතුං ‘‘මංසෙසු ච අකප්පිය’’න්ති උද්ධටං. අකප්පියමංසම්හි දස්සිතෙ කප්පියමංසං දස්සිතමෙව හොති පාරිසෙසනයෙන. උරගස්ස චාති එත්ථ සබ්බොපි උරගො න කප්පති.

114. එත්තාවතා ජාතිවසෙන දසවිධම්පි අකප්පියමංසං දස්සෙත්වා ඉදානි කප්පියමංසෙසුපි අකප්පියවිධිං දස්සෙතුං ‘‘උද්දිස්සකතමංසඤ්ච, යඤ්ච අප්පටිවෙක්ඛිත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු යස්ස කස්සචි යං කිඤ්චි උද්දිස්ස කතං උද්දිස්සකතං නාම, තං පන ජානිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං සබ්බෙසම්පි න වට්ටති, අජානන්තානං අනාපත්ති. මච්ඡෙසුපි එසෙව නයො. අප්පටිවෙක්ඛිතන්ති ¶ අනුපපරික්ඛිතං, අනාපුච්ඡිතන්ති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ අප්පටිවෙක්ඛිත්වා මංසං පරිභුඤ්ජිතබ්බං, යො පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 281) ¶ වුත්තං. මච්ඡෙසු පන ආපුච්ඡනකිච්චං නත්ථි අකප්පියමච්ඡානං නත්ථිතායාති වදන්ති. ඉදානි එතෙසු ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුං ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්තිආදිමාහ. තං සබ්බං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා) උත්තානමෙව.

115. ඉදානි න කෙවලං ඉමෙසං මනුස්සාදීනං මංසමෙව අකප්පියං, අට්ඨිආදීනිපි අකප්පියානීති දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨීපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ (මහාව. අට්ඨ 281) ලොමම්පෙසන්ති ලොමම්පි එසං අකප්පියමංසවත්ථූනන්ති අත්ථො. සචිත්තකං වාති එතෙසු පන උද්දිස්සකතමෙව සචිත්තකං, සෙසා අචිත්තකාති. අකප්පියමංසවිනිච්ඡයො.

අකප්පියමංසනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116-7. ඉදානි අච්චොළාරිකානං වසෙන දස්සෙතුං ‘‘අරූපිය’’න්තිආදි ආරද්ධං. අඤ්ඤථාපි යුත්ති පරියෙසිතබ්බා. තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො (පාරා. 591; පාරා. අට්ඨ. 2.589; කඞ්ඛා. අට්ඨ. ජාතරුපසික්ඛාපදවණ්ණනා) – යො රූපියෙන අරූපියඤ්ච පරිවත්තෙය්ය, යො ච ඉතරෙන ච අරූපියෙන රූපියං පරිවත්තෙය්ය, තස්ස නිස්සග්ගියං හොතීති.

ඉදානි රූපියඤ්ච අරූපියඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘ඉධ රූපිය’’න්තිආදි ආරද්ධං. එත්ථ (පාරා. 589; කඞ්ඛා. අට්ඨ. ජාතරුපසික්ඛාපදවණ්ණනා) සජ්ඣු සිඞ්ගීති සජ්ඣූති රජතං. සිඞ්ගීති සුවණ්ණං. තම්බලොහාදීහි වා දාරූහි වා පණ්ණෙහි වා ලාඛාය වා රූපං සමුට්ඨාපෙත්වා වා අසමුට්ඨාපෙත්වා වා කතං චම්මබීජමයම්පියං යං ¶ දෙසෙ වොහාරං ගච්ඡති, ඉදං වොහාරූපගමාසකං නාම. ඉදමිධ රූපියන්ති අධිප්පෙතං. වත්ථාදි ච මුත්තාදි ච වත්ථමුත්තාදි. ඉතරන්ති අරූපියං කප්පියවත්ථුඤ්ච දුක්කටවත්ථුඤ්ච. කිං වුත්තං හොති? වත්ථං සුත්තං ඵාලො පටකො කප්පාසො අනෙකප්පකාරං අපරණ්ණං සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතාදිභෙසජ්ජඤ්චාති ඉදං කප්පියවත්ථු නාම. මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛොසිලා පවාළං ලොහිතඞ්ගො මසාරගල්ලං සත්ත ධඤ්ඤානි දාසී දාසො ඛෙත්තං වත්ථු පුප්ඵාරාමඵලාරාමාදයොති ඉදං දුක්කටවත්ථු නාම, තදුභයං අරූපියං නාමාති වුත්තං හොති.

118. එත්තාවතා රූපියසංවොහාරං දස්සෙත්වා ඉදානි කයවික්කයං දස්සෙතුං ‘‘ඉමං ගහෙත්වා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ ඉමන්ති තණ්ඩුලාදිකං කප්පියභණ්ඩං ගහෙත්වා වා ඔදනාදිං භුත්වා වා ‘‘ඉමං වත්ථාදිකං කප්පියභණ්ඩං දෙහි, ඉමං රජනපචනාදිකං කර, රජනකට්ඨාදිමා නය, ඉමං වා තව දෙමි, ත්වං පන ඉමඤ්ච ඉමඤ්ච ආහර, කර, දෙහී’’ති එවං කයවික්කයෙ සමාපන්නෙ නිස්සග්ගීති සම්බන්ධො.

119. ඉදානි පරිණාමවසෙන ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුං ‘‘අත්තනො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්රායං පිණ්ඩත්ථො (පාරා. 659; පාරා. අට්ඨ. 2.658; කඞ්ඛා. අට්ඨ. පරිණතසික්ඛාපදවණ්ණනා) – සඞ්ඝස්ස වා අඤ්ඤස්ස වා නතං පරිණතං ලාභං ලභිතබ්බං චීවරාදිපච්චයං අත්තනො වා අඤ්ඤස්ස වා පරිණාමෙය්ය, නිස්සග්ගියආදීනි හොන්තීති. කථං? යො පන මාතුසන්තකම්පි සඞ්ඝස්ස පරිණතං අත්තනො පරිණාමෙති, නිස්සග්ගියං. අඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස පරිණාමෙති, සුද්ධිකපාචිත්තියං. අඤ්ඤස්ස සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණාමෙති, දුක්කටං. යො පන අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණතං අත්තනො වා අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා අඤ්ඤචෙතියස්ස වා පරිණාමෙති, තස්සාපි දුක්කටමෙවාති.

120. යො ¶ පන නිස්සග්ගිං නිස්සජ්ජිතබ්බං අනිස්සජ්ජිත්වා විනයකම්මං අකත්වා පරිභුඤ්ජෙය්ය, තස්ස දුක්කටං. යො වා පරෙන විනයකම්මත්ථාය නිස්සට්ඨං සකසඤ්ඤාය න දදෙය්ය, තස්සාපි දුක්කටං. අඤ්ඤථෙතරන්ති එත්ථ අඤ්ඤථාති ථෙය්යසඤ්ඤාය සචෙ න දදෙය්ය, ඉතරං තස්ස අග්ඝවසෙන පාරාජිකඤ්ච ථුල්ලච්චයඤ්ච දුක්කටඤ්ච හොතීති අත්ථො. නිස්සග්ගියවිනිච්ඡයො.

නිස්සග්ගියනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

121. ඉදානි පාචිත්තියානි දස්සෙතුං ‘‘පාචිත්තී’’ති මාතිකාපදං උද්ධරිත්වා ‘‘මුසාවාදොමසාවාදෙ, පෙසුඤ්ඤහරණෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ මුසාවාදෙ ච ඔමසවාදෙ ච පෙසුඤ්ඤහරණෙ ච පාචිත්ති වුත්තාති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි. එත්ථ පන ‘‘අදිට්ඨං, අසුතං, අමුතං ¶ , අවිඤ්ඤාතං, දිට්ඨං, සුතං, මුතං, විඤ්ඤාත’’න්ති (පාචි. 3; පාචි. අට්ඨ. 3) පුබ්බෙපි ‘‘මුසා භණිස්සාමී’’ති චෙතෙත්වා වචනක්ඛණෙව ‘‘මුසා භණාමී’’ති ජානිත්වා ජානන්තස්සෙව මුසාභණනෙ පාචිත්ති නාම ආපත්ති හොතීති අත්ථො. යස්ස භණති, සො තං න සුණාති, ආපත්ති න හොති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. මුසාවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා).

‘‘ඔමසවාදො නාම දසහි ආකාරෙහි ඔමසති ජාතියාපි නාමෙනපි ගොත්තෙනපි කම්මෙනපි සිප්පෙනපි ආබාධෙනපි ලිඞ්ගෙනපි කිලෙසෙනපි ආපත්තියාපි අක්කොසෙනපී’’ති (පාචි. 15) එවං වුත්තෙහි දසහි ආකාරෙහි උපසම්පන්නං යො ඛුංසෙති වම්භෙති, අයං ඔමසති නාම, තස්ස පාචිත්තීති ¶ අත්ථො. පරම්මුඛා භණන්තස්ස දුක්කටං, තථා පාළියං අනාගතෙහි ‘‘චොරො’’ති වා ‘‘ගණ්ඨිභෙදකො’’ති වා ආදීහි භණන්තස්ස. ‘‘සන්ති ඉධෙකච්චෙ ඛත්තියා බ්රාහ්මණා චණ්ඩාලා’’තිආදිනා පරියායෙන භණන්තස්ස ච අනුපසම්පන්නං භණන්තස්ස ච සබ්බත්ථපි දුක්කටමෙව.

පියකම්යතාය වා භෙදාධිප්පායෙන වා උපසම්පන්නං ජාතිආදීහි ඔමසන්තස්ස උපසම්පන්නස්ස වචනං සුත්වා තස්ස උපසංහරණං පෙසුඤ්ඤහරණං නාම. එත්ථාපි පරියායවචනෙන ච අනුපසම්පන්නස්ස උපසංහරණෙන ච දුක්කටමෙව.

පදසොධම්මොති එත්ථ ‘‘ධම්මො නාම බුද්ධභාසිතො සාවකභාසිතො ඉසිභාසිතො දෙවතාභාසිතො අත්ථූපසංහිතො ධම්මූපසංහිතො’’ති (පාචි. 46) එවං වුත්තං සඞ්ගීතිත්තයමාරුළ්හං තිපිටකධම්මං පදඅනුපදඅන්වක්ඛරඅනුබ්යඤ්ජනවසෙන භික්ඛුඤ්ච භික්ඛුනිඤ්ච ඨපෙත්වා අනුපසම්පන්නං එකතො වාචෙන්තස්ස පාචිත්ති හොතීති අත්ථො.

සාගාරෙති යං පන සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙන පාකාරාදිනා පරික්ඛිත්තත්තා සබ්බපරිච්ඡින්නඤ්ච යෙන කෙනචි විතානාදිනා අන්තමසො වත්ථෙනපි ඡන්නත්තා සබ්බච්ඡන්නඤ්ච සෙනාසනං, තථාරූපෙ සෙනාසනෙ එකූපචාරට්ඨානෙ අනුපසම්පන්නෙන සහ වසන්තස්ස චතුත්ථදිවසතො පට්ඨාය නිපජ්ජනගණනාය ච අනුපසම්පන්නගණනාය ච දෙවසිකං පාචිත්ති හොතීති අත්ථො.

උජ්ඣාපනකඛිය්යනෙති එත්ථ යො උපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන සම්මතං සෙනාසනපඤ්ඤාපකං වා භත්තුද්දෙසකං ¶ වා යාගුභාජකං වා ඵලභාජකං වා ඛජ්ජභාජකං වා අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකං වා මඞ්කුකත්තුකාමො ඡන්දෙන ‘‘ඉත්ථන්නාමො සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙති, භත්තානි ච උද්දිසතී’’ති වා වදන්තො අඤ්ඤං ¶ උපසම්පන්නං උජ්ඣාපෙති තෙන අවජානාපෙති, යො පන තථෙව වදන්තො උපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ තස්ස අයසං පකාසෙන්තො ඛීයති, තස්මිං උජ්ඣාපනකෙ ච ඛීයනකෙ ච පාචිත්තිද්වයන්ති වෙදිතබ්බං.

122. තලසත්තිඅනාදර-කුක්කුච්චුප්පාදනෙසු චාති එත්ථ යො භික්ඛු උපසම්පන්නස්ස පහරණාකාරං දස්සෙන්තො කායං වා කායප්පටිබද්ධං වා උච්චාරෙති, තස්ස පාචිත්තියං. සචෙ විරද්ධො පහාරං දෙති, අප්පහරිතුකාමතාය දුක්කටං, තථා අනුපසම්පන්නෙසුපි දුක්කටමෙව.

උපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො තං අසික්ඛිතුකාමතාය වා තස්ස වචනං අසොතුකාමතාය වා යො අනාදරියං කරොති, තස්ස අනාදරකරණෙ පාචිත්තියන්ති අත්ථො. අපඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානස්ස ච අනුපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වා අපඤ්ඤත්තෙන වා වුච්චමානස්ස දුක්කටං.

උපසම්පන්නස්ස ‘‘ඌනවීසතිවස්සො මඤ්ඤෙ ත්වං උපසම්පන්නො, විකාලෙ මඤ්ඤෙ තයා භුත්ත’’න්තිආදිනා නයෙන සඤ්චිච්ච කුක්කුච්චං උප්පාදෙන්තස්ස පාචිත්තියං. අනුපසම්පන්නස්ස උප්පාදනෙ දුක්කටං.

ගාමප්පවෙසනාපුච්ඡාති එත්ථ පන මජ්ඣන්හිකාතික්කමනතො පට්ඨාය යාව අරුණුග්ගමනා විකාලො නාම, එත්ථන්තරෙ සචෙ සම්බහුලා කෙනචි කම්මෙන ගාමං පවිසන්ති, ‘‘විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡාමා’’ති සබ්බෙහිපි අඤ්ඤමඤ්ඤං ආපුච්ඡිතබ්බං. සචෙ අනාපුච්ඡා පරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපං, අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරං අතික්කමන්ති, පඨමපාදෙ දුක්කටං, දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියං. ආපදාසු අනාපත්ති.

භොජනෙ ච පරම්පරාති පරම්පරභොජනෙ ච පාචිත්තියන්ති අත්ථො. එත්ථ පන පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරං නාමං ගහෙත්වා ¶ ‘‘ඔදනෙන වා සත්තුනා වා කුම්මාසෙන වා මංසෙන වා මච්ඡෙන වා නිමන්තෙමී’’තිආදිනා නයෙන, යෙන කෙනචි වෙවචනෙන වා අකප්පියනිමන්තනාය නිමන්තිතස්ස ¶ යෙන යෙන පඨමං නිමන්තිතො, තස්ස තස්ස භොජනං ඨපෙත්වා උප්පටිපාටියා, අවිකප්පෙත්වා වා පඨමනිමන්තනං පරස්ස පරස්ස කුලස්ස පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං පරිභුඤ්ජන්තස්ස පරම්පරභොජනෙ පාචිත්ති හොති. ගිලානචීවරදානචීවරකාලසමයෙසු අනාපත්ති, තථා පඤ්ච භොජනානි ඨපෙත්වා සබ්බත්ථ.

123. අනුද්ධරිත්වා ගමනෙ සෙය්යන්ති එත්ථ දසවිධා සෙය්යා භිසි චිමිලිකා උත්තරත්ථරණං භූමත්ථරණං තට්ටිකා චම්මඛණ්ඩො නිසීදනං පච්චත්ථරණං තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරොති. එතෙසු යං කිඤ්චි සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ ගුත්තසෙනාසනෙ අත්තනො වස්සග්ගෙන ගහිතං අත්තනා වා සන්ථරිත්වා, අනුපසම්පන්නෙන වා සන්ථරාපෙත්වා තං දිවසං ගමිකවසෙන පක්කමන්තො නෙව සයං උද්ධරෙය්ය න අඤ්ඤං උද්ධරාපෙය්ය, යථා උපචිකාදීහි න ඛජ්ජෙය්ය, එවං න ඨපෙය්ය, අඤ්ඤෙන වා න උද්ධරාපෙය්ය, පතිරූපං භික්ඛුං වා සාමණෙරං වා ආරාමිකමෙව වා අනාපුච්ඡා වා ගච්ඡෙය්ය, තස්ස පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපං, අපරික්ඛිත්තස්ස ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමන්තස්ස පාචිත්තියං. මණ්ඩපරුක්ඛමූලාදිඅගුත්තසෙනාසනෙ සන්ථරිත්වා ගච්ඡන්තස්ස දුක්කටං, තථා මඤ්චපීඨභිසිකොච්ඡකෙසු, ගුත්තසෙනාසනෙපි දුක්කටමෙව.

සෙනාසනානි වාති එත්ථ අනුද්ධරිත්වා ගමනෙති සම්බන්ධො. එත්ථ පන මඤ්චො පීඨං භිසි කොච්ඡකන්ති චතුබ්බිධම්පි සෙනාසනං වස්සානහෙමන්තානං අට්ඨසු මාසෙසු අජ්ඣොකාසෙ වා ඔවස්සකමණ්ඩපෙ වා රුක්ඛමූලෙ වා සයං සන්ථරිත්වා වා අනුපසම්පන්නෙන සන්ථරාපෙත්වා වා තං අනුද්ධරිත්වා වා අනුද්ධරාපෙත්වා වා තස්ස සෙනාසනස්ස ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අතික්කමනෙ පාචිත්තියං. සම්මුඤ්ජනීයාදි සෙසපරික්ඛාරෙසු දුක්කටං.

ඉත්ථියාද්ධානගමනෙති ¶ එත්ථ මාතුගාමෙන ‘‘ගච්ඡාම භගිනි, ගච්ඡාම අය්යා’’ති එවං සංවිදහිත්වා ‘‘අජ්ජ වා ස්වෙ වා පරසුවෙ වා’’ති නියමිතකාලං විසඞ්කෙතං අකත්වා ද්වාරවිසඞ්කෙතං මග්ගවිසඞ්කෙතං කත්වාපි ගච්ඡතො ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ පාචිත්තියං. අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ ආපත්ති.

එකෙකාය නිසීදනෙති එත්ථ එකො එකාය ඉත්ථියා නිසීදනෙති අත්ථො.

124. භිංසාපනෙති ¶ එත්ථ උපසම්පන්නො උපසම්පන්නං භිංසාපෙතුකාමො චොරකන්තාරවාළකන්තාරාදීනි ආචික්ඛති, භයානකං වා රූපසද්දාදිං දස්සෙති, සො භායතු වා මා වා, තස්ස පයොගෙ පයොගෙ පාචිත්තියං. අනුපසම්පන්නෙ දුක්කටං.

ආකොටනෙති පහාරදානෙ. උපසම්පන්නො උපසම්පන්නස්ස අනත්තමනො හුත්වා සචෙ උප්පලපත්තෙනපි පහාරං දෙති, පාචිත්තියං. අනුපසම්පන්නස්ස ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා අන්තමසො තිරච්ඡානගතස්සාපි පහාරං දෙති, දුක්කටමෙව.

අනාචාරං ආචරිත්වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආපත්තියා වා වත්ථුනා වා අනුයුඤ්ජියමානො තං අකථෙතුකාමො ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන අඤ්ඤෙහි වචනෙහි තං වචනං පටිච්ඡාදෙන්තො සො අඤ්ඤං වදති, අයං අඤ්ඤවාදකො, තස්මිං අඤ්ඤවාදකෙ ච කඤ්චි වීතික්කමං දිස්වා ‘‘ආවුසො, ඉදං නාම තයා කත’’න්ති වුත්තෙ තං න කථෙතුකාමො තුණ්හීභූතොව සඞ්ඝං විහෙසතීති සඞ්ඝවිහෙසකො, තස්මිං විහෙසකෙ ච පාචිත්ති හොතීති අත්ථො. ඉධ පන ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන අඤ්ඤවාදකෙ ච විහෙසකෙ ¶ ච ආරොපිතෙ පුන අඤ්ඤං භණන්තස්ස, විහෙසන්තස්ස පාචිත්ති. අනාරොපිතෙ දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බං.

දුට්ඨුල්ලපකාසඡාදෙති එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාම ආපත්ති චත්තාරි ච පාරාජිකානි තෙරස ච සඞ්ඝාදිසෙසා’’ති (පාචි. 399) වුත්තා, තථාපි ඉධ සඞ්ඝාදිසෙසාව අධිප්පෙතා. තස්මා සඞ්ඝසම්මුතිං විනා භික්ඛුස්ස දුට්ඨුල්ලං ආපත්තිං ‘‘අයං අසුචිං මොචෙත්වා සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන වත්ථුනා සද්ධිං ආපත්තිං ඝටෙත්වා භික්ඛුඤ්ච භික්ඛුනිඤ්ච ඨපෙත්වා යස්ස කස්සචි අනුපසම්පන්නස්ස ආරොචෙන්තස්ස පාචිත්තියං. ථුල්ලච්චයාදිඅදුට්ඨුල්ලාරොචනෙ දුක්කටං. දුට්ඨුල්ලච්ඡාදනෙපි සඞ්ඝාදිසෙසොව අධිප්පෙතො. යො පන භික්ඛු භික්ඛුස්ස දුට්ඨුල්ලං ආපත්තිං සයං වා ජානිත්වා අඤ්ඤෙසං වා සුත්වා ‘‘ඉමං ජානිත්වා චොදෙස්සන්ති සාරෙස්සන්ති මඞ්කුං කරිස්සන්ති, නාරොචිස්සාමී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, තස්ස පාචිත්තියං. ධුරං නික්ඛිපිත්වා පච්ඡා ආරොචිතෙපි න රක්ඛති එව.

හාසොදකෙති අඞ්ගුලිපතොදකෙන හාසො ච උදකෙ හාසො චාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. උපසම්පන්නො උපසම්පන්නං හසාධිප්පායො කායෙන කායං ආමසති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස, කො පන වාදො ¶ උපකච්ඡකාදීසු ඝට්ටනෙ. අනුපසම්පන්නෙ දුක්කටං, තථා භික්ඛුස්ස කායප්පටිබද්ධාමසනෙ ච නිස්සග්ගියෙන කායප්පටිබද්ධාමසනෙ ච. එත්ථ භික්ඛුනීපි අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඨිතා. උදකෙ හසනධම්මො නාම උපරිගොප්ඵකෙ උදකෙ කීළාධිප්පායස්ස නිම්මුජ්ජනඋම්මුජ්ජනප්ලවනාදිකං. ඉධ හාසො නාම කීළා වුච්චති.

නිච්ඡුභනෙ විහාරාති සඞ්ඝිකා විහාරා නික්කඩ්ඪනෙති අත්ථො. එත්ථ පන යො කුද්ධො හුත්වා උපසම්පන්නං හත්ථාදීසු ගහෙත්වා වා ‘‘නික්ඛමා’’ති වත්වා වා යත්තකානි ද්වාරානි ¶ එකෙන පයොගෙන අතික්කාමෙති, තත්ථ ද්වාරගණනාය ආපත්තිං අග්ගහෙත්වා පයොගස්ස එකත්තා එකා එව ගහෙතබ්බා. සචෙ නානාපයොගෙහි අතික්කාමෙති, තත්ථ ද්වාරගණනාය ගහෙතබ්බං. තස්ස පරික්ඛාරනික්කඩ්ඪනෙ දුක්කටං, තථා අනුපසම්පන්නෙ, තස්ස පරික්ඛාරනික්කඩ්ඪනෙ ච. අලජ්ජිආදීසු පන අනාපත්ති.

අනුපඛජ්ජ සයනෙති සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ ‘‘වුඩ්ඪො’’ති වා ‘‘ගිලානො’’ති වා ‘‘සඞ්ඝෙන දින්නො’’ති වා ජානිත්වා මඤ්චස්ස වා පීඨස්ස වා පවිසන්තස්ස වා නික්ඛමන්තස්ස වා උපචාරෙ සෙය්යං සන්ථරිත්වා වා සන්ථරාපෙත්වා වා ‘‘යස්ස සම්බාධො භවිස්සති, සො පක්කමිස්සතී’’ති අධිප්පායෙන අභිනිසීදන්තස්ස ච අභිනිපජ්ජන්තස්ස ච පයොගගණනාය පාචිත්තියං වෙදිතබ්බං. පාචිත්තියවිනිච්ඡයො.

පාචිත්තියනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

125. භූතානං ජාතානං නිබ්බත්තානං ගාමො භූතගාමො (පාචි. 91; පාචි. අට්ඨ. 91; කඞ්ඛා. අට්ඨ. භූතගාමසික්ඛාපදවණ්ණනා). සමාරම්භොති ඡෙදනඵාලනපචනාදි, තස්මිං භූතගාමසමාරම්භෙ භූතගාමසමාරම්භහෙතු පාචිත්ති හොතීති අත්ථො. කතකප්පියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. භූතගාමසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන සමණකප්පියං භවෙති සම්බන්ධො. සමණානං කප්පියං සමණකප්පියං ¶ . ඉදානි යෙන කතං කප්පියං සමණකප්පියං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘නඛෙන වා’’තිආදිමාහ. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං, අග්ගිපරිජිතං සත්ථපරිජිතං නඛපරිජිතං අබීජං නිබ්බට්ටබීජඤ්ඤෙව පඤ්චම’’න්ති (චූළව. 250) හි වුත්තං.

126. ඉදානි ¶ තං භූතගාමං දස්සෙතුං ‘‘සමූලා’’තිආදිමාහ. තත්ථ (පාචි. 91; පාචි. අට්ඨ. 91) ස-ඉති සො භූතගාමො නාමාති අත්ථො, මූලබීජාදීහි පඤ්චහි බීජෙහි පභාවිතො හොතීති වුත්තං හොති. තත්ථ මූලබීජං නාම හලිද්දිසිඞ්ගිවෙරාදි. ඛන්ධබීජං නාම අස්සත්ථො නිග්රොධොති එවමාදි. අග්ගබීජං නාම අජ්ජුකඵණිජ්ජකාදි. ඵළුබීජං නාම උච්ඡුවෙළුනළාදි. ‘‘බීජබීජං නාම පුබ්බණ්ණං අපරණ්ණං, යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි බීජෙ ජායන්ති බීජෙ සඤ්ජායන්ති, එතං බීජබීජං නාමා’’ති වුත්තං. ඉදානි ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 195; ම. නි. 1.293, 411; 2.11; අ. නි. 10.99; පු. ප. 179) වුත්තත්තා ධම්මානුලොමෙන ආගතං බීජගාමසමාරම්භං දස්සෙතුං ‘‘ආරම්භෙ දුක්කට’’න්තිආදිමාහ. තස්මා එතං පඨමං ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති භූතගාමපරිමොචනං කාරෙත්වා බීජගාමපරිමොචනත්ථං පුන කප්පියං කාරෙතබ්බං.

127. නිබ්බට්ටබීජං (පාචි. අට්ඨ. 92; කඞ්ඛා. අට්ඨ. භුතගාමසික්ඛාපදවණ්ණනා) නාම අම්බපනසාදි. නොබීජං නාම තරුණම්බඵලාදි, එතං පන සබ්බං අකප්පියම්පි වට්ටතීති අත්ථො. කටාහබද්ධබීජානි කපිත්ථඵලාදීනි. බහිද්ධා වාපි කාරයෙති කපාලෙපි කාතුං වට්ටති, සචෙ එකාබද්ධානීති අත්ථො. කටාහමුත්තං පන භින්දිත්වා කාරෙතබ්බං.

128. භාජනෙ වා භූමියං වා එකාබද්ධෙසු බීජෙසු එකස්මිං බීජෙ කප්පියෙ කතෙ සබ්බෙස්වෙව කතං භවෙති අත්ථො. යථා ච බීජෙ, එවං රුක්ඛසහස්සං වා උච්ඡුසහස්සං වා ඡින්දිත්වා එකාබද්ධෙ කතෙපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

129. කප්පියං කත්වා නික්ඛිත්තෙ බීජගාමෙ පුන මූලපණ්ණානි සචෙ ජායරුං, පුන කප්පියං කාරෙය්යාති අත්ථො. තදාති මූලෙ ච අඞ්කුරෙ ච ජාතෙති අත්ථො.

130. උදකසම්භවොති ¶ ¶ උදකජාතො. චෙතියාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ගෙහප්පමුඛපාකාරවෙදිකාදීසු නිබ්බත්තා ගහිතා. නිබ්බත්තද්වත්තිපත්තකො භූතගාමොව, අනිබ්බත්තකො අග්ගබීජෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. බීජම්පි යාව මූලං වා පණ්ණං වා න නික්ඛමති, තාව බීජගාමොව, මූලෙ ච නික්ඛන්තෙ පණ්ණෙ ච හරිතෙ ජාතෙ භූතගාමොව හොතීති අත්ථො.

131. මකුළන්ති අඵුල්ලං. අහිඡත්තකං නාම රුක්ඛෙ ජාතං අහිඡත්තකං.

132. අල්ලරුක්ඛෙ ගණ්හතොති සම්බන්ධො. තත්ථාති අල්ලරුක්ඛෙ ඡින්දතො වාපීති සම්බන්ධො.

134. ‘‘ඉමං රුක්ඛං, ඉමං ලතං, ඉමං කන්දං ඡින්ද, භින්දා’’තිආදිනා නයෙන නියමෙත්වා භාසිතුං න වට්ටති. ‘‘ඉදං, එත’’න්ති අවත්වා කෙවලං ‘‘රුක්ඛං ඡින්දා’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 92; කඞ්ඛා. අට්ඨ. භූතගාමහික්ඛාපදවණ්ණනා) නයෙන වත්තුං වට්ටතීති. සමණකප්පවිනිච්ඡයො.

සමණකප්පනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

136. ඉදානි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චතස්සො කප්පියභූමියො උස්සාවනන්තිකං ගොනිසාදිකං ගහපතිං සම්මුති’’න්ති (මහාව. 295) එවං වුත්තා චතස්සො කප්පියභූමියො දස්සෙතුං ‘‘සම්මුතුස්සාවනන්තා චා’’තිආදිමාහ. යාසූති කප්පියභූමීසු (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා).

137. ඉදානි ¶ යත්ථ කප්පියකුටි ඉච්ඡිතබ්බා, තං දස්සෙතුං ‘‘වාසත්ථායා’’තිආදිමාහ. වාසත්ථායාති ඉමිනා කොට්ඨාගාරභත්තසාලාචෙතියඝරසම්මුඤ්ජනීමාළකාදි යං යං අඤ්ඤම්පි වාසත්ථාය ¶ කරීයති, තත්ථ තත්ථ කප්පියකුටිකරණකිච්චං නත්ථීති දීපිතං හොති. භොජනසාලා පන සෙනාසනමෙව, තස්මා තත්ථ කාතබ්බා එවාති වදන්ති. සඞ්ඝිකෙවෙකසන්තකෙති එත්ථ එකසන්තකො උපසම්පන්නසන්තකොව වෙදිතබ්බො.

138. ඉදානි කත්තබ්බාකාරං දස්සෙතුං ‘‘ගෙහෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ඝස්ස වා එකස්ස වා ගෙහෙ විහාරෙ කරියමානෙ එවං ඊරයං ‘‘කප්පියකුටිං කරොම, කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වා ‘‘කප්පියකුටි කප්පියකුටී’’ති වා වදන්තො පඨමිට්ඨකත්ථම්භාදිං ඨපෙය්ය, එවං කතා උස්සාවනන්තිකා නාම, එවං උදාහරිතවචනන්තිකාති අත්ථො.

139. යෙභුය්යෙන වා අපරික්ඛිත්තො, සකලොපි වා අපරික්ඛිත්තො ආරාමො ‘‘ගොනිසාදී’’ති වුච්චතීති සම්බන්ධො. එත්ථ පන සෙනාසනෙසු පරික්ඛිත්තෙසුපි ආරාමෙ අපරික්ඛිත්තෙ කප්පියකුටිකරණකිච්චං නත්ථි. සම්මුතිං කරොන්තෙහි කතං පරියොසිතං ‘‘ඉමං විහාරං අඩ්ඪයොගං පාසාදං හම්මියං ගුහං තිණකුටිකං මණ්ඩප’’න්ති තෙසං නාමං ගහෙත්වා තස්සා කුටියා හත්ථපාසෙ වා ඨත්වා, තස්සා අන්තො වා පවිසිත්වා වුත්තනයෙනෙව ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බං.

140. ‘‘භික්ඛුං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙහී’’ති වචනතො සෙසසහධම්මිකෙහිපි දෙවමනුස්සෙහිපි අඤ්ඤෙහි කප්පියකුටියා අත්ථාය දින්නො වා තෙසං සන්තකො වා ගෙහො ‘‘ගහපතී’’ති මතො ඤාතොති අත්ථො, සඞ්ඝසන්තකඤ්ච භික්ඛුසන්තකඤ්ච ඨපෙත්වා සබ්බෙසං ගෙහො ගහපතීති අධිප්පායො.

141. සප්පිආදීහි ¶ මිස්සිතන්ති සප්පිආදීහි පඤ්චහි ච හලිද්දිසිඞ්ගිවෙරාදියාවජීවිකෙන චාති අත්ථො. වජෙය්ය අන්තොවුත්ථත්තන්ති එත්ථ යාවකාලිකයාමකාලිකසඞ්ඛාතං පුරිමකාලිකද්වයං සඞ්ඝිකං වා භික්ඛුස්ස වා භික්ඛුනියා වා සන්තකං සයං කප්පියකුටියා වුත්ථම්පි ඉතරෙහි අකප්පියකුටියා වුත්ථෙහි මිස්සිතං අන්තොවුත්ථභාවං ආගච්ඡෙය්යාති අත්ථො.

142. තෙහෙවාති අකප්පියකුටියං වුත්ථසප්පිතෙලාදීහි. සාමපාකතන්ති සාමංපක්කභාවං ගච්ඡතීති අත්ථො.

143-4. ඉමා ¶ පන කප්පියකුටියො යදා ජහිතවත්ථුකා හොන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘උස්සාවනන්තිකා’’තිආදිමාහ. සචෙ ථම්භෙ වා භිත්තිපාදෙ වා පරිවත්තෙන්ති, යො යො ඨිතො, තත්ථ තත්ථ පතිට්ඨාති, එතෙනුපායෙන සබ්බෙසු පරිවත්තෙසුපි න විජහිතවත්ථුකාව හොතීති අත්ථො. පරික්ඛිත්තෙ ගොනිසාදි විජහිතවත්ථුකා. සෙසා ඡදනවිබ්භමාති ඡදනවිනාසා ජහිතවත්ථුකා හොන්තීති අධිප්පායො. භූමිවිනිච්ඡයො.

15. උපජ්ඣාචරියවත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

145. උපජ්ඣාචරියෙති එත්ථ (මහාව. 64, 67, 74, 78-79; චූළව. 375, 377; 379-382; මහාව. අට්ඨ. 64, 67, 75, 76, 77) ආචරියො නාම නිස්සයාචරියො පබ්බජ්ජාචරියො උපසම්පදාචරියො ධම්මාචරියොති චතුබ්බිධො. එතෙසු හි නිස්සයන්තෙවාසිකෙන යාව ආචරියං නිස්සාය වසති, තාව සබ්බමාචරියවත්තං කාතබ්බං. පබ්බජ්ජාඋපසම්පදාධම්මන්තෙවාසිකෙහි පන නිස්සයමුත්තකෙහිපි ආදිතො ¶ පට්ඨාය යාව චීවරරජනං, තාව වත්තං කාතබ්බං. අනාපුච්ඡිත්වා පත්තදානාදිම්හි පන එතෙසං අනාපත්ති. එතෙසු ච පබ්බජ්ජන්තෙවාසිකො ච උපසම්පදන්තෙවාසිකො ච ආචරියස්ස යාවජීවං භාරො, නිස්සයන්තෙවාසිකො ච ධම්මන්තෙවාසිකො ච යාව සමීපෙ වසති, තාවදෙව. සුට්ඨු පියසීලො සුපෙසලො, සික්ඛාකාමොති අත්ථො. දන්තකට්ඨං දෙන්තෙන එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා මහන්තං මජ්ඣිමං ඛුද්දකන්ති තීණි දන්තකට්ඨානි උපනෙතබ්බානි. තෙසු යං තීණි දිවසානි ගණ්හාති, තං සල්ලක්ඛෙත්වා චතුත්ථදිවසතො පට්ඨාය තාදිසංයෙව සම්මා උභොහි හත්ථෙහි දාතබ්බං. සචෙ යං වා තං වා ගණ්හාති, යථාලද්ධං උපනෙතබ්බං. තොයන්ති සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච උදකං උපනෙත්වා යං තීණි දිවසානි වළඤ්ජෙති, චතුත්ථදිවසතො පට්ඨාය තාදිසං උපනෙතබ්බං. සචෙ ද්වෙපි වළඤ්ජෙති, දුවිධම්පි උපනෙතබ්බං. සචෙ යාගු හොති, භාජනං ධොවිත්වා උපනෙතබ්බං.

146. පත්තෙ වත්තං චරෙති ‘‘යාගුං පීතස්ස උදකං දත්වා භාජනං පටිග්ගහෙත්වා නීචං කත්වා ¶ සාධුකං අපරිඝංසන්තෙන ධොවිත්වා පටිසාමෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) වුත්තං පත්තෙ වත්තං චරෙති අත්ථො. ගාමප්පවෙසෙ වත්තං චරෙති එවං සබ්බත්ථ. ‘‘සචෙ උපජ්ඣායො වා ආචරියො වා ගාමං පවිසිතුකාමො හොති, නිවාසනං දාතබ්බං, පටිනිවාසනං පටිග්ගහෙතබ්බං, කායබන්ධනං දාතබ්බං, සගුණං කත්වා සඞ්ඝාටියො දාතබ්බා, ධොවිත්වා පත්තො සොදකො දාතබ්බො’’ති (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) ඉදං ගාමප්පවෙසනෙ වත්තං නාම. ‘‘සචෙ උපජ්ඣායො වා ආචරියො වා පච්ඡාසමණං ආකඞ්ඛති, තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙන්තෙන පරිමණ්ඩලං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා සගුණං කත්වා සඞ්ඝාටියො පාරුපිත්වා ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වා ධොවිත්වා පත්තං ගහෙත්වා උපජ්ඣායස්ස වා ආචරියස්ස වා පච්ඡාසමණෙන හොතබ්බ’’න්තිආදිනා (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) ¶ නයෙන වුත්තං ගමනෙ වත්තං නාම. ‘‘නිවත්තන්තෙන පඨමතරං ආගන්ත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බ’’න්තිආදිනා (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) නයෙන වුත්තං ආගමෙ වත්තං නාම. ‘‘උපජ්ඣායම්හි වුට්ඨිතෙ ආසනං උද්ධරිතබ්බං, පාදොදකං පාදපීඨං පාදකථලිකං පටිසාමෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) එවං වුත්තං ආසනාදීසු වත්තං නාම. උපාහනාය වත්තං නාම ‘‘උපාහනා පුඤ්ඡිතබ්බා, උපාහනා පුඤ්ඡන්තෙන පඨමං සුක්ඛෙන චොළකෙන පුඤ්ඡිතබ්බා, පච්ඡා අල්ලෙනා’’තිආදිනා (චූළව. 357, 359) වුත්තං. චීවරෙ වත්තං නාම ‘‘සචෙ චීවරං සින්නං හොති, මුහුත්තං උණ්හෙ ඔතාපෙතබ්බං, න ච උණ්හෙ චීවරං නිදහිතබ්බ’’න්තිආදිනා (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) වුත්තං.

147. පරිභොජනීයපානීය-වච්චප්පස්සාවඨානිසූති එත්ථ සචෙ පානීයං න හොති, පානීයං උපට්ඨාපෙතබ්බං. සචෙ පරිභොජනීයං න හොති, පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙතබ්බං. සචෙ වච්චකුටි උක්ලාපා හොති, වච්චකුටි සම්මජ්ජිතබ්බා. තථා පස්සාවට්ඨානෙ එවං වත්තං චරිතබ්බන්ති අත්ථො. ‘‘විහාරං සොධෙන්තෙන පඨමං පත්තචීවරං නීහරිත්වා එකමන්තං නික්ඛිපිතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං විහාරසොධනෙ වත්තං නාම. ‘‘භූමත්ථරණං ඔතාපෙත්වා සොධෙත්වා පප්ඵොටෙත්වා අතිහරිත්වා යථාපඤ්ඤත්තං පඤ්ඤාපෙතබ්බ’’න්තිආදිනා (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) වුත්තං පුන පඤ්ඤාපනෙ වත්තං නාම.

148. ඉදානි විහාරං සොධෙන්තෙන එවං සොධෙතබ්බන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘න පප්ඵොටෙය්යා’’තිආදිමාහ ¶ . තස්සත්ථො – විහාරං සොධෙන්තො භික්ඛු භූමත්ථරණාදිසයනාසනං පටිවාතෙ වා පඞ්ගණෙ වා පානීයසාමන්තා වා න පප්ඵොටෙය්යාති. පඞ්ගණෙති බහූනං සන්නිපාතෙ ඨානෙ.

149. න්හානෙති ¶ ‘‘සචෙ උපජ්ඣායො නහායිතුකාමො හොති, නහානං පටියාදෙතබ්බං. සචෙ සීතෙන අත්ථො හොති, සීතං පටියාදෙතබ්බ’’න්තිආදිනා (මහාව. 66; චූළව. 376) වුත්තං නහානෙ වත්තං නාම, ‘‘උපජ්ඣායස්ස ගත්තතො උදකං සම්මජ්ජිතබ්බං, නිවාසනං දාතබ්බ’’න්තිආදිනා (මහාව. 66; චූළව. 376) වුත්තං නහාතස්ස කාතබ්බං නාම. රඞ්ගපාකෙති ‘‘සචෙ උපජ්ඣායස්ස ආචරියස්ස රජනං පචිතබ්බං හොති, සද්ධිවිහාරිකෙන අන්තෙවාසිකෙන පචිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) වුත්තං. ධොවනෙති ‘‘සචෙ උපජ්ඣායස්ස ආචරියස්ස චීවරං ධොවිතබ්බං හොති, සද්ධිවිහාරිකෙන අන්තෙවාසිකෙන ධොවිතබ්බං, උස්සුක්කං වා කාතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) වුත්තං. සිබ්බනෙති ‘‘සචෙ උපජ්ඣායෙන ආචරියෙන චීවරං කාතබ්බං හොති, සද්ධිවිහාරිකෙන අන්තෙවාසිකෙන කාතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) වුත්තං. චීවරෙ ථෙවෙ ඨිතෙ රජන්තො න වජෙ න පක්කමෙය්යාති අත්ථො. ‘‘චීවරං රජන්තෙන සාධුකං සම්පරිවත්තකං සම්පරිවත්තකං රජිතබ්බං, න ච අච්ඡින්නෙ ථෙවෙ පක්කමිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66, 78; චූළව. 376, 380) හි වුත්තං.

150. එකච්චස්සාති ආචරියුපජ්ඣායානං විසභාගස්ස අනත්ථකාමස්ස වෙරිපුග්ගලස්ස. අනාපුච්ඡාති ආචරියුපජ්ඣායානං අනාරොචෙත්වා. කිඤ්චනන්ති යං කිඤ්චි.

151-2. තස්සාති එකච්චස්ස. නින්නෙතුන්ති නීහරිතුං. කිච්චයං පරිකම්මං වාති වෙය්යාවච්චං වා පිට්ඨිපරිකම්මාදිපරිකම්මං වා අත්තනා තස්ස කාතුං වා තෙන අත්තනො කාරාපෙතුං වාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

153. සචෙ ආචරියුපජ්ඣායා අඤ්ඤත්ථ ගතා හොන්ති, පරිවෙණං ගන්ත්වා අපස්සන්තෙහි ගාමං පවිසිතුං වට්ටති. ගාමං පවිසන්තො සචෙ පස්සති, ආපුච්ඡිතබ්බමෙවාති වදන්ති. ‘‘උපජ්ඣායං ¶ අනාපුච්ඡා න දිසා පක්කමිතබ්බා’’ති (මහාව. 66, චූළව. 376) හි වුත්තං. අත්තනො කිච්චයං නාම අන්තොවිහාරෙපි අත්තනො පත්තපචනචීවරකම්මකෙසච්ඡෙදනාදි.

154. සඞ්ඝායත්තකම්මානි ¶ නාම පරිවාසමානත්තඅබ්භානතජ්ජනීයනියස්සපබ්බාජනීයපටිසාරණීයඋක්ඛෙපනාදයො.

155. වුට්ඨානං නෙසමාගමෙති ‘‘සචෙ උපජ්ඣායො වා ආචරියො වා ගිලානො හොති, යාවජීවං උපට්ඨාතබ්බො, වුට්ඨානමස්ස ආගමෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66; චූළව. 376) හි වුත්තං. උපජ්ඣාචරියවත්තවිනිච්ඡයො.

උපජ්ඣාචරියවත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. වච්චප්පස්සාවට්ඨානිකනිද්දෙසවණ්ණනා

156. යථාවුඩ්ඪං න කරෙය්ය වච්චන්ති සම්බන්ධො. යථානුපුබ්බියා ලබ්භතීති සම්බන්ධො. ඉමෙසු පන තීසු ඨානෙසු යො යො පඨමං ආගච්ඡති වුඩ්ඪො වා නවො වා, සො සො ආගතපටිපාටියා කාතුඤ්ච නහායිතුඤ්ච ලබ්භතීති අධිප්පායො.

157. උබ්භජිත්වාති (චූළව. 373, 374) නිවාසනං දූරතොව උක්ඛිපිත්වා නො පවිසෙය්ය. සහසා ච නො පවිසෙය්යාති සම්බන්ධො. ‘‘බහි ඨිතෙන උක්කාසිතබ්බ’’න්ති ච ‘‘සාධුකං අතරමානෙන වච්චකුටි පවිසිතබ්බා’’ති ච වුත්තත්තා උක්කාසිත්වාව අතරමානො පවිසෙය්යාති අත්ථො. ‘‘න උබ්භජිත්වා පවිසිතබ්බා, වච්චපාදුකාය ඨිතෙන උබ්භජිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 374) වචනතො ‘‘උබ්භජෙය්ය පාදුකාස්වෙව සණ්ඨිතො’’ති වුත්තං.

158. න ¶ කරෙය්ය උභයං න කරෙය්යුභයං.

159. කූපෙති (චූළව. 374) වච්චකූපෙ. කට්ඨන්ති අවලෙඛනකට්ඨං. පස්සාවදොණියා ඛෙළං න කාතබ්බන්ති අත්ථො. නාවලෙඛෙය්ය ඵරුසෙනාති ඵාලිතකට්ඨෙන වා ඛරෙන වා ගණ්ඨිකෙන වා ¶ කණ්ටකෙන වා සුසිරෙන වා පූතිනා වා නාවලෙඛිතබ්බන්ති අත්ථො. උහතඤ්චාපීති ගූථමක්ඛිතම්පි ධොවයෙ අත්තනා වා පරෙන වා කතන්ති අධිප්පායො.

160. උබ්භජිත්වා න නික්ඛමෙති එත්ථ ‘‘වච්චපාදුකාය ඨිතෙන පටිච්ඡාදෙතබ්බ’’න්ති (චූළව. 374) හි වුත්තං, පුන ‘‘ආචමනපාදුකායං ඨිතෙන උබ්භජිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 374) ච වුත්තං. ‘‘චපු චපූ’’ති සද්දං කත්වා නාචමෙය්යාති අත්ථො. වච්චප්පස්සාවට්ඨානිකවිනිච්ඡයො.

වච්චප්පස්සාවට්ඨානිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

162. තත්ථ තත්ථ සන්නිපතිතානං සබ්බෙසං වුඩ්ඪො වුඩ්ඪතරො, තස්මිං වුඩ්ඪතරාගමෙ පුන ආපුච්ඡනං නත්ථි. භත්තග්ගෙ චානුමොදතොති එත්ථ දානපතිනා යාචිතෙන දහරෙන වුඩ්ඪෙන අනාපුච්ඡිත්වා කථෙතුං වට්ටතීති වදන්ති.

163. එකවිහාරකෙති එකොවරකෙ වුඩ්ඪෙන වසන්තො අනාපුච්ඡා න සජ්ඣායෙය්යාති අත්ථො. උද්දෙසං පරිපුච්ඡඤ්ච නො දදෙති උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා නො දදෙය්ය.

164. න ¶ විවරෙය්ය න ථකෙය්ය චාති සම්බන්ධො. ද්වාරං නාම මහාවළඤ්ජං, තත්ථ ආපුච්ඡනකිච්චං නත්ථි.

165. වුඩ්ඪෙන චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තොපි යෙන වුඩ්ඪො, තෙන පරිවත්තයෙති සම්බන්ධො. ආපුච්ඡකරණවිනිච්ඡයො.

ආපුච්ඡකරණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

166. ‘‘න ¶ ත්වෙව නග්ගෙන ආගන්තබ්බං, යො ආගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 517) වුත්තත්තා (චූළව. 261;) ‘‘නග්ගො මග්ගං න වජෙ’’ති වුත්තං.

167. පටිච්ඡාදිසූති ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ ජන්තාඝරෙපි උදකෙපි පරිකම්මං කාතුං කුක්කුච්චායන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිස්සො පටිච්ඡාදියො ජන්තාඝරප්පටිච්ඡාදිං උදකප්පටිච්ඡාදිං වත්ථප්පටිච්ඡාදි’’න්ති එවං වුත්තාසු තීසු පටිච්ඡාදීසූති අත්ථො. දුවෙති එතාසු තීසු පටිච්ඡාදීසු උදකජන්තාඝරප්පටිච්ඡාදියො පරිකම්මෙ කප්පන්තීති අධිප්පායො. වත්ථච්ඡාදීති වත්ථප්පටිච්ඡාදි. සබ්බත්ථාති ඛාදනීයසායනීයාදීසු සබ්බකම්මෙසු කප්පියාති අත්ථො. නග්ගවිනිච්ඡයො.

168. පුරතොති (චූළව. 372) ථෙරානං පුරතො උපරි වා න ච න්හායෙය්යාති අත්ථො.

169-171. කුට්ටත්ථම්භතරුට්ටානෙති ¶ එත්ථ (චූළව. 243; චූළව. අට්ඨ. 243) කුට්ටෙ වා ථම්භෙ වා තරුම්හි වා අට්ටානඵලකෙ වා කායං න ඝංසයෙති අත්ථො. ගන්ධබ්බහත්ථො නාම මක්කටහත්ථසදිසො දාරුආදිමයො. කුරුවින්දකසුත්තියාති කුරුවින්දසුත්තියා. මල්ලකෙන වා අඤ්ඤමඤ්ඤං වා. ‘‘න භික්ඛවෙ විග්ගය්හ පරිකම්මං කාරාපෙතබ්බං. යො කාරාපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 243) එවං වුත්තං විග්ගහපරිකම්මං සන්ධාය ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං වා’’ති වුත්තං.

ඉදානි කප්පියානි දස්සෙතුං ‘‘කපාලිට්ඨකඛණ්ඩානී’’තිආදිමාහ. සබ්බෙසං වට්ටතීති සම්බන්ධො ¶ . ගිලානස්සපි (චූළව. අට්ඨ. 243) අගිලානස්සපි ඉමානි කපාලිට්ඨකඛණ්ඩාදීනි කායඝංසනෙ වට්ටන්ති. පුථුපාණීති (චූළව. 244) හත්ථපරිකම්මං වුච්චති. තස්මා සබ්බෙසං හත්ථෙන පිට්ඨිපරිකම්මං කාතුං වට්ටති. අකතමල්ලකං නාම එකදාඨිමං පරිච්ඡින්දිත්වා කතං. පාසාණාදයො පාදඝංසනෙ එව කප්පියා. න්හානකප්පවිනිච්ඡයො.

න්හානකප්පනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

172. ‘‘නානාසංවාසකො වුඩ්ඪතරො අධම්මවාදී අවන්දියො’’ති (චූළව. 312; පරි. 467) එවං වුත්තත්තා ලද්ධිනානාසංවාසකො ඉධ නානාසංවාසකො. පාරිවාසියමූලායපටිකස්සනාරහමානත්තාරහමානත්තචාරිඅබ්භානාරහා ගරුකට්ඨාති ඉධ ගහිතා. ඉමෙ පන අඤ්ඤමඤ්ඤං යථාවුඩ්ඪං වන්දනාදීනි ලභන්ති, පකතත්තෙන අවන්දනීයාති අධිප්පායො. අවන්දනීයවිනිච්ඡයො.

අවන්දියනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

173. ඉදානි ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු චම්මානි අත්ථරණානි එළකචම්මං අජචම්මං මිගචම්ම’’න්ති (මහාව. 259) එවං වුත්තචම්මානි දස්සෙතුං ‘‘මිගාජෙළකචම්මානී’’තිආදිමාහ. පරිභුඤ්ජිතුන්ති (මහාව. අට්ඨ. 262) මඤ්චාදීසු යත්ථ කත්ථචි අත්ථරිත්වා නිපජ්ජිතුං වා නිසීදිතුං වා වට්ටන්තීති අත්ථො. රොහිතෙණීපසදා ච කුරුඞ්ගා ච ච-සද්දෙන අඤ්ඤෙපි වාළමිගා මිගමාතුකාදයොපි මිගජාතිකා එවාති අධිප්පායො.

‘‘මක්කටො ¶ කාළසීහො ච, සරභො කදලීමිගො;

යෙ ච වාළමිගා කෙචි, තෙසං චම්මං න වට්ටතී’’ති. –

එත්ථ වාළමිගග්ගහණෙන වුත්තාවසෙසා අන්තමසො ගොමහිංසාදයො ගහිතාති වෙදිතබ්බා. ථවිකාති උපාහනකොසකසත්ථකොසකකුඤ්චිකකොසකාති වෙදිතබ්බා, න පත්තත්ථවිකාදයො. චම්මවිනිච්ඡයො.

175. ගුණඞ්ගුණූපාහනාති (මහාව. අට්ඨ. 245) චතුපටලතො පට්ඨාය වුච්චති, න එකද්විතිපටලතො පට්ඨාය ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, එකපලාසිකං උපාහනං, න භික්ඛවෙ දිගුණා උපාහනා ධාරෙතබ්බා, න තිගුණා උපාහනා ධාරෙතබ්බා, න ගුණඞ්ගුණූපාහනා ධාරෙතබ්බා, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 245) වුත්තත්තා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඔමුක්කං ගුණඞ්ගුණූපාහනං, න ¶ භික්ඛවෙ නවා ගුණඞ්ගුණූපාහනා ධාරෙතබ්බා, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 247) වුත්තත්තා ‘‘නවා’’ති වුත්තං. සබ්බත්ථාපි මජ්ඣිමදෙසෙ ගිලානොපි නවං ගුණඞ්ගුණූපාහනං න ලභති, එකවාරම්පි අඤ්ඤෙහි පරිභුත්තං ඔමුක්කඋපාහනසඞ්ඛාතං ලභති, පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු ගිලානො නවම්පි ලභතීති වෙදිතබ්බං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු ගුණඞ්ගුණූපාහන’’න්ති (මහාව. 259) අවිසෙසෙන වුත්තත්තා.

සබ්බස්සාති ගිලානස්සාපි අගිලානස්සාපීති අත්ථො. මජ්ඣිමදෙසෙපි පච්චන්තිමදෙසෙපි ආරාමෙ ආරාමූපචාරෙ ගිලානස්සාපි අගිලානස්සාපි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අජ්ඣාරාමෙ උපාහනං ධාරෙතු’’න්ති (මහාව. 249) වුත්තත්තා කප්පියන්ති අත්ථො. සබ්බත්ථාති ආරාමෙපි ගාමෙපි. අකල්ලකස්සාති ගිලානස්ස. එත්ථ පන මජ්ඣිමදෙසෙ ගිලානස්ස ගුණඞ්ගුණූපාහනා පරිභුත්තාව ආරාමෙපි ගාමෙපි වට්ටති, පච්චන්තිමදෙසෙ අපරිභුත්තාපි. මජ්ඣිමදෙසෙපි පච්චන්තිමදෙසෙපි භගවතා ගිලානස්සෙව උපාහනා අනුඤ්ඤාතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යස්ස පාදා වා දුක්ඛා, පාදා වා ඵලිතා, පාදඛිලො වා ආබාධො, උපාහනං ධාරෙතු’’න්ති (මහාව. 249) ච ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානෙන භික්ඛුනා සඋපාහනෙන ගාමං පවිසිතු’’න්ති (මහාව. 256) වුත්තත්තා ච. මජ්ඣිමදෙසෙ ච ගිලානො නවං ගුණඞ්ගුණූපාහනං ධාරෙතුං යදි ලභති, කථං පදෙසපඤ්ඤත්ති හොතීති? සබ්බත්ථ පන භගවතා ගිලානස්සෙව උපාහනා අනුඤ්ඤාතා, තස්මා මජ්ඣිමදෙසෙ ගිලානො නවං ගුණඞ්ගුණූපාහනං ලභතීති ගහෙතබ්බන්ති වදන්ති.

176-9. සබ්බාව නීලකා (මහාව. 246; මහාව. අට්ඨ. 246) සබ්බනීලකා. එස නයො සබ්බත්ථ ඔදාතකාදීසුපි. ඔදාතං පන නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං ¶ පටික්ඛිත්තං, අනුලොමවසෙන පන ඉධ පටික්ඛිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. මහාරඞ්ගරත්තා සතපදිපිට්ඨිවණ්ණා. මහානාමරඞ්ගරත්තා මන්දරත්තා. මඤ්ජෙට්ඨිකා කණවෙරපුප්ඵවණ්ණා. පුප්ඵලතාදීහි විචිත්තා චිත්රා. නීලපීතාදිවද්ධිකාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඔදාතලොහිතමඤ්ජෙට්ඨිකමහාරඞ්ගමහානාමරඞ්ගරත්තාදිවසෙන වද්ධිකා ගහිතා. සීහබ්යග්ඝුද්දාජිනදීපීනං චම්මෙහි චාති සම්බන්ධො. කොචීති ගිලානොපි අගිලානොපි.

180. සකලං වා එකදෙසකං වා රජනං චොළෙන (මහාව. අට්ඨ. 246) පුඤ්ඡිත්වා වළඤ්ජෙය්යාති අත්ථො. ඛල්ලකාදිකං පන සබ්බං හාරිත්වා වළඤ්ජෙතබ්බං. උපාහනවිනිච්ඡයො.

උපාහනනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

181. ඉත්ථියාති තදහුජාතායපි දාරිකාය. ආදාසෙ (චූළව. 247) වා උදකපත්තෙ වා අත්තනො මුඛං අවලොකෙය්ය, අස්ස දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආබාධපච්චයා ආදාසෙ වා උදකපත්තෙ වා මුඛනිමිත්තං ඔලොකෙතු’’න්ති (චූළව. 247) වුත්තත්තාවණාදීනි වා ‘‘ජිණ්ණො නු ඛොම්හි, නො වා’’ති එවං ආයුසඞ්ඛාරං වා ඔලොකෙතුං වට්ටති. අනොලොකියවිනිච්ඡයො.

අනොලොකියනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

182. වට්ටා ¶ ¶ වා අට්ඨසොළසංසා වා මට්ඨා පුප්ඵලතාදීහි අචිත්තකා අඤ්ජනී වට්ටතීති අත්ථො. තිස්සොපි වට්ටන්ති, එකාය වා ද්වීසු වා කථා එව නත්ථීති අධිප්පායො. ලෙඛාති වට්ටලෙඛා. බන්ධිතුන්ති පිධානකබන්ධනත්ථං.

183. රූපන්ති සකුණරූපාදි. යදි ච එදිසං අඤ්ඤෙහි කතං ලභති, ඝංසිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා යථා වා න පඤ්ඤායති, තථා සුත්තෙන වෙඨෙත්වා වළඤ්ජෙතබ්බං.

184. ථවිකාති අඤ්ජනිථවිකා. අඤ්ජනිසලාකාපි ලබ්භතීති සම්බන්ධො.

185-6. අට්ඨීති (මහාව. 266; මහාව. අට්ඨ. 264) මනුස්සට්ඨිං ඨපෙත්වා අවසෙසට්ඨි. විසාණදන්තෙසු අකප්පියං නාම නත්ථි. ආමලකකක්කාදීහි කතා ඵලමයා. තම්මයාති ඉධ වුත්තෙහෙව නිබ්බත්තා. අඤ්ජනීවිනිච්ඡයො.

අඤ්ජනීනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

187-9. ‘‘උච්චකො ආසන්දිකො උප්පන්නො හොති, අනුජානාමි භික්ඛවෙ උච්චකම්පි ආසන්දික’’න්ති (චූළව. 297) වචනතො මඤ්චස්ස උපඩ්ඪභාගප්පමාණෙන එකතොභාගෙන දීඝම්පි සුගතඞ්ගුලෙන අතිරෙකට්ඨඞ්ගුලපාදකං ඉධ ආසන්දීති අධිප්පෙතං, චතුරංසාසන්දිකො පන පමාණාතික්කන්තකොපි වට්ටති. තූලීති ¶ පකතිතූලිකා. පල්ලඞ්කොනාම ආහරිමෙහි වාළෙහි කතොති වුත්තො. තත්ථෙව ‘‘සීහරූපාදිං දස්සෙත්වා කතො පන වට්ටතී’’ති වදන්ති. පටිකන්ති සෙතත්ථරණං. ගොනචිත්තකන්ති එත්ථ චතුරඞ්ගුලාධිකලොමො කොජවො ‘‘ගොනකො’’ති වුච්චති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කොජව’’න්ති (මහාව. 337) චීවරක්ඛන්ධකෙ වුත්තත්තා චතුරඞ්ගුලලොමකං පකතිකොජවං වට්ටති. රතනචිත්තං චිත්තකං න වට්ටති. පටලීති ඝනපුප්ඵරත්තඅත්ථරණං ¶ . විකතීති සීහබ්යග්ඝාදිරූපවිචිත්තො උණ්ණාමයත්ථරණකො. උද්දලොමීති එකතොඋග්ගතපුප්ඵං. එකන්තලොමිකාති උභතොඋග්ගතපුප්ඵං.

කුත්තන්ති සොළසන්නං නාටකිත්ථීනං ඨත්වා නච්චනයොග්ගං උණ්ණාමයත්ථරණං. කොසෙය්යන්ති රතනපරිසිබ්බිතං කොසෙය්යසුත්තමයං පච්චත්ථරණං. කට්ටිස්සන්ති රතනපරිසිබ්බිතං කොසෙය්යකට්ටිස්සමයං පච්චත්ථරණං. කොසෙය්යඤ්ච කට්ටිස්සඤ්ච රතනපරිසිබ්බිතානෙව න වට්ටන්ති, සුද්ධානි වට්ටන්ති. හත්ථිඅස්සරථත්ථරා තෙසං උපරි අත්ථරණකඅත්ථරණාව. අජිනප්පවෙණීති අජිනචම්මෙහි මඤ්චප්පමාණෙන සිබ්බිත්වා කතා පවෙණී, තෙන ච කදලීමිගචම්මං සෙතවත්ථස්ස උපරි පත්ථරිත්වා සිබ්බිත්වා කතං පවරප්පච්චත්ථරණං කදලීමිගප්පවරප්පච්චත්ථරණං, තෙන ච අත්ථතං අජිනප්පවෙණීකදලීමිගප්පවරප්පච්චත්ථරණත්ථතං.

සෙතවිතානම්පි හෙට්ඨා අකප්පියප්පච්චත්ථරණෙ සති න වට්ටති, කප්පියප්පච්චත්ථරණෙ සති වට්ටති, රත්තවිතානස්ස හෙට්ඨා කප්පියප්පච්චත්ථරණෙ සතිපි න වට්ටති එව. සීසූපධානං පාදූපධානන්ති මඤ්චස්ස උභතොලොහිතකං උපධානං න වට්ටති. යං පන එකමෙව උපධානං හොති, උභොසු අන්තෙසු රත්තං වා පදුමවණ්ණං වා චිත්තං වා, සචෙ පමාණයුත්තං, වට්ටති, මහාඋපධානං පන පටික්ඛිත්තං.

190. ආසන්දාදිත්තයාති ¶ ආසන්දී තූලී පල්ලඞ්කොති ඉදං තයං නාමං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඨපෙත්වා තීණි ආසන්දිං පල්ලඞ්කං තූලිකං සෙසකං ගිහිවිකටං අභිනිසීදිතුං, න ත්වෙව අභිනිපජ්ජිතු’’න්ති (චූළව. 314) හි වුත්තං. සෙසෙ ගිහිසන්තකෙ නිසීදිතුං ලබ්භතීති අත්ථො. යදි ධම්මාසනෙ සඞ්ඝිකම්පි ගොනකාදිං භික්ඛූහි අනාණත්තා ආරාමිකාදයො සයමෙව පඤ්ඤපෙන්ති චෙව නීහරන්ති ච, එතං ගිහිවිකටනීහාරං නාම, ඉමිනා ගිහිවිකටනීහාරෙන වට්ටති. භත්තග්ගං නාම විහාරෙ එව දානට්ඨානං.

191. චතුන්නං පාදානං, තීසු පස්සෙසු අපස්සයානඤ්ච වසෙන සත්තඞ්ගො. එකපස්සෙන යුත්තො පඤ්චඞ්ගො. ඉමෙ පන සත්තඞ්ගපඤ්චඞ්ගා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උච්චකම්පි සත්තඞ්ග’’න්ති (චූළව. 294) වුත්තත්තා පමාණාතික්කන්තාපි වට්ටන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘උච්චපාදකා’’ති. තූලොනද්ධා මඤ්චපීඨා ඝරෙයෙව නිසීදිතුං කප්පන්තීති සම්බන්ධො.

192. චීවරච්ඡවියොති ¶ ඡන්නං චීවරානං, ඡන්නං අනුලොමචීවරානඤ්ච අඤ්ඤතරචීවරච්ඡවියොති අත්ථො. සබ්බත්ථාති මඤ්චෙපි පීඨෙපි භත්තග්ගෙපි අන්තරඝරෙපීති අත්ථො. ඉමාසං පන භිසීනං පමාණපරිච්ඡෙදොපි නත්ථි, මඤ්චපීඨාදීනං වසෙන අනුරූපං සල්ලක්ඛෙත්වා පමාණං කාතබ්බං.

193. ‘‘තූලිකා උප්පන්නා හොති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විජටෙත්වා බිම්බොහනං කාතුං, තීණි තූලානි රුක්ඛතූලං ලතාතූලං පොටකිතූල’’න්ති (චූළව. 297) වුත්තත්තා තූලත්තයඤ්ච (චූළව. අට්ඨ. 297; කඞ්ඛා. අට්ඨ. තූලොනන්දසික්ඛාපදවණ්ණනා) බිම්බොහනෙ ¶ වට්ටති. ඉමෙහි තීහි තූලෙහි සබ්බෙසං රුක්ඛලතාතිණානං තූලං අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං. භිසියං පන කිඤ්චි තූලං න වට්ටතියෙව. භිසිගබ්භොති භිසියා වුත්තං චොළාදිපඤ්චකං බිම්බොහනෙ අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. මිගපක්ඛිනන්ති සීහාදීනං සබ්බචතුප්පදානං හංසමොරාදීනං සබ්බපක්ඛීනං ලොමානි කප්පන්ති. මසූරකෙ අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො.

194. ඉදානි භිසියං කප්පියාකප්පියං දස්සෙතුං ‘‘මනුස්සලොම’’න්තිආදිමාහ. උණ්ණායන්ති (චූළව. 297; චූළව. අට්ඨ. 297) උණ්ණාභිසියං මනුස්සලොමං න ලබ්භතීති අත්ථො. උණ්ණාභිසියම්පි මනුස්සලොමං ඨපෙත්වා යෙසං කෙසඤ්චි පක්ඛිචතුප්පදානං ලොමං වට්ටතීති අත්ථො. පණ්ණෙති පණ්ණභිසියඤ්ච පුප්ඵඤ්ච සුද්ධං තමාලපත්තඤ්ච න ලබ්භං, අවසෙසං යං කිඤ්චි පණ්ණං ලබ්භතීති අත්ථො. තමාලපත්තකම්පි අඤ්ඤෙහි මිස්සං වට්ටතීති. චොළවාකතිණෙසු අකප්පියං නාම නත්ථි. ආසනඤ්චෙව අප්පටිවෙක්ඛිතං න ලබ්භන්ති ආසනසාමඤ්ඤතො පසඞ්ගෙන වුත්තං. අකප්පියසයනවිනිච්ඡයො.

අකප්පියසයනනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

195. තිණ්ණං වස්සානං අන්තරං තිවස්සන්තරං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිවස්සන්තරෙන සහ ¶ නිසීදිතු’’න්ති (චූළව. 320) හි වුත්තං. යො ද්වීහි වස්සෙහි (චූළව. අට්ඨ. 320) වුඩ්ඪො වා නවො වා, සො තිවස්සන්තරො නාම.

196. මුනීති බුද්ධමුනි. සබ්බෙහෙවාති අනුපසම්පන්නෙහිපි.

197. අන්තන්ති ¶ පච්ඡිමං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යං තිණ්ණං පහොති, එත්තකං පච්ඡිමං දීඝාසන’’න්ති (චූළව. 320) වුත්තත්තා යං තිණ්ණං පහොති, එතං සංහාරිමං වා හොතු අසංහාරිමං වා, තථාරූපෙසු ඵලකඛණ්ඩෙසුපි නිසීදිතුං වට්ටති. ද්වින්නන්ති ද්වින්නං සමානාසනිකානං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දුවග්ගස්ස මඤ්චං දුවග්ගස්ස පීඨ’’න්ති (චුළව. 320) වුත්තත්තා ද්වෙ සමානාසනිකා සහ නිසීදිතුං ලභන්ති. අඤ්ඤෙහි අසමානාසනිකෙහි, අනුපසම්පන්නාදීහි වා ද්වෙ හුත්වාපි නිසීදිතුං න ලභන්ති. සමානාසනිකවිනිච්ඡයො.

සමානාසනිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

198. උක්ඛිත්තොති ආපත්තියා අදස්සනෙ, අප්පටිකම්මෙ, පාපිකාය දිට්ඨියා අප්පටිනිස්සග්ගෙ වා උක්ඛිත්තකොති තිවිධොපි ඉධ උක්ඛිත්තො ගහිතො. අනුපසම්පන්නොති ඉමිනා සික්ඛමානසාමණෙරසාමණෙරීසික්ඛාපච්චක්ඛාතකා ගහිතාති වෙදිතබ්බා. ඡින්නමූලකො නාම අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නකො. නානාසංවාසොති ලද්ධිනානාසංවාසකො. ‘‘නානාසීමාය ඨිතචතුත්ථො කම්මං කරෙය්ය, ඉද්ධියා වෙහාසෙ ඨිතචතුත්ථො කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්ති හි වුත්තත්තා ඉමෙපි ‘‘අසංවාසිකා’’ති වුත්තා. එතෙසු පන උක්ඛිත්තකෙහි සද්ධිං උපොසථාදීනි කරොන්තො පාචිත්තියං ආපජ්ජති. නිස්සීමට්ඨවෙහාසට්ඨෙහි කරොන්තස්ස කම්මං කුප්පති, දුක්කටඤ්ච හොති, ඉතරෙහි දුක්කටං. අසංවාසිකවිනිච්ඡයො.

අසංවාසිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

199. අධම්මකම්මන්ති ¶ ¶ එත්ථ කථං අධම්මකම්මං හොතීති චෙ? වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, අධම්මකම්මං? ඤත්තිදුතියෙ චෙ, භික්ඛවෙ, කම්මෙ එකාය ඤත්තියා කම්මං කරොති, න ච කම්මවාචං අනුස්සාවෙති, අධම්මකම්මං. ද්වීහි ඤත්තීහි කම්මං කරොති, න ච කම්මවාචං අනුස්සාවෙති, අධම්මකම්මං. එකාය කම්මවාචාය කම්මං කරොති, න ච ඤත්තිං ඨපෙති, අධම්මකම්මං. ද්වීහි කම්මවාචාහි කම්මං කරොති, න ච ඤත්තිං ඨපෙති, අධම්මකම්ම’’න්ති (මහාව. 387). ඉමිනා නයෙන සෙසකම්මෙසුපි වුත්තප්පකාරෙන අකත්වා අඤ්ඤථා කරණං අධම්මකම්මන්ති වෙදිතබ්බං.

වග්ගෙනාති වග්ගෙන සඞ්ඝෙන. කථඤ්ච වග්ගං හොතීති චෙ? යාවතිකා ච භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙ අනාගතා හොන්ති, ඡන්දාරහානං ඡන්දො අනාහටො හොති, සම්මුඛීභූතා පටික්කොසන්ති, වග්ගකම්මන්ති ඉමෙසු යෙන කෙනචි එකෙනපි අඞ්ගෙන වග්ගං හොති.

සමග්ගෙනාති සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන. කථං සමග්ගං හොතීති චෙ? යාවතිකා ච භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙ ආගතා හොන්ති, ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහටො හොති, සම්මුඛීභූතා නප්පටික්කොසන්ති, සමග්ගකම්මන්ති එවං.

චතුත්ථන්ති සමග්ගෙන ධම්මිකං. එත්තාවතා ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, කම්මානි, අධම්මෙන වග්ගකම්මං, අධම්මෙන සමග්ගකම්මං, ධම්මෙන වග්ගකම්මං, ධම්මෙන සමග්ගකම්ම’’න්ති (මහාව. 384) එවං වුත්තානි චත්තාරි කම්මානි පරිග්ගහිතානි හොන්තීති වෙදිතබ්බානි.

200-202. දසවග්ගිකො (මහාව. 388; කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වීසතිවග්ගිකො ච දසවීසතිවග්ගිකො. අබ්භානොපසම්පදාප්පවාරණා ඨපෙත්වා සබ්බකම්මෙසු කම්මප්පත්තොති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි. ඉතරොති වීසතිවග්ගො ච අතිරෙකවීසතිවග්ගො ච.

203. ඉදානි ¶ කම්මප්පත්තෙ ච ඡන්දාරහෙ ච දස්සෙතුං ‘‘චතුවග්ගෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ (පරි. 488, 497; පරි. 487-488) පකතත්තා නාම යෙ පාරාජිකඋක්ඛිත්තලද්ධිනානාසංවාසකා ¶ න හොන්ති. පරෙති එකසීමට්ඨා පකතත්තා භික්ඛූ. යදි පකතත්තා භික්ඛූපි අඤ්ඤතරං ගාමසීමං වා නදීසමුද්දජාතස්සරඛණ්ඩසීමාසු වා අඤ්ඤතරං පවිසිත්වා ඨිතා හොන්ති, නෙව කම්මප්පත්තා, න ඡන්දාරහා. න හි තෙසං ඡන්දො වා පාරිසුද්ධි වා ආගච්ඡති අඤ්ඤසීමායං ඨිතත්තා. සෙසෙපීති පඤ්චවග්ගාදිකරණීයෙපීති අත්ථො.

204. අසංවාසගණපූරං වා කත්වා කතං කම්මං කුප්පඤ්ච හොති, කාරකානඤ්ච දුක්කටන්ති අත්ථො. ‘‘යස්ස සඞ්ඝො කම්මං කරොති, තංචතුත්ථො කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්ති (මහාව. 389) වුත්තත්තා ‘‘කම්මාරහගණපූරං වා’’ති වුත්තං. ඉදානි පරිවාසාදිකම්මානංයෙව පරිසතො විපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘ගරුකට්ඨගණපූරං වා’’ති වුත්තං. තම්පි අනික්ඛිත්තවත්තං සන්ධාය වුත්තං. නික්ඛිත්තවත්තො පන සබ්බත්ථ ගණපූරකො හොති එව.

205. වාරෙය්යාති පටික්ඛිපෙය්ය. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අධම්මකම්මෙ කයිරමානෙ පටික්කොසිතු’’න්ති (මහාව. 154) හි වුත්තං. අන්තරායෙ සතීති අත්ථො. ‘‘අධම්මකම්මං ඉදං, න මෙතං ඛමතී’’ති එවං ද්වෙ තයො අඤ්ඤමඤ්ඤං දිට්ඨිං ආවි කරෙය්යුන්ති අත්ථො. යදි එකො හොති, ‘‘න මෙතං ඛමතී’’ති එවං අධිට්ඨානං කරෙය්යාති අත්ථො. එත්තාවතා එතෙ නිරාපත්තිකා හොන්ති, අන්තරායා ච මුච්චන්ති, කම්මං පන අධම්මත්තා කුප්පමෙව. වාරෙන්තෙව තතොධිකාති එත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චතූහි පඤ්චහි පටික්කොසිතුං, ද්වීහි තීහි දිට්ඨිං ආවි කාතුං, එකෙන අධිට්ඨාතුං, ‘‘න මෙතං ඛමතී’’ති (මහාව. 154) වුත්තත්තා චත්තාරො වා පඤ්ච වා වාරෙන්ති එවාති අත්ථො.

206. ඉදානි ¶ යෙහි පටික්ඛිත්තං හොති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘කම්මාරහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛිත්තචිත්ත-ග්ගහණෙන උම්මත්තකොපි ගහිතොව. එතෙසන්ති යෙ වුත්තප්පකාරා, තෙසං පටික්ඛෙපො න රුහතීති අත්ථො.

207. ඉදානි යස්ස පටික්ඛෙපො රුහති, තං දස්සෙතුං ‘‘පකතත්තෙකසීමට්ඨ-සමසංවාසභික්ඛුනො’’ති වුත්තං. තස්සත්ථො (මහාව. 394) – එවරූපස්ස භික්ඛුනො පටික්කොසනා අන්තමසො ආනන්තරස්සාපි ආරොචෙන්තස්ස රුහතීති. ‘‘භික්ඛුස්ස, භික්ඛවෙ ¶ , පකතත්තස්ස සමානසංවාසිකස්ස සමානසීමායං ඨිතස්ස අන්තමසො ආනන්තරිකස්සපි භික්ඛුනො විඤ්ඤාපෙන්තස්ස සඞ්ඝමජ්ඣෙ පටික්කොසනා රුහතී’’ති (මහාව. 394) වුත්තං.

208. සම්මුඛා යදි පටික්කොසෙය්යාති අත්ථො. තිරොක්ඛාති පරම්මුඛා. කායසාමග්ගිං වා ඡන්දං වා නො දදෙය්ය, දුක්කටන්ති අත්ථො. කම්මවිනිච්ඡයො.

29. මිච්ඡාජීවවිවජ්ජනානිද්දෙසවණ්ණනා

209. චුණ්ණන්ති සිරීසචුණ්ණාදිකන්ති අත්ථො. මත්තිකාති පකතිමත්තිකා වා පඤ්චවණ්ණා වා සුද්ධා කුඞ්කුට්ඨආදිකා වා. කුලසඞ්ගහාති එතෙහි සඞ්ගහිතානං සන්තිකෙ ලාභාසාය කුලසඞ්ගහත්ථන්ති අත්ථො. එත්ථ පන ඉමෙහි සඞ්ගහිතානං සන්තිකෙ ‘‘කිඤ්චි ලභිස්සාමී’’ති සඞ්ඝිකං වා පුග්ගලිකං වා දාතුං න වට්ටති එව. ඉමිනා පන නයෙන ලද්ධං පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න වට්ටති, මිච්ඡාජීවඤ්ච හොති.

210-211. ලාභාසාය ¶ දායකානං දාරකෙ උක්ඛිපිත්වා පරිභටභාවො පාරිභටකතා, තාය පාරිභටකතාය න ජීවයෙති සම්බන්ධො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඛෙත්තාදීසු පෙසිතස්ස ගමනං පහෙණකම්මං. සාසනප්පටිසාසනහරණං දූතකම්මං. පෙසිතස්ස ගෙහතො ගෙහගමනං ජඞ්ඝපෙසනියං. ලාභාසාය ලඤ්ජදානමනුප්පදානං. අඤ්ඤෙන වාපීති අඞ්ගවිජ්ජාදිනා.

212. විඤ්ඤත්තීති (පාරා. 515 ආදයො; පාරා. අට්ඨ. 2.515 ආදයො) අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්ති. අනෙසනාති පුබ්බෙ වුත්තෙන පුප්ඵදානාදිනා පච්චයෙසනා. කුහනාදීහීති (විභ. 861; විභ. අට්ඨ. 861; මහානි. 87) කුහනා ලපනා නෙමිත්තකතා නිප්පෙසිකතා ¶ ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතාති ඉමෙහි පඤ්චහි වත්ථූහීති අත්ථො. මිච්ඡාජීවවිනිච්ඡයො.

මිච්ඡාජීවවිවජ්ජනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

213. ඉදානි ආගන්තුකවත්තාදීනි දස්සෙතුං ‘‘වත්ත’’න්ති මාතිකාපදං උද්ධටං. පරික්ඛිත්තස්ස (චූළව. 356 ආදයො; චූළව. අට්ඨ. 357 ආදයො) විහාරස්ස පරික්ඛෙපං, අපරික්ඛිත්තස්ස ද්වීහි ලෙඩ්ඩුපාතෙහි පරිච්ඡින්නට්ඨානං පත්වා උපාහනං ඔමුඤ්චිත්වා නීචං කත්වා පප්ඵොටෙත්වා උපාහනං දණ්ඩකෙන ගහෙත්වා ඡත්තං අපනාමෙත්වා සීසං විවරිත්වා සීසෙ චීවරං ඛන්ධෙ කරිත්වා සාධුකං අතරමානෙන ආරාමො පවිසිතබ්බොති අත්ථො.

214. පුච්ඡෙය්ය ¶ සයනාසනන්ති ‘‘කතමං මෙ සෙනාසනං පාපුණාති, කිං අජ්ඣාවුත්ථං වා අනජ්ඣාවුත්ථං වා’’ති එවං පුච්ඡිතබ්බන්ති අත්ථො.

215-6. මඤ්චපීඨාදිදාරුභණ්ඩඤ්ච (චූළව. 360; චූළව. අට්ඨ. 360) රජනභාජනාදිමත්තිකාභණ්ඩඤ්ච. ආපුච්ඡාති භික්ඛුස්ස වා සාමණෙරස්ස වා ආරාමිකස්ස වා ‘‘ආවුසො ඉමං ජග්ගාහී’’ති ආරොචෙත්වාති අත්ථො. අඤ්ඤථාති එවං අකත්වාති අත්ථො.

217-8. වුඩ්ඪාගන්තුකස්සාති එත්ථ (චූළව. 358 ආදයො; චූළව. අට්ඨ. 359 ආදයො) දූරතොව දිස්වා යදි ‘‘වුඩ්ඪො’’ති ජානාති, තස්මිං අනාගතෙ එව ආසනපඤ්ඤාපනාදිවත්තං කාතබ්බන්ති අත්ථො. පාදොදප්පභුතින්ති පාදොදකං පාදපීඨං පාදකථලිකං උපනික්ඛිපිතබ්බන්ති අත්ථො. පානීයෙන ආපුච්ඡන්තෙන සචෙ සකිං ආනීතං පානීයං සබ්බං පිවති, පුනපි ආපුච්ඡිතබ්බො එව. පඤ්ඤපෙති ‘‘එතං තුම්හාකං සෙනාසනං පාපුණාතී’’ති එවං ආචික්ඛිතබ්බන්ති අත්ථො.

219-20. ‘‘භික්ඛාචාරගාමො ¶ ඉතො දූරෙ’’ති වා ‘‘සන්තිකෙ’’ති වා ‘‘කාලස්සෙව පිණ්ඩාය චරිතබ්බ’’න්ති වා ‘‘උපට්ඨාකෙ චරිතබ්බ’’න්ති වා ගොචරො ආචික්ඛිතබ්බො. අගොචරොති මිච්ඡාදිට්ඨිකානං වා ගාමො, පරිච්ඡින්නභික්ඛකො වා ගාමො, යත්ථ එකස්ස වා ද්වින්නං වා භික්ඛා දීයති, සො ආචික්ඛිතබ්බොති අත්ථො. කතිකන්ති සඞ්ඝස්ස කතිකට්ඨානං. ‘‘ඉමං කාලං පවිසිතබ්බං, ඉමං කාලං නික්ඛමිතබ්බ’’න්ති එවං පවෙසනනික්ඛමනකාලං ආචික්ඛිතබ්බං. කෙසුචි ඨානෙසු අමනුස්සා වා වාළා වා හොන්ති, තස්මා එවං ආචික්ඛිතබ්බමෙව. නිසින්නොවාති ඉදං ආපත්තිඅභාවමත්තදීපකං, උට්ඨහිත්වාපි සබ්බං කාතුං වට්ටතෙව. වත්තවිනිච්ඡයො.

221. සම්මුඛායාති ¶ (පාචි. 374; පාරා. අට්ඨ. 2.469; කඞ්ඛා. අට්ඨ. විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා) සම්මුඛෙ ඨිතස්සාති අත්ථො. බ්යත්තස්සාති විකප්පනවිධානං පච්චුද්ධරණාදිවිධානඤ්ච ජානන්තස්ස. අබ්යත්තො පන ‘‘ඉමිනා මය්හං දින්න’’න්ති ගහෙත්වාපි ගච්ඡෙය්යාති අත්ථො. එකස්සාති එකස්ස භික්ඛුස්ස.

222. නිධෙතුංවාති නිධෙතුං එව, නිස්සග්ගියං න හොතීති අත්ථො. පරිභුඤ්ජිතුං වා විස්සජ්ජෙතුං වා අධිට්ඨාතුං වා න වට්ටතීති අත්ථො.

224-5. අපරා සම්මුඛා වාති සම්මුඛා විකප්පනා එවාති අත්ථො. ඉමා ද්වෙ විකප්පනා අත්තනා එව විකප්පෙත්වා පරෙන පච්චුද්ධරාපිතත්තා සම්මුඛා විකප්පනා එවාති වුත්තා.

227. මිත්තොති දළ්හමිත්තො. සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තො නාතිදළ්හමිත්තො. ‘‘ඉතරෙන ච පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ‘තිස්සො භික්ඛූ’ති වා ‘තිස්සා භික්ඛුනී’ති වා වත්තබ්බං. පුන තෙන ‘අහං තිස්සස්ස ¶ භික්ඛුනො, තිස්සාය භික්ඛුනියා වා දම්මී’ති විකප්පෙත්වා තෙනෙව ‘තිස්සස්ස භික්ඛුනො, තිස්සාය භික්ඛුනියා සන්තකං පරිභුඤ්ජ වා විස්සජ්ජෙහි වා යථාපච්චයං වා කරොහී’ති පච්චුද්ධරිතබ්බ’’න්ති එවං පාඨො ගහෙතබ්බො.

228. දූරසන්තිකත්තෙකත්ත-බහුභාවං විජානියාති එත්ථ දූරත්තඤ්ච සන්තිකත්තඤ්ච එකත්තඤ්ච බහුභාවඤ්ච විජානිත්වාති අත්ථො.

229. ‘‘දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං ධාරෙතබ්බ’’න්ති (පාරා. 462) වුත්තත්තා ‘‘දසාහං වා’’ති වුත්තං. ‘‘චීවරකාලසමයො නාම අනත්ථතෙ කථිනෙ වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො, අත්ථතෙ කථිනෙ ¶ පඤ්ච මාසා’’ති (පාරා. 649) වුත්තත්තා ‘‘මාසමෙකං වා පඤ්ච වා’’ති වුත්තං, මාසං වා එකං පඤ්ච වා මාසෙති අත්ථො. ‘‘භික්ඛුනො පනෙව අකාලචීවරං උප්පජ්ජෙය්ය, ආකඞ්ඛමානෙන භික්ඛුනා පටිග්ගහෙතබ්බං. පටිග්ගහෙත්වා ඛිප්පමෙව කාරෙතබ්බං. නො චස්ස පාරිපූරි, මාසපරමං තෙන භික්ඛුනා තං චීවරං නික්ඛිපිතබ්බං ඌනස්ස පාරිපූරියා සතියා පච්චාසායා’’ති (පාරා. 499) වුත්තත්තා ‘‘පච්චාසා සති මාසක’’න්ති වුත්තං. නුප්පාදයතීති අනධිට්ඨිතං අවිකප්පිතං නිස්සග්ගිං න ජනයතීති අත්ථො. විකප්පනාවිනිච්ඡයො.

විකප්පනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

230. බ්යත්තස්සාති එත්ථ කිත්තාවතා බ්යත්තො හොතීති චෙ? නිස්සයමුච්චනකෙන පන සබ්බන්තිමෙන ධම්මපරිච්ඡෙදෙන අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච ද්වෙ මාතිකා පගුණා වාචුග්ගතා කාතබ්බා, පක්ඛදිවසෙසු ධම්මස්සාවනත්ථාය සුත්තන්තතො චත්තාරො භාණවාරා, සම්පත්තානං පරිසානං පරිකථනත්ථාය අන්ධකවින්දමහාරාහුලොවාදධම්මක්ඛන්ධසදිසො එකො කථාමග්ගො, සඞ්ඝභත්තමඞ්ගලාමඞ්ගලෙසු අනුමොදනත්ථාය තිස්සො අනුමොදනා, උපොසථප්පවාරණාදිවිජානනත්ථං කම්මාකම්මවිනිච්ඡයො ¶ , සමණධම්මකරණත්ථං සමාධිවසෙන වා විපස්සනාවසෙන වා අරහත්තපරියොසානං එකං කම්මට්ඨානං එත්තකං උග්ගහෙතබ්බං. එත්තාවතා බ්යත්තො නාම හොති චාතුදිසො, ඉතරථා අබ්යත්තො.

231. ඉදානි නිස්සයග්ගහණාකාරං දස්සෙතුං ‘‘එකංස’’න්තිආදි වුත්තං. එත්ථ (මහාව. 103) ආයස්මතොති ආයස්මන්තං.

232. ඉදානි ¶ පටිප්පස්සද්ධිවිධානං දස්සෙතුං ‘‘පක්කන්තෙ’’තිආදි වුත්තං, ‘‘පඤ්චිමා, භික්ඛවෙ, නිස්සයප්පටිප්පස්සද්ධියො උපජ්ඣායම්හා. උපජ්ඣායො පක්කන්තො වා හොති විබ්භන්තො වා කාලකතො වා පක්ඛසඞ්කන්තො වා ආණත්තියෙව පඤ්චමී’’ති (මහාව. 83), ‘‘ඡයිමා, භික්ඛවෙ, නිස්සයප්පටිප්පස්සද්ධියො ආචරියම්හා. ආචරියො පක්කන්තො වා හොති විබ්භන්තො වා කාලකතො වා පක්ඛසඞ්කන්තො වා ආණත්තියෙව පඤ්චමී, උපජ්ඣායෙන වා සමොධානගතො හොතී’’ති ඉදං පන උභයං ඉධ දස්සිතං. සචෙ ආචරියුපජ්ඣායා සාමන්තවිහාරෙසුපි අපරික්ඛිත්තෙසු ලෙඩ්ඩුපාතද්වයබ්භන්තරෙ වසන්ති, නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති. පරික්ඛිත්තෙසුපි න පටිප්පස්සම්භතීති එකෙ. ආචරියා පන න ඉච්ඡන්ති. කස්මාති චෙ? නිස්සයග්ගහණප්පටිප්පස්සද්ධීනං උපචාරසීමාය පරිච්ඡින්නත්තා. ලෙඩ්ඩුපාතෙන උපචාරසීමාපරිච්ඡෙදො පන අපරික්ඛිත්තෙසු එව ලබ්භති, න පරික්ඛිත්තෙසු. තස්මා ආචරියානං විනිච්ඡයෙව ඨාතබ්බං.

පක්කන්තෙති එත්ථ (මහාව. අට්ඨ. 83) සචෙ ආචරියො අන්තෙවාසිකං අනාමන්තෙත්වාව උපචාරසීමං අතික්කමති, නිස්සයො පටිප්පස්සම්භති. සචෙ උපචාරසීමං අනතික්කමිත්වාව නිවත්තති, න පටිප්පස්සම්භති. ආචරියං අනාමන්තෙත්වා අන්තෙවාසිකස්ස ගමනෙපි එසෙව නයො. සචෙ ආචරියො කත්ථචි ගන්තුකාමො අන්තෙවාසිකං ආපුච්ඡති, අන්තෙවාසිකොපි ‘‘සාධු සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡති, තඞ්ඛණෙ එව පටිප්පස්සම්භති. එවං ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා අන්තෙවාසිකස්ස ගමනෙපි. ද්වීසුපි අන්තොවිහාරෙයෙව ඨිතෙසු ආචරියො වා අන්තෙවාසිකං, අන්තෙවාසිකො වා ආචරියං අනාපුච්ඡිත්වාව සචෙ ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමති, පටිප්පස්සම්භති. පක්ඛසඞ්කන්තෙ වා විබ්භන්තෙ වා කාලකතෙ වා තඞ්ඛණෙයෙව පටිප්පස්සම්භති ¶ . ආණත්ති නාම නිස්සයප්පණාමනා. දස්සනසවනවසෙන දුවිධං සමොධානං.

එදිසො වුච්චති අලජ්ජිපුග්ගලො’’ති. (පරි. 359) –

එවං වුත්තං. ‘‘න භික්ඛවෙ අලජ්ජිනං නිස්සාය වත්ථබ්බං. යො වසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 120) හි වුත්තං.

234. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නෙන භික්ඛුනා නිස්සයං අලභමානෙන අනිස්සිතෙන වත්ථු’’න්ති (මහාව. 121) වුත්තත්තා ‘‘අද්ධිකස්සා’’ති වුත්තං. ගිලානුපට්ඨාකස්ස ච යාචිතස්සාති සම්බන්ධො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානුපට්ඨාකෙන භික්ඛුනා නිස්සයං අලභමානෙන යාචියමානෙන අනිස්සිතෙන වත්ථු’’න්ති (මහාව. 121) හි වුත්තං. සල්ලක්ඛෙන්තෙන ඵාසුකන්ති ඵාසුවිහාරං සල්ලක්ඛෙන්තෙන. ඉදං පන පරිහාරං (මහාව. අට්ඨ. 121) සොතාපන්නාදිඅරියසාවකො වා ථාමගතසමථවිපස්සනාලාභී වා බාලපුථුජ්ජනො වා න ලභති. යස්ස ඛො පන සමථවිපස්සනා තරුණා හොති, න ථාමගතා, අයං ලභති. අසන්තෙ නිස්සයදායකෙ ‘‘යදා පටිරූපො නිස්සයදායකො ආගච්ඡිස්සති, තදා තස්ස නිස්සාය වසිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා යාව ආසාළ්හීපුණ්ණමා, තාව වසිතුං ලභති. සචෙ පන ආසාළ්හීමාසෙ නිස්සයදායකං න ලභති, යත්ථ අත්ථි, තත්ථ ගන්තබ්බං. අන්තොවස්සෙ පන අනිස්සිතෙන වත්ථුං න වට්ටති. සභාගෙ ¶ දායකෙ අසන්තෙ වසිතුං ලබ්භතීති සබ්බපදෙසු යොජනා කාතබ්බා. නිස්සයවිනිච්ඡයො.

නිස්සයනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

235. අකායබන්ධනොති ¶ කායබන්ධනං අබන්ධිත්වාති අත්ථො. තතො පට්ඨාය චීවරං පාරුපිතබ්බං, තතො පට්ඨාය එව කායබන්ධනං බන්ධිතබ්බං. ‘‘න භික්ඛවෙ අකායබන්ධනෙන ගාමො පවිසිතබ්බො. යො පවිසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 278) හි වුත්තං. තත්ථෙවාසතියා ගතොති අසතියා ගතො යත්ථ සරති, තත්ථෙව බන්ධිතබ්බං. සරිත්වා පන යාව න බන්ධති, තාව පිණ්ඩාය චරිතුං න වට්ටති. යදි අන්තොගාමෙ සරති, කායබන්ධනෙ සති එකමන්තෙ ඨත්වා බන්ධිතබ්බං, අසති චෙ නික්ඛමිත්වා බන්ධිත්වා පුන පිණ්ඩාය පවිසිතබ්බන්ති වදන්ති.

236. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ද්වෙ කායබන්ධනානි පට්ටිකං සූකරන්තක’’න්ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා ‘‘දුවිධ’’න්ති වුත්තං. තත්ථ සූකරන්තං නාම කුඤ්චිකාකොසකා විය අන්තෙ සුසිරං කත්වා කොට්ටිතං. රජ්ජු ච එකාති එකවට්ටා රජ්ජු ච. තදනුලොමිකාති තෙසං ද්වින්නං අනුලොමිකා.

237. මච්ඡකණ්ඩකඛජ්ජුරී-පත්තා මට්ඨා ච පට්ටිකාති එත්ථ (චූළව. අට්ඨ. 278) එතෙ මච්ඡකණ්ටකාදයො මට්ඨා විකාරරහිතා පට්ටිකා ච තදන්තොගධාති අධිප්පායො. ලබ්භා දසා චතස්සොති එකාය වා ද්වීසු වා තීසු වා කථා එව නත්ථීති අධිප්පායො, තතො පරං න වට්ටති. අන්තෙසූති උභොසු අන්තෙසු. ගුණසුත්තකන්ති දිගුණසුත්තකං.

239. මකරමුඛාදින්ති ¶ ආදි-සද්දෙන දෙඩ්ඩුභසීසං ගහිතං. උභන්තෙති උභොසු අන්තෙසු. කස්සාති? විධස්ස. ඝටකාති ඝටකතො. ලෙඛාති ලෙඛාය. ඝටකතො ච ලෙඛාය ච අඤ්ඤං චිත්තකං න කප්පතීති අත්ථො.

240. දෙඩ්ඩුභකන්ති (චූළව. 278; චූළව. අට්ඨ. 278) උදකසප්පසිරසදිසං. මුරජන්ති බහුරජ්ජුකෙ එකතො සඞ්කඩ්ඪිත්වා එකාය රජ්ජුයා පලිවෙඨෙත්වා කතරජ්ජු. මද්දවීණන්ති පාමඞ්ගසදිසං. කලාබුකන්ති අනෙකවට්ටං. එතානි පන සබ්බානි න කප්පන්ති. දසාසු ද්වෙ මජ්ඣිමාති මුරජං මද්දවීණන්ති ද්වෙ මජ්ඣිමා එව. කප්පරෙති කප්පන්තීති අත්ථො.

241. ගණ්ඨියො ¶ චාපීති (චූළව. 279) චීවරගණ්ඨියොපි. වෙළුආදිමයා කප්පන්තීති පසඞ්ගෙන වුත්තං. කායබන්ධනවිනිච්ඡයො.

කායබන්ධනනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

242. ජාතා (පාචි. 86; පාචි. අට්ඨ. 86-88; කඞ්ඛා. අට්ඨ. පථවීඛණනසික්ඛාපදවණ්ණනා) අජාතාති දුවිධා පථවීති අත්ථො. ඉදානි තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘සුද්ධමත්තිකපංසුකා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුද්ධමත්තිකපංසුකා ච අදඩ්ඪා ච බහුමත්තිකපංසුකා ච චාතුමාසාධිකොවට්ඨපංසුමත්තිකරාසි ච ජාතපථවීති සම්බන්ධො. එත්ථ පන අදඩ්ඪාති උද්ධනපචනකුම්භකාරාවාපභාජනපචනාදිවසෙන තථා තථා අදඩ්ඪා. අයං පන විසුං නත්ථි, සුද්ධපංසුආදීසු අඤ්ඤතරාව වෙදිතබ්බා. සුද්ධපංසු සුද්ධමත්තිකා ¶ යෙභුය්යෙනපංසු යෙභුය්යෙනමත්තිකා අතිරෙකචාතුමාසාධිකොවට්ඨමත්තිකාපංසුපුඤ්ජා ච අදඩ්ඪා චාති අයං සබ්බාපි ජාතපථවීති වෙදිතබ්බා.

243. දුතියාති අජාතපථවීති අත්ථො. වුත්තරාසීති මත්තිකරාසි ච පංසුරාසි ච චාතුමාසොමවට්ඨකො අජාතපථවීති අත්ථො.

244. ඉදානි යෙභුය්යෙනමත්තිකා යෙභුය්යෙනපංසුකා යෙභුය්යෙනසක්ඛරාති එවං වුත්තාසු කිත්තාවතා යෙභුය්යතා හොතීති තං දස්සෙතුං ‘‘ද්වෙ භාගා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තීසු භාගෙසු ද්වෙ භාගා මත්තිකා යස්සා භූමියා, එසා යෙභුය්යමත්තිකාති සම්බන්ධො. උපඩ්ඪපංසුආදයොපි කප්පියා එව අකප්පියභාගස්ස අනතිරෙකතො. ‘‘යෙභුය්යෙනමත්තිකා යෙභුය්යෙනපංසුකා’’ති (පාචි. 86) හි වුත්තං, න ‘‘උපඩ්ඪමත්තිකා, උපඩ්ඪපංසුකා’’ති. සෙසෙසුපීති යෙභුය්යපංසුකාදීසුපි.

245. ජාතසඤ්ඤිස්ස ¶ පාචිත්තීති සම්බන්ධො. ද්වෙළ්හස්ස විමතිස්ස දුක්කටං. ජාතෙ අජාතසඤ්ඤිස්ස අනාපත්ති.

246. එකායාණත්තියා එකාති සචෙ සකිං ආණත්තො දිවසම්පි ඛණති, ආණාපකස්ස එකා එවාති අත්ථො. වාචසොති වාචාය වාචායාති අත්ථො.

247. එත්ථ ‘‘ජාලෙහි අග්ගි’’න්ති වා වත්තුං න වට්ටති. අනියමෙත්වා පන ‘‘පොක්ඛරණිං ඛණ, පථවිං ඛණ, වාපිං ඛණ, ආවාටං ඛණ, කන්දං ඛණා’’ති වත්තුං වට්ටති.

248. එදිසන්ති එත්ථ අඤ්ඤම්පි එවරූපං කප්පියවොහාරවචනං වට්ටතීති අධිප්පායො.

249. කොපෙතුං ¶ ලබ්භන්ති සම්බන්ධො, ඝටාදීහි ගහෙතුං සක්කුණෙය්යකං උස්සිඤ්චනීයකද්දමං.

251-2. උදකසන්තිකෙ පතිතෙති සම්බන්ධො. උදකෙ පතිතං පන සබ්බකාලං කප්පියමෙව, තස්මා අකප්පියං දස්සෙතුං ‘‘උදකසන්තිකෙ’’ති වුත්තං. පාසාණෙ ලග්ගෙ රජෙ ච නවසොණ්ඩියා පතිතෙ රජෙ චාති සම්බන්ධො. අබ්භොකාසුට්ඨිතෙ වම්මිකෙ ච මත්තිකාකුට්ටෙ චාති අත්ථො, තථා එතෙපි සබ්බෙ චාතුමාසාධිකොවට්ඨා න කොපෙතබ්බාති අත්ථො.

253-5. භූමිං විකොපයං ථම්භාදිං ගණ්හිතුං න ච කප්පතීති සම්බන්ධො. ධාරායාති පස්සාවධාරාය. පදං දස්සෙස්සාමීති සම්බන්ධො.

257. සෙකොති සිඤ්චනං. භූමියා අල්ලහත්ථං ඨපෙත්වාති සම්බන්ධො.

258. අවසෙ සතීති හත්ථදාහාදීසු ආපදාසූති අත්ථො. පථවීවිනිච්ඡයො.

259-260. ගිරිකූටන්ති ¶ මකරදන්තකං. සිබ්බිතුඤ්ච ඡින්දිතුඤ්ච න වට්ටතීති සබ්බත්ථ යොජනා. දණ්ඩෙති ඡත්තදණ්ඩෙ.

261. සිබ්බිතුං වා පඤ්ජරං විනන්ධිතුං වා ථිරත්ථං ඡත්තෙ බන්ධිතුං දණ්ඩෙ ලෙඛා වට්ටතීති සම්බන්ධො. සචෙ වුත්තප්පකාරං අකප්පියඡත්තං ¶ ලභති, ඝටකම්පි වාළරූපම්පි ඡින්දිත්වා ධාරෙතබ්බං, ලෙඛාපි ඝංසෙත්වා අපනෙතබ්බා, සුත්තකෙන වා දණ්ඩො වෙඨෙතබ්බො.

262. අනුවාතං සන්ධාය ‘‘අන්තෙ වා’’ති වුත්තං. ද්වින්නං පට්ටානං සඞ්ඝටිතට්ඨානං සන්ධාය ‘‘පට්ටමුඛෙ වාපී’’ති වුත්තං. වරකසීසාකාරෙන සිබ්බනං සන්ධාය ‘‘වෙණිකා’’ති ච සතපදාකාරෙන සිබ්බනං සන්ධාය ‘‘සඞ්ඛලිකාපි වා’’ති ච වුත්තං. සතපදිසදිසං අඤ්ඤං වා සූචිවිකාරං න කප්පති, පකතිසූචිකම්මමෙව වට්ටතීති අත්ථො. පාළිකණ්ණිකආදිකං චීවරෙ න ච කප්පතීති සම්බන්ධො.

263-4. චතුකොණාව (පාරා. අට්ඨ. 1.85) කප්පරෙති සම්බන්ධො. අග්ඝිකන්ති අග්ඝියං චෙතියසදිසං. එත්ථාති ගණ්ඨිපාසකපට්ටෙ. කොණසුත්තා ච පීළකාති න කෙවලං චතුකොණා ගණ්ඨිකපාසකපට්ටාව කප්පන්ති, අථ ඛො දුවිඤ්ඤෙය්යා කොණසුත්තපීළකා ච කප්පරෙති අත්ථො. ගන්ධං තෙලං වාති ගන්ධං වා තෙලං වා.

265. රත්තන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85) රජිතං. අඤ්ඤෙන වාති මුග්ගරාදිනා වා. කත්වාති ඨපෙත්වා. පහාරෙ න ච මුට්ඨිනාති මුට්ඨිනා න පහාරෙය්යාති අත්ථො.

266-7. ඡත්තවට්ටියං (පාරා. අට්ඨ. 1.85) ලෙඛං ඨපෙත්වා ධම්මකරණෙ ලෙඛා න වට්ටතීති සම්බන්ධො. කුඤ්චිකාය ච පිප්ඵලෙ ච මණිකා ච පීළකා ච න වට්ටතීති සම්බන්ධො. තත්ථ මණිකාති එකා එව වට්ටමණිකා. පීළකා මුත්තරාජිසදිසා බහූ.

268-9. මාලාද්යරණියන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85) අරණියං මාලාදි වණ්ණමට්ඨං න වට්ටතීති ¶ සම්බන්ධො. එවං සබ්බත්ථ. තිපුසීසමයෙ පත්තමණ්ඩලෙ භිත්තිකම්මඤ්ච න වට්ටතීති අත්ථො. හිත්වාති ඨපෙත්වා. සූචිසණ්ඩාසකො (පාරා. අට්ඨ. 1.85) ¶ නාම සූචිං ඩංසාපෙත්වා ඝංසිතුං කතො දාරුමයො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මකරදන්තකං ඡින්දිතු’’න්ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා පත්තමණ්ඩලෙ මකරදන්තකං වට්ටති, අඤ්ඤං භිත්තිකම්මාදිවිකාරමෙව න වට්ටති, තස්මා ගිරිකූටං පත්තමණ්ඩලෙ ඨපෙත්වා අවසෙසෙ න වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

272. සෙනාසනෙති (පාරා. අට්ඨ. 1.85) පාසාදාදිසෙනාසනෙති අත්ථො.

273. පුමිත්ථිරූපරහිතන්ති පුරිසරූපඉත්ථිරූපරහිතන්ති අත්ථො. පරික්ඛාරවිනිච්ඡයො.

පරික්ඛාරනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

274-5. සහධම්මිනං ලබ්භං භෙසජ්ජකරණන්ති සම්බන්ධො. න කෙවලං පඤ්චන්නං සහධම්මිකානංයෙව භික්ඛාචරියවිඤ්ඤත්තිසකෙහි භෙසජ්ජකරණං ලබ්භති, අථ ඛො අපරෙසම්පි පඤ්චන්නං ලබ්භති, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘පිතූන’’න්තිආදිමාහ. පිතූනන්ති මාතාපිතූනන්ති අත්ථො. යෙ මාතාපිතරො ජග්ගන්ති උපට්ඨහන්ති, තෙ තදුපට්ඨාකා නාම. භික්ඛුං එව නිස්සාය ජීවන්තො භික්ඛුනිස්සිතකො නාම. පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො ‘‘භණ්ඩූ’’ති වුච්චති.

276. අපරෙසම්පි දසන්නං කාතුං වට්ටති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘මහාචූළපිතා’’තිආදිමාහ. එත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 2.185-187) පන මහාපිතා චූළපිතා මහාමාතා චූළමාතා මහාභාතා චූළභාතා මහාභගිනී චූළභගිනීති ඉමෙහි අට්ඨහි ආදි-සද්දෙන පිතුභගිනිඤ්ච ¶ මාතුභාතිකඤ්ච ගහෙත්වා දස. එතෙසං පන සකෙන භෙසජ්ජෙන කාතබ්බං. අත්තනියෙ ච අසතීති පාඨසෙසො.

277. න කෙවලඤ්ච එතෙසං දසන්නං, ඉමෙහි සම්බන්ධානං පුත්තනත්තාදීනං යාවසත්තමා කුලපරිවට්ටා ¶ කාතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘කුලදූසනා’’තිආදිමාහ. අඤ්ඤොපි (පාරා. අට්ඨ. 2.285-287) යො ආගන්තුකො වා චොරො වා යුද්ධපරාජිතො වා ඉස්සරො ඤාතකෙහි පරිච්චත්තො වා ගමියමනුස්සො වා ගිලානො හුත්වා විහාරං පවිසති, සබ්බෙසම්පි අපච්චාසීසන්තෙන භෙසජ්ජං කාතබ්බං.

278. මාතා (පාරා. අට්ඨ. 2.185-187) පිතා තදුපට්ඨාකො භික්ඛුනිස්සිතකො පණ්ඩුපලාසො වෙය්යාවච්චකරොති ඉමෙසං ඡන්නං අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතො අවාරිතොති අත්ථො. කිඤ්ච භිය්යො – දාමරිකචොරස්ස ච ඉස්සරියස්ස ච දාතුමවාරිතොති අත්ථො.

279. තෙසන්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.185-187) ගහට්ඨානං. සාසනොගධන්ති රතනපරිත්තආටානාටියපරිත්තාදිපරිත්තං භණිතබ්බන්ති අත්ථො.

280. ‘‘ආගන්ත්වා (පාරා. අට්ඨ. 2.185-187) සීලං දෙතු, ධම්මඤ්ච පරිත්තඤ්ච භාසතූ’’ති කෙනචි පෙසිතොති සම්බන්ධො. දාතුං වත්තුන්ති සීලං දාතුං, ධම්මඤ්ච පරිත්තඤ්ච වත්තුං ලබ්භතීති අත්ථො. භෙසජ්ජවිනිච්ඡයො.

භෙසජ්ජනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

281. දසභෙදම්පීති ¶ සචෙ කෙනචි හෙට්ඨා දස්සිතං දසවිධං රතනං ආනෙත්වා ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා නවකම්මස්ස වා අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා සුත්තන්තිකගණස්ස වා දම්මී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡන්තස්ස දුක්කටං හොතීති අත්ථො.

282-3. තෙසු දසවිධෙසු රතනෙසූති අත්ථො. ද්වීසූති රජතජාතරූපෙසු. ගණසඞ්ඝපුග්ගලෙ (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539) අනාමසිත්වා ‘‘ඉදං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං චෙතියස්ස දම්මි, නවකම්මස්ස ¶ දම්මී’’ති වුත්තෙ න පටික්ඛිපෙති අත්ථො. කිං කාතබ්බන්ති චෙ? තං දස්සෙතුං ‘‘වදෙ’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ඉමෙ එවං වදන්තී’’ති කප්පියකාරානං ආචික්ඛිතබ්බන්ති අත්ථො.

284. න කෙවලං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිකමෙව, අඤ්ඤම්පි ඛෙත්තවත්ථාදිකං අකප්පියං න සම්පටිච්ඡිතබ්බන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘ඛෙත්තං වත්ථු’’න්තිආදිමාහ. දාසපසුආදිකං දාසපස්වාදිකං. සචෙ හි කොචි ‘‘මය්හං සස්සසම්පාදකං මහාතළාකං අත්ථි, තං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වදති, තඤ්චෙ සඞ්ඝො සම්පටිච්ඡති. පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි ආපත්තියෙව. එවං සෙසෙසුපි.

කප්පියෙන කමෙන ගණ්හෙය්යාති සම්බන්ධො. ‘‘ඛෙත්තං දම්මී’’ති වුත්තෙ ‘‘න වට්ටතී’’ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ඉතො චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථා’’ති වා ‘‘චතුපච්චයපරිභොගත්ථාය දම්මී’’ති වා වදති චෙ, ගහෙතබ්බං. වත්ථුම්හිපි එසෙව නයො. ‘‘තළාකං දම්මී’’ති වුත්තෙ පටික්ඛිපිත්වා ‘‘චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථා’’ති වා ‘‘සඞ්ඝො උදකං පරිභුඤ්ජිස්සති, භණ්ඩකං ධොවිස්සතී’’ති වා ආදිනා නයෙන වුත්තෙ සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ‘‘දාසං දම්මී’’ති වුත්තෙ පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ආරාමිකං, වෙය්යාවච්චකරං, කප්පියකාරකං දම්මී’’ති ¶ වුත්තෙ සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ‘‘ගොමහිංසඅජෙළකාදයො දම්මී’’ති වුත්තෙ පටික්ඛිපිත්වා ‘‘පඤ්චගොරසපරිභොගත්ථායා’’ති වුත්තෙ සම්පටිච්ඡිතබ්බං. එදිසං ගහණං සන්ධාය ‘‘පටික්ඛිපිත්වා ගණ්හෙය්යා’’ති වුත්තං.

285-6. නවමාතිකකෙදාරතළාකකිරියා (පාරා. අට්ඨ. 2.238-239) ච අනවෙ පුබ්බෙ කප්පියවොහාරෙන පටික්ඛිපිත්වා ගහිතතළාකෙ මත්තිකුද්ධරණඤ්ච භින්නට්ඨානෙ පාළිබන්ධො ච දුබ්බලට්ඨානෙ ආළියා ථිරකාරො ච අනවෙ කෙදාරෙ පුරාණභාගතො අතිරෙකභාගග්ගහණඤ්ච නවෙ කෙදාරෙ අපරිච්ඡින්නභාගෙ ‘‘සස්සෙ දෙථ එත්තකෙ’’ති කහාපණුට්ඨාපනඤ්චාපීති ඉදං සබ්බං භික්ඛුස්ස කාතුං න වට්ටති. සචෙ කරොති, එවමාදිකං සබ්බෙසම්පි අකප්පියන්ති අත්ථො.

287-9. ඉදානි තංයෙව අකප්පියං දස්සෙතුං ‘‘අවත්වා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො (පාරා. අට්ඨ. 2.238-239) – යො පන ‘‘කස, වප්ප’’ ඉච්චාදිකං අවත්වා ‘‘එත්තිකාය භූමියා එත්තකො භාගො දෙය්යො’’ති භූමිං වා පතිට්ඨාපෙති, ‘‘එත්තකෙ භූමිභාගෙ සස්සං කතං, එත්තකං ගණ්හථා’’ති කස්සකෙ වදන්තෙ පමාණගණ්හනත්ථං දණ්ඩරජ්ජුභි මිනති, ඛලෙ ඨත්වා රක්ඛණාදීනි කරොති, තස්සෙව අකප්පියන්ති.

290. භණ්ඩාගාරිකසීසෙන ¶ පිතුසන්තකම්පි සචෙ පටිසාමෙය්ය, පාචිත්තියන්ති අත්ථො.

291-2. පිතූනන්ති මාතාපිතූනං. සාටකාදිකප්පියං වත්ථුං. ‘‘පටිසාමෙත්වා දෙහී’’ති වුත්තෙති සම්බන්ධො. පාතෙත්වාන ගතෙ යස්මා අජ්ඣාරාමසික්ඛාපදවසෙන (පාචි. 505-506) පලිබොධො, තස්මා ගොපිතුං ලබ්භන්ති අත්ථො.

293-4. සකං ¶ වාසිආදිපරික්ඛාරන්ති අත්ථො. ඉදං ඨානං ගුත්තන්ති දස්සෙතබ්බං. ‘‘එත්ථ ඨපෙථා’’ති පන න වත්තබ්බං.

295. එත්ථ ‘‘අඤ්ඤො කොචි න පවිසති, භික්ඛූහි වා සාමණෙරෙහි වා ගහිතං භවිස්සතී’’ති සඞ්කන්තීති අත්ථො. වත්ථුම්හීති අලඞ්කාරාදිවත්ථුම්හීති අත්ථො. තාදිසෙති යාදිසෙ වත්ථුම්හි නට්ඨෙ ආසඞ්කා හොති, තාදිසෙ වත්ථුම්හි නට්ඨෙති සම්බන්ධො.

296. ඉදානි අසඞ්කිතබ්බට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘විහාරාවසථස්සන්තො’’තිආදිමාහ. විහාරස්ස ච ඝරස්ස චාති අත්ථො. රතනන්ති දසවිධං රතනං. රත්නසම්මතන්ති සාටකවෙඨනාදිකං. ගහෙත්වානාති කප්පියකාරකෙ අසති අත්තනාපි ගහෙත්වාන නික්ඛිපෙය්යාති අත්ථො. මග්ගෙරඤ්ඤෙපීති මග්ගෙපි අරඤ්ඤෙපි. තාදිසෙති ‘‘භික්ඛූහි ගහිතං භවිස්සතී’’ති ආසඞ්කිතබ්බට්ඨානෙ. පතිරූපං කරීයතීති මග්ගෙ වා අරඤ්ඤෙ වා තාදිසං භණ්ඩං පස්සිත්වා මග්ගා ඔක්කම්ම නිසීදිතබ්බං, සාමිකෙසු ආගතෙසු තං ඨානං ආචික්ඛිතබ්බං. සචෙ සාමිකෙ න පස්සති, රතනසම්මතං පංසුකූලං ගහෙතබ්බං. රතනඤ්චෙ හොති, තුණ්හීභූතෙන ගන්තබ්බන්ති අත්ථො. අයං මග්ගාරඤ්ඤකෙසු පටිපත්ති. විහාරාවසථානං පන අන්තො තාදිසං දිස්වා භණ්ඩකං මුඤ්චිත්වා ‘‘එත්ථ එත්තකා කහාපණා’’තිආදිනා නයෙන රූපෙන වා ලඤ්ඡනාය වා පිලොතිකාය වා සඤ්ඤාණං කත්වා නික්ඛිපිතබ්බං, තතො පක්කමන්තෙන පතිරූපානං භික්ඛූනං ආචික්ඛිතබ්බං. උග්ගහවිනිච්ඡයො.

උග්ගහනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

297. ‘‘කුලානි ¶ ¶ දූසෙති පුප්ඵෙන වා ඵලෙන වා චුණ්ණෙන වා මත්තිකාය වා දන්තකට්ඨෙන වා වෙළුයා වා වෙජ්ජිකාය වා ජඞ්ඝපෙසනියෙන වා’’ති (පාරා. 437) වුත්තත්තා තානි අට්ඨ වත්ථූනි දස්සෙතුං ‘‘පුප්ඵ’’න්තිආදිමාහ. ඉමාය මිච්ඡාපටිපත්තියා කුලානං අඤ්ඤෙසු සීලවන්තෙසු පසාදං දූසෙති විනාසෙතීති කුලදූසනං දුක්කටං ආපජ්ජති. තං පන අත්තනො සන්තකෙ ච පරසන්තකෙ ච වෙදිතබ්බං.

298. ඉදානි ඉමෙසු වත්ථූසු න කෙවලං කුලදූසනදුක්කටමෙව ආපජ්ජති, ථුල්ලච්චයාදීනිපි ආපජ්ජතීති දස්සෙතුං ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්තිආදිමාහ. සඞ්ඝිකං ගරුභණ්ඩං ඉස්සරෙන දෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති සම්බන්ධො. සෙනාසනත්ථාය නියමිතං පන පුප්ඵාදි ගරුභණ්ඩං හොති. සඞ්ඝස්ස වා අඤ්ඤස්ස වා සන්තකං ථෙය්යචිත්තෙන දෙන්තස්ස දුක්කටාදීනි හොන්තීති පාඨසෙසො, තස්ස භණ්ඩස්ස අග්ඝවසෙන දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකානි හොන්තීති අත්ථො.

299-300. සබ්බථාති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) කප්පියවොහාරඅකප්පියවොහාරපරියායඔභාසනිමිත්තකම්මාදීහි න වට්ටතීති අත්ථො. වතිආදීනි කත්වා ජග්ගිතුඤ්ච. අත්තනො පරිභොගත්ථන්ති ඵලපරිභොගත්ථං. රොපනාදීනීති රොපාපනාදීනි. ආදි-සද්දෙන සිඤ්චාපනඔචිනාපනාදීනි ගහිතානි. කුද්දාලඛණිත්තිවාසිඵරසුඋදකභාජනාදීනි ආහරිත්වා සමීපෙ ඨපනවසෙන නිමිත්තතො ච කුද්දාලඛණිත්තාදීනි ච මාලාවච්ඡෙ ච ගහෙත්වා ඨිතෙ ‘‘සාමණෙරාදයො දිස්වා ‘ථෙරො කාරාපෙතුකාමො’ති ආගන්ත්වා කරොන්තී’’ති සඤ්ඤාය ඔභාසතො ච ‘‘ඉමං රුක්ඛං ජාන, ඉමං ආවාටං ජානා’’තිආදිකප්පියවොහාරතො ¶ ච ‘‘පණ්ඩිතෙන මාලාවච්ඡාදයො රොපාපෙතබ්බා, න චිරස්සෙව උපකාරාය සංවත්තන්තී’’තිආදිපරියායතො ච රොපනාදීනි ලබ්භරෙති සම්බන්ධො.

301-2. ඉදානි අට්ඨසු වත්ථූසු අවසෙසානි ද්වෙ වත්ථූනි දස්සෙතුං ‘‘වුත්තාව වෙජ්ජිකා ජඞ්ඝපෙසනෙ’’ති වුත්තං. තත්ථ වෙජ්ජිකා පුබ්බෙ වුත්තාව, ඉදානි ජඞ්ඝපෙසනාදිවිනිච්ඡයං වක්ඛාමීති අත්ථො. පිතරොති (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) මාතාපිතරො. භණ්ඩුන්ති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං. භික්ඛුස්ස සකං වෙය්යාවච්චකරඤ්චාති එතෙ ඨපෙත්වා කසිවාණිජ්ජාදිගිහිකම්මෙසු දූතසාසනං හරණෙ ¶ දුක්කටන්ති අත්ථො. පඨමං සාසනං අග්ගහෙත්වා පුන තං දිස්වා වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වා වදතොපි දුක්කටමෙවාති අත්ථො. සාසනං අග්ගහෙත්වා ආගතානං පන ‘‘භන්තෙ, තස්මිං ගාමෙ ඉත්ථන්නාමස්ස කා පවත්තී’’ති පුච්ඡියමානෙ කථෙතුං වට්ටති. පුච්ඡිතපඤ්හෙ දොසො නත්ථි.

303. එවං කුලදූසනෙන උප්පන්නපච්චයා. ‘‘පඤ්චන්නම්පී’’ති වුත්තත්තා අනුපසම්පන්නෙන කතම්පි එදිසං න වට්ටති එව මිච්ඡාජීවත්තා. ආතුමාවත්ථු (මහාව. 303) චෙත්ථ නිදස්සනං. කිං වියාති චෙ, තං දස්සෙතුං ‘‘අභූතාරොචනාරූප-සබ්යොහාරුග්ගහාදිසා’’ති වුත්තං. තත්ථ උග්ගහාදිසාති එතෙහි උප්පන්නපච්චයසදිසාති අත්ථො.

304. ඉදානි පුප්ඵාදීනි කෙසං දාතුං වට්ටන්ති, කෙසං දාතුං න වට්ටන්තීති තං දස්සෙතුං ‘‘හරාපෙත්වා’’තිආදිමාහ. පිතූනං (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) දාතුං ලබ්භතීති සම්බන්ධො. සෙසඤාතීනං පත්තානං එව. ලිඞ්ගන්ති සිවලිඞ්ගං.

305. තථා ¶ ඵලන්ති ඵලම්පි මාතාපිතූනං හරිත්වාපි හරාපෙත්වාපි දාතුං ලබ්භතීති අත්ථො. න කෙවලං මාතාපිතූනංයෙව, අඤ්ඤෙසම්පි දාතුං ලබ්භතීති දස්සෙතුං ‘‘ගිලානාන’’න්තිආදිමාහ. සපරසන්තකන්ති එත්ථ පරොති අත්තනො විස්සාසඤ්ඤාතකො එව අධිප්පෙතො.

306. භාජෙන්තෙති සඞ්ඝස්ස ඵලපුප්ඵම්හි භාජියමානෙ සම්මතෙන දෙය්යන්ති සම්බන්ධො. ඉතරෙන අසම්මතෙන අපලොකෙත්වා දාතබ්බන්ති අත්ථො.

307. පරිච්ඡිජ්ජාති ආගතානං දාතබ්බන්ති ඵලවසෙන වා රුක්ඛවසෙන වා පරිච්ඡින්දිත්වාති අත්ථො. ඉතරස්සාති ඉස්සරාදිකස්ස. කතිකං වත්වාති ‘‘ඉමස්මිං රුක්ඛෙ එත්තකානි ඵලානි ලබ්භන්තී’’ති එවං වත්වා.

308. සෙසෙති මත්තිකාදන්තකට්ඨවෙළුම්හි (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437). යථාවුත්තනයො එවාති එත්ථ අත්තනො ච පරස්ස ච සන්තකං කුලසඞ්ගහත්ථාය දදතො දුක්කටන්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව ¶ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. පණ්ණම්පීති කිඤ්චාපි පාළියං පණ්ණදානං න වුත්තං, තථාපි කුලදූසනෙ පවෙසයෙති අත්ථො. කුලදූසනවිනිච්ඡයො.

කුලදූසනනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

309-310. ඉදානි වස්සූපගමනං දස්සෙතුං ‘‘පුරිමිකා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පුරිමිකා පච්ඡිමිකා (මහාව. 184; මහාව. අට්ඨ. 185) චෙති ද්වෙ වස්සූපනායිකාති අත්ථො. ආලයපරිග්ගාහො වා වචීභෙදො වා ¶ වස්සූපනායිකාති පාඨසෙසො. ඉදානි වත්තබ්බං සන්ධාය ‘‘එදිසො’’ති වුත්තං. ‘‘ඉධ වස්සං වසිස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදෙත්ථ ආලයො (මහාව. අට්ඨ. 203). ආලයපරිග්ගාහො පන වජෙ වා සත්ථෙ වා නාවාය වා වස්සං උපගන්තුකාමස්ස තත්ථ සෙනාසනං අලභන්තස්ස ලබ්භති, සත්ථාදීසු පන වස්සං උපගන්තුං න වට්ටතීති කත්වා. යදි සත්ථාදීසු කවාටබන්ධං සෙනාසනං ලබ්භති, තත්ථ උපගන්තබ්බං. උපගච්ඡන්තෙන ච ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බං. විහාරෙ පන වචීභෙදො වා කාතබ්බො. සචෙ ‘‘ඉධ වස්සං වසිස්සාමී’’ති ආලයො අත්ථි, අසතියා පන වස්සං න උපෙති, ඡින්නවස්සො න හොති, පවාරෙතුඤ්ච ලභති එව.

311. නොපෙතුකාමො ආවාසං, තදහූතික්කමෙය්ය වාති පාඨෙ (මහාව. 186) අතික්කමන්තස්ස ආවාසං තදහු වස්සූපනායිකාතිපි අත්ථො. ආවාසං අතික්කමෙය්ය වාති සම්බන්ධො. ජානං වානුපගච්ඡතොති එත්ථ විහාරෙ නිසීදිත්වාපි අනුපගච්ඡතො දුක්කටාපත්ති හොතීති අධිප්පායො.

312. ඡින්නවස්සො (වජිර. ටී. මහාවග්ග 208) වා කෙනචි අන්තරායෙන පඨමං අනුපගතො (මහාව. 185-186) වා දුතියං උපගච්ඡෙය්යාති සම්බන්ධො. තෙමාසන්ති පුරිමං වා තෙමාසං පච්ඡිමං වා තෙමාසං. ‘‘න භික්ඛවෙ වස්සං උපගන්ත්වා පුරිමං වා පච්ඡිමං වා තෙමාසං ¶ අවසිත්වා චාරිකා පක්කමිතබ්බා. යො පක්කමෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 185) හි වුත්තං.

313-5. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සත්තන්නං සත්තාහකරණීයෙන අප්පහිතෙපි ගන්තුං, පගෙව පහිතෙ, ‘භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා සික්ඛමානාය සාමණෙරස්ස සාමණෙරියා මාතුයා ච පිතුස්ස ච, ගිලානභත්තං වා පරියෙසිස්සාමි, ගිලානුපට්ඨාකභත්තං වා පරියෙසිස්සාමි, ගිලානභෙසජ්ජං ¶ වා පරියෙසිස්සාමි, පුච්ඡිස්සාමි වා උපට්ඨහිස්සාමි වා’ති සත්තාහං සන්නිවත්තො කාතබ්බො’’ති (මහාව. 198) වුත්තත්තා ‘‘මාතාපිතූනමත්ථාය…පෙ… උපට්ඨිස්ස’’න්ති වුත්තං. තත්ථායං සඞ්ඛෙපො – ‘‘මාතාදීනං ගිලානභත්තං වා තදුපට්ඨාකභත්තං වා ගිලානානං ඔසධං වා එසිස්සං පරියෙසිස්ස’’න්ති වා ‘‘තෙ ගිලානෙ ගන්ත්වා පුච්ඡිස්සාමී’’ති වා ‘‘උපට්ඨිස්ස’’න්ති වා පහිතෙපි අප්පහිතෙපි සත්තාහකිච්චෙන ගන්තුං ලභති.

ඉදානි සහධම්මිකෙ එව සන්ධාය ‘‘අනභිරත’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘විසභාගරූපං දිස්වා අනභිරති, තතො වූපකාසිස්සං, තං ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ගමිස්ස’’න්ති අධිප්පායෙන ගන්තුම්පි ලබ්භතීති අත්ථො. කුක්කුච්චං විනොදනඤ්ච දිට්ඨිං විවෙචනඤ්ච අහං වා කරෙය්යං අඤ්ඤෙහි වා කාරෙය්යන්ති සම්බන්ධො. පරිවාසමානත්තආදීහි වුට්ඨානං වා ගරුකා. ආදි-සද්දෙන සචෙ සඞ්ඝෙන කම්මං කතං හොති, තස්ස පටිප්පස්සද්ධියා අනුස්සාවනකරණාදීසු උස්සුක්කං කරෙය්යන්ති ගන්තුං ලබ්භතීති අත්ථො. සත්තාහකිච්චෙනාති සත්තාහකරණීයෙන.

316. ධම්මසවනත්ථං නිමන්තිතො එවං වජෙති අත්ථො. ගරූ නාම ආචරියුපජ්ඣායා, තෙහි භණ්ඩධොවනකිච්චෙන පහිතස්ස ගන්තුං වට්ටතීති අත්ථො.

317. න භණ්ඩධොවන…පෙ… දස්සනෙති එත්ථ (මහාව. අට්ඨ. 199) එතෙසුපි න වජෙති සම්බන්ධො. ලබ්භන්ති එත්ථ ‘‘අජ්ජෙව ආගමිස්ස’’න්ති අදූරගො යදි න පාපුණෙය්ය, ලබ්භන්ති සම්බන්ධො. කිං වුත්තං හොති? ‘‘අජ්ජෙව ආගමිස්සාමී’’ති සාමන්තවිහාරං ගන්ත්වා පුන ආගච්ඡන්තස්ස අන්තරාමග්ගෙ සචෙ අරුණුට්ඨානං හොති, වස්සච්ඡෙදොපි ¶ න හොති, රත්තිච්ඡෙදෙන දුක්කටම්පි නාපජ්ජතීති වුත්තං හොති.

318. සෙසඤාතිහීති ¶ භාතුභගිනීආදීහි. භික්ඛුනිස්සිතකෙන ච පහිතෙති සම්බන්ධො. නිද්දිසිත්වාති ‘‘ආගච්ඡන්තු භදන්තා, ඉච්ඡාමි දානඤ්ච දාතුං ධම්මඤ්ච සොතුං භික්ඛුඤ්ච පස්සිතු’’න්තිආදිනා යං කිඤ්චි නිද්දිසිත්වාව පෙසිතෙ ගන්තුං වට්ටති. කෙවලං ‘‘ආගච්ඡන්තු භික්ඛූ, ඉච්ඡාමි භික්ඛූනං ආගමන’’න්ති එවං අනිද්දිසිත්වා වුත්තෙ ගන්තුං න ලබ්භතීති අත්ථො.

319. අච්ඡරායෙ සතත්තනොති දසවිධෙසු අන්තරායෙසු එකස්මිම්පි අන්තරායෙ අත්තනො සතීති අත්ථො. සඞ්ඝසාමග්ගියා වා වස්සච්ඡෙදෙ අනාපත්තීති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, වස්සූපගතො භික්ඛු පස්සති සම්බහුලෙ භික්ඛූ සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තෙ. තත්ර චෙ භික්ඛුනො එවං හොති, ‘ගරුකො ඛො සඞ්ඝභෙදො වුත්තො භගවතා. මා මයි සම්මුඛීභූතෙ සඞ්ඝො භිජ්ජී’ති පක්කමිතබ්බං, අනාපත්ති වස්සච්ඡෙදස්සා’’ති (මහාව. 202). එවං ඡින්නවස්සො නො පවාරයෙති අත්ථො.

320. රුක්ඛස්ස සුසිරෙති එත්ථ (මහාව. 204; මහාව. අට්ඨ. 203) පන සුද්ධෙ රුක්ඛසුසිරෙ එව න වට්ටති, මහන්තස්ස පන සුසිරස්ස අන්තො පදරච්ඡදනං කුටිකං කත්වා පවිසනද්වාරං යොජෙත්වා උපගන්තුං වට්ටති. රුක්ඛස්ස විටපෙති එත්ථාපි සුද්ධවිටපමත්තෙ න වට්ටති, මහාවිටපෙ පන අට්ටකං බන්ධිත්වා වුත්තනයෙන කුටිකං කත්වා උපගන්තුං වට්ටති. ඡවකුටි නාම පාසාණකුටිකන්ති වදන්ති. තීසු පස්සෙසු පාසාණෙ උස්සාපෙත්වා උපරි පාසාණෙන පටිච්ඡන්නා.

321. නාවාදීසු ¶ පන උපගතො පවාරෙතුඤ්ච ලබ්භතීති සම්බන්ධො. වස්සූපනායිකවිනිච්ඡයො.

වස්සූපනායිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

322-4. ආරාමාරාමවත්ථූනීති ¶ එත්ථ (චූළව. 321; චූළව. අට්ඨ. 321) ආරාමො නාම පුප්ඵාරාමො වා ඵලාරාමො වා. මඤ්චො පීඨං භිසි බිබ්බොහනාදිසයනාසනං. ලොහකුම්භීආදයො කාළලොහතම්බලොහාදිමයා. භාණකො උදකචාටි. පඤ්චෙතෙ අවිභාජියාති භාජෙත්වා න ගහෙතබ්බා, ගහිතාපි සඞ්ඝසන්තකා එවාති අත්ථො. එත්ථ පන ආරාමො ආරාමවත්ථූති පඨමං, විහාරො විහාරවත්ථූති දුතියං, මඤ්චො පීඨං භිසි බිබ්බොහනන්ති තතියං, ලොහකුම්භී…පෙ… නිඛාදනන්ති චතුත්ථං, වල්ලි…පෙ… දාරුභණ්ඩං මත්තිකභණ්ඩන්ති පඤ්චමන්ති එවං ඉමානි රාසිවසෙන පඤ්ච හොන්ති, සරුපවසෙන අනෙකානි හොන්ති. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘ද්විසඞ්ගහානි ද්වෙ හොන්ති, තතියං චතුසඞ්ගහං;

චතුත්ථං නවකොට්ඨාසං, පඤ්චමං අට්ඨභෙදන’’න්ති. (චූළව. අට්ඨ. 321);

325. ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, අවිස්සජ්ජියානි න විස්සජ්ජෙතබ්බානි සඞ්ඝෙන වා ගණෙන වා පුග්ගලෙන වා, විස්සජ්ජිතානිපි අවිස්සජ්ජිතානි හොන්ති. යො විස්සජ්ජෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (චූළව. 321) වුත්තත්තා ‘‘භාජිතාපි අභාජිතා’’ති වුත්තං. එතෙති වුත්තප්පකාරා පඤ්චපි ‘‘ගරුභණ්ඩානී’’ති ච ‘‘අවිස්සජ්ජියානී’’ති ච ච-සද්දෙන ‘‘අවෙභඞ්ගියානී’’ති ච වුච්චන්තීති අත්ථො.

326-8. ඉදානි ¶ පුරිමෙසු තීසු රාසීසු සබ්බස්ස ගරුභණ්ඩත්තා තෙ අනාමසිත්වා පච්ඡිමෙසු ද්වීසු රාසීසු එකච්චස්ස අගරුභණ්ඩස්සාපි අත්ථිතාය තං දස්සෙතුං ආරභන්තොපි තෙසු ද්වීසු බහුවිසයං පඨමං දස්සෙතුං ‘‘වල්ලිඩ්ඪබාහුමත්තාපී’’තිආදිමාහාති ඤාතබ්බං. තස්සායං සඞ්ඛෙපො (චූළව. අට්ඨ. 321) – වල්ලි අඩ්ඪබාහුමත්තාපි වෙළු අට්ඨඞ්ගුලායතොපි තිණාදි මුට්ඨිමත්තම්පීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මුඤ්ජපබ්බජං සඞ්ගණ්හාති, පණ්ණං එකම්පි මත්තිකා පාකතා වා පඤ්චවණ්ණා වා සුධාකඞ්ගුට්ඨආදිකාති ආදි-සද්දෙන සජ්ජුලසජාතිහිඞ්ගුලකාදි වා තාලපක්කප්පමාණාපි යෙහි කෙහිචි සඞ්ඝස්ස දින්නා වා සඞ්ඝිකෙ තිණඛෙත්තාදිම්හි ජාතා වා රක්ඛිතගොපිතභූමිභාගෙ උප්පන්නා තත්ථජාතකා වා සඞ්ඝිකා රක්ඛිතා එව අභාජියාති අත්ථො.

ඉදානි ¶ යෙ චෙත්ථ භාජිතබ්බා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘නිට්ඨිතෙ’’තිආදිමාහ, සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා කම්මෙ නිට්ඨිතෙ භාජියාති අධිප්පායො. එත්ථ පන යං කිඤ්චි වල්ලිවෙළුතිණපණ්ණමත්තිකාදි සඞ්ඝස්ස දින්නං වා සඞ්ඝිකෙ තිණඛෙත්තාදිම්හි ජාතකං වා රක්ඛිතගොපිතං ගරුභණ්ඩං, තං සඞ්ඝකම්මෙ ච චෙතියකම්මෙ ච නිට්ඨිතෙ අවසෙසං පුග්ගලිකකම්මෙපි දාතුං වට්ටති, අගරුභණ්ඩත්තා භාජිතුම්පි ලබ්භති. සෙනාසනත්ථාය රක්ඛිතගොපිතමෙව ගරුභණ්ඩං හොති, න ඉතරං. සීහළදීපෙ තුමූලසොමවිහාරෙ සඞ්ඝස්ස පාකවත්තම්පි තාලපණ්ණං වික්කිණිත්වා කරීයති. කස්මා? න හි තත්ථ පණ්ණෙන අත්ථො අත්ථි, සබ්බෙපි ඉට්ඨකච්ඡන්නා පාසාදාදයොති. එවං අඤ්ඤත්ථාපි කරීයති එවාති වදන්ති.

329. ඉදානි ලොහභණ්ඩාදීසු එකන්තභාජෙතබ්බභණ්ඩං දස්සෙතුං ‘‘පත්තාදී’’තිආදිමාහ. එත්ථ (චූළව. අට්ඨ. 221) පන ආදි-සද්දෙන ලොහථාලකතම්බ ¶ කුණ්ඩිකා කටච්ඡු සරක අඤ්ජනි අඤ්ජනිසලාකාකණ්ණමලහරණීසූචිසණ්ඩාසකත්තරයට්ඨිආදීනි ගහිතානෙව. තථාති භාජියමෙවාති අත්ථො. විප්පකතඤ්ච අවිප්පකතඤ්ච. පාදගණ්හකන්ති මගධනාළියා පඤ්චනාළියා ගණ්හනං.

331-2. අනුඤ්ඤාතවාසි යං සක්කා සිපාටිකාය පක්ඛිපිත්වා පරිහරිතුන්ති වුත්තා. තච්ඡිතානිට්ඨිතන්ති විප්පකතං. යදි තච්ඡිතං, ගරුභණ්ඩමෙව. දන්තං පන අතච්ඡිතඤ්ච අනිට්ඨිතඤ්ච භාජියමෙව. අනිට්ඨිතං මඤ්චපාදාදිකං ගරුභණ්ඩං. ඉදානි මත්තිකභණ්ඩං දස්සෙතුං ‘‘භික්ඛූපකරණෙ’’තිආදිමාහ. පත්තථාලකකුණ්ඩිකාදිභික්ඛූපකරණෙ ච. පාදඝටකොති පාදගණ්හනකො ඝටකො ච මත්තිකාමයො භාජියො භාජෙතබ්බොති අත්ථො. සඞ්ඛථාලකම්පි භාජියමෙව.

333-4. මිගචම්මාදිකං කප්පියචම්මං භාජියං, සීහචම්මාදිකං අකප්පියචම්මං ගරුභණ්ඩං. තං පන භූමත්ථරණං කාතුං වට්ටති. එළචම්මං පන පච්චත්ථරණගතිකත්තා ගරුභණ්ඩං හොති. ඉදානි ඉමානි පන පඤ්ච චීවරපිණ්ඩපාතභෙසජ්ජානං අත්ථාය පරිවත්තෙතුං න වට්ටති, ගරුභණ්ඩෙන පන ගරුභණ්ඩඤ්ච ථාවරඤ්ච ථාවරෙන ථාවරමෙව පරිවත්තෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති දස්සෙතුං ‘‘ගරුනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ (චූළව. අට්ඨ. 321) ගරුනාති ගරුභණ්ඩෙන ගරුභණ්ඩඤ්ච ථාවරඤ්ච පරිවත්තෙය්යාති සම්බන්ධො. ථාවරෙන ච ථාවරමෙව පරිවත්තෙය්ය, න ගරුභණ්ඩන්ති අධිප්පායො. පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු පච්ඡිමත්තයං ගරුභණ්ඩං, පුරිමද්වයං ථාවරන්ති වෙදිතබ්බං ¶ . තථා කත්වා ච භුඤ්ජතූති එවං පරිවත්තෙත්වා තතො ආභතං කප්පියභණ්ඩං පරිභුඤ්ජතූති අත්ථො. කථං ඤායතීති චෙ? වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ-

‘‘අවිස්සජ්ජියං ¶ අවෙභඞ්ගියං, පඤ්ච වුත්තා මහෙසිනා;

විස්සජ්ජෙන්තස්ස පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති,

පඤ්හා මෙසා කුසලෙහි චින්තිතා’’ති. (පරි. 479);

එත්ථ පන ගරුභණ්ඩෙන ගරුභණ්ඩඤ්ච ථාවරඤ්ච ථාවරෙන ථාවරමෙව පරිවත්තනවිධිං සන්ධාය ‘‘විස්සජ්ජන්තස්ස අනාපත්තී’’ති වුත්තං. පුන තතො නිබ්බත්තඤ්ච චතුපච්චයං පරිභුඤ්ජිතුං ලබ්භතීති දීපෙතුං ‘‘පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තී’’ති වුත්තං. අයං ඉමිස්සා ගාථාය අධිප්පායො. සෙසන්ති (චූළව. අට්ඨ. 321) ආරාමාදි අභාජියන්ති අත්ථො. අවෙභඞ්ගියවිනිච්ඡයො.

අවෙභඞ්ගියනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

335-6. සද්වාරබන්ධනෙ ඨානෙ…පෙ… සයන්තො දුක්කටං ඵුසෙති එවරූපෙ ඨානෙ දිවා සයන්තෙනාති සම්බන්ධො. සද්වාරබන්ධනෙ (පාරා. 77; පාරා. අට්ඨ. 1.77) පන ඨානෙ යෙන කෙනචි පරික්ඛිත්තෙ අබ්භොකාසෙපි රුක්ඛමූලෙපි අන්තමසො ඉමිනා ලක්ඛණෙන යුත්තෙ ආකාසඞ්ගණෙපි සයන්තෙන ද්වාරං බන්ධිතබ්බමෙව. විඤ්ඤුම්හි පුරිසෙති භික්ඛුම්හි වා සාමණෙරෙ වා අන්තමසො උපාසකආරාමිකෙසුපි අඤ්ඤතරස්මිං සතීති අත්ථො. ‘‘එස ජග්ගිස්සතී’’ති ආභොගො චාපි කප්පතීති කෙවලං භික්ඛුනිං වා මාතුගාමං වා ආපුච්ඡිතුං න වට්ටති. සවසෙති අත්තනො වසෙ, අබහුසාධාරණට්ඨානෙති අත්ථො. තං විනාකාරන්ති තං පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං ද්වාරථකනආභොගකරණසඞ්ඛාතං ආකාරං විනාති අත්ථො. අචිත්තකාපත්තිකිරියායං සඞ්ඛෙපො.

337. රතනානීති ¶ මුත්තාදිදසවිධරතනානි. ධඤ්ඤන්ති සත්තවිධං ධඤ්ඤං.

338. සිත්ථතෙලොදතෙලෙහීති ¶ එත්ථ (චූළව. 246; චූළව. අට්ඨ. 246) පන යො මධුසිත්ථකතෙලෙන වා උදකමිස්සකතෙලෙන වා අඤ්ඤෙන කෙනචි විකාරෙන වා කෙසෙ ඔසණ්ඨෙති, දන්තමයාදීසු යෙන කෙනචි ඵණෙන වා කොච්ඡෙන වා හත්ථෙන වා ඵණකිච්චං කරොන්තො අඞ්ගුලීහි වා ඔසණ්ඨෙති, තස්ස දුක්කටං හොතීති අත්ථො.

339. නෙකපාවුරණාති (චූළව. 264) න එකපාවුරණා. තුවට්ටයුන්ති නිපජ්ජෙය්යුං. කිං වුත්තං හොති? යදි එකපාවුරණා වා එකත්ථරණා වා එකමඤ්චෙ වා තුවට්ටෙය්යුං, න වට්ටති, දුක්කටං හොතීති වුත්තං හොති. එකම්හි (චූළව. අට්ඨ. 264) වා භාජනෙ න භුඤ්ජෙය්යුන්ති සම්බන්ධො.

340. චතුරඞ්ගුලතො (චූළව. 282; චූළව. අට්ඨ. 282) ඌනං දන්තකට්ඨං න ඛාදෙය්යාති සම්බන්ධො. අධිකට්ඨඞ්ගුලන්ති අට්ඨඞ්ගුලතො අධිකං. තථාති න ඛාදෙය්යාති අත්ථො. අකල්ලකො (චූළව. 289) ලසුණං න ඛාදෙය්ය.

341. හීනෙහි (පාචි. 31 ආදයො) වා උක්කට්ඨෙහි වා ජාතිආදීහි එව උක්කට්ඨං වා හීනං වා ‘‘චණ්ඩාලොසී’’තිආදිනා නයෙන උජුං වා ‘‘සන්ති වා ඉධෙකච්චෙ චණ්ඩාලා, වෙනා, නෙසාදා’’තිආදිනා නයෙන අඤ්ඤාපදෙසෙන වා උපසම්පන්නං වා අනුපසම්පන්නං වා අක්කොසාධිප්පායං විනා කෙවලං දවාධිප්පායෙන වදෙ, දුබ්භාසිතන්ති අත්ථො.

342. නඛෙ ¶ වා කෙසෙ වා නාසලොමෙ (චූළව. 275) වා දීඝෙ න ධාරයෙති සම්බන්ධො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මංසප්පමාණෙන නඛෙ ඡින්දිතු’’න්ති (චූළව. 274) ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දුමාසිකං වා දුවඞ්ගුලං වා’’ති (චූළව. 246) ච වුත්තං. න ලබ්භං වීසතිමට්ඨන්ති එත්ථ එකනඛම්පි මට්ඨං කාතුං න වට්ටති එව. ‘‘න භික්ඛවෙ වීසතිමට්ඨං කාරාපෙතබ්බං. යො කාරාපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස (චූළව. 274). අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මලමත්තං අපකඩ්ඪිතු’’න්ති (චූළව. 274) හි වුත්තං. තස්මා නඛතො මලමත්තං අපකඩ්ඪිතුං වට්ටති. සම්බාධෙ ලොමහාරණන්ති එත්ථ සම්බාධො නාම උභො උපකච්ඡකා මුත්තකරණඤ්ච. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආබාධපච්චයා සම්බාධෙ ලොමං සංහරාපෙතු’’න්ති (චූළව. 275) හි වුත්තං.

343. යථාවුඩ්ඪන්ති ¶ වුඩ්ඪපටිපාටියා ලද්ධබ්බං. න බාධෙය්යාති න වාරෙය්ය. සඞ්ඝුද්දිට්ඨංවාති උපාසකාදීහි යථාවුඩ්ඪං ‘‘අය්යා පරිභුඤ්ජන්තූ’’ති නිස්සජ්ජිත්වාව දින්නං සෙනාසනාදි. ‘‘න භික්ඛවෙ උද්දිස්සකතම්පි යථාවුඩ්ඪං පටිබාහිතබ්බං. යො පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 313) හි වුත්තං. අධොතපාදෙහි (චූළව. අට්ඨ. 324) වා අල්ලපාදෙහි වා නක්කමෙති සම්බන්ධො. සුධොතපාදකං වාපීති ධොතපාදෙහෙව අක්කමිතබ්බට්ඨානං. තථෙවාති නක්කමෙය්ය සඋපාහනොති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ අධොතෙහි පාදෙහි, අල්ලෙහි පාදෙහි, සඋපාහනෙන සෙනාසනං අක්කමිතබ්බං. යො අක්කමෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 324), හි වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පච්චත්ථරිත්වා නිපජ්ජිතු’’න්ති (චූළව. 324) වුත්තත්තා පරිභණ්ඩකතං භූමිං වා භූමත්ථරණසෙනාසනං වා සඞ්ඝිකං මඤ්චපීඨං වා අත්තනො සන්තකෙන පච්චත්ථරණෙන පච්චත්ථරිත්වාව නිපජ්ජිතබ්බං.

344. සඞ්ඝාටියා ¶ න පල්ලත්ථෙති අධිට්ඨිතචීවරෙන විහාරෙ වා අන්තරඝරෙ වා පල්ලත්ථිකා න කාතබ්බාති අත්ථො. පරිකම්මකතං (චූළව. අට්ඨ. 324) භිත්තිආදිං න අපස්සයෙ. ‘‘න භික්ඛවෙ පරිකම්මකතා භිත්ති අපස්සෙතබ්බා. යො අපස්සෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 324) හි වුත්තං. තස්මා සෙතභිත්ති වා චිත්තකම්මකතා වා භිත්ති න අපස්සයිතබ්බා. න කෙවලං භිත්තියෙව, පරිකම්මකතා ද්වාරකවාටවාතපානත්ථම්භාදයොපි න අපස්සයිතබ්බා. එත්ථපි ලොමගණනාය එව ආපත්තියො වෙදිතබ්බා. සන්තෙ උදකෙ නො න ආචමෙති (චූළව. 373; චූළව. අට්ඨ. 373) නො න ආචමෙතුං, උදකසුද්ධිං අකාතුං න වට්ටතීති අත්ථො. සන්තෙති වචනෙන අසන්තෙ අනාපත්තීති දීපෙති.

345. අකප්පියසමාදානෙති භික්ඛුං වා සාමණෙරාදිකෙ සෙසසහධම්මිකෙ වා අකප්පියෙ නියොජෙන්තස්ස දුක්කටමෙව. ‘‘න, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතෙන අකප්පියෙ සමාදපෙතබ්බං. යො සමාදපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 303) හි වුත්තං. සභාගාය (මහාව. අට්ඨ. 169) ආපත්තියා දෙසනායාති අත්ථො. වත්ථුසභාගතා ඉධ අධිප්පෙතා, න ආපත්තිසභාගතා. ‘‘න භික්ඛවෙ සභාගා ආපත්ති දෙසෙතබ්බා. යො දෙසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 169) ච ‘‘න භික්ඛවෙ සභාගා ආපත්ති පටිග්ගහෙතබ්බා. යො පටිග්ගණ්හෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 169) ච වුත්තං. වත්ථුසභාගං ආපත්තිං ආවි කාතුම්පි න වට්ටති, තෙන වුත්තං ‘‘ආවිකම්මෙ ච දුක්කට’’න්ති. ‘‘අහං, ආවුසො, ඉත්ථන්නාමං ¶ ආපත්තිං ආපජ්ජිං, තං ඉතො වුට්ඨහිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති අඤ්ඤස්ස වචනං ආවිකම්මංනාම.

346. ඉතරස්ස ¶ තූති අසුද්ධචිත්තස්ස.

347. පොරිසන්ති (චූළව. අට්ඨ. 284) පුරිසප්පමාණං අභිරුහිතුං වට්ටතීති අත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සති කරණීයෙ පොරිසං රුක්ඛං අභිරුහිතුං, ආපදාසු යාවදත්ථ’’න්ති (චූළව. 284) හි වුත්තං.

348. පරිස්සාවනං (චූළව. 259; චූළව. අට්ඨ. 259) විනා අඩ්ඪයොජනං ගච්ඡන්තස්ස දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අද්ධානගමනසමයො නාම අඩ්ඪයොජනං ගච්ඡිස්සාමීති භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 218) වුත්තං, තස්මා අඩ්ඪයොජනමෙව අන්තිමං අද්ධානන්ති වෙදිතබ්බං. භික්ඛුනියා ච මාතුගාමෙන ච සංවිධානසික්ඛාපදෙ ‘‘එකද්ධානමග්ගං පටිපජ්ජෙය්ය, අන්තමසො ගාමන්තරම්පී’’ති (පාචි. 182, 413) එවං විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘කුක්කුටසම්පාතෙ ගාමෙ ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 183, 414) වුත්තං, න අද්ධානලක්ඛණෙන. යදි ගාමන්තරපරිච්ඡෙදෙන අද්ධානං වුච්චති, ගණභොජනසික්ඛාපදෙපි ‘‘අද්ධානගමනසමයො නාම ගාමන්තරම්පි ගච්ඡිස්සාමීති භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති වදෙය්ය, න ච වුත්තං. තස්මා ‘‘න භික්ඛවෙ අපරිස්සාවනකෙන අද්ධානො පටිපජ්ජිතබ්බො. යො පටිපජ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. සචෙ න හොති පරිස්සාවනං වා ධම්මකරණො වා, සඞ්ඝාටිකණ්ණොපි අධිට්ඨාතබ්බො ඉමිනා පරිස්සාවෙත්වා පිවිස්සාමී’’ති වුත්තට්ඨානෙපි අඩ්ඪයොජනවසෙනෙව අද්ධානපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. අභයගිරිවාසීනං පන ‘‘ද්විගාවුතවසෙන අද්ධානපරිච්ඡෙදො’’ති පාළියං එව අත්ථි. යාචමානස්සාති යාචන්තස්ස. ‘‘න ච භික්ඛවෙ අද්ධානප්පටිපන්නෙන භික්ඛුනා පරිස්සාවනං යාචියමානෙන න දාතබ්බං. යො න දදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති හි වුත්තං.

349. අඤ්ඤත්ර ¶ ආබාධප්පච්චයා කණ්ණනාසාදිකෙ සෙසඞ්ගෙ දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ආබාධෙ සති අඞ්ගුලිආදීනි ඡින්දිතුං වට්ටති. අඞ්ගජාතං වා බීජානි වා ඡින්දිතුං න වට්ටති එව. අත්තඝාතනෙ ¶ ච දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ‘‘න ච භික්ඛවෙ අත්තානං ඝාතෙතබ්බං. යො ඝාතෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති හි වුත්තං.

350. ‘‘න ච භික්ඛවෙ පටිභානචිත්තං කාරාපෙතබ්බං ඉත්ථිරූපකං පුරිසරූපකං. යො කාරාපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මාලාකම්මං ලතාකම්මං මකරදන්තකං පඤ්චපටික’’න්ති (චූළව. 299) වුත්තත්තා ‘‘චිත්තපොත්ථකරූපානි, න කරෙ න ච කාරයෙ’’ති වුත්තං. භුඤ්ජන්තන්ති (චූළව. අට්ඨ. 316) විප්පකතභොජනං. ‘‘න භික්ඛවෙ විප්පකතභොජනො භික්ඛු වුට්ඨාපෙතබ්බො. යො වුට්ඨාපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 316) හි වුත්තං.

351. යානානීති වය්හං රථො සකටං සන්දමානිකාදීනි ගිලානස්ස අභිරුහිතුං කප්පන්ති, සිවිකො ච කප්පති. එවං සබ්බත්ථ. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස යානං, පුරිසයුත්තං හත්ථවට්ටකං, සිවිකං පාටඞ්කි’’න්ති (මහාව. 253) හි වුත්තං.

352. දවන්ති කෙළිං. ‘‘න භික්ඛවෙ බුද්ධං වා ධම්මං වා සඞ්ඝං වා ආරබ්භ දවො කාතබ්බො. යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 627) හි වුත්තං. තස්මා ‘‘කිං බුද්ධො සිලකබුද්ධො, උදාහු පටිබුද්ධො’’ති වා ‘‘කිං ධම්මො ගොධම්මො අජධම්මො’’ති වා ‘‘කිං සඞ්ඝො අජසඞ්ඝො මිගසඞ්ඝො’’ති වා එවමාදිනා නයෙන යො දවං කරොති, තස්ස දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘තුම්හාකං ¶ චීවරං දස්සාම, පත්තං දස්සාමා’’තිආදිනා නයෙන සාමණෙරං වා උපසම්පන්නං වා අඤ්ඤස්ස අන්තමසො දුස්සීලස්සාපි පරිසභූතං අත්තනො උපට්ඨාකකරණත්ථං උපලාළනෙ දුක්කටන්ති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ අඤ්ඤස්ස පරිසා අපලාළෙතබ්බා. යො අපලාළෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති හි වුත්තං.

353. කායං (චූළව. 411) වා ඌරුං වා නිමිත්තං වා විවරිත්වා භික්ඛුනීනං න දස්සයෙති සම්බන්ධො. කද්දමුදකාදිනා තා භික්ඛුනියො න සිඤ්චෙය්යාති අත්ථො. න කෙවලං කද්දමුදකාදිකෙනෙව, විප්පසන්නඋදකරජනකද්දමාදීසුපි යෙන කෙනචි ඔසිඤ්චන්තස්ස දුක්කටමෙව.

354. බාලන්ති එත්ථ බාලො නාම යො ඔවාදං ගහෙත්වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකස්ස ආරොචෙත්වා පාටිපදෙ ¶ පච්චාහරිතබ්බන්ති න ජානාති. ගිලානො නාම යො ඔවාදං ගහෙත්වා උපොසථග්ගං ගන්ත්වා ආරොචෙතුඤ්ච පච්චාහරිතුඤ්ච න සක්කොති. ගමියො නාම යො පටිදෙසං ගන්තුකාමො.

‘‘න භික්ඛවෙ ඔවාදො න ගහෙතබ්බො. යො න ගණ්හෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 414) ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඨපෙත්වා බාලං, ඨපෙත්වා ගිලානං, ඨපෙත්වා ගමිකං, අවසෙසෙහි ඔවාදං ගහෙතු’’න්ති (චූළව. 414) ච ‘‘න භික්ඛවෙ ඔවාදො න පච්චාහරිතබ්බො. යො න පච්චාහරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 415) ච වුත්තත්තා භික්ඛුනීහි තෙරසියං වා චාතුද්දසියං වා ආගන්ත්වා ‘‘අයං උපොසථො චාතුද්දසො’’ති වා ‘‘පන්නරසො’’ති වා ‘‘කදා අය්ය උපොසථො’’ති වා පුච්ඡිතෙ ‘‘චාතුද්දසො’’ති වා ‘‘පන්නරසො’’ති වා ‘‘ස්වෙ භගිනි උපොසථො’’ති ¶ වා ආචික්ඛිතබ්බං. තාහි භික්ඛුනීහි උපොසථදිවසෙ ආගන්ත්වා ‘‘භික්ඛුනිසඞ්ඝො අය්ය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පාදෙ වන්දති, ඔවාදූපසඞ්කමනඤ්ච යාචති, ලභතු කිර අය්ය භික්ඛුනිසඞ්ඝො ඔවාදූපසඞ්කමන’’න්ති එවං යාචිතබ්බං, තං වචනං පටිග්ගහෙත්වා උපොසථග්ගෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසකස්ස ‘‘භික්ඛුනිසඞ්ඝො, භන්තෙ, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පාදෙ වන්දති, ඔවාදූපසඞ්කමනඤ්ච යාචති, ලභතු කිර, භන්තෙ, භික්ඛුනිසඞ්ඝො ඔවාදූපසඞ්කමන’’න්ති ආචික්ඛිතබ්බං. පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙනාපි සචෙ තත්ථ භික්ඛුනොවාදකො අත්ථි, ‘‘ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු භික්ඛුනොවාදකො සම්මතො, තං භික්ඛුනිසඞ්ඝො උපසඞ්කමතූ’’ති වත්තබ්බං. සචෙ නත්ථි, ‘‘කො ආයස්මා උස්සහති භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්ති පුච්ඡිත්වා සචෙ අත්ථි අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු, තං තත්ථෙව සම්මන්නිත්වා වුත්තනයෙනෙව ඔවාදප්පටිග්ගාහකස්ස ආරොචෙතබ්බං. යදි නත්ථි කොචි භික්ඛු භික්ඛුනොවාදකො සම්මතො, ‘‘පාසාදිකෙන භික්ඛුනිසඞ්ඝො සම්පාදෙතූ’’ති වත්තබ්බං. තෙන භික්ඛුනා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පාටිපදෙ භික්ඛුනීනං ‘‘නත්ථි කොචි භික්ඛු භික්ඛුනොවාදකො සම්මතො, පාසාදිකෙන භික්ඛුනිසඞ්ඝො සම්පාදෙතූ’’ති වත්තබ්බං. තාහිපි ‘‘සාධු අය්යා’’ති සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ඉමිනා නයෙන ගණපුග්ගලෙසුපි වචනභෙදො වෙදිතබ්බො.

355. ලොකායතං (චූළව. 286; චූළව. අට්ඨ. 286) නාම විතණ්ඩසත්ථං. ‘‘න භික්ඛවෙ ආසිත්තකූපධානෙ භුඤ්ජිතබ්බං. යො භුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 264) වුත්තත්තා ‘‘පෙළායපි න භුඤ්ජෙය්යා’’ති වුත්තං.

356. ගිහිපාරුතං ¶ න පාරුපෙය්ය, ගිහිනිවාසනං න නිවාසෙය්යාති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ ගිහිනිවත්ථං නිවාසෙතබ්බං හත්ථිසොණ්ඩකං ¶ මච්ඡවාළකං චතුකණ්ණකං තාලවණ්ටකං සතවලිකං. යො නිවාසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 280) හි වුත්තං. පරිමණ්ඩලතො අඤ්ඤථා පාරුපනං, සබ්බමෙතං ගිහිපාරුතං නාම. තං පන න පාරුපෙතබ්බන්ති අත්ථො. සංවෙල්ලියන්ති එත්ථ කච්ඡං බන්ධිත්වා න නිවාසෙය්යාති අත්ථො. දායන්ති (චූළව. 283; චූළව. අට්ඨ. 283) අරඤ්ඤං. නාලිම්පයෙය්යාති සම්බන්ධො.

357. වඩ්ඪිඤ්ච න පයොජයෙ, නොඤාතකෙ නප්පවාරිතෙ න යාචෙති අත්ථො. අඤ්ඤස්සාති එත්ථ (චූළව. 420; චූළව. අට්ඨ. 420) ‘‘තුම්හෙ පරිභුඤ්ජථා’’ති නියමෙත්වා දින්නං සහධම්මිකානම්පි දාතුං න වට්ටති. අග්ගං ගහෙත්වා වා කතිපාහං භුත්වා වා පුන දදෙය්යාති අත්ථො.

358. උද්දිස්ස යාචනෙති එත්ථ (පාචි. අට්ඨ. 679) ‘‘අම්හාකං විහාරෙ ඉත්ථන්නාමෙන ඉදඤ්චිදඤ්ච කත’’න්ති වා ‘‘කරිස්සන්තී’’ති වා එවං උද්දිස්ස රක්ඛං යාචනෙති අත්ථො. ඤත්වාඤත්වා වාති එවං ‘‘අම්හෙහි යාචියමානා ඉමෙසං දණ්ඩෙස්සන්තී’’ති තෙසං දණ්ඩිනං ඤත්වා වා අඤත්වා වාති අත්ථො. තෙහි පන දණ්ඩිතෙ සො දණ්ඩො උද්දිස්ස යාචන්තානං ගීවාව භණ්ඩදෙය්යං හොති එවාති අත්ථො. ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච ඉදඤ්ච ඉදඤ්ච කතං, එත්තකං දණ්ඩං ගණ්හථා’’ති සයං දණ්ඩාපනෙ පන අස්ස දණ්ඩස්ස අග්ඝභෙදෙන පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටා ඤෙය්යාති අත්ථො.

359. අනත්ථාය අස්ස චොරස්ස භාසිතෙති සම්බන්ධො. රාජරාජමහාමත්තාදීහි තස්ස චොරස්ස දණ්ඩං ගණ්හන්තෙ අස්ස භික්ඛුස්ස තත්තකං ගීවාති අත්ථො.

360. විඝාසං ¶ (පාචි. 825-826) වා උච්චාරං වා සඞ්කාරං වා මුත්තං වා පාකාරකුට්ටානං බහි ඡඩ්ඩෙය්ය, දුක්කටන්ති අත්ථො. වළඤ්ජෙ නාවලොකියාති ඉමිනාව අවළඤ්ජනකාලෙ නාවලොකෙත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති දීපෙති. න කෙවලං තත්ථෙව, අථ ඛො හරිතෙ වාපි වීහාදිනාළිකෙරාදිරොපිමෙ ඡඩ්ඩෙන්තස්ස දුක්කටමෙවාති අත්ථො.

361. ‘‘උපහාරං කරොමා’’ති වුත්තෙති පුච්ඡිතෙති අධිප්පායො.

362. කීළත්ථං (පාචි. 979; පාචි. අට්ඨ. 978) ¶ කතං රාජාගාරං වා පොක්ඛරණිං වා උය්යානං වා චිත්තාගාරං වා ආරාමං වා දට්ඨුං ගච්ඡතො පදෙ පදෙ දුක්කටන්ති අත්ථො.

363. ආසනෙන (චූළව. 364) නවෙ න පටිබාහෙය්ය, උණ්හෙ (මහාව. 67, 78, 79; චූළව. 376, 378, 380, 382) චීවරං න නිදහෙය්ය. ගුරුනාති ආචරියාදිනා පණාමිතො ඛමාපෙය්යාති සම්බන්ධො.

364. ආපත්තීහි ච සත්තහීති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 26) සත්තහි ආපත්තීහි භික්ඛුං පරම්මුඛා අක්කොසනෙන ච ‘‘අස්සද්ධො අප්පසන්නො බීජභොජී’’තිආදිනා අඤ්ඤෙනෙව වා අක්කොසනෙන ච දුක්කටන්ති අධිප්පායො.

365. සද්ධාදෙය්යං (මහාව. අට්ඨ. 361) චීවරං වා පිණ්ඩපාතං වාති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙතබ්බං. යො විනිපාතෙය්ය, ආපත්ති ¶ දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 361) හි වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං දාතු’’න්ති (මහාව. 361) වුත්තත්තා ‘‘ලබ්භං පිතූන’’න්ති වුත්තං.

366. වස්සංවුත්ථො අඤ්ඤත්රාති සම්බන්ධො, අඤ්ඤස්මිං විහාරෙති අත්ථො. අඤ්ඤතොති අඤ්ඤවිහාරතො. ‘‘න භික්ඛවෙ අඤ්ඤත්ර වස්සංවුත්ථෙන අඤ්ඤත්ර චීවරභාගො සාදිතබ්බො. යො සාදියෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 364) හි වුත්තං. තෙසන්ති තස්මිං විහාරෙ තං චීවරං භාජෙත්වා ගණ්හිතුං යුත්තානං භික්ඛූනං ධුරනික්ඛෙපතො හොති භණ්ඩග්ඝෙන කාරියොති අත්ථො.

367. සහ අන්තරෙන උත්තරොති සන්තරුත්තරො, ගාමං න පවිසෙය්යාති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ සන්තරුත්තරෙන ගාමො පවිසිතබ්බො. යො පවිසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 362) හි වුත්තං. කල්ලො වාති අගිලානො. සඋපාහනො ගාමං න පවිසෙය්යාති සම්බන්ධො. ‘‘න භික්ඛවෙ චාමරිබීජනී ධාරෙතබ්බා. යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 269), ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිස්සො බීජනියො වාකමයං උසීරමයං මොරපිඤ්ඡමය’’න්ති (චූළව. 269) ¶ ච වුත්තත්තා ‘‘න ධාරෙය්ය චාමරීමකසබීජනි’’න්ති වුත්තං. මකසබීජනී පන දන්තවිසාණදාරුදණ්ඩකාපි වට්ටති.

368. ආරාමතො බහීති සම්බන්ධො. ‘‘න භික්ඛවෙ ඡත්තං ධාරෙතබ්බං. යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ඡත්ත’’න්ති ච වුත්තත්තා අගිලානො ආරාමතො බහි න ලභති, චීවරගුත්තියාදිඅත්ථාය අගිලානොපි ලභතීති අත්ථො.

369. ගාහෙය්ය නුභතොකාජන්ති න ගාහෙය්ය උභතොකාජං. එකන්තරිකකාජකන්ති එකතොකාජඤ්ච අන්තරකාජඤ්ච ¶ . සීසභාරො ච ඛන්ධභාරො ච කටිභාරො ච සීසක්ඛන්ධකටිභාරා. ‘‘න භික්ඛවෙ උභතොකාජං හරිතබ්බං. යො හරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 281), ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, එකතොකාජං අන්තරකාජං සීසභාරං ඛන්ධභාරං කටිභාරං ඔලම්බක’’න්ති (චූළව. 281) ච වුත්තත්තා උභතොකාජමෙව න වට්ටති, සෙසානි වට්ටන්තීති වෙදිතබ්බා.

370. අනොකාසකතන්ති (මහාව. 153) යො පඨමමෙව ‘‘කරොහි මෙ ආවුසො ඔකාසං, අහං තං වත්තුකාමො’’ති එවං අකතොකාසං ආපත්තියා චොදෙය්ය, තස්ස දුක්කටං හොතීති අත්ථො. තථාති දුක්කටමෙවාති අත්ථො.

371. පකතඞ්ගුලෙන, න සුගතඞ්ගුලෙනාති අත්ථො.

372. මූගබ්බතාදිං (මහාව. 209; මහාව. අට්ඨ. 209) තිත්ථියබ්බතං යදි ගණ්හෙය්ය, දුක්කටන්ති අත්ථො. ආදි-සද්දෙන ගොවතකුක්කුරවතාදයො සඞ්ගහිතා. තථාති (මහාව. 303; මහාව. අට්ඨ. 303) න්හාපිතපුබ්බකො ඛුරභණ්ඩං යදි පරිහරෙය්ය, දුක්කටමෙවාති අත්ථො.

373. යං කිඤ්චීති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා) න්හාපිතතුණ්ණකාරකම්මාදි යං කිඤ්චි හත්ථකම්මන්ති අත්ථො. තදනුසාරතොති හත්ථකම්මයාචනානුසාරතොති අත්ථො. සචෙ එවං යාචතො හත්ථකම්මමූලමෙව දෙති, තං අඤ්ඤස්ස දාපෙත්වා ¶ කාරෙතුං වට්ටතීති අත්ථො. නික්කම්මං පන හත්ථකම්මවසෙන අයාචිත්වාපි ‘‘එහි ඉමං කරොහී’’ති කාරෙතුං කප්පතීති අත්ථො. යං කිඤ්චිපරසන්තකන්ති යං කිඤ්චි දාරුතිණාදිකං අපරසන්තකං අපරිග්ගහිතං ආහරාපෙතුං කප්පතීති අධිප්පායො.

374. ගිහීනන්ති ¶ ගිහීනං සන්තකං. ගොපකෙති රක්ඛකෙ. යත්තකං දෙති, තත්තකං ගහෙතුං කප්පතීති අත්ථො. යථාපරිච්ඡෙදන්ති ‘‘දිවසෙ දිවසෙ එත්තකං උච්ඡුනාළිකෙරං අම්බපක්කං තුම්හෙ ඛාදථා’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා දින්නමෙව තෙසු දෙන්තෙසු ලබ්භතීති අත්ථො.

375. ද්විහාපජ්ජෙය්යාති ද්වීහි ආපජ්ජෙය්ය. කතමෙහි ද්වීහීති චෙ, තෙ දස්සෙතුං ‘‘කායවාචාහී’’ති වුත්තං, ‘‘ද්වීහාකාරෙහි ආපත්තිං ආපජ්ජති, කායෙන ආපජ්ජති, වාචාය ආපජ්ජතී’’ති (පරි. 322) හි වුත්තං. කායවාචාහි ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො ච ඡහි ආකාරෙහි ආපත්තිං ආපජ්ජති, තානි දස්සෙතුං ‘‘අලජ්ජිඤාණකුක්කුච්චපකතත්තා’’තිආදිමාහ. එත්ථ (පරි. 295) පන අකප්පියභාවං ජානන්තො එව වීතික්කමං කරොන්තො අලජ්ජිතාය ආපජ්ජති නාම. කප්පියාකප්පියං අජානිත්වා ආපජ්ජන්තො අඤ්ඤාණතාය. කප්පියං නු ඛො, නො නු ඛො’’ති සංසයෙ උප්පන්නෙ තමභිවිතරිත්වා වීතික්කමං කරොන්තො කුක්කුච්චපකතත්තා ආපජ්ජති. සහසෙය්යාදිං ආපජ්ජන්තො සතිප්ලවා, සතිසම්මොසාති අත්ථො. අච්ඡමංසං ‘‘සූකරමංස’’න්ති වා සූකරමංසං ‘‘අච්ඡමංස’’න්ති වා ඛාදන්තො අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතාය ච කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතාය ච ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

376. අලජ්ජිතාය වා අඤ්ඤාණතාය වා ආපත්තිං කායවාචාහි ඡාදයෙති අත්ථො. එකෙ වා එකස්මිං වා. ලිඞ්ගෙති ලිඞ්ගපරිවත්තනතො. එවං චතුධා ආපත්තිවුට්ඨානං හොතීති අත්ථො. තිණවත්ථාරකසමථඅබ්භානාදීනං වසෙන සඞ්ඝෙ ආපත්ති වුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං නිස්සජ්ජනාදීසු ගණෙ. එකස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨානං පාකටමෙව. ‘‘යා ආපත්තියො ¶ භික්ඛූනං භික්ඛුනීහි අසාධාරණා, තාහි ආපත්තීහි අනාපත්තී’’ති (පාරා. 69) වචනතො ලිඞ්ගපරිවත්තනෙ ආපත්තිවුට්ඨානං ඤාතබ්බං.

377. පච්චයද්වයෙති චීවරෙ ච පිණ්ඩපාතෙ ච. න කෙවලඤ්ච ඉමෙ එව, නිමිත්තකම්මම්පි න ලබ්භතෙව, ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පන න වුත්තං. තත්ථ නිමිත්තකම්මං නාම යං කිඤ්චි ¶ පරෙසං පච්චයදානසංයොජනකං කායවචීකම්මං. ඛාදනීයං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං ඛාදනීයං ලභිත්ථා’’තිආදිනා නයෙන තස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. පරිකථා නාම යථා යථා තං ලභති, තථා තථා පරිවත්තෙත්වා කථනං. ‘‘එතරහි භික්ඛූ පිණ්ඩපාතෙන කිලමන්තී’’තිආදිනා නයෙන තස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. ඔභාසො නාම පච්චයප්පටිසංයුත්තකථා. විඤ්ඤත්ති පන පාකටා එව. තතියෙති සෙනාසනෙ. සෙනාසනෙ පන නිමිත්තොභාසපරිකථා වට්ටන්ති, විඤ්ඤත්ති එව එකා න වට්ටති. තත්ථ නිමිත්තකම්මං නාම උපාසකෙ දිස්වා සෙනාසනත්ථං භූමිපරිකම්මකරණාදි. ඔභාසො නාම ‘‘උපාසකා, තුම්හෙ කුහිං වසථා’’ති ‘‘පාසාදෙ, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං භික්ඛූනං පාසාදො න වට්ටතී’’තිආදිකං වචනං. පරිකථා නාම ‘‘භික්ඛූනං සෙනාසනං සම්බාධ’’න්ති වචනං. සෙසෙති ගිලානපච්චයෙ.

378. න රුහතීති න හොති. අච්චයෙ දානන්ති අච්චයදානං. පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු යෙන කෙනචි කාලං කරොන්තෙන ‘‘මමච්චයෙන මය්හං පරික්ඛාරො උපජ්ඣායස්ස හොතු, ආචරියස්ස හොතු, අඤ්ඤස්ස වා කස්සචි හොතූ’’ති වුත්තෙ තෙසං න හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘න රුහතී’’ති. සඞ්ඝස්සෙව ච තං හොතීති යදි භික්ඛුසාමණෙරෙහි එවං වුත්තං, තස්මිං මතෙපි භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව හොති, භික්ඛුනිසික්ඛමානසාමණෙරීහි ¶ චෙ වුත්තං, තස්මිං මතෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස තං හොතීති අත්ථො. ගිහීනං පන රූහතීති ගිහීනං පන අච්චයදානං එව සබ්බෙසං රුහතීති වුත්තං හොති.

379. උපස්සයෙති භික්ඛුනිවිහාරෙ. දායජ්ජොති තස්ස පරික්ඛාරස්ස දායජ්ජො. සෙසෙපීති සචෙ භික්ඛුනිසික්ඛමානසාමණෙරියො භික්ඛුවිහාරෙ කාලං කරොන්ති, තාසං පරික්ඛාරානං භික්ඛුසඞ්ඝොව දායජ්ජොති අත්ථො.

380. පුරිමස්සෙවාති එත්ථ ‘‘ඉමං පරික්ඛාරං නෙත්වා අසුකස්ස දෙහී’’ති දින්නං පුරිමස්සෙව හොතීති අත්ථො. ‘‘අසුකස්ස දම්මී’’ති දින්නං පන පච්ඡිමස්සෙව හොති පරිච්චජිත්වා දින්නත්තා. ඉමං විධිං ඤත්වාව විස්සාසග්ගාහං වා ගණ්හෙය්ය, මතකචීවරං වා අධිට්ඨෙති සම්බන්ධො. මතකචීවරඅධිට්ඨානං නාම ඝණ්ටිං පහරිත්වා කාලං ඝොසෙත්වා ථොකං ආගමෙත්වා සචෙ භික්ඛූ ආගච්ඡන්ති, තෙහි සද්ධිං භාජෙතබ්බානි, නො චෙ ආගච්ඡන්ති, ‘‘මය්හිමානි චීවරානි පාපුණන්තී’’ති අධිට්ඨාතබ්බානි. එවං අධිට්ඨිතෙ සබ්බානි තස්සෙව හොන්ති, ඨිතිකා පන න තිට්ඨති. සචෙ එකෙකං උද්ධරිත්වා ‘‘අයං පඨමභාගො මය්හං පාපුණාති, අයං දුතියභාගො’’ති ¶ එවං ගණ්හාති, ගහිතානි ච සුගහිතානි හොන්ති, ඨිතිකා ච තිට්ඨති. එවං පාපෙත්වා ගණ්හන්තෙනාපි අධිට්ඨිතමෙව හොති.

381. ලොහභණ්ඩෙ පහරණිං ඨපෙත්වා සබ්බං කප්පති, දාරුභණ්ඩෙ ච දාරුජං පත්තඤ්ච පාදුකඤ්ච, පල්ලඞ්කඤ්ච ආසන්දිඤ්ච ඨපෙත්වා සබ්බං කප්පති, මත්තිකාමයෙ කතකඤ්ච කුම්භකාරිකඤ්ච ඨපෙත්වා සබ්බං කප්පතීති අත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඨපෙත්වා පහරණිං සබ්බං ලොහභණ්ඩං, ඨපෙත්වා ආසන්දිං පල්ලඞ්කං දාරුපත්තං දාරුපාදුකං සබ්බං දාරුභණ්ඩං, ඨපෙත්වා කතකඤ්ච ¶ කුම්භකාරිකඤ්ච සබ්බං මත්තිකාභණ්ඩ’’න්ති (චූළව. 293) හි වුත්තං. එත්ථ කතකන්ති පදුමකණ්ණිකාකාරෙන කතමල්ලකන්ති අධිප්පෙතං. ධනියස්සෙව සබ්බමත්තිකාමයා කුටි කුම්භකාරිකන්ති. පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො.

පකිණ්ණකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

382. භික්ඛුභාවස්ස (පාරා. අට්ඨ. 2.198) යො චාගො, සා පාරාජිකදෙසනාති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘විසුද්ධාපෙක්ඛොති ගිහි වා හොතුකාමො උපාසකො වා හොතුකාමො ආරාමිකො වා හොතුකාමො සාමණෙරො වා හොතුකාමො’’ති (පාරා. 198). තස්මා ගිහිභාවාදිකංයෙව පාරාජිකං ආපන්නස්ස විසුද්ධි නාම, අඤ්ඤතරස්ස විසුද්ධි එව නත්ථි. ‘‘ඡාදෙති ජානමාපන්නං, පරිවසෙය්ය තාවතා’’තිආදිනා නයෙන හෙට්ඨා වුත්තවිධිං සන්ධාය ‘‘යථාවුත්තෙන වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං.

383. ඉදානි වත්තබ්බතං සන්ධාය ‘‘එව’’න්ති වුත්තං.

384. පටිදෙසෙමීති ආරොචෙමි. එතානි අහං එතානාහං.

386. (ක) යං ¶ සඞ්ඝො ගිලානස්ස තිචීවරෙන විප්පවාසසම්මුතිං දෙති, තං අඤ්ඤත්රාති අත්ථො.

(ඛ) අකාලචීවරං (පාරා. 500) ¶ නාම ‘‘අනත්ථතෙ කථිනෙ එකාදසමාසෙ උප්පන්නං, අත්ථතෙ කථිනෙ සත්තමාසෙ උප්පන්නං, කාලෙපි ආදිස්ස දින්නං, එතං අකාලචීවරං නාමා’’ති.

(ග) පුරාණචීවරං (පාරා. 505) නාම ‘‘සකිං නිවත්ථම්පි සකිං පාරුතම්පී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤාතිකා නාම මාතිතො වා පිතිතො වා යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා අසම්බන්ධා. නිසීදනපච්චත්ථරණධොවාපනෙ දුක්කටං.

(ඝ) අඤ්ඤත්ර පාරිවත්තකාති (පාරා. 512) එත්ථ හරීතකීඛණ්ඩම්පි වට්ටති. චීවරං නාම ඉධ විකප්පනූපගපච්ඡිමතො පට්ඨාය අධිප්පෙතං.

(ඞ) අඤ්ඤත්ර සමයාති (පාරා. 519) එත්ථ ‘‘අච්ඡින්නචීවරො වා හොති භික්ඛු නට්ඨචීවරො වා’’ති එවං වුත්තං සමයන්ති අත්ථො.

(ච) ‘‘සන්තරුත්තරපරමං තෙන භික්ඛුනා තතො චීවරං සාදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 524) වුත්තත්තා ‘‘තතුත්තරී’’ති වුත්තං. එත්ථ පන ‘‘සචෙ තීණි නට්ඨානි හොන්ති, ද්වෙ සාදිතබ්බානි. ද්වෙ නට්ඨානි, එකං සාදිතබ්බං, එකං නට්ඨං, න කිඤ්චි සාදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 524) වුත්තං.

(ඡ-ජ) ‘‘කීදිසෙන තෙ (පාරා. 529), භන්තෙ, චීවරෙන අත්ථො, කීදිසං තෙ චීවරං චෙතාපෙමී’’ති එවං අප්පවාරිතොති අත්ථො. විකප්පන්ති විසිට්ඨකප්පං අධිකවිධානං ආපන්නං. ඉධ පුරිමං එකස්ස, දුතියං බහූනං වසෙන වුත්තං, එත්තකං නානත්තං.

(ඣ) අතිරෙකතික්ඛත්තුන්ති එත්ථ කෙනචි යං කිඤ්චි අකප්පියවත්ථුං ආනෙත්වා ‘‘ඉදං ඛො මෙ, භන්තෙ, ආයස්මන්තං උද්දිස්ස චීවරචෙතාපන්නං ආභතං, පටිග්ගණ්හතු ආයස්මා චීවරචෙතාපන්න’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න ඛො මයං, ආවුසො, චීවරචෙතාපන්නං පටිග්ගණ්හාම, චීවරඤ්ච ඛො මයං පටිග්ගණ්හාම කාලෙන කප්පිය’’න්ති වත්තබ්බං. එවං වුත්තෙ සචෙ සො ‘‘අත්ථි කොචි කප්පියකාරකො’’ති ¶ ¶ වදති, චීවරත්ථිකෙන ඨපෙත්වා පඤ්ච සහධම්මිකෙ යො කොචි උද්දිසිතබ්බො ‘‘එසො ඛො, ආවුසො, භික්ඛූනං වෙය්යාවච්චකරො’’ති, එත්තකමෙව වත්තබ්බං. එවං වුත්තෙ සචෙ දායකො තස්ස හත්ථෙ අකප්පියවත්ථුං දත්වා ‘‘එසො අය්යස්ස චීවරං චෙතාපෙත්වා දස්සතී’’ති වත්වා ගච්ඡති, තං උපසඞ්කමිත්වා ද්වත්තික්ඛත්තුං චොදෙතබ්බො සාරෙතබ්බො ‘‘අත්ථො මෙ, ආවුසො, චීවරෙනා’’ති, එත්තකමෙව වත්තබ්බං, ‘‘දෙහි මෙ චීවර’’න්තිආදිනා න වත්තබ්බං. එවං තික්ඛත්තුං චොදනාය තං චීවරං ලභති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ලභති, ඡක්ඛත්තුපරමං තුණ්හීභූතෙන ඨාතබ්බං, න ආසනෙ නිසීදිතබ්බං, න ආමිසං පටිග්ගහෙතබ්බං, න ධම්මො භාසිතබ්බො. ‘‘කිං කාරණා ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘ජානාහි, ආවුසො’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං. සචෙ නිසජ්ජාදීනි කරොති, ඨානං භඤ්ජති. වත්තභෙදදුක්කටඤ්ච ආපජ්ජතීති වදන්ති. එවං පන අප්පටිපජ්ජිත්වා අතිරෙකතික්ඛත්තුං චොදනාය අතිරෙකඡක්ඛත්තුං ඨානෙන සචෙ නිප්ඵාදෙති, නිස්සග්ගියන්ති අත්ථො.

(ඤ) සන්ථතං (පාරා. 544) නාම සන්ථරිත්වා කතං හොති අවායිමං. එකකොසියංසුනාපි චෙ මිස්සෙත්වා කරොති, නිස්සග්ගියං.

(ට) සුද්ධකාළකානන්ති (පාරා. 547-549) අඤ්ඤෙහි අමිස්සිතානන්ති අත්ථො. ‘‘කාළකං නාම ද්වෙ කාළකානි ජාතිකාළකං වා රජනකාළකං වා’’ති වුත්තං.

(ඨ) අනාදියිත්වා…පෙ… තුලන්ති (පාරා. 554) එත්ථ පන යත්තකෙහි එළකලොමෙහි කත්තුකාමො හොති, තෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා කාළකානං, එකො ඔදාතානං, එකො ගොචරියානං ආදාතබ්බොති විනිච්ඡයො. එකස්සාපි කාළකලොමස්ස අතිරෙකභාගෙ සති නිස්සග්ගියමෙව.

(ඩ) ඌනකඡබ්බස්සානීති ¶ (පාරා. 562) ඡබ්බස්සතො ඔරභාගෙ.

(ඪ) නිසීදනසන්ථතං (පාරා. 567) පන කාරාපෙන්තෙන පුරාණසන්ථතස්ස එකපස්සතො වට්ටං වා චතුරස්සං වා ඡින්දිත්වා ගහිතට්ඨානං යථා විදත්ථිමත්තං හොති, එවං ගහෙත්වා එකදෙසං වා සන්ථරිතබ්බං, විජටෙත්වා වා සන්ථරිතබ්බං.

(ත) න ¶ කෙවලං ධොවාපනෙ (පාරා. 578) එව නිස්සග්ගියං, රජනෙපි නිස්සග්ගියමෙව.

(ද) රූපියපටිග්ගහණස්සෙව (පාරා. 589) පටික්ඛිත්තත්තා පටිග්ගහිතපරිවත්තනෙ දොසං අපස්සන්තා කතාකතාදිවසෙන අනෙකවිධං ජාතරූපපරිවත්තනං කරොන්ති, තං සන්ධාය ‘‘නානප්පකාරක’’න්ති වුත්තං.

387-9. ආපත්තිං දෙසෙත්වා පච්ඡා කත්තබ්බං දස්සෙතුං ‘‘අථා’’ති වුත්තං. ගිහිං වදෙති සචෙ තත්ථ ආගච්ඡති ආරාමිකො වා උපාසකො වා, තං වදෙය්යාති අත්ථො. එවං වුත්තො සො ‘‘ඉමිනා කිං ආහරාමී’’ති චෙ වදෙය්යාති අත්ථො. අවත්වාමන්ති ‘‘ඉමං වා ඉමං වා ආහරා’’ති අවත්වාති අත්ථො. වදෙති ‘‘කප්පියං ආචික්ඛිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 584, 589) වචනතො ‘‘පබ්බජිතානං සප්පි වා තෙලං වා මධු වා ඵාණිතං වා වට්ටතී’’ති එවං ආචික්ඛිතබ්බං, ‘‘ඉමං නාම ආහරා’’ති න වත්තබ්බමෙව. ද්වෙපෙතෙති ද්වෙපි එතෙ රූපියපටිග්ගාහකඤ්ච රූපියසබ්යොහාරිකඤ්චාති අත්ථො. අඤ්ඤෙනාති අන්තමසො ආරාමිකෙනාපි ලද්ධභාගො න කප්පති එව.

390. අන්තමසො (පාරා. අට්ඨ. 2.583-4) තන්නිබ්බත්තා රුක්ඛච්ඡායාපි න කප්පතීති. නිස්සට්ඨං පටිලද්ධම්පීති එත්ථ යථා රූපියසංවොහාරං කත්වා ලද්ධවත්ථුතො ¶ ආභතං න කප්පති, තථා කොසියමිස්සකසන්ථතාදිත්තයම්පි න කප්පති. න කෙවලං තස්සෙව, අඤ්ඤෙසම්පි න කප්පතෙව ‘‘අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 545, 550, 555) වුත්තත්තා.

391. එවං නො චෙ ලභෙථ, සො ආරාමිකාදිකො ‘‘ඉමං ඡඩ්ඩෙහී’’ති සංසියො වත්තබ්බොති අත්ථො. එවම්පි නො චෙ ලභෙය්ය, සම්මතො භික්ඛු ඡඩ්ඩෙය්යාති අත්ථො.

392. පටිග්ගහිතරූපියඤ්ච පරිවත්තිතරූපියඤ්ච සන්ධාය ‘‘එතානී’’ති වුත්තං. දුතියපත්තො නාම ‘‘ඌනපඤ්චබන්ධනෙන පත්තෙන අඤ්ඤං නවං පත්තං චෙතාපෙය්ය, නිස්සග්ගිය’’න්ති (පාරා. 612) වුත්තපත්තො. සො ච එතානි ච සඞ්ඝෙ නිස්සට්ඨුං ලබ්භරෙති සම්බන්ධො. ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජිතබ්බං, භික්ඛුපරිසාය නිස්සජ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 584, 589) ච වුත්තත්තා න ගණපුග්ගලානං ¶ නිස්සජ්ජිතුං වට්ටති. සෙසානි පන තීණි චීවරාදිවත්ථූනි ‘‘නිස්සජ්ජිතබ්බං සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පුග්ගලස්ස වා’’ති වුත්තත්තා (පාරා. 463) සඞ්ඝාදීනං නිස්සජ්ජිතුං වට්ටති. භාසන්තරෙනපීති පාළියා වත්තුං අසක්කොන්තෙන දමිළභාසාදීසු අඤ්ඤතරායපි නිස්සජ්ජිතුං වට්ටතීති අත්ථො.

393. (ක-ග) නානප්පකාරකං නාම ‘‘චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා, ‘‘අන්තමසො චුණ්ණපිණ්ඩොපි දන්තකට්ඨම්පි දසිකසුත්තම්පී’’ති (පාරා. 595) පාළියං වුත්තං. චෙතාපිතොති (පාරා. 613) යාචිත්වා ගහිතො.

394. සම්මන්නිත්වාන පත්තගාහකං සඞ්ඝස්ස පත්තන්තන්ති (පාරා. 614; කඞ්ඛා. අට්ඨ. ඌනපඤ්චබද්ධනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ය අන්තිමං පත්තං, තං තස්ස දාපයෙති අත්ථො.

395. (ඛ) පරිදහිතං ¶ නිස්සග්ගියන්ති එත්ථ (පාරා. 626-628; පාරා. අට්ඨ. 2.628) පන ඨත්වා වස්සිකසාටිකාය පරියෙසනක්ඛෙත්තං කරණක්ඛෙත්තං නිවාසනක්ඛෙත්තං අධිට්ඨානක්ඛෙත්තන්ති චතුබ්බිධං ඛෙත්තඤ්ච කුච්ඡිසමයො පිට්ඨිසමයොති දුවිධො සමයො ච වෙදිතබ්බො. කථං? ගිම්හානමාසෙසු පච්ඡිමමාසස්ස පුරිමො අඩ්ඪමාසො පරියෙසනක්ඛෙත්තං, පච්ඡිමො කරණක්ඛෙත්තඤ්ච නිවාසනක්ඛෙත්තඤ්ච, පරියෙසිතුම්පි වට්ටති, අධිට්ඨාතුං පන න වට්ටති. වස්සිකා පන චත්තාරො මාසා පරියෙසනාදීනං චතුන්නම්පි ඛෙත්තං. එතෙ එව පඤ්ච මාසා කුච්ඡිසමයො නාම. ඉතරෙ සත්ත මාසා පිට්ඨිසමයො, තත්ථ සතුප්පාදකරණං න වට්ටති.

(ග) අච්ඡින්නන්ති එත්ථ ‘‘යො පන මම පත්තචීවරාදීනි වහන්තො මයා සද්ධිං චරිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය චීවරං දත්වා පුන සකසඤ්ඤාය එව අත්තනො වෙය්යාවච්චං අකරොන්තං දිස්වා අච්ඡින්දති, සො ඉමං ආපත්තිං ආපජ්ජති. කෙවලං පරිච්චජිත්වා දින්නං ගහෙතුමෙව න ලභති.

(ඝ) සුත්තං විඤ්ඤාපෙත්වාති එත්ථ චීවරකාරසමයාදීසු චීවරසිබ්බනාදීනමත්ථාය සුත්තං විඤ්ඤාපෙත්වාති අත්ථො. අඤ්ඤථා සුත්තං විඤ්ඤාපෙතුමෙව න වට්ටති. විඤ්ඤත්තියා එව ලද්ධතන්තවායෙහීති ¶ අත්ථො. සුත්තතන්තවායානං අකප්පියභාවෙ සති දීඝතො විදත්ථිමත්තෙ, තිරියන්තතො හත්ථමත්තෙ වීතෙ නිස්සග්ගියං, එකතො අකප්පියපක්ඛෙ දුක්කටං.

(ඞ) විකප්පං ආපන්නන්ති (පාරා. 643) ‘‘ඉදං ඛො, ආවුසො, චීවරං මං උද්දිස්ස විය්යති, ආයතඤ්ච කරොථ විත්ථතඤ්චා’’තිආදිනා අධිකං විධානං ආපන්නන්ති අත්ථො.

(ච) අච්චෙකචීවරං (පාරා. 649-650) නාම සෙනාය ගන්තුකාමාදීහි දින්නං.

(ඡ) අතිරෙකඡාරත්තන්ති (පාරා. 654-655) ¶ ඡදිවසතො අතිරෙකං. ‘‘අත්ථතකථිනානං වො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච කප්පිස්සන්ති, අනාමන්තචාරො අසමාදානචාරො ගණභොජනං යාවදත්ථචීවරං යො ච තත්ථ චීවරුප්පාදො, සො නෙසං භවිස්සතී’’ති (මහාව. 306) වුත්තආනිසංසෙසු චීවරමාසෙ අසමාදානචාරං ඨපෙත්වා සෙසානිසංසා ලබ්භන්ති. යදි අසමාදානචාරො ලබ්භෙය්ය, පාවෙය්යකා භික්ඛූ වස්සංවුත්ථා ඔකපුණ්ණෙහි චීවරෙහි න භගවන්තං උපසඞ්කමෙය්යුං, යස්මා තං න ලභන්ති, තස්මා චීවරමාසෙපි තිචීවරං ආදාය එව භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. තස්මා වෙදිතබ්බං අසමාදානචාරපරිහාරං අත්ථතකථිනා එව ලභන්ති, න ඉතරෙති වදන්ති.

397. (ඛ) ‘‘අහං, භන්තෙ, එකං පාටිදෙසනීයාපත්තිං, ද්වෙ, සම්බහුලා පාටිදෙසනීයාපත්තියො ආපජ්ජි’’න්ති ඉමං පන යෙසු පොත්ථකෙසු ලිඛිතං, තං අභයගිරිවාසීනං ඛුද්දසික්ඛාවසෙන දස්සිතං කිර. තත්ථ ‘‘අහං, ආයස්මා, සම්බහුලා පාටිදෙසනීයා ආපත්තියො ආපන්නො, තායො පටිදෙසෙමි. අහං, ආයස්මා, එකං පාටිදෙසනීයං ආපත්තිං ආපන්නො, තං පටිදෙසෙමී’’ති හි වුත්තං. අම්හාකං පන එවං දෙසනාවිධානං නත්ථි. ‘‘ගාරය්හං, ආවුසො, ධම්මං ආපජ්ජිං අසප්පායං පාටිදෙසනීයං, තං පටිදෙසෙමී’’ති (පාචි. 553) වුත්තං. සමන්තපාසාදිකායං (පාචි. 553) ‘‘ගාරය්හං ආවුසො’තිආදි පටිදෙසෙතබ්බාකාරදස්සන’’න්ති වුත්තං. කඞ්ඛාවිතරණියම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තස්සා දෙසෙතබ්බාකාරො ගාරය්හං ආවුසො’තිආදිනා නයෙන සික්ඛාපදෙ දස්සිතොයෙවා’’ති වුත්තත්තා පාඨෙ ආගතනයෙනෙව දෙසනාවිධානං වෙදිතබ්බං. සචෙ ද්වෙ හොන්ති, ‘‘ගාරය්හෙ, ආවුසො, ද්වෙ ධම්මෙ ආපජ්ජිං අසප්පායෙ පාටිදෙසනීයෙ, තෙ පටිදෙසෙමී’’ති, ‘‘පස්සථ, භන්තෙ, තෙ ධම්මෙ’’ති ¶ ච ‘‘ගාරය්හෙ ¶ , ආවුසො, සම්බහුලෙ ධම්මෙ ආපජ්ජිං අසප්පායෙ පාටිදෙසනීයෙ, තෙ පටිදෙසෙමී’’ති, ‘‘පස්සථ, භන්තෙ, තෙ ධම්මෙ’’ති ච එවං යථානුරූපං දෙසනාවිධානං වෙදිතබ්බං. සෙසං වුත්තප්පකාරමෙවාති.

398. අදෙසනාගාමිනියන්ති (පරි. 424 ආදයො; පරි. අට්ඨ. 425) පාරාජිකඤ්ච සඞ්ඝාදිසෙසඤ්ච න දෙසයෙති අත්ථො. අනාපත්තිඤ්චාති අනාපත්තිං එව ‘‘ආපත්ති’’න්ති න දෙසයෙ. ලහුකාපත්තිම්පි පුබ්බෙ දෙසිතං පුන න දෙසයෙති සම්බන්ධො, නානාසංවාසනිස්සීමට්ඨිතානං සන්තිකෙ න දෙසයෙති අත්ථො. චතුපඤ්චහීති එත්ථ සමානවස්සිකපවාරණායං විය චතූහි වා පඤ්චහි වා එකතො හුත්වා එකස්ස සන්තිකෙ න දෙසයෙති අත්ථො. ද්වින්නං වා තිණ්ණං වා වට්ටති. කථං දෙසෙතබ්බන්ති චෙ? එකස්ස සන්තිකෙ තීහිපි එකතො නිසීදිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, එකං පාචිත්තියාපත්තිං ආපජ්ජිං, තං තුම්හමූලෙ පටිදෙසෙමී’’ති එවං අත්තනා ආපන්නආපත්තිවසෙන වුත්තෙ තෙන ‘‘පස්සසි, ආවුසො, තං ආපත්ති’’න්ති එවං තික්ඛත්තුං වුත්තෙ ‘‘ආම, භන්තෙ, පස්සාමී’’ති වා ‘‘ආමාවුසො පස්සාමී’’ති වා වුත්තෙ පුන තෙන ‘‘ආයතිං සංවරෙය්යාථා’’ති වා ‘‘සංවරෙය්යාසී’’ති වා වුත්තෙ ‘‘සාධු සුට්ඨු සංවරිස්සාමී’’ති වත්තබ්බං, එවං දෙසෙතබ්බං. මනසාති වචීභෙදං අකත්වා කෙවලං චිත්තෙනෙව න දෙසයෙති අත්ථො. අපකතත්තානන්ති අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස වා උක්ඛිත්තකස්ස වා උපොසථො පවාරණා වා ඨපිතා හොන්ති, තස්ස සන්තිකෙ න දෙසයෙති අත්ථො. නානෙකාති නානාපත්තියො ‘‘එකා’’ති වත්වා න දෙසයෙති අත්ථො. එකා පන ‘‘සම්බහුලා’’ති දෙසිතා හොතීති. දෙසනාවිනිච්ඡයො.

දෙසනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

399. කම්මප්පත්තෙ ¶ සඞ්ඝෙ සමාගතෙති සම්බන්ධො. එතෙන සඞ්ඝෙ අසමාගතෙ ඡන්දදානං න රුහතීති දීපිතං හොතීති වදන්ති. එත්ථායං විචාරණා – පඤ්චභික්ඛුකෙ විහාරෙ එකස්ස ඡන්දපාරිසුද්ධිං ¶ ආහරිත්වා සෙසානං උපොසථාදිකරණං අනුඤ්ඤාතං පාළියං (පරි. 496-497) අට්ඨකථායඤ්ච (පරි. අට්ඨ. 487-488). තෙසු එකො ඡන්දදායකො, එකො ඡන්දහාරකො, තෙ මුඤ්චිත්වා න එත්ථ සන්නිපතිතො සඞ්ඝො තිණ්ණං සමූහභාවතො, තස්මා අසමාගතෙපි දාතුං වට්ටති. ආරොචෙන්තෙන පන සමාගතෙ එව ආරොචෙතබ්බං. ඉධාපි ‘‘හරෙය්යා’’ති වුත්තං, න ‘‘දෙසෙය්යා’’ති. තත්ථ ඡන්දහාරකෙන සද්ධිං කම්මප්පත්තානං සන්නිපාතො වෙදිතබ්බො.

400. ඉදානි ඡන්දදානවිධිං දස්සෙතුං ‘‘එකං භික්ඛු’’න්තිආදිමාහ (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා).

401. (ක) ‘‘ඡන්දං දම්මී’’ති එත්තකමෙව අලං, ‘‘හර, ආරොචෙහී’’ති ඉමෙහි කිංපයොජනන්ති චෙ? වුච්චතෙ – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ පාරිසුද්ධිං දෙන්තෙන ඡන්දම්පිදාතුං, සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීය’’න්ති (මහාව. 165) වුත්තත්තා භගවතො ආණං කරොන්තෙන ‘‘ඡන්දං දම්මී’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ අන්තරාමග්ගෙ පක්කමති, අනාහටොව හොති ඡන්දො’’ති (මහාව. 165) වුත්තත්තා ඡන්දහාරකස්ස අඤ්ඤස්ස අපක්කමනත්ථාය පාරිසුද්ධිං දෙන්තෙන ‘‘ඉදං කරොහි එවා’’ති ආණාපෙන්තෙන ‘‘ඡන්දං මෙ හරා’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ සඞ්ඝප්පත්තො සඤ්චිච්ච නාරොචෙති, ආහටො හොති ඡන්දො, ඡන්දහාරකස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 165) වුත්තත්තා ‘‘යදිත්වං සඤ්චිච්ච නාරොචෙස්සසි, ආපත්තිං ආපජ්ජිස්සසි ¶ , ආරොචෙහි එවා’’ති තස්ස ආචික්ඛන්තො ‘‘ආරොචෙහී’’ති ආහාති එවමෙත්ථ ඉමෙසං පදානං සප්පයොජනතා වෙදිතබ්බා. එවං පාරිසුද්ධිදානෙපීති.

402. සෙසකම්මන්ති යදි සඞ්ඝො උපොසථග්ගෙ අඤ්ඤං අපලොකනාදිකම්මං කරොති, තං කම්මං විබාධති, විකොපෙතීති අත්ථො.

403. ද්වයන්ති උපොසථඤ්ච සෙසකම්මඤ්චාති අත්ථො. නත්තනොති අත්තනො උපොසථං න සම්පාදෙති.

405. ‘‘එකංසං ¶ උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා’’තිආදිකං (මහාව. 213) සබ්බූපචාරං කත්වානාති අත්ථො.

406. ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන පවාරණා දින්නා’’ති ආරොචෙත්වා.

408. පටිජානෙය්ය නාහටාති (මහාව. 164-165, 213) පාඨෙ න ආහටාති නාහටා, ආහටා න හොතීති අත්ථො. තථා හෙය්යාති විබ්භමනාදීනි කරෙය්යාති අත්ථො.

409. සුත්තො වා නාරොචයෙය්ය, ආහටා හොතීති සම්බන්ධො. අනාපත්තිවාති අනාපත්ති එව. ඡන්දදානවිනිච්ඡයො.

ඡන්දදානනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

411. සුත්තුද්දෙසො සඞ්ඝස්සෙව. සෙසානන්ති ද්වින්නං තිණ්ණං වා.

412. පුබ්බකරණෙ ¶ පුබ්බකිච්චෙ, පත්තකල්ලෙ සමානිතෙති සබ්බපඨමං කත්තබ්බං පුබ්බකරණං. තදනන්තරං කත්තබ්බං පුබ්බකිච්චං නාම. එත්ථ –

‘‘සම්මජ්ජනී පදීපො ච, උදකං ආසනෙන ච;

උපොසථස්ස එතානි, පුබ්බකරණන්ති වුච්චති.

‘‘ඡන්දපාරිසුද්ධිඋතුක්ඛානං, භික්ඛුගණනා ච ඔවාදො;

උපොසථස්ස එතානි, පුබ්බකිච්චන්ති වුච්චතී’’ති –. (මහාව. අට්ඨ. 168);

එවං ¶ අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන පුබ්බකරණඤ්ච පුබ්බකිච්චඤ්ච වෙදිතබ්බං.

‘‘උපොසථො යාවතිකා ච භික්ඛූ කම්මප්පත්තා,

වජ්ජනීයා ච පුග්ගලා තස්මිං න හොන්ති,

පත්තකල්ලන්ති වුච්චතී’’ති –. (මහාව. අට්ඨ. 168);

වුත්තවසෙන පත්තකල්ලෙ සමානිතෙ, පජ්ජිතෙති අත්ථො. ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛුද්දෙසා. නිදානං උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං පඨමො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. නිදානං උද්දිසිත්වා චත්තාරි පාරාජිකානි උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං දුතියො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. නිදානං උද්දිසිත්වා චත්තාරි පාරාජිකානි උද්දිසිත්වා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසෙ උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං තතියො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. නිදානං උද්දිසිත්වා චත්තාරි පාරාජිකානි උද්දිසිත්වා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසෙ උද්දිසිත්වා ද්වෙ අනියතෙ උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං චතුත්ථො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. විත්ථාරෙනෙව පඤ්චමො. ඉමෙ ඛො භික්ඛවෙ පඤ්ච පාතිමොක්ඛුද්දෙසා’’ති (මහාව. 150) වුත්තත්තා සො සුත්තුද්දෙසො පඤ්චධා විභාවිතොති අත්ථො.

413. විනාන්තරායන්ති (මහාව. 150) ¶ රාජන්තරායාදිදසවිධං අන්තරායං විනා සඞ්ඛෙපෙනුද්දෙසො විනිවාරිතො පටික්ඛිත්තොති අත්ථො. ථෙරොවාති සඞ්ඝත්ථෙරොව. එත්ථාති පඤ්චසු උද්දෙසෙසු. ‘‘ද්වීසු වා තීසු වා විසදෙසු ථෙරොව ඉස්සරො’’ති අට්ඨකථායං වුත්තත්තා අවත්තන්තෙපි අන්තරායෙ සංඛිත්තෙන උද්දිසිතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. කත්ථ වුත්තන්ති චෙ? ‘‘යො තත්ථ භික්ඛු බ්යත්තො පටිබලො, තස්සාධෙය්ය’’න්ති (මහාව. 155) වුත්තපාළියා අට්ඨකථායං ‘‘යො තත්ථ භික්ඛු බ්යත්තො පටිබලොති එත්ථ කිඤ්චාපි දහරස්සාපි බ්යත්තස්ස පාතිමොක්ඛො අනුඤ්ඤාතො, අථ ඛො එත්ථ අයමධිප්පායො – සචෙ සඞ්ඝත්ථෙරස්ස පඤ්ච වා චත්තාරො වා තයො වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසා නාගච්ඡන්ති, ද්වෙ පන අඛණ්ඩා සුවිසදා වාචුග්ගතා හොන්ති, ථෙරායත්තොව පාතිමොක්ඛො. සචෙ පන එත්තකම්පි විසදං කාතුං න සක්කොති, බ්යත්තස්ස භික්ඛුනො ආයත්තොව හොතී’’ති අත්ථො වුත්තො. පාළියම්පි වුත්තමෙව ‘‘තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි එකො භික්ඛු සාමන්තා ¶ ආවාසා සජ්ජුකං පාහෙතබ්බො ‘ගච්ඡ, ආවුසො, සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා පාතිමොක්ඛං පරියාපුණිත්වා ආගච්ඡා’’’ති (මහාව. 163).

414. උද්දිසන්තෙ වාති (මහාව. 172) පාතිමොක්ඛෙ උද්දිසියමානෙ සමා වා ථොකතරා වා යදි ආගච්ඡෙය්යුං, උද්දිට්ඨං සුඋද්දිට්ඨං, තෙහි සද්ධිං නිසීදිත්වා අවසෙසකං සොතබ්බන්ති අත්ථො.

415. උද්දිට්ඨමත්තෙ (මහාව. 172) වා සකලාය වා එකච්චාය වා පරිසාය වුට්ඨිතාය සමා වා ථොකතරා වා යදි ආගච්ඡෙය්යුන්ති සම්බන්ධො. පාරිසුද්ධින්ති පාරිසුද්ධිඋපොසථං. කරෙය්යෙසන්ති කරෙය්ය එසං, එතෙසං සන්තිකෙති අත්ථො. බහුකාථ චෙති අථ බහුකා චෙ, පුන ආගතා බහුකා චෙති අත්ථො ¶ ,. ‘‘උද්දිස්සමානෙ, උද්දිට්ඨමත්තෙ එකච්චාය වුට්ඨිතාය සකලාය වුට්ඨිතායා’’ති (මහාව. 172) ආගතෙසු සබ්බවිකප්පෙසු පුබ්බකිච්චං කත්වා පුන ආදිතො පට්ඨාය පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙති අත්ථො.

416. ඉතරානන්ති ආගන්තුකානං. සචෙතරොති සචෙ චාතුද්දසිකොති අත්ථො. සමානෙතරෙනුවත්තන්තූති සමා වා ඌනා වා ඉතරෙ ආගන්තුකා පුරිමානං ආවාසිකානං අනුවත්තන්තූති අත්ථො. සචෙධිකාති ආගන්තුකා සචෙ අධිකා, පුරිමා ආවාසිකා අනුවත්තන්තූති අත්ථො. සෙසෙප්යයං නයොති ‘‘ආගන්තුකානං පන්නරසො හොති, ආවාසිකානං චාතුද්දසො’’ති ඉතරෙපි සමථොකා ආගන්තුකා ආවාසිකානං අනුවත්තන්තූතිආදිනා නයෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො.

417. මූලට්ඨාති ආවාසිකා. සමථොකානං ආගන්තුකානං. සාමග්ගිං දෙන්තු කාමතොති යදි ඉච්ඡන්ති, දෙන්තූති අත්ථො.

418. නො චෙ දෙන්ති, ආගන්තුකෙහි බහි ගන්ත්වාන උපොසථො කාතබ්බොති අත්ථො. අනිච්ඡාය සාමග්ගී දෙය්යාති සම්බන්ධො.

419. ‘‘න භික්ඛවෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන සඤ්චිච්ච න සාවෙතබ්බං. යො න සාවෙය්ය, ආපත්ති ¶ දුක්කටස්සා’’තිවුත්තත්තා (මහාව. 154) ‘‘සාවෙය්ය සුත්ත’’න්ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වායමිතුං කථං සාවෙය්යන්ති, වායමන්තස්ස අනාපත්තී’’ති (මහාව. 154) වුත්තත්තා ‘‘සඤ්චිච්ච අස්සාවෙන්තස්ස දුක්කට’’න්ති වුත්තං.

420. තථාති ¶ දුක්කටන්ති අත්ථො. කල්ලොති අගිලානො. පෙසිතොති ආණත්තො. ‘‘න භික්ඛවෙ ථෙරෙන ආණත්තෙන අගිලානෙන න සම්මජ්ජිතබ්බං. යො න සම්මජ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදි (මහාව. 159) වුත්තං.

421-3. ඉදානි පාරිසුද්ධිඋපොසථං දස්සෙතුං ‘‘සම්මජ්ජිත්වා’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ජලිං (මහාව. 168) පග්ගය්හාති සම්බන්ධො. තෙති අවසෙසා ද්වෙ එවං සමුදීරියා වත්තබ්බාති අත්ථො. එකංසං උත්තරාසඞ්ගාදිකරණවසෙන සමත්තපුබ්බාරම්භෙන තෙ ද්වෙ භික්ඛූ නවෙන එවමීරියා වත්තබ්බාති අත්ථො.

424-5. ඉදානි ද්වීහි කත්තබ්බං දස්සෙතුං ‘‘ද්වීසු ථෙරෙනා’’ති වුත්තං.

426. එත්තාවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චතුන්නං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතු’’න්ති (මහාව. 168) ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිණ්ණං පාරිසුද්ධිඋපොසථං කාතු’’න්ති (මහාව. 168) ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ද්වින්නං පාරිසුද්ධිඋපොසථං කාතු’’න්ති (මහාව. 168) ච වුත්තං සඞ්ඝුපොසථඤ්ච පාරිසුද්ධිඋපොසථඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි යත්ථ එකො භික්ඛු විහරති, තස්ස අනුඤ්ඤාතං අධිට්ඨානුපොසථං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බකිච්ච’’න්තිආදිමාහ. එත්ථ ච පුබ්බකිච්චං නාම සම්මජ්ජනාදිකංයෙව.

427. සඞ්ඝුපොසථපාරිසුද්ධිඋපොසථඅධිට්ඨානඋපොසථානං වසෙන තං තං උපොසථං යදි කයිරුන්ති සම්බන්ධො.

428. වග්ගෙ (මහාව. 173) ච සමග්ගෙ ච ‘‘වග්ගො’’ති සඤ්ඤිනො ච ‘‘වග්ගො නු ඛො, සමග්ගො නු ඛො’’ති එවං විමතිස්ස ච දුක්කටං, ‘‘නස්සන්තෙතෙ විනස්සන්තෙතෙ, කො තෙහි අත්ථො’’ති ¶ එවං ¶ අනාගතානං භික්ඛූනං අත්ථිභාවං ඤත්වා භෙදාධිප්පායෙන උපොසථං කරොතො ථුල්ලච්චයං හොතීති අත්ථො. තදුභයෙපි ‘‘සමග්ගො’’ති සඤ්ඤිනො අනාපත්ති.

429-430. සෙසසහධම්මිකා නාම භික්ඛුං ඨපෙත්වා අවසෙසා චත්තාරො. අභබ්බස්සාති එත්ථ පණ්ඩකථෙය්යසංවාසක තිත්ථියපක්කන්තක තිරච්ඡානගත මාතුඝාතක පිතුඝාතක අරහන්තඝාතක භික්ඛුනිදූසක සඞ්ඝභෙදක ලොහිතුප්පාදකඋභතොබ්යඤ්ජනකා අභබ්බා ගහිතා. එත්ථ පන නාගමාණවකාදයො තිරච්ඡානගතපක්ඛිකාති වෙදිතබ්බා. එතෙසං නිසින්නපරිසායඤ්ච පාතිමොක්ඛං න උද්දිසෙති සම්බන්ධො.

තථාති යො පන සඞ්ඝො සභාගාපත්තිකො, සොපි න උද්දිසෙ, පරිවුත්ථෙන ඡන්දෙනපි න උද්දිසෙති අත්ථො. එත්ථ පන චතුබ්බිධං පාරිවාසියං පරිසපාරිවාසියං රත්තිපාරිවාසියං ඡන්දපාරිවාසියං අජ්ඣාසයපාරිවාසියන්ති.

එත්ථ පන භික්ඛූ කෙනචිදෙව කරණීයෙන සන්නිපතිතා මෙඝාදීහි උපද්දුතා ‘‘අනොකාසා මයං, අඤ්ඤත්ර ගච්ඡාමා’’ති ඡන්දං අවිස්සජ්ජෙත්වාව උට්ඨහන්ති. ඉදං පරිසපාරිවාසියං. කිඤ්චාපි පරිසපාරිවාසියං, ඡන්දස්ස පන අවිස්සට්ඨත්තා කම්මං කාතුං වට්ටති.

පුනපි භික්ඛූනං ‘‘උපොසථාදීනි කරිස්සාමා’’ති රත්තිං සන්නිපතිත්වා ධම්මං සුණන්තානංයෙව අරුණො උග්ගච්ඡති. සචෙ ‘‘චාතුද්දසිකං කරිස්සාමා’’ති නිසින්නා, ‘‘පන්නරසො’’ති කාතුං වට්ටති. සචෙ පන්නරසිකං කාතුං නිසින්නා, පාටිපදෙ අනුපොසථෙ උපොසථං කාතුං න වට්ටති, අඤ්ඤං පන සඞ්ඝකිච්චං කාතුං වට්ටති. ඉදං රත්තිපාරිවාසියං නාම.

පුන ¶ භික්ඛූ ‘‘යංකිඤ්චිදෙව අබ්භානාදිකම්මං කරිස්සාමා’’ති සන්නිපතිතා හොන්ති, තත්රෙකො නක්ඛත්තපාඨකො එවං වදති ‘‘අජ්ජ නක්ඛත්තං දාරුණ’’න්ති, තෙ තස්ස වචනෙන ඡන්දං විස්සජ්ජෙත්වා තත්ථෙව නිසින්නා හොන්ති. අථඤ්ඤො ආගන්ත්වා ‘‘කිං නක්ඛත්තෙන, කරොථා’’ති වදති. ඉදං ඡන්දපාරිවාසියඤ්චෙව අජ්ඣාසයපාරිවාසියඤ්ච. තස්මිං පාරිවාසියෙ පුන ඡන්දපාරිසුද්ධිං අනානෙත්වා කම්මං කාතුං න වට්ටති. ඉදං සන්ධාය ‘‘ඡන්දෙන පරිවුත්ථෙනා’’ති වුත්තං.

431. ආපන්නමාපත්තිං (මහාව. 169; මහාව. අට්ඨ. 169) ¶ අදෙසයිත්වාන වා ‘‘අහං, ආවුසො, ඉත්ථන්නාමාය ආපත්තියා වෙමතිකො, යදා නිබ්බෙමතිකො භවිස්සාමි, තං ආපත්තිං පටිකරිස්සාමී’’ති වත්වා විමතිං අනාවිකත්වාන වා ‘‘න ච භික්ඛවෙ අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 183) වුත්තත්තා අනුපොසථෙපි වා කාතුං න ච කප්පතීති අත්ථො.

432. ‘‘න ච භික්ඛවෙ තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකා ආවාසා අභික්ඛුකො ආවාසො වා අනාවාසො වා ගන්තබ්බො අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙන අඤ්ඤත්ර අන්තරායා’’ති (මහාව. 181) වුත්තත්තා ‘‘අට්ඨිතොපොසථාවාසා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 181) වුත්තං. න වජෙ න ගච්ඡෙ. අධිට්ඨාතුං සීමමෙව වාති සචෙ විහාරෙ උපොසථං කරොන්ති, උපොසථාධිට්ඨානත්ථං සීමාපි නදීපි න ගන්තබ්බා. සචෙ පනෙත්ථ කොචි භික්ඛු හොති, තස්ස සන්තිකං ගන්තුං වට්ටති. විස්සට්ඨඋපොසථාපි ආවාසා ගන්තුං වට්ටති, එවං ගතො අධිට්ඨාතුම්පි ලභතීති. උපොසථවිනිච්ඡයො.

උපොසථනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

433. ‘‘අනුජානාමි ¶ , භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නං සඞ්ඝෙ පවාරෙතු’’න්ති (මහාව. 215) වුත්තත්තා ‘‘සෙසා සඞ්ඝප්පවාරණා’’ති (මහාව. 215 ආදයො) වුත්තා.

434. අජ්ජ පවාරණාති එත්ථ (මහාව. 215 ආදයො) පන චාතුද්දසිකාය පවාරණාය ‘‘අජ්ජ පවාරණා චාතුද්දසී’’ති පුබ්බකිච්චං කාතබ්බං, පන්නරසියං ‘‘අජ්ජ පවාරණා පන්නරසී’’ති.

437. ථෙරෙසු උක්කුටිකං නිසජ්ජ පවාරෙන්තෙසු සයං පන නවො යාව පවාරෙති, තාව උක්කුටිකොව අච්ඡතූති අත්ථො. ‘‘න භික්ඛවෙ ථෙරෙසු උක්කුටිකං නිසින්නෙසු පවාරයමානෙසු ආසනෙසු ¶ අච්ඡිතබ්බං. යො අච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තදමන්තරා උක්කුටිකං නිසීදිතුං, යාව පවාරෙති, පවාරෙත්වා ආසනෙ නිසීදිතු’’න්ති (මහාව. 211) හි වුත්තං.

440-2. එවං තෙවාචිකප්පවාරණං දස්සෙත්වා ඉදානි ද්වෙවාචිකඑකවාචිකසමානවස්සිකප්පවාරණාසු කත්තබ්බං දස්සෙතුං ‘‘දානෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ දානෙනාති දානෙන වා. ධම්මසාකච්ඡාති ඉමිනා ධම්මකථාසුත්තසඞ්ගායනාවිනයවිනිච්ඡයාදයො ගහිතා. දානෙන වා ධම්මසාකච්ඡාය වා කලහෙන වා රත්තියා ඛෙපිතභාවතො තෙවාචිකාය ඔකාසෙ අසති දසවිධෙ වා අන්තරායෙ අනුරූපතො උත්තිං ඨපෙත්වා පවාරෙය්යාති සම්බන්ධො.

ඉදානි යථානුරූපතො ඤත්ති ඨපිතා, තං දස්සෙතුං ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදිමාහ. යථාඨපිතඤත්තියාති එත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකාචෙඤත්තිඨපිතා, තෙවාචිකද්වෙවාචිකඑකවාචිකානං වසෙන පවාරෙතබ්බං, සමානවස්සිකප්පවාරණාව එකා න වට්ටති. සචෙ ‘‘සඞ්ඝො තෙවාචිකං පවාරෙය්යා’’ති ඨපිතා, තෙවාචිකා ¶ එව වට්ටති, ද්වෙවාචිකාදයො න වට්ටන්ති. ‘‘ද්වෙවාචිකං පවාරෙය්යා’’ති වුත්තෙ ද්වෙවාචිකඤ්ච තෙවාචිකඤ්ච වට්ටති, එකවාචිකසමානවස්සිකා න වට්ටන්ති. ‘‘එකවාචිකං පවාරෙය්යා’’ති වුත්තෙ පන සමානවස්සිකං ඨපෙත්වා සෙසා වට්ටන්ති. ‘‘සමානවස්සික’’න්ති පන වුත්තෙ සබ්බං වට්ටතීති. ආදිකෙ චෙත්ථ ආහරෙති එත්ථ පවාරණායපි පුබ්බෙ උපොසථෙ වුත්තෙ ‘‘යදි සමා ආගච්ඡෙය්යු’’න්තිආදිකෙ වාරෙ ආහරෙති අත්ථො.

443. ඉදානි වත්තබ්බං සන්ධාය ‘‘එව’’න්ති වුත්තං. තිවග්ගො ච චතුවග්ගො ච තිචතුවග්ගො.

450. ‘‘න භික්ඛවෙ සාපත්තිකෙන පවාරෙතබ්බං. යො පවාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 235) වුත්තත්තා සාපත්තිකෙනපි වෙමතිකෙනපි පවාරියමානෙ ආපත්තිං සරන්තෙනපි උපොසථෙ වුත්තනයෙන පටිපජ්ජිතබ්බං. ‘‘වග්ගෙ සමග්ගෙ වග්ගොති-සඤ්ඤිනො විමතිස්ස වා’’තිආදිගාථාතො පට්ඨාය යාව ‘‘අන්තරායං ව සඞ්ඝං වා-ධිට්ඨාතුං සීමමෙව වා’’ති අවසානගාථා, තාව සෙසා උපොසථෙ වුත්තා ගාථායොති අධිප්පෙතා.

451. පවාරිතෙ ¶ චාති (මහාව. 213 ආදයො) පඨමපවාරණාය සඞ්ඝම්හි පවාරිතෙති අධිප්පායො. එත්ථ අවුත්ථොති පච්ඡිමිකාය උපගතො අපරිනිට්ඨිතත්තා ‘‘අවුත්ථො’’ති වුච්චති.

452. චාතුමාසිනීති කත්තිකපුණ්ණමී. එත්ථ වුත්ථවස්සා නාම පච්ඡිමිකාය උපගතා. පවාරණාවිනිච්ඡයො.

පවාරණානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

453. චක්ඛුසොතාදිභෙදෙහීති (දී. නි. 1.213, 454; ම. නි. 1.411; අ. නි. 4.198; ධ. ස. 1352-1354; මහානි. 196) ¶ චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනසඞ්ඛාතෙහි ඡහි ඉන්ද්රියෙහීති අත්ථො. රූපසද්දාදිගොචරෙති රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මසඞ්ඛාතෙසු ඡසු ගොචරෙසූති අත්ථො. එත්ථ පන හත්ථපාදහසිතකථිතවිලොකිතාදිභෙදං සුභාකාරං ගහෙත්වා අයොනිසො මනසි කරොන්තස්ස අභිජ්ඣා උප්පජ්ජති. ‘‘අනත්ථං මෙ අචරි, චරති, චරිස්සතී’’තිආදිනා (පරි. අට්ඨ. 329) නයෙන පටිඝනිමිත්තං ගහෙත්වා අයොනිසො මනසි කරොන්තස්ස බ්යාපාදො උප්පජ්ජති. එත්ථ පන ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තං වා සුභනිමිත්තාදිකං කිලෙසවත්ථුභූතං නිමිත්තං අග්ගණ්හිත්වා දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තාදිනා පටිපජ්ජිත්වා අසුභනිමිත්තෙ යොනිසො මනසිකාරං බහුලීකරොන්තස්ස අභිජ්ඣාය පහානං හොති. ‘‘අනත්ථං මෙ අචරි, තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’’තිආදිනා වා මෙත්තාභාවනාදිවසෙන වා යොනිසො මනසි කරොන්තස්ස බ්යාපාදප්පහානං හොති. එවමිදං සඞ්ඛෙපතො රූපාදීසු කිලෙසානුබන්ධනිමිත්තාදිග්ගාහපරිවජ්ජනලක්ඛණං ඉන්ද්රියසංවරසීලන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං; (අජිතාති භගවා,)

පඤ්ඤායෙතෙ පිධිය්යරෙ’’ති –. (සු. නි. 1041);

වුත්තත්තා ¶ ‘‘සතිමා සම්පජානො වා’’ති වුත්තං. එත්ථ පන චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං සාත්ථකසප්පායගොචරඅසම්මොහවසෙන. සංවරවිනිච්ඡයො.

455. දෙසනා ¶ සංවරො එට්ඨි, පච්චවෙක්ඛණ භෙදතොති (පාරා. අට්ඨ. 2.585; විසුද්ධි. 1.19) දෙසනාසුද්ධි සංවරසුද්ධි පරියෙට්ඨිසුද්ධි පච්චවෙක්ඛණසුද්ධීති එවං චතුබ්බිධා සුද්ධීති අත්ථො. ඉදානි තාහි සුද්ධීහි විසුජ්ඣනකෙ දස්සෙතුං ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසම්මත’’න්තිආදිමාහ.

456. ‘‘පුන එවං න කරිස්ස’’න්ති චිත්තාධිට්ඨානසංවරා යස්මා සුජ්ඣති ඉන්ද්රියසංවරො, තස්මා ඉන්ද්රියසංවරො ‘‘සංවරසුද්ධී’’ති වුත්තොති සම්බන්ධො.

457. පහායානෙසනන්ති අනෙසනං පහාය ධම්මෙන උප්පාදෙන්තස්ස පච්චයෙති පාඨසෙසො.

458. ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවාමි…පෙ… උප්පන්නානං වෙය්යාබාධිකානං…පෙ… පරමතායා’’ති (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) ච එවං චතූසුපි පච්චයෙසු යථාවුත්තපච්චවෙක්ඛණසුජ්ඣනාති අත්ථො. එත්ථ පන දුවිධං පච්චවෙක්ඛණං පටිලාභකාලෙ ච පරිභොගකාලෙ ච. පටිලාභකාලෙ හි ධාතුවසෙන වා පටික්කූලවසෙන වා පච්චවෙක්ඛිත්වා ඨපිතචීවරාදීනි තතො උත්තරි පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනවජ්ජොව පරිභොගො, පරිභොගකාලෙපි. සුද්ධිවිනිච්ඡයො.

සුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

459. ‘‘චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, අප්පානි චෙව සුලභානි ච, තානි ච අනවජ්ජානි. කතමානි චත්තාරි? පංසුකූලං, භික්ඛවෙ, චීවරානං අප්පඤ්ච සුලභඤ්ච, තඤ්ච අනවජ්ජං. පිණ්ඩියාලොපො, භික්ඛවෙ, භොජනානං අප්පඤ්ච සුලභඤ්ච, තඤ්ච අනවජ්ජං. රුක්ඛමූලං ¶ , භික්ඛවෙ, සෙනාසනානං අප්පඤ්ච සුලභඤ්ච, තඤ්ච අනවජ්ජං. පූතිමුත්තභෙසජ්ජං, භික්ඛවෙ, භෙසජ්ජානං අප්පඤ්ච සුලභඤ්ච, තඤ්ච අනවජ්ජං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අප්පානි චෙව සුලභානි ච, තානි ච අනවජ්ජානී’’ති (අ. නි. 4.27; ඉතිවු. 101) වචනතො ‘‘අප්පෙනා’’තිආදි වුත්තං.

සන්තුට්ඨොති එත්ථ යථාලාභයථාබලයථාසාරුප්පසන්තොසානං වසෙන එකෙකස්මිං පච්චයෙ තයො තයො කත්වා චතූසු පච්චයෙසු ද්වාදස සන්තොසා හොන්ති. මත්තඤ්ඤූති එත්ථ (ම. නි. අට්ඨ. 1.422; සං. නි. අට්ඨ. 3.4.239; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.16; ඉතිවු. අට්ඨ. 28; ධ. ස. අට්ඨ. 124-134) චත්තාරො මත්තා පරියෙසනමත්තා පටිග්ගහණමත්තා පරිභොගමත්තා විස්සජ්ජනමත්තාති. ඉතරීතරෙන යාපෙන්තො සුභරො නාම. සන්තොසවිනිච්ඡයො.

සන්තොසනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

461-2. අසුභන්ති අසුභභාවනා. ඉමෙ චත්තාරො චතුරාරක්ඛා නාමාති අධිප්පායො. ඉදානි තෙ දස්සෙතුං ‘‘ආරකත්තාදිනා’’තිආදිමාහ. ආරකත්තාදිනාති එත්ථ ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව චතූහි කාරණෙහි සො භගවා අරහන්ති අනුස්සරිතබ්බොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ආරකත්තා ¶ හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;

හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;

න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.1; විසුද්ධි. 1.130);

භගවා ¶ පන සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො මග්ගෙන සවාසනකිලෙසානං හතත්තා, තස්මා ‘‘ආරකත්තා අරහ’’න්ති වුත්තො. වුත්තඤ්හෙතං –

නාථො තෙනාරහං මතො’’ති. (විසුද්ධි. 1.125);

භගවතා පන සබ්බකිලෙසාරයො හතා, තස්මා ‘‘අරීනං හතත්තාපි අරහ’’න්ති වුත්තො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යස්මා රාගාදිසඞ්ඛාතා, සබ්බෙපි අරයො හතා;

පඤ්ඤාසත්ථෙන නාථෙන, තස්මාපි අරහං මතො’’ති. (විසුද්ධි. 1.126);

යං පනෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභිපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරඅපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරාරං ජරාමරණනෙමි ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) වචනතො ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ යොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්ස භගවතො බොධිරුක්ඛමූලෙ සම්මප්පධානවීරියපාදෙහි චතුපාරිසුද්ධිසීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතා. තස්මා ‘‘අරානං හතත්තා අරහ’’න්ති වුත්තො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අරා සංසාරචක්කස්ස, හතා ඤාණාසිනා යතො;

ලොකනාථෙන තෙනෙස, අරහන්ති පවුච්චතී’’ති. (විසුද්ධි. 1.128);

අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ¶ චීවරාදීනං පච්චයානං උත්තමපූජාය ච යුත්තො භගවා, තස්මා ‘‘පච්චයාදීනං අරහත්තා ච අරහ’’න්ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං –

තස්මා ජිනො අරහති නාමමෙත’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.129);

යථා ලොකෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො අසිලොකභයෙන රහො පාපානි කරොන්ති, තථා භගවා කදාචිපි න කරොති, තස්මා ‘‘පාපකරණෙ රහාභාවා ච අරහ’’න්ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යස්මා නත්ථි රහො නාම, පාපකම්මෙසු තාදිනො;

රහාභාවෙන තෙනෙස, අරහං ඉති විස්සුතො’’ති. (විසුද්ධි. 1.130) –

එවං ආරකත්තාදිනා අරහන්ති භාවෙතබ්බං.

සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධො. සම්මාති ඤායෙනෙව, අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො එවාති අත්ථො. සාමඤ්චාති අත්තනාව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (ම. නි. 2.399; සු. නි. 563);

‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො සුගතො ලොකවිදූ අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථාදෙවමනුස්සානං බුද්ධො භගවා’’ති එවං වුත්තෙ නවභෙදෙ භගවතො ගුණෙ යා පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සතියෙව අනුස්සති, පවත්තිතබ්බට්ඨානම්හියෙව වා පවත්තත්තා සද්ධාපබ්බජිතස්ස ¶ කුලපුත්තස්ස අනුරූපා සතීති අනුස්සති, බුද්ධං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති බුද්ධානුස්සති, යා එවං නවවිධෙන පවත්තා සති ¶ , සා බුද්ධානුස්සති නාමාති අත්ථො. සබ්බාකාරෙන පන ආචරියෙන බුද්ධඝොසෙන බුද්ධානුස්සති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) වුත්තා, අත්ථිකෙන පන තතො පච්චාසීසිතබ්බා.

463-4. චතුරාරක්ඛාය සායංපාතං භාවෙතබ්බත්තා මෙත්තාභාවනං දස්සෙන්තෙන ථෙරෙන සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානභාවනාවසෙන දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. ඉතරථා ‘‘අත්තානං උපමං කත්වා, න හනෙය්ය න ඝාතයෙ’’ති (ධ. ප. 129-130) වචනතො සබ්බපඨමං ‘‘අහං සුඛිතො හොමි, අවෙරො’’තිආදිනා නයෙන භාවෙත්වාව අත්තනි චිත්තං නිපරිබන්ධමානං කත්වා පච්ඡා ආචරියුපජ්ඣායාදීසු කමෙන භාවෙතබ්බා. අත්තනි පන අප්පනා න හොති. ගොචරගාමම්හි ඉස්සරෙ ජනෙති සම්බන්ධො. තත්ථාති (පාරා. අට්ඨ. 2.165) ගොචරගාමෙ. සීමට්ඨසඞ්ඝතො පට්ඨාය පරිච්ඡිජ්ජ පරිච්ඡිජ්ජාති අත්ථො. එවං මෙත්තං භාවෙන්තො භික්ඛුසඞ්ඝෙ මෙත්තාය සහවාසීනං මුදුචිත්තං ජනෙති, අථස්ස සුඛසංවාසතා හොති. සීමට්ඨකදෙවතාසු මෙත්තාය මුදුකතචිත්තාහි දෙවතාහි ධම්මිකාය රක්ඛාය සුසංවිහිතරක්ඛො හොති. ගොචරගාමම්හි ඉස්සරජනෙ මෙත්තාය මුදුකතචිත්තසන්තානෙහි ඉස්සරෙහි ධම්මිකාය රක්ඛාය සුරක්ඛිතපරික්ඛාරො හොති. තත්ථ මනුස්සෙ මෙත්තාය පසාදිතචිත්තෙහි තෙහි අපරිභූතො හුත්වා විචරති. සබ්බසත්තෙසු මෙත්තාය සබ්බත්ථ අප්පටිහතචාරො හොති.

465-6. වණ්ණතො ච සණ්ඨානතො ච ඔකාසතො ච දිසතො ච පරිච්ඡෙදතො ච කෙසාදිකොට්ඨාසෙ වවත්ථපෙත්වාති සම්බන්ධො. එත්ථ වණ්ණතොති (විසුද්ධි. 1.110) කෙසාදීනං වණ්ණතො. සණ්ඨානතොති තෙසංයෙව සණ්ඨානතො. ඔකාසතොති ‘‘අයං කොට්ඨාසො ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ පතිට්ඨිතො’’ති එවං තස්ස තස්ස ඔකාසතො. දිසතොති ¶ ඉමස්මිං සරීරෙ නාභිතො උද්ධං උපරිමා දිසා, අධො හෙට්ඨිමා දිසා, තස්මා ‘‘අයං කොට්ඨාසො ඉමිස්සා නාම දිසායා’’ති දිසා වවත්ථපෙතබ්බා. පරිච්ඡෙදතොති සභාගපරිච්ඡෙදතො විසභාගපරිච්ඡෙදතොති ද්වෙ පරිච්ඡෙදා. තත්ථ ‘‘අයං කොට්ඨාසො හෙට්ඨා ච උපරි ච තිරියඤ්ච ඉමිනා නාම පරිච්ඡෙදො’’ති එවං සභාගපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. ‘‘කෙසා න ලොමා, ලොමා න කෙසා’’ති එවං අමිස්සකවසෙන විසභාගපරිච්ඡෙදො.

එවං ¶ පඤ්චහි ආකාරෙහි වවත්ථානාකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි මනසි කරොන්තෙන එවං මනසි කාතබ්බන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘අනුපුබ්බතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනුපුබ්බතොති සජ්ඣායකරණකාලතො පට්ඨාය ‘‘කෙසා නඛා’’ති එවං එකන්තරිකාය වා ‘‘ලොමා කෙසා’’ති එවං උප්පටිපාටියා වා න මනසි කාතබ්බං, අථ ඛො ‘‘කෙසා ලොමා’’තිආදිනා නයෙන අනුපටිපාටියා මනසි කාතබ්බං, අනුපටිපාටියා මනසි කරොන්තෙනාපි නාතිසීඝං නාතිසණිකං මනසි කාතබ්බං, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චෙතසො වික්ඛෙපො පටිබාහිතබ්බො. ‘‘පණ්ණත්තිං සමතික්කම්ම, මුඤ්චන්තස්සානුපුබ්බතො’’ති පාඨො ගහෙතබ්බො. එවඤ්හි සති භාවනාක්කමෙන අත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති. ‘‘කෙසා ලොමා’’තිආදිපඤ්ඤත්තිං අමනසිකත්වා පටික්කූලභාවෙන එවං චිත්තං ඨපෙතබ්බං. මුඤ්චන්තස්සානුපුබ්බතොති යො යො කොට්ඨාසො ආපාථං නාගච්ඡති, තං තං අනුපුබ්බතො මුඤ්චන්තස්සාති අත්ථො.

467. ඉදානි යථා පටික්කූලමනසිකාරො කාතබ්බො, තං දස්සෙතුං ‘‘වණ්ණආසයසණ්ඨානා’’තිආදිමාහ. එතෙහි වණ්ණාදීහි කොට්ඨාසෙහි පටික්කූලාති භාවනාති සම්බන්ධො. එත්ථ (විභ. අට්ඨ. 356; විසුද්ධි. 1.178) කෙසා තාව වණ්ණතොපි පටික්කූලා. තථා ¶ හි යාගුභත්තාදීසු කෙසවණ්ණං කිඤ්චි දිස්වා ජිගුච්ඡන්ති. සණ්ඨානතොපි පටික්කූලා. තථා හි රත්තිං භුඤ්ජන්තා කෙසසණ්ඨානං මකචිවාකාදිකං ඡුපිත්වා ජිගුච්ඡන්ති. තෙලමක්ඛනාදිවිරහිතානඤ්ච අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තානඤ්ච ගන්ධො අතිවිය පටික්කූලොති ගන්ධතොපි පටික්කූලා. අසුචිට්ඨානෙ ජාතසූපෙය්යපණ්ණං විය පුබ්බලොහිතමුත්තකරීසපිත්තසෙම්හාදිනිස්සන්දෙන ජාතත්තා ආසයතොපි පටික්කූලා. ගූථරාසිම්හි උට්ඨිතකණ්ණිකං විය එකතිංසකොට්ඨාසරාසිම්හි ජාතත්තා ඔකාසතොපි පටික්කූලා. උද්ධුමාතකං විනීලකං විපුබ්බකං විච්ඡිද්දකං වික්ඛායිතකං වික්ඛිත්තකං හතවික්ඛිත්තකං ලොහිතකං පුළවකං අට්ඨිකන්ති ඉමෙසු උද්ධුමාතකාදීසු වත්ථූසු අසුභාකාරං ගහෙත්වා පවත්තා භාවනා වා අසුභං නාමාති අත්ථො.

468. යං පනෙතං අරහන්තානං වට්ටදුක්ඛසමුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං සමුච්ඡෙදමරණං (විසුද්ධි. 1.167), සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගසඞ්ඛාතං ඛණිකමරණං, ‘‘රුක්ඛො මතො, ලොහං මත’’න්තිආදි සම්මුතිමරණඤ්ච, න තං ඉධ අධිප්පෙතං. ඉධ පන මරණන්ති එකභවපරියාපන්නස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදො අධිප්පෙතො. තම්පි කාලමරණං අකාලමරණන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ කාලමරණං පුඤ්ඤක්ඛයෙන වා ආයුක්ඛයෙන වා උභයක්ඛයෙන වා හොති, අකාලමරණං උපපීළකඋපච්ඡෙදකකම්මවසෙන ¶ . ‘‘මරණං මෙ භවිස්සතී’’ති වා ‘‘ජීවිතං උච්ඡිජ්ජිස්සතී’’ති වා ‘‘මරණං මරණ’’න්ති වා යොනිසො භාවයිත්වානාති සම්බන්ධො.

469-70. යස්ස පන එත්තාවතා උපචාරජ්ඣානං න උප්පජ්ජති, තෙන වධකපච්චුපට්ඨානතො සම්පත්තිවිපත්තිතො උපසංහරණතො කායබහුසාධාරණතො ආයුදුබ්බලතො අනිමිත්තතො අද්ධානපරිච්ඡෙදතො ඛණපරිත්තතොති ඉමෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි මරණං අනුස්සරිතබ්බං, ඉදානි ¶ තෙ දස්සෙතුං ‘‘වධකස්සෙවුපට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ. අසිං උක්ඛිපිත්වා සීසං ඡින්දිතුං ඨිතවධකො විය මරණං පච්චුපට්ඨිතමෙවාති භාවනා මරණස්සති නාමාති සම්බන්ධො. එවං සබ්බත්ථ. සබ්බං ආරොග්යං බ්යාධිපරියොසානං, සබ්බං යොබ්බනං ජරාපරියොසානං, සබ්බං ජීවිතං මරණපරියොසානං, තස්මා ‘‘අයං යොබ්බනාදිකායසම්පත්ති තාවදෙව සොභති, යාව මරණසඞ්ඛාතා විපත්ති න භවිස්සතී’’ති එවමාදිනා සම්පත්තිවිපත්තිතො ච, සත්තහාකාරෙහි උපසංහරණතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං යසමහත්තතො පුඤ්ඤමහත්තතො ථාමමහත්තතො ඉද්ධිමහත්තතො පඤ්ඤාමහත්තතො පච්චෙකබුද්ධතො සම්මාසම්බුද්ධතොති. තත්ථ ‘‘ඉදං මරණං නාම මහායසානං මහාපරිවාරානං මහාසම්මතමන්ධාතාදීනම්පි උපරි පතති, කිමඞ්ගං පන මය්හං උපරි න පතිස්සතී’’ති එවං යසමහත්තතො,

‘‘වාසුදෙවො බලදෙවො, භීමසෙනාදයො මහා;

බලා මච්චුවසං පත්තා, මාදිසෙසු කථාව කා’’ති. –

‘‘මහාමොග්ගල්ලානාදීනං මහිද්ධිකානම්පි උපරි පතති, මාදිසෙසු කථාව කා’’ති එවං ඉද්ධිමහත්තතො, ‘‘සාරිපුත්තාදීනං මහාපඤ්ඤානම්පි උපරි පතති, මාදිසෙසු කථාව කා’’ති ¶ එවං පඤ්ඤාමහත්තතො. එවං ඉතරෙසම්පි පච්චෙකබුද්ධසම්මාසම්බුද්ධානම්පි මහන්තභාවං චින්තෙත්වා ‘‘තෙසම්පි උපරි මරණං පතති, කිමඞ්ගං පන මය්හං උපරි න පතිස්සතී’’ති එවං උපසංහරණතො ච, ‘‘අයං කායො බහුසාධාරණො අජ්ඣත්තිකානංයෙව අනෙකසතානං රොගානං බාහිරානං අහිවිච්ඡිකාදීනඤ්චා’’ති කායබහුසාධාරණතො ච, ‘‘අස්සාසපස්සාසපටිබද්ධං ජීවිත’’න්තිආදිනා නයෙන ආයුදුබ්බලතො ච,

අනිමිත්තා න නායරෙ’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.20; ජා. අට්ඨ. 2.2.34) –

එවං කාලවවත්ථානස්ස අභාවතො ච, ‘‘යො, භික්ඛවෙ, චිරං ජීවති, සො වස්සසතං ජීවති අප්පං වා භිය්යො’’ති (සං. නි. 1.145) වුත්තත්තා එවමාදිනා නයෙන අද්ධානස්ස පරිච්ඡෙදාච භාවනා මරණස්සති නාමාති අත්ථො. ඛණපරිත්තතො ච මරණස්සති භාවෙතබ්බා.

ලහු සො වත්තතෙ ඛණො’’ති. (විසුද්ධි. 1.176) –

හි වුත්තං. චතුරාරක්ඛවිනිච්ඡයො.

චතුරාරක්ඛනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

471-2. නාමරූපං ¶ ¶ පරිග්ගය්හාති එත්ථ (විසුද්ධි. 2.662 ආදයො) නාමරූපපරිග්ගහං කාතුකාමෙන තාව ඨපෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අවසෙසෙසු යං කිඤ්චි ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය විතක්කාදීනි ඣානඞ්ගානි ච තංසම්පයුත්තෙ ච ඵස්සාදයො ධම්මෙ ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘සබ්බමෙතං ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො නමනට්ඨෙන නාම’’න්ති වවත්ථපෙතබ්බං. තතො තස්ස පච්චයං පරියෙසන්තො ‘‘හදයවත්ථුං නිස්සාය වත්තතී’’ති පස්සති, පුන වත්ථුස්ස පච්චයභූතානි ච උපාදාරූපානි ච පස්සිත්වා ‘‘ඉදං සබ්බං රුප්පනතො විකාරාපත්තිතො රූප’’න්ති පරිග්ගණ්හාති. පුන තදුභයං ‘‘නමනලක්ඛණං නාමං, රුප්පනලක්ඛණං රූප’’න්ති එවං සඞ්ඛෙපතො නාමරූපං වවත්ථපෙති. ඉදං සබ්බං සමථයානිකවසෙන වුත්තං. විපස්සනායානිකො පන චතුධාතුවවත්ථානමුඛෙන භූතුපාදායරූපානි පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘සබ්බමෙතං රුප්පනතො රූප’’න්ති පස්සති. තතො එවං පරිච්ඡින්නරූපස්ස චක්ඛාදීනි නිස්සාය පවත්තමානා අරූපධම්මාපි ආපාථමාගච්ඡන්ති. තතො සබ්බෙපි තෙ අරූපධම්මෙ නමනලක්ඛණෙන එකතො කත්වා ‘‘එතං නාම’’න්ති පස්සති. සො ‘‘ඉදං නාමං, ඉදං රූප’’න්ති ද්වෙධා වවත්ථපෙති. එවං වවත්ථපෙත්වා ‘‘නාමරූපතො උද්ධං අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා පොසො වා දෙවො වා බ්රහ්මා වා නත්ථී’’ති පස්සති.

යථාහි අඞ්ගසම්භාරා, හොති සද්දො රථො ඉති;

එවං ඛන්ධෙසු සන්තෙසු, හොති සත්තොති සම්මුති. (සං. නි. 1.171);

එවමෙව පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සති සත්තො, පුග්ගලොති වා වොහාරමත්තො හොතීති එවමාදිනා නයෙන නාමරූපානං යාථාවදස්සනසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිභූතෙන ඤාණෙන නාමරූපං පරිග්ගය්හාති අත්ථො.

තතො ¶ තස්ස ච පච්චයන්ති පුන තස්ස නාමරූපස්ස පච්චයං පරිග්ගය්හාති අත්ථො. වුත්තනයෙන නාමරූපං පරිග්ගණ්හිත්වා ‘‘කො නු ඛො ඉමස්ස හෙතූ’’ති පරියෙසන්තො අහෙතුවාදවිසමහෙතුවාදෙසු දොසං දිස්වා රොගං දිස්වා තස්ස නිදානසමුට්ඨානං පරියෙසන්තො වෙජ්ජො විය තස්ස හෙතුඤ්ච පච්චයඤ්ච පරියෙසන්තො අවිජ්ජා තණ්හා උපාදානං කම්මන්ති ඉමෙ චත්තාරො ධම්මෙ නාමරූපස්ස උප්පාදපච්චයත්තා ‘‘හෙතූ’’ති ච ආහාරං උපත්ථම්භනස්ස පච්චයත්තා ‘‘පච්චයො’’ති ¶ ච පස්සති. ‘‘ඉමස්ස කායස්ස අවිජ්ජාදයො තයො ධම්මා මාතා විය දාරකස්ස උපනිස්සයා හොන්ති, කම්මං පිතා විය පුත්තස්ස ජනකං, ආහාරො ධාති විය දාරකස්ස සන්ධාරකො’’ති එවං රූපකායස්ස පච්චයපරිග්ගහං කත්වා පුන ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 2.43) නයෙන නාමකායස්සපි හෙතුපච්චයං පරිග්ගණ්හාති.

එවං පරිග්ගණ්හන්තො ‘‘අතීතානාගතාපි ධම්මා එවමෙව පවත්තන්තී’’ති සන්නිට්ඨානං කරොති. තස්ස යා සා පුබ්බන්තං ආරබ්භ ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහොසිං, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්ති පඤ්චවිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා, යාපි අපරන්තං ආරබ්භ ‘‘භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, න නු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධාන’’න්ති පඤ්චවිධා වුත්තා, යාපි එතරහි වා පන පච්චුප්පන්නං අද්ධානං ආරබ්භ ‘‘අජ්ඣත්තං කථංකථී හොති, අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති ඡබ්බිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා, තා සබ්බාපි පහීයන්ති. එවං පච්චයපරිග්ගහණෙන තීසු අද්ධාසු ¶ කඞ්ඛං විතරිත්වා ඨිතං ඤාණං ‘‘කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධී’’තිපි ‘‘ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්තිපි ‘‘සම්මාදස්සන’’න්තිපි වුච්චති.

එත්ථ පන තිස්සො ලොකියපරිඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤාති. තත්ථ ‘‘රුප්පනලක්ඛණං රූපං, වෙදයිතලක්ඛණා වෙදනා’’ති එවං තෙසං තෙසං ධම්මානං පච්චත්තලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තා පඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤානාම. ‘‘රූපං අනිච්චං, වෙදනා අනිච්චා’’තිආදිනා තෙසංයෙව ධම්මානං සාමඤ්ඤලක්ඛණං ආරොපෙත්වා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාපඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා නාම. තෙසු එවං පන ධම්මෙසු නිච්චසඤ්ඤාදිපජහනවසෙන පවත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනා පහානපරිඤ්ඤා නාම. තත්ථ සඞ්ඛාරපරිග්ගහතො පට්ඨාය යාව පච්චයපරිග්ගහා ඤාතපරිඤ්ඤාය භූමි. කලාපසම්මසනතො පට්ඨාය යාව උදයබ්බයානුපස්සනා තීරණපරිඤ්ඤාය භූමි. භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය පහානපරිඤ්ඤාය භූමි. තතො පට්ඨාය හි ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං, විරජ්ජන්තො රාගං, නිරොධෙන්තො සමුදයං, පටිනිස්සජ්ජන්තො ¶ ආදානං පජහතී’’ති (පටි. ම. 1.52) එවං පජහන්තො නිච්චසඤ්ඤාදිපහානසාධිකානං සත්තන්නං අනුපස්සනානං ආධිපච්චං හොති. ඉති ඉමාසු පරිඤ්ඤාසු සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදස්ස චෙව පච්චයපරිග්ගහස්ස ච සාධිතත්තා ඉමිනා යොගිනා ඤාතපරිඤ්ඤා අධිගතා හොති.

පුන ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං හුත්වා අභාවතො අනිච්චං, උදයබ්බයප්පටිපීළිතත්තා දුක්ඛං, අවසවත්තිත්තා අනත්තා. යා කාචි වෙදනා, යා කාචි සඤ්ඤා, යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා, යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං ¶ අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං හුත්වා අභාවතො අනිච්චං, උදයබ්බයප්පටිපීළිතත්තා දුක්ඛං, අවසවත්තිත්තා අනත්තා’’ති එවමාදිනා නයෙන කලාපසම්මසනං කරොති. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වාන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො’’ති.

එවං සඞ්ඛාරෙසු අනිච්චදුක්ඛඅනත්තවසෙන කලාපසම්මසනං කත්වා පුන සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයමෙව පස්සති. කථං? ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා (පටි. ම. 1.50) රූපසමුදයො, තණ්හාකම්මආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’ති එවං රූපක්ඛන්ධස්ස පච්චයසමුදයදස්සනට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සතී’’ති එවං පඤ්චහාකාරෙහි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො, තණ්හාකම්මආහාරනිරොධා රූපනිරොධො’ති එවං රූපක්ඛන්ධස්ස පච්චයනිරොධදස්සනට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සතී’’ති එවං පඤ්චහාකාරෙහි වයං පස්සති. තථා ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො, තණ්හාකම්මඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’ති වෙදනාක්ඛන්ධස්ස, නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධො, තණ්හාකම්මඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො’’ති වෙදනාක්ඛන්ධස්ස, විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. එවං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි. අයං පන විසෙසො – විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ඵස්සට්ඨානෙ නාමරූපසමුදයා, නාමරූපනිරොධාති යොජෙතබ්බං. එවං එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ පච්චයසමුදයවසෙන ච නිබ්බත්තිලක්ඛණවසෙන ච පච්චයනිරොධවසෙන ච විපරිණාමලක්ඛණවසෙන ච උදයබ්බයදස්සනෙන දස ¶ දස කත්වා පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි ¶ වුත්තානි. තෙසං වසෙන එවං රූපස්ස උදයො රූපස්ස වයොති පච්චයතො චෙව ලක්ඛණතො ච විත්ථාරෙන මනසිකාරං කරොති.

තස්සෙවං කරොතො ‘‘ඉති කිර ඉමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති ඤාණං විසදං හොති. ‘‘එවං කිර ඉමෙ ධම්මා අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා නිරුජ්ඣන්තී’’ති නිච්චං නවාව හුත්වා සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති. න කෙවලඤ්ච නිච්චං නවා, සූරියුග්ගමනෙ උස්සාවබින්දු විය, උදකබුබ්බුළො විය, උදකෙ දණ්ඩරාජි විය, ආරග්ගෙ සාසපො විය, විජ්ජුප්පාදො විය ච පරිත්තට්ඨායිනො. මායාමරීචිසුපිනඅලාතචක්කගන්ධබ්බනගරඵෙණපිණ්ඩකදලිආදයො විය නිස්සාරා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. එත්තාවතා චානෙන වයධම්මමෙව උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච වයං උපෙතීති ඉමිනා ආකාරෙන සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතං උදයබ්බයානුපස්සනං නාම පඨමං තරුණවිපස්සනාඤාණං අධිගතං හොති, යස්සාධිගමා ආරද්ධවිපස්සකොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති.

අථස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස කුලපුත්තස්ස ඔභාසො ඤාණං පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨානං උපෙක්ඛා නිකන්තීති දස විපස්සනුපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති. එත්ථ ඔභාසො නාම විපස්සනාක්ඛණෙ ඤාණස්ස බලවත්තා ලොහිතං පසීදති, තෙන ඡවිතො ඔභාසො නිබ්බත්තති, තං දිස්වා අයං යොගී ‘‘මග්ගො මයා පත්තො’’ති තමෙව ඔභාසං අස්සාදෙති. ඤාණන්ති විපස්සනාඤාණමෙවෙතං, සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස සූරං පසන්නං හුත්වා පවත්තමානං දිස්වා පුබ්බෙ විය ‘‘මග්ගො’’ති අස්සාදෙති. පීතීති විපස්සනාපීති එව. තස්ස හි තස්මිං ඛණෙ පඤ්චවිධා පීති උප්පජ්ජති. පස්සද්ධීති විපස්සනාපස්සද්ධි. තස්මිං සමයෙ නෙව කායචිත්තානං දරථො ගාරවතා කක්ඛළතා අකම්මඤ්ඤතා ගෙලඤ්ඤතා වඞ්කතා හොති. සුඛං විපස්සනාසුඛමෙව. තස්ස කිර තස්මිං ¶ සමයෙ සකලසරීරං ඨපිතවට්ටි විය අභිසන්දයමානං අතිපණීතං සුඛං උප්පජ්ජති.

අධිමොක්ඛො නාම විපස්සනාක්ඛණෙ පවත්තා සද්ධා. තස්මිං ඛණෙ චිත්තචෙතසිකානං අතිවිය පසාදභූතා බලවතී සද්ධා උප්පජ්ජති. පග්ගහො නාම විපස්සනාසම්පයුත්තං වීරියං. තස්මිඤ්හි ඛණෙ අසිථිලමනච්චාරද්ධං සුපග්ගහිතං වීරියං උප්පජ්ජති. උපට්ඨානන්ති විපස්සනාසම්පයුත්තා සති. තස්මිඤ්හි ඛණෙ සුපට්ඨිතා සති උප්පජ්ජති. උපෙක්ඛාති දුවිධා විපස්සනාවජ්ජනවසෙන ¶ . තස්මිං ඛණෙ සබ්බසඞ්ඛාරග්ගහණෙ මජ්ඣත්තභූතවිපස්සනුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතං ඤාණං බලවන්තං හුත්වා උප්පජ්ජති, මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනුපෙක්ඛා ච, සාව තං තං ඨානං ආවජ්ජෙන්තස්ස සූරා තිඛිණා හුත්වා වහති. නිකන්ති විපස්සනානිකන්ති. ඔභාසාදීසු ආලයං කුරුමානා සුඛුමා සන්තාකාරා නිකන්ති උප්පජ්ජති. එත්ථ ඔභාසාදයො කිලෙසවත්ථුභූතතාය ‘‘උපක්කිලෙසා’’ති වුත්තා, න අකුසලත්තා. නිකන්ති පන උපක්කිලෙසො චෙව කිලෙසවත්ථු ච. පණ්ඩිතො පන භික්ඛු ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු වික්ඛෙපං අගච්ඡන්තො ‘‘ඔභාසාදයො ධම්මා න මග්ගො, උපක්කිලෙසවිනිමුත්තං පන වීථිප්පටිපන්නං විපස්සනාඤාණං මග්ගො’’ති මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච වවත්ථපෙති. තස්සෙවං ‘‘අයං මග්ගො, අයං න මග්ගො’’ති ඤත්වා ඨිතං ඤාණං ‘‘මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධී’’ති වුච්චති.

ඉතො පට්ඨාය අට්ඨවිධස්ස ඤාණස්ස වසෙන සිඛාප්පත්තං විපස්සනාඤාණං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම හොති. උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං භයතුපට්ඨානඤාණං ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණන්ති ඉමානි අට්ඨ ඤාණානි නාම. එතානි නිබ්බත්තෙතුකාමෙන යස්මා උපක්කිලෙසෙහි අභිභූතං හුත්වා ලක්ඛණප්පටිවෙධං කාතුං අසමත්ථං ¶ හොති චිත්තං, තස්මා පුනපි උදයබ්බයමෙව පස්සිතබ්බං. උදයබ්බයං පස්සන්තස්ස අනිච්චලක්ඛණං යථාභූතං උපට්ඨාති, උදයබ්බයප්පටිපීළිතත්තා දුක්ඛලක්ඛණඤ්ච ‘‘දුක්ඛමෙව ච සම්භොති, දුක්ඛං තිට්ඨති වෙති චා’’ති (සං. නි. 1.171) පස්සතො අනත්තලක්ඛණඤ්ච.

එත්ථ ච අනිච්චං අනිච්චලක්ඛණං, දුක්ඛං දුක්ඛලක්ඛණං, අනත්තා අනත්තලක්ඛණන්ති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. එත්ථ අනිච්චන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා හුත්වා අභාවතො වා. අඤ්ඤථත්තං නාම ජරා, උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං අනිච්චලක්ඛණං, හුත්වා අභාවසඞ්ඛාතො වා එකො ආකාරවිකාරො. ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං. කස්මා? අභිණ්හං පටිපීළිතත්තා. අභිණ්හප්පටිපීළනාකාරො දුක්ඛලක්ඛණං. ‘‘යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං අනත්තා. කස්මා? අවසවත්තනතො. අවසවත්තනාකාරො අනත්තලක්ඛණං. ඉමානිපි තීණි ලක්ඛණානි උදයබ්බයං පස්සන්තස්සෙව ආරම්මණානි හොන්ති.

පුනපි ¶ සො රූපාරූපධම්මෙසු එව ‘‘අනිච්චා’’තිආදිනා විපස්සති, තස්ස සඞ්ඛාරා ලහුං ලහුං ආපාථං ගච්ඡන්ති. තතො උප්පාදං වා ඨිතිං වා ආරම්මණං අකත්වා තෙසං ඛයවයනිරොධෙ එව පස්සතො සති සන්තිට්ඨතීති ඉදං භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං නාම. ඉමස්ස උප්පාදතො පට්ඨාය අස්ස යොගිනො ‘‘යථා ඉමෙ සඞ්ඛාරා පඤ්චක්ඛන්ධා භිජ්ජන්ති, එවං අතීතෙපි සඞ්ඛාරා භිජ්ජිංසු, අනාගතෙපි භිජ්ජිස්සන්තී’’ති නිරොධමෙව පස්සතො සති සන්තිට්ඨති, තස්ස භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං ආසෙවන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස සබ්බභවයොනිගතිට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සබ්බෙ සඞ්ඛාරා ජලිතඅඞ්ගාරකාසුආදයො විය මහාභයං හුත්වා උපට්ඨහන්ති. එතං භයතුපට්ඨානඤාණං නාම. තස්ස තං භයතුපට්ඨානඤාණං ආසෙවන්තස්ස ¶ සබ්බෙ භවාදයො ආදිත්තඅඞ්ගාරා විය, සමුස්සිතඛග්ගා විය පච්චත්ථිකා අප්පටිසරණා සාදීනවා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. ඉදං ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නාම. තස්ස එවං සඞ්ඛාරෙ ආදීනවතො පස්සන්තස්ස භවාදීසු සඞ්ඛාරානං ආදීනවත්තා සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උක්කණ්ඨනා අනභිරති උප්පජ්ජති. ඉදං නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නාම. සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දන්තස්ස උක්කණ්ඨන්තස්ස සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතා මුඤ්චිතුකාමතා නිස්සරිතුකාමතාව හොති. ඉදං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං නාම. පුන තස්මා සඞ්ඛාරගතා මුඤ්චිතුං පුන තෙ එව සඞ්ඛාරෙ පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා තීරණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං නාම, යො එවං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො තෙසු අනත්තලක්ඛණස්ස සුදිට්ඨත්තා ‘‘අත්තා’’ති වා ‘‘අත්තනිය’’න්ති වා අග්ගණ්හන්තො සඞ්ඛාරෙසු භයඤ්ච නන්දිඤ්ච පහාය සඞ්ඛාරෙසු උදාසිනො හොති මජ්ඣත්තො, ‘‘අහ’’න්ති වා ‘‘මම’’න්ති වා න ගණ්හාති, සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උදාසිනො මජ්ඣත්තො තීසු භවෙසු උපෙක්ඛකො, තස්ස තං ඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං නාම. තං පනෙතං සබ්බසඞ්ඛාරප්පවත්තං විස්සජ්ජෙත්වා නිබ්බානනින්නං නිබ්බානපක්ඛන්දං හොති, නො චෙ නිබ්බානං සන්තතො පස්සති, පුනප්පුනං ‘‘අනිච්ච’’න්ති වා ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වා ‘‘අනත්තා’’ති වා තිවිධානුපස්සනාවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණමෙව හුත්වා පවත්තති.

එවං තිට්ඨමානඤ්ච එතං අනිමිත්තො අප්පණිහිතො සුඤ්ඤතොති තිණ්ණං විමොක්ඛානං වසෙන විමොක්ඛමුඛභාවං ආපජ්ජිත්වා තිට්ඨති. තිස්සො හි අනුපස්සනා තීණි විමොක්ඛමුඛානීති වුච්චන්ති. එත්ථ ච අනිච්චතො මනසි කරොන්තො (පටි. ම. 1.223-224) අධිමොක්ඛබහුලො අනිමිත්තං විමොක්ඛං පටිලභති. දුක්ඛතො මනසි කරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො අප්පණිහිතං විමොක්ඛං පටිලභති. අනත්තතො මනසි කරොන්තො වෙදබහුලො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛං පටිලභති. එත්ථ ච අනිමිත්තො ¶ විමොක්ඛොති අනිමිත්තාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො ¶ අරියමග්ගො. සො හි අනිමිත්තාය ධාතුයා උප්පන්නත්තා අනිමිත්තො, කිලෙසෙහි ච විමුත්තත්තා විමොක්ඛො. එතෙනෙව නයෙන අප්පණිහිතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අප්පණිහිතො, සුඤ්ඤතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො සුඤ්ඤතොති වෙදිතබ්බො. අධිගතසඞ්ඛාරුපෙක්ඛස්ස කුලපුත්තස්ස විපස්සනා සිඛාප්පත්තා හොති. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාති එතදෙව. එතං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං ආසෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස තික්ඛතරා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා උප්පජ්ජති.

තස්ස ඉදානි මග්ගො උප්පජ්ජිස්සතීති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරෙ ‘‘අනිච්චා’’ති වා ‘‘දුක්ඛා’’ති වා ‘‘අනත්තා’’ති වා සම්මසිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. භවඞ්ගා වුට්ඨාය සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය ආගතනයෙනෙව අනිච්චාදිආකාරෙන මනසි කරිත්වා උප්පජ්ජති මනොද්වාරාවජ්ජනං, තදෙව මනසි කරොතො පඨමං ජවනචිත්තං උප්පජ්ජති, යං ‘‘පරිකම්ම’’න්ති වුච්චති. තදනන්තරං තථෙව දුතියං ජවනචිත්තං උප්පජ්ජති, යං ‘‘උපචාර’’න්ති වුච්චති. තදනන්තරම්පි තථෙව උප්පජ්ජති ජවනචිත්තං, යං ‘‘අනුලොම’’න්ති වුච්චති. ඉදං තෙසං පාටියෙක්කං නාමං. අවිසෙසෙන පන තිවිධමෙතං ආසෙවනන්තිපි පරිකම්මන්තිපි උපචාරන්තිපි අනුලොමන්තිපි වුච්චති. ඉදං පන අනුලොමඤාණං සඞ්ඛාරාරම්මණාය වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය පරියොසානං හොති. නිප්පරියායෙන පන ගොත්රභුඤාණමෙව විපස්සනාපරියොසානන්ති වුච්චති. තතො පරං නිරොධං නිබ්බානං ආරම්මණං කුරුමානං පුථුජ්ජනගොත්තං අතික්කමමානං නිබ්බානාරම්මණෙ පඨමසමන්නාහාරභූතං අපුනරාවට්ටකං ගොත්රභුඤාණං උප්පජ්ජති. ඉදං පන ඤාණං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිඤ්ච ඤාණදස්සනවිසුද්ධිඤ්ච න භජති, අන්තරා අබ්බොහාරිකමෙව හොති, විපස්සනාසොතෙ පතිතත්තා පන විපස්සනාති වා ¶ සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා ගොත්රභුඤාණෙ නිරුද්ධෙ තෙන දින්නසඤ්ඤාය නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා දිට්ඨිසංයොජනං සීලබ්බතපරාමාසසංයොජනං විචිකිච්ඡාසංයොජනන්ති තීණි සංයොජනානි සමුච්ඡෙදවසෙන විද්ධංසෙන්තො සොතාපත්තිමග්ගො උප්පජ්ජති. තදනන්තරං තස්සෙව විපාකභූතානි ද්වෙ තීණි වා ඵලචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති අනන්තරවිපාකත්තා ලොකුත්තරානං. ඵලපරියොසානෙ පනස්ස චිත්තං භවඞ්ගං ඔතරති.

තතො භවඞ්ගං විච්ඡින්දිත්වා පච්චවෙක්ඛණත්ථාය මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති. සො හි ‘‘ඉමිනා වතාහං මග්ගෙන ආගතො’’ති මග්ගං පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘අයං මෙ ආනිසංසො ලද්ධො’’ති ¶ ඵලං පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා පහීනා’’ති පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා අවසිට්ඨා’’ති උපරිමග්ගත්තයවජ්ඣෙ කිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, අවසානෙ ‘‘අයං මෙ ධම්මො ආරම්මණතො පටිවිද්ධො’’ති අමතං නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛති. ඉති සොතාපන්නස්ස අරියසාවකස්ස පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි හොන්ති. තථා සකදාගාමිඅනාගාමීනං. අරහතො පන අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං නාම නත්ථි. එවං සබ්බානිපි එකූනවීසති හොන්ති. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදොව චෙසො. පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණඤ්හි සෙක්ඛානං හොති වා, න වා. එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා සො සොතාපන්නො අරියසාවකො තස්මිංයෙව වා ආසනෙ නිසින්නො අපරෙන වා සමයෙන කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවං කරොන්තො දුතියමග්ගං පාපුණාති, තදනන්තරං වුත්තනයෙන ඵලඤ්ච. තතො වුත්තනයෙන කාමරාගබ්යාපාදානං අනවසෙසප්පහානං කරොන්තො තතියමග්ගං පාපුණාති, වුත්තනයෙන ඵලඤ්ච. තතො තස්මිංයෙව වා ආසනෙ නිසින්නො අපරෙන වා සමයෙන රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජානං අනවසෙසප්පහානං කරොන්තො චතුත්ථමග්ගං ¶ පාපුණාති, වුත්තනයෙන ඵලඤ්ච. එත්තාවතා චෙස අරහා නාම අට්ඨමො අරියපුග්ගලො හොති මහාඛීණාසවො. ඉති ඉමෙසු චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං ඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම.

එත්තාවතා පාතිමොක්ඛසංවරසීලාදීනං වුත්තත්තා සීලවිසුද්ධි ච මෙත්තාසුභාදීනං වුත්තත්තා චිත්තවිසුද්ධි ච නාමරූපපරිග්ගහාදීනං වසෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිමග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි ඤාණදස්සනවිසුද්ධියො චාති සත්ත විසුද්ධියො වුත්තා හොන්ති. ඉදං වුත්තප්පකාරං පටිපදාක්කමං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පාපුණෙය්යානුපුබ්බෙන, සබ්බසංයොජනක්ඛය’’න්ති. එත්ථ සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො කාමරාගො පටිඝො රූපරාගො අරුපරාගො මානො උද්ධච්චං අවිජ්ජාති ඉමෙ දස ධම්මා සබ්බසංයොජනා නාම. එතෙසු සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසා සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා, කාමරාගපටිඝා දුතියමග්ගෙන තනුභූතා හුත්වා තතියෙන සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්ති, සෙසානි පඤ්ච චතුත්ථෙනාති. එවං අනුපුබ්බෙන සබ්බසංයොජනක්ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තං පාපුණාතීති වෙදිතබ්බං.

විපස්සනානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

473-5. අධිසීලඅධිචිත්තානං ¶ අධිපඤ්ඤාය ච සික්ඛනා උත්තරි භික්ඛුකිච්චං නාම නත්ථි යස්මා, අතො අයං ඛුද්දසික්ඛා සමුදාහටා.

කෙනාති චෙ? යස්ස ථෙරස්ස ලොකවිචාරිනො ලොකෙ විචරන්තස්ස මහතො කිත්තිසද්දස්ස පරිස්සමො න සම්භොති න හොති, කිං විය? මාලුතස්සෙව නිච්චසො, යථා ¶ නිච්චං විචරන්තස්ස මාලුතස්ස පරිස්සමො නත්ථි, එවං විචරන්තස්ස කිත්තිසද්දස්ස පරිස්සමො නත්ථි, තෙන ධම්මසිරිකෙන සමුදාහටාති සම්බන්ධො.

නිට්ඨිතො ඛුද්දසික්ඛාය, සමාසෙන විනිච්ඡයො;

විත්ථාරො පන එතිස්සා, සබ්බම්පි පිටකත්තයං.

තස්මා විත්ථාරකාමෙන, සකලෙ පිටකත්තයෙ;

කත්තබ්බො සාදරො එත්ථ, ඉතරෙන විසෙසතොති.

ඛුද්දසික්ඛා-පුරාණටීකා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස