📜
๒. รูปกณฺโฑ
อุทฺเทสวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ รูปกณฺฑํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กิฺจาปิ เหฏฺา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ วิปากาพฺยากตฺเจว กิริยาพฺยากตฺจ นิสฺเสสํ กตฺวา ภาชิตํ, รูปาพฺยากตนิพฺพานาพฺยากตานิ ปน อกถิตานิ, ตานิ กเถตุํ จตุพฺพิธมฺปิ อพฺยากตํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากาติอาทิมาห. ตตฺถ กุสลากุสลานนฺติ จตุภูมกกุสลานฺเจว อกุสลานฺจ. เอวํ ตาว วิปากาพฺยากตํ กุสลวิปากากุสลวิปากวเสน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ. ยสฺมา ปน ตํ สพฺพมฺปิ กามาวจรํ วา โหติ, รูปาวจราทีสุ วา อฺตรํ, ตสฺมา ‘กามาวจรา’ติอาทินา นเยน ตเทว วิปากาพฺยากตํ ภูมนฺตรวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ. ยสฺมา ปน ตํ เวทนากฺขนฺโธปิ โหติ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธปิ, ตสฺมา ปุน สมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ.
เอวํ วิปากาพฺยากตํ กุสลากุสลวเสน ภูมนฺตรวเสน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธวเสนาติ ตีหิ นเยหิ ปริยาทาย ทสฺเสตฺวา, ปุน กิริยาพฺยากตํ ¶ ทสฺเสนฺโต เย จ ธมฺมา กิริยาติอาทิมาห. ตตฺถ ‘กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. เหฏฺา ปน คหิตเมวาติ นยํ ทสฺเสตฺวา นิสฺสชฺชิตํ. อิทานิ อวิภตฺตํ ทสฺเสนฺโต สพฺพฺจ รูปํ อสงฺขตา จ ธาตูติ อาห. ตตฺถ ‘สพฺพฺจ รูป’นฺติ ปเทน ปฺจวีสติ รูปานิ ฉนฺนวุติรูปโกฏฺาสา นิปฺปเทสโต คหิตาติ เวทิตพฺพา. ‘อสงฺขตา จ ¶ ธาตู’ติ ปเทน นิพฺพานํ นิปฺปเทสโต คหิตนฺติ. เอตฺตาวตา ‘อพฺยากตา ธมฺมา’ติ ปทํ นิฏฺิตํ โหติ.
๕๘๔. ตตฺถ กตมํ สพฺพํ รูปนฺติ อิทํ กสฺมา คหิตํ? เหฏฺา รูปาพฺยากตํ สงฺเขเปน กถิตํ. อิทานิ ตํ เอกกทุกติกจตุกฺก…เป… เอกาทสกวเสน วิตฺถารโต ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิทํ คหิตํ. ตสฺสตฺโถ – ยํ วุตฺตํ ‘สพฺพฺจ รูปํ, อสงฺขตา จ ธาตู’ติ, ตสฺมึ ปททฺวเย ‘กตมํ สพฺพํ รูปํ นาม’? อิทานิ ตํ ทสฺเสนฺโต จตฺตาโร จ มหาภูตาติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. เตน เตสํ อูนาธิกภาวํ นิวาเรติ. ‘จ’-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน น เกวลํ ‘จตฺตาโร มหาภูตาว’ รูปํ, อฺมฺปิ อตฺถีติ ‘อุปาทารูปํ’ สมฺปิณฺเฑติ.
มหาภูตาติ เอตฺถ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพา. เอตานิ หิ มหนฺตปาตุภาวโต, มหาภูตสามฺโต, มหาปริหารโต, มหาวิการโต, มหนฺตภูตตฺตา จาติ อิเมหิ การเณหิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ‘มหนฺตปาตุภาวโต’ติ, เอตานิ หิ อนุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ มหนฺตานิ ปาตุภูตานิ. เตสํ อนุปาทินฺนกสนฺตาเน เอวํ มหนฺตปาตุภาวตา เวทิตพฺพา – เอกฺหิ จกฺกวาฬํ อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทส สตสหสฺสานิ ตีณิ สหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ ปฺาสฺจ โยชนานิ. ปริกฺเขปโต –
สพฺพํ ¶ สตสหสฺสานิ, ฉตฺตึส ปริมณฺฑลํ;
ทส เจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๑; วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๗);
ตตฺถ –
ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;
เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธรา. (ปารา. อฏฺ. ๑.๑; วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๗);
ตสฺสาเยว สนฺธารกํ –
จตฺตาริ ¶ สตสหสฺสานิ, อฏฺเว นหุตานิ จ;
เอตฺตกํ พหลตฺเตน, ชลํ วาเต ปติฏฺิตํ.
ตสฺสาปิ สนฺธารโก –
นวสตสหสฺสานิ, มาลุโต นภมุคฺคโต;
สฏฺิ เจว สหสฺสานิ, เอสา โลกสฺส สณฺิติ.
เอวํ สณฺิเต เจตฺถ โยชนานํ –
จตุราสีติสหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;
อจฺจุคฺคโต ตาวเทว, สิเนรุ ปพฺพตุตฺตโม.
ตโต ¶ อุปฑฺฒุปฑฺเฒน, ปมาเณน ยถากฺกมํ;
อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตา ทิพฺพา, นานารตนจิตฺติตา.
ยุคนฺธโร อีสธโร, กรวีโก สุทสฺสโน;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหา.
เอเต สตฺต มหาเสลา, สิเนรุสฺส สมนฺตโต;
มหาราชานมาวาสา เทวยกฺขนิเสวิตา.
โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปฺจ ปพฺพโต;
โยชนานํ สหสฺสานิ, ตีณิ อายตวิตฺถโต;
จตุราสีติสหสฺเสหิ, กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโต.
ติปฺจโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปา นควฺหยา;
ปฺาสโยชนกฺขนฺธสาขายามา สมนฺตโต.
สตโยชนวิตฺถิณฺณา ¶ , ตาวเทว จ อุคฺคตา;
ชมฺพู ยสฺสานุภาเวน, ชมฺพุทีโป ปกาสิโต. (ปารา. อฏฺ. ๑.๑; วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๗);
ยฺเจตํ ชมฺพุยา ปมาณํ ตเทว อสุรานํ จิตฺตปาฏลิยา, ครุฬานํ สิมฺพลิรุกฺขสฺส, อปรโคยาเน กทมฺพรุกฺขสฺส, อุตฺตรกุรุมฺหิ กปฺปรุกฺขสฺส, ปุพฺพวิเทเห สิรีสสฺส, ตาวตึเสสุ ปาริจฺฉตฺตกสฺสาติ. เตนาหุ ¶ โปราณา –
ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก;
กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตมนฺติ.
ทฺเวอสีติสหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;
อุอจฺจุคฺคโต ตาวเทว, จกฺกวาฬสิลุจฺจโย;
ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ, โลกธาตุมยํ ิโตติ.
อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวาทิสรีรวเสน มหนฺตาเนว ปาตุภูตานิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โยชนสติกาปิ อตฺตภาวาติ’’อาทิ.
‘มหาภูตสามฺโต’ติ ¶ เอตานิ หิ ยถา มายากาโร อมณึเยว อุทกํ มณึ กตฺวา ทสฺเสติ, อสุวณฺณํเยว เลฑฺฑุํ สุวณฺณํ กตฺวา ทสฺเสติ, ยถา จ สยํ เนว ยกฺโข น ปกฺขี สมาโน ยกฺขภาวมฺปิ ปกฺขิภาวมฺปิ ทสฺเสติ, เอวเมว สยํ อนีลาเนว หุตฺวา นีลํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺติ, อปีตานิ… อโลหิตานิ… อโนทาตาเนว หุตฺวา โอทาตํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺตีติ มายาการมหาภูตสามฺโต มหาภูตานิ. ยถา จ ยกฺขาทีนิ มหาภูตานิ ยํ คณฺหนฺติ เนว เตสํ ตสฺส อนฺโต น พหิานํ อุปลพฺภติ, น จ ตํ นิสฺสาย น ติฏฺนฺติ, เอวเมว เอตานิปิ เนว อฺมฺสฺส อนฺโต น พหิ ิตานิ หุตฺวา อุปลพฺภนฺติ, น จ อฺมฺํ นิสฺสาย น ติฏฺนฺตีติ. อจินฺเตยฺยฏฺานตาย ยกฺขาทิมหาภูตสามฺโตปิ มหาภูตานิ.
ยถา จ ยกฺขินีสงฺขาตานิ มหาภูตานิ มนาเปหิ วณฺณสณฺานวิกฺเขเปหิ อตฺตโน ภยานกภาวํ ¶ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺเต วฺเจนฺติ, เอวเมว เอตานิปิ อิตฺถิปุริสสรีราทีสุ มนาเปน ฉวิวณฺเณน, มนาเปน องฺคปจฺจงฺคสณฺาเนน, มนาเปน จ หตฺถปาทงฺคุลิภมุกวิกฺเขเปน อตฺตโน กกฺขฬตาทิเภทํ สรสลกฺขณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พาลชนํ วฺเจนฺติ, อตฺตโน สภาวํ ทฏฺุํ น เทนฺติ. อิติ วฺจกฏฺเน ยกฺขินีมหาภูตสามฺโตปิ มหาภูตานิ.
‘มหาปริหารโต’ติ ¶ มหนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ปริหริตพฺพโต. เอตานิ หิ ทิวเส ทิวเส อุปเนตพฺพตฺตา มหนฺเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ภูตานิ ปวตฺตานีติ มหาภูตานิ. มหาปริหารานิ วา ภูตานีติ มหาภูตานิ.
‘มหาวิการโต’ติ ภูตานํ มหาวิการโต. เอตานิ หิ อุปาทิณฺณานิปิ อนุปาทิณฺณานิปิ มหาวิการานิ โหนฺติ. ตตฺถ อนุปาทิณฺณานํ กปฺปวุฏฺาเน วิการมหตฺตํ ปากฏํ โหติ, อุปาทิณฺณานํ ธาตุกฺโขภกาเล. ตถา หิ –
ภูมิโต วุฏฺิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติ;
อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ทยฺหมานมฺหิ เตชสา.
โกฏิสตสหสฺเสกํ, จกฺกวาฬํ วิลียติ;
กุปิเตน ยทา โลโก, สลิเลน วินสฺสติ.
โกฏิสตสหสฺเสกํ ¶ , จกฺกวาฬํ วิกีรติ;
วาโยธาตุปฺปโกเปน, ยทา โลโก วินสฺสติ.
ปตฺถทฺโธ ภวติ กาโย, ทฏฺโ กฏฺมุเขน วา;
ปถวีธาตุปฺปโกเปน, โหติ กฏฺมุเขว โส.
ปูติโย ภวติ กาโย, ทฏฺโ ปูติมุเขน วา;
อาโปธาตุปฺปโกเปน, โหติ ปูติมุเขว โส.
สนฺตตฺโต ¶ ภวติ กาโย, ทฏฺโ อคฺคิมุเขน วา;
เตโชธาตุปฺปโกเปน, โหติ อคฺคิมุเขว โส.
สฺฉินฺโน ภวติ กาโย, ทฏฺโ สตฺถมุเขน วา;
วาโยธาตุปฺปโกเปน, โหติ สตฺถมุเขว โส. (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๔.๒๓๘);
อิติ มหาวิการานิ ภูตานีติ มหาภูตานิ.
‘มหนฺตภูตตฺตา จา’ติ เอตานิ หิ มหนฺตานิ มหตา วายาเมน ปริคฺคเหตพฺพตฺตา, ภูตานิ วิชฺชมานตฺตาติ, มหนฺตภูตตฺตา จ มหาภูตานิ. เอวํ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตานิ.
จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทาย, นิสฺสาย, อมฺุจิตฺวา ปวตฺตรูปนฺติ อตฺโถ. อิทํ วุจฺจติ สพฺพํ รูปนฺติ อิทํ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ปทปฏิปาฏิยา นิทฺทิฏฺานิ เตวีสติ อุปาทารูปานีติ, สตฺตวีสติปฺปเภทํ สพฺพํ รูปํ นาม.
เอกวิธรูปสงฺคโห
อิทานิ ¶ ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ เอกวิธาทีหิ เอกาทสหิ สงฺคเหหิ มาติกํ เปนฺโต สพฺพํ รูปํ น เหตูติอาทิมาห.
ตตฺถ ‘สพฺพํ รูป’นฺติ อิทํ ปทํ ‘สพฺพํ รูปํ น เหตุ’ ‘สพฺพํ รูปํ อเหตุก’นฺติ เอวํ สพฺพปเทหิ สทฺธึ โยเชตพฺพํ. สพฺพาเนว เจตานิ ‘น เหตู’ติอาทีนิ เตจตฺตาลีสปทานิ อุทฺทิฏฺานิ. เตสุ ปฏิปาฏิยา จตฺตาลีสปทานิ มาติกโต คเหตฺวา ปิตานิ, อวสาเน ตีณิ มาติกามุตฺตกานีติ. เอวํ ตาว ปเม สงฺคเห ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํ. ตถา ทุติยสงฺคหาทีสุ.
ทุวิธรูปสงฺคโห
ตตฺรายํ ¶ ¶ นโย – ทุติยสงฺคเห ตาว สตํ จตฺตาโร จ ทุกา. ตตฺถ อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โนอุปาทาติอาทโย อาทิมฺหิ จุทฺทส ทุกา อฺมฺสมฺพนฺธาภาวโต ปกิณฺณกทุกา นาม. ตโต อตฺถิ รูปํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส วตฺถูติอาทโย ปฺจวีสติ ทุกา วตฺถุอวตฺถุอุปปริกฺขณวเสน ปวตฺตตฺตา วตฺถุทุกา นาม. ตโต อตฺถิ รูปํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณนฺติอาทโย ปฺจวีสติ อารมฺมณานารมฺมณอุปปริกฺขณวเสน ปวตฺตตฺตา อารมฺมณทุกา นาม. ตโต อตฺถิ รูปํ จกฺขายตนนฺติ อาทโย ทส อายตนานายตนอุปปริกฺขณวเสน ปวตฺตตฺตา อายตนทุกา นาม. ตโต อตฺถิ รูปํ จกฺขุธาตูติอาทโย ทส ธาตุอธาตุอุปปริกฺขณวเสน ปวตฺตตฺตา ธาตุทุกา นาม. ตโต อตฺถิ รูปํ จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทโย อฏฺ อินฺทฺริยานินฺทฺริยอุปปริกฺขณวเสน ปวตฺตตฺตา อินฺทฺริยทุกา นาม. ตโต อตฺถิ รูปํ กายวิฺตฺตีติอาทโย ทฺวาทส สุขุมาสุขุมรูปอุปปริกฺขณวเสน ปวตฺตตฺตา สุขุมรูปทุกา นามาติ. อิทํ ทุติยสงฺคเห ปาฬิววตฺถานํ.
ติวิธรูปสงฺคโห
๕๘๕. ตติยสงฺคเห สตํ ตีณิ จ ติกานิ. ตตฺถ ทุติยสงฺคเห วุตฺเตสุ จุทฺทสสุ ปกิณฺณกทุเกสุ เอกํ อชฺฌตฺติกทุกํ เสเสหิ เตรสหิ โยเชตฺวา ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อุปาทา; ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ อตฺถิ อุปาทา ¶ , อตฺถิ โนอุปาทาติอาทินา นเยน ปิตา เตรส ปกิณฺณกติกา นาม. ตโต ตเมว ทุกํ เสสทุเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ ตํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส น วตฺถุ, ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ ตํ อตฺถิ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส วตฺถุ, อตฺถิ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส น วตฺถูติอาทินา นเยน เสสติกา ปิตา. เตสํ นามฺจ คณนา จ เตสํเยว วตฺถุทุกาทีนํ วเสน เวทิตพฺพาติ. อิทํ ตติยสงฺคเห ปาฬิววตฺถานํ.
จตุพฺพิธาทิรูปสงฺคหา
๕๘๖. จตุตฺถสงฺคเห ทฺวาวีสติ จตุกฺกา. ตตฺถ สพฺพปจฺฉิโม อตฺถิ รูปํ อุปาทา อตฺถิ รูปํ โนอุปาทาติ เอวํ อิธ วุตฺตํ มาติกํ อนามสิตฺวา ปิโต ¶ . อิตเร ปน อามสิตฺวา ปิตา. กถํ? เย ตาว อิธ ทุวิธสงฺคเห ปกิณฺณเกสุ อาทิโต ตโย ทุกา, เตสุ เอเกกํ คเหตฺวา ¶ ยํ ตํ รูปํ อุปาทา ตํ อตฺถิ อุปาทิณฺณํ, อตฺถิ อนุปาทิณฺณนฺติอาทินา นเยน ปฺจหิ ปฺจหิ ทุเกหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ทุกตฺตยมูลกา อาทิมฺหิ ปฺจทส จตุกฺกา ปิตา.
อิทานิ โย ยํ จตุกฺโก สนิทสฺสนทุโก โส ยสฺมา ยํ ตํ รูปํ สนิทสฺสนํ ตํ อตฺถิ สปฺปฏิฆํ, อตฺถิ อปฺปฏิฆนฺติอาทินา นเยน ปเรหิ วา, อตฺถิ อุปาทา อตฺถิ โนอุปาทาติอาทินา นเยน ปุริเมหิ วา, ทุเกหิ สทฺธึ อตฺถาภาวโต กมาภาวโต วิเสสาภาวโต จ โยคํ น คจฺฉติ. สนิทสฺสนฺหิ ‘อปฺปฏิฆํ’ นาม, ‘โน อุปาทา’ วา นตฺถีติ อตฺถาภาวโต โยคํ น คจฺฉติ. ‘อุปาทิณฺณํ ปน อนุปาทิณฺณฺจ อตฺถิ ตํ กมาภาวา โยคํ น คจฺฉติ. สพฺพทุกา หิ ปจฺฉิมปจฺฉิเมเหว สทฺธึ โยชิตา. อยเมตฺถ กโม. ปุริเมหิ ปน สทฺธึ กมาภาโวติ. ‘สติ อตฺเถ กมาภาโว อการณํ. ตสฺมา อุปาทิณฺณปทาทีหิ สทฺธึ โยเชตพฺโพ’ติ เจ – น, วิเสสาภาวา; อุปาทิณฺณปทาทีนิ หิ อิมินา สทฺธึ โยชิตานิ. ตตฺถ ‘อุปาทิณฺณํ วา สนิทสฺสนํ, สนิทสฺสนํ วา อุปาทิณฺณ’นฺติ วุตฺเต วิเสโส นตฺถีติ วิเสสาภาวาปิ โยคํ น คจฺฉติ. ตสฺมา ตํ จตุตฺถทุกํ อนามสิตฺวา, ตโต ปเรหิ อตฺถิ รูปํ สปฺปฏิฆนฺติอาทีหิ ตีหิ ทุเกหิ สทฺธึ ‘ยํ ¶ ตํ รูปํ สปฺปฏิฆํ ตํ อตฺถิ อินฺทฺริยํ, อตฺถิ น อินฺทฺริยํ, ยํ ตํ รูปํ อปฺปฏิฆํ ตํ อตฺถิ อินฺทฺริยํ, อตฺถิ น อินฺทฺริย’นฺติอาทินา นเยน ยุชฺชมาเน ทฺเว ทฺเว ทุเก โยเชตฺวา ฉ จตุกฺกา ปิตา.
ยถา จายํ จตุตฺถทุโก โยคํ น คจฺฉติ, ตถา เตน สทฺธึ อาทิทุโกปิ. กสฺมา? อนุปาทารูปสฺส เอกนฺเตน อนิทสฺสนตฺตา. โส หิ ยํ ตํ รูปํ โนอุปาทา ตํ อตฺถิ สนิทสฺสนํ, อตฺถิ อนิทสฺสนนฺติ – เอวํ จตุตฺเถน ทุเกน สทฺธึ โยชิยมาโน โยคํ น คจฺฉติ. ตสฺมา ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฺจเมน สห โยชิโต. เอวํ โย เยน สทฺธึ โยคํ คจฺฉติ, โย จ น คจฺฉติ โส เวทิตพฺโพติ. อิทํ จตุตฺถสงฺคเห ปาฬิววตฺถานํ. อิโต ปเร ปน ปฺจวิธสงฺคหาทโย สตฺต สงฺคหา อสมฺมิสฺสา เอว. เอวํ สกลายปิ มาติกาย ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
รูปวิภตฺติเอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๕๙๔. อิทานิ ¶ ¶ ตสฺสา อตฺถํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ สพฺพํ รูปํ น เหตุเมวาติอาทิ อารทฺธํ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘กตมํ ตํ สพฺพํ รูปํ น เหตู’ติ ปุจฺฉา น กตาติ? เภทาภาวโต. ยถา หิ ทุกาทีสุ ‘อุปาทารูป’มฺปิ อตฺถิ ‘โนอุปาทารูป’มฺปิ, เอวมิธ เหตุ น เหตูติปิ สเหตุกมเหตุกนฺติปิ เภโท นตฺถิ, ตสฺมา ปุจฺฉํ อกตฺวาว วิภตฺตํ. ตตฺถ ‘สพฺพ’นฺติ สกลํ, นิรวเสสํ. ‘รูป’นฺติ อยมสฺส สีตาทีหิ รุปฺปนภาวทีปโน สามฺลกฺขณนิทฺเทโส. น เหตุเมวาติ สาธารณเหตุปฏิกฺเขปนิทฺเทโส.
ตตฺถ เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธ เหตุ. เตสุ ‘ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตู’ติ (ธ. ส. ๑๐๕๙) อยํ ‘เหตุเหตุ’ นาม. ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตุ, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติ (ม. นิ. ๓.๘๕; สํ. นิ. ๓.๘๒) อยํ ‘ปจฺจยเหตุ’ นาม. ‘‘กุสลากุสลํ อตฺตโน วิปากฏฺาเน, อุตฺตมํ อิฏฺารมฺมณํ กุสลวิปากฏฺาเน, อุตฺตมํ อนิฏฺารมฺมณํ อกุสลวิปากฏฺาเน’’ติ อยํ ‘อุตฺตมเหตุ’ นาม. ยถาห – ‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ¶ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาตี’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๘; วิภ. ๘๑๐; ปาฏิ. ม. ๒.๔๔), ‘‘เอเสว เหตุ เอส ปจฺจโย สงฺขารานํ ยทิทํ อวิชฺชา’’ติ อวิชฺชา สงฺขารานํ สาธารณเหตุ หุตฺวา ปจฺจยฏฺํ ผรตีติ อยํ ‘สาธารณเหตุ’ นาม. ยถา หิ ปถวีรโส อาโปรโส จ มธุรสฺสาปิ อมธุรสฺสาปิ ปจฺจโย, เอวํ อวิชฺชา กุสลสงฺขารานมฺปิ อกุสลสงฺขารานมฺปิ สาธารณปจฺจโย โหติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ‘เหตุเหตุ’ อธิปฺเปโต. อิติ ‘เหตู ธมฺมา น เหตู ธมฺมา’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑) มาติกาย อาคตํ เหตุภาวํ รูปสฺส นิยเมตฺวา ปฏิกฺขิปนฺโต ‘น เหตุเมวา’ติ อาห. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ ปฏิกฺเขปนิทฺเทโส จ อปฺปฏิกฺเขปนิทฺเทโส จ เวทิตพฺโพ. วจนตฺโถ ปน สพฺพปทานํ มาติกาวณฺณนายํ วุตฺโตเยว.
สปฺปจฺจยเมวาติ เอตฺถ ปน กมฺมสมุฏฺานํ กมฺมปจฺจยเมว โหติ, อาหารสมุฏฺานาทีนิ อาหาราทิปจฺจยาเนวาติ เอวํ รูปสฺเสว วุตฺตจตุปจฺจยวเสน ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. รูปเมวาติ ‘รูปิโน ธมฺมา อรูปิโน ธมฺมา’ติ มาติกาย วุตฺตํ อรูปีภาวํ ปฏิกฺขิปติ. อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิฺาเณหีติ ¶ ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว จกฺขุวิฺาณาทีหิ ฉหิ เวทิตพฺพํ. นิยาโม ปน จกฺขุวิฺาณาทีนิ สนฺธาย คหิโต. น หิ ตานิ อตีตานาคตํ วิชานนฺติ. มโนวิฺาณํ ปน อตีตมฺปิ อนาคตมฺปิ วิชานาติ. ตํ อิมสฺมึ ปฺจวิฺาณโสเต ปติตตฺตา โสตปติตเมว หุตฺวา คตํ. หุตฺวา อภาวฏฺเน ปน อนิจฺจเมว. ชราย อภิภวิตพฺพธมฺมกตฺตา ชราภิภูตเมว. ยสฺมา วา รูปกาเย ชรา ปากฏา โหติ, ตสฺมาปิ ‘ชราภิภูตเมวา’ติ วุตฺตํ.
เอวํ เอกวิเธน รูปสงฺคโหติ เอตฺถ ‘วิธา’-สทฺโท มานสณฺานโกฏฺาเสสุ ทิสฺสติ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๙๖๒) หิ มาโน วิธา นาม. ‘‘กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปฺวนฺตํ วทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๙๕) สณฺานํ. ‘กถํวิธ’นฺติ ¶ หิ ปทสฺส กถํสณฺานนฺติ อตฺโถ. ‘‘เอกวิเธน าณวตฺถุํ ทุวิเธน าณวตฺถู’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๕๑-๗๕๒) โกฏฺาโส วิธา นาม. อิธาปิ โกฏฺาโสว อธิปฺเปโต.
สงฺคหสทฺโทปิ สชาติสฺชาติกิริยาคณนวเสน จตุพฺพิโธ. ตตฺถ ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ พฺราหฺมณา สพฺเพ เวสฺสา สพฺเพ สุทฺทา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว – อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) อยํ ‘สชาติสงฺคโห’ นาม. ‘เอกชาติกา อาคจฺฉนฺตู’ติ วุตฺตฏฺาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติยา เอกสงฺคหํ คตา. ‘‘สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ มาคธกา, สพฺเพ ภารุกจฺฉกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘โย จาวุโส วิสาข, สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ – อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ อยํ ‘สฺชาติสงฺคโห’ นาม. เอกฏฺาเน ชาตา สํวุทฺธา อาคจฺฉนฺตูติ วุตฺตฏฺาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ สฺชาติฏฺาเนน นิวุตฺโถกาเสน เอกสงฺคหํ คตา. ‘‘สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ อสฺสาโรหา, สพฺเพ รถิกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป – อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) อยํ ‘กิริยาสงฺคโห’ นาม. สพฺเพว ¶ เหเต อตฺตโน กิริยากรเณน เอกสงฺคหํ คตา. ‘‘จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ? จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ. หฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน ¶ สงฺคหิต’’นฺติ (กถา. ๔๗๑), อยํ ‘คณนสงฺคโห’ นาม. อยมิธ อธิปฺเปโต. เอกโกฏฺาเสน รูปคณนาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
อุปาทาภาชนียกถา
๕๙๕. อิทานิ ทุวิธสงฺคหาทีสุ ‘อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โนอุปาทา’ติ เอวํ เภทสพฺภาวโต ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ ปทภาชนํ ทสฺเสนฺโต กตมํ ตํ รูปํ อุปาทาติอาทิมาห. ตตฺถ อุปาทิยตีติ ‘อุปาทา’; มหาภูตานิ คเหตฺวา, อมฺุจิตฺวา, ตานิ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อิทานิ ¶ ตํ ปเภทโต ทสฺเสนฺโต จกฺขายตนนฺติอาทิมาห.
๕๙๖. เอวํ เตวีสติวิธํ อุปาทารูปํ สงฺเขปโต อุทฺทิสิตฺวา ปุน ตเทว วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต กตมํ ตํ รูปํ จกฺขายตนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ทุวิธํ จกฺขุ – มํสจกฺขุ ปฺาจกฺขุ จ. เอเตสุ ‘พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ าณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขู’ติ ปฺจวิธํ ปฺาจกฺขุ. ตตฺถ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข…เป… ทุวิฺาปเย’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๓) อิทํ พุทฺธจกฺขุ นาม. ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตฺาณ’’นฺติ อิทํ สมนฺตจกฺขุ นาม. ‘‘จกฺขุํ อุทปาทิ าณํ อุทปาที’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕) อิทํ าณจกฺขุ นาม. ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๔) อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นาม. ‘‘ตสฺมึ เยวาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๙๕) อิทํ เหฏฺิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ าณํ ธมฺมจกฺขุ นาม.
มํสจกฺขุปิ ปสาทจกฺขุ สสมฺภารจกฺขูติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ โยยํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺิโต เหฏฺา อกฺขิกูปกฏฺิเกน, อุปริ ภมุกฏฺิเกน, อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, อนฺโต มตฺถลุงฺเคน, พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ ปริจฺฉินฺโน ¶ มํสปิณฺโฑ. สงฺเขปโต ‘จตสฺโส ธาตุโย, วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา, สมฺภโว สณฺานํ, ชีวิตํ ภาโว กายปสาโท จกฺขุปสาโท’ติ จุทฺทสสมฺภาโร. วิตฺถารโต ‘จตสฺโส ธาตุโย, ตํสนฺนิสฺสิตวณฺณคนฺธรสโอชาสณฺานสมฺภวา จา’ติ ¶ อิมานิ ทส จตุสมุฏฺานิกตฺตา จตฺตาลีสํ โหนฺติ. ชีวิตํ ภาโว กายปสาโท จกฺขุปสาโทติ จตฺตาริ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺานาเนวาติ อิเมสํ จตุจตฺตาลีสาย ¶ รูปานํ วเสน จตุจตฺตาลีสสมฺภาโร. ยํ โลโก เสตํ จกฺขุํ ปุถุลํ วิสฏํ วิตฺถิณฺณํ ‘จกฺขุ’นฺติ สฺชานนฺโต น จกฺขุํ สฺชานาติ, วตฺถุํ จกฺขุโต สฺชานาติ, โส มํสปิณฺโฑ อกฺขิกูเป ปติฏฺิโต, นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค อาพทฺโธ, ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ, กณฺหมฺปิ โลหิตกมฺปิ, ปถวีปิ อาโปปิ เตโชปิ วาโยปิ, ยํ เสมฺหูสฺสทตฺตา เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปถวุสฺสทตฺตา ปตฺถิณฺณํ โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริทยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา สมฺภมติ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม.
โย ปเนตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ, อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺิมณฺฑเล, สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย, สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา, ธารณนฺหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย, สนฺธารณอาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ, อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ, อายุนา อนุปาลิยมานํ, วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ, ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘เยน จกฺขุปฺปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
จกฺขุ จ ตํ อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ. ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทติ อิธาปิ อุปโยคตฺเถเยว สามิวจนํ; จตฺตาริ มหาภูตานิ ¶ อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตปฺปสาโทติ อตฺโถ. อิมินา ปสาทจกฺขุเมว คณฺหาติ, เสสจกฺขุํ ปฏิกฺขิปติ. ยํ ปน อินฺทฺริยโคจรสุตฺเต ‘‘เอกํ มหาภูตํ อุปาทาย ¶ ปสาโท ปถวีธาตุยา ตีหิ มหาภูเตหิ สงฺคหิโต อาโปธาตุยา จ เตโชธาตุยา จ วาโยธาตุยา จ,’’ จตุปริวตฺตสุตฺเต ‘‘ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท ปถวีธาตุยา จ อาโปธาตุยา จ ทฺวีหิ มหาภูเตหิ สงฺคหิโต เตโชธาตุยา จ วาโยธาตุยา จา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปริยาเยน วุตฺตํ. อยฺหิ สุตฺตนฺติกกถา นาม ปริยายเทสนา ¶ . โย จ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท โส เตสุ เอเกกสฺสาปิ ทินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ ปสาโทเยวาติ อิมินา ปริยาเยน ตตฺถ เทสนา อาคตา. อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา นาม. ตสฺมา อิธ ‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’ติ วุตฺตํ.
‘อยํ เม อตฺตา’ติ พาลชเนน ปริคฺคหิตตฺตา อตฺตภาโว วุจฺจติ สรีรมฺปิ ขนฺธปฺจกมฺปิ. ตสฺมึ ปริยาปนฺโน ตนฺนิสฺสิโตติ อตฺตภาวปริยาปนฺโน จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อนิทสฺสโน. ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส เอตฺถ ชายตีติ สปฺปฏิโฆ.
เยนาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – เยน กรณภูเตน จกฺขุนา อยํ สตฺโต อิทํ วุตฺตปฺปการํ รูปํ อตีเต ปสฺสิ วา, วตฺตมาเน ปสฺสติ วา, อนาคเต ปสฺสิสฺสติ วา, สจสฺส อปริภินฺนํ จกฺขุ ภเวยฺย, อถาเนน อาปาถคตํ รูปํ ปสฺเส วา, อตีตํ วา รูปํ อตีเตน จกฺขุนา ปสฺสิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเนน ปสฺสติ, อนาคตํ อนาคเตน ปสฺสิสฺสติ, สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺเสยฺยาติ อิทเมตฺถ ปริกปฺปวจนํ. ทสฺสนปริณายกฏฺเน จกฺขุํเปตํ, สฺชาติสโมสรณฏฺเน จกฺขายตนํเปตํ, สฺุตภาวนิสฺสตฺตฏฺเน จกฺขุธาตุเปสา. ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํเปตํ. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกเปโส. วฬฺชนฏฺเน ทฺวาราเปสา. อปูรณียฏฺเน สมุทฺโทเปโส. ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรํเปตํ. ผสฺสาทีนํ อภิชายนฏฺเน เขตฺตํเปตํ. เตสํเยว ปติฏฺานฏฺเน วตฺถุํเปตํ. สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํเปตํ. เตเนวฏฺเน นยนํเปตํ ¶ . สกฺกายปริยาปนฺนฏฺเน ¶ โอริมํ ตีรํเปตํ. พหุสาธารณฏฺเน อสฺสามิกฏฺเน จ สฺุโ คาโมเปโสติ.
เอตฺตาวตา ‘ปสฺสิ วา’ติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ จกฺขุํเปตนฺติอาทีนิ จุทฺทส นามานิ โยเชตฺวา จกฺขายตนสฺส จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. กถํ? เอตฺถ หิ เยน จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา จกฺขุํเปตํ…เป… สฺุโ คาโมเปโส, อิทํ ตํ รูปํ จกฺขายตนนฺติ อยเมโก นโย. เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพา.
๕๙๗. อิทานิ ยสฺมา วิชฺชุนิจฺฉรณาทิกาเลสุ อโนโลเกตุกามสฺสาปิ รูปํ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ ทุติโย นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ ยมฺหิ จกฺขุมฺหีติ ยมฺหิ อธิกรณภูเต จกฺขุมฺหิ. รูปนฺติ ปจฺจตฺตวจนเมตํ. ตตฺถ ปฏิหฺิ วาติ อตีตตฺโถ. ปฏิหฺติ ¶ วาติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺโถ. ปฏิหฺิสฺสติ วาติ อนาคตตฺโถ. ปฏิหฺเ วาติ วิกปฺปนตฺโถ. อตีตฺหิ รูปํ อตีเต จกฺขุสฺมึ ปฏิหฺิ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเน ปฏิหฺติ นาม. อนาคตํ อนาคเต ปฏิหฺิสฺสติ นาม. สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย, จกฺขุมฺหิ ปฏิหฺเยฺย ตํ รูปนฺติ อยเมตฺถ ปริกปฺโป. อตฺถโต ปน ปสาทํ ฆฏฺฏยมานเมว รูปํ ปฏิหฺติ นาม. อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา เวทิตพฺพา.
๕๙๘. อิทานิ ยสฺมา อตฺตโน อิจฺฉาย โอโลเกตุกามสฺส รูเป จกฺขุํ อุปสํหรโต จกฺขุ รูปสฺมึ ปฏิหฺติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ ตติโย นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. โส อตฺถโต ปากโฏเยว. เอตฺถ ปน จกฺขุ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉมานเมว รูปมฺหิ ปฏิหฺติ นาม. อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา เวทิตพฺพา.
๕๙๙. อิโต ¶ ปรํ ผสฺสปฺจมกานํ อุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปฺจ, เตสํเยว อารมฺมณปฏิพทฺธอุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปฺจาติ, ทส วารา ทสฺสิตา. ตตฺถ จกฺขุํ นิสฺสายาติ จกฺขุํ นิสฺสาย, ปจฺจยํ กตฺวา. รูปํ อารพฺภาติ รูปารมฺมณํ อาคมฺม, สนฺธาย, ปฏิจฺจ. อิมินา จกฺขุปสาทวตฺถุกานํ ผสฺสาทีนํ ปุเรชาตปจฺจเยน ¶ จกฺขุทฺวารชวนวีถิปริยาปนฺนานํ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ รูปสฺส ปจฺจยภาโว ทสฺสิโต. อิตเรสุ ปฺจสุ วาเรสุ รูปํ อารมฺมณมสฺสาติ รูปารมฺมโณติ เอวํ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว ปจฺจยภาโว ทสฺสิโต. ยถา ปน ปุริเมสุ ตีสุ, เอวํ อิเมสุปิ ทสสุ วาเรสุ จตฺตาโร จตฺตาโร ววตฺถาปนนยา เวทิตพฺพา. เอวํ กตมํ ตํ รูปํ จกฺขายตนนฺติ ปุจฺฉาย อุทฺธฏํ จกฺขุํ ‘อิทํ ต’นฺติ นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ, ปุริมา ตโย, อิเม ทสาติ, เตรส นิทฺเทสวารา ทสฺสิตา. เอเกกสฺมิฺเจตฺถ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววตฺถาปนนยานํ อาคตตฺตา ทฺวิปฺาสาย นเยหิ ปฏิมณฺเฑตฺวาว ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๖๐๐. อิโต ปเรสุ โสตายตนาทินิทฺเทเสสุปิ เอเสว นโย. วิเสสมตฺตํ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํ – สุณาตีติ โสตํ. ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ, อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ, อายุนา อนุปาลิยมานํ, วณฺณาทีหิ ปริวุตํ โสตวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
ฆายตีติ ¶ ฆานํ. ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปฺปทสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารํ หุตฺวา ฆานวิฺาณาทีนํ ¶ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
สายนฏฺเน ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารา หุตฺวา ชิวฺหาวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ.
ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทิณฺณกรูปํ นาม อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายายตนํ, กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย, ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารเมว หุตฺวา กายวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. อยเมตฺถ วิเสโส. เสโส ปาฬิปฺปเภโท จ อตฺโถ จ จกฺขุนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลฺหิ อิธ จกฺขุปทสฺส าเน โสตปทาทีนิ, รูปปทสฺส าเน สทฺทปทาทีนิ, ปสฺสีติ อาทีนํ าเน สุณีติอาทิปทานิ จ อาคตานิ. ‘เนตฺตํเปตํ ¶ , นยนํเปต’นฺติ อิมสฺส จ ปททฺวยสฺส อภาวา ทฺวาทส ทฺวาทส นามานิ โหนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตสทิสเมว.
ตตฺถ สิยา – ยทิ ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทิณฺณกรูปํ นาม อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายายตนํ, กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย. ‘เอวํ สนฺเต ลกฺขณสมฺมิสฺสตา อาปชฺชตี’ติ. ‘นาปชฺชตี’ติ. ‘กสฺมา’? ‘อฺสฺส อฺตฺถ อภาวโต’. ‘ยทิ เอวํ, น สพฺพตฺถ กายายตน’นฺติ? ‘เนว ปรมตฺถโต สพฺพตฺถ. วินิพฺภุชิตฺวา ปนสฺส นานากรณํ ปฺาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. ยถา หิ รูปรสาทโย, วาลิกาจุณฺณานิ วิย, วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อฺมฺพฺยาปิโนติ วุจฺจนฺติ, น จ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิ. ยทิ สิยา รูปคฺคหเณเนว รสคฺคหณํ คจฺเฉยฺย. เอวํ กายายตนมฺปิ ปรมตฺถโต เนว สพฺพตฺถ อตฺถิ, น จ สพฺพตฺถ นตฺถิ, วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตายาติ. เอวเมตฺถ น ลกฺขณสมฺมิสฺสตา อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพา’.
อปิจ ¶ ลกฺขณาทิววตฺถาปนโตเปเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพา – เอเตสุ หิ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ ¶ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.
โผฏฺพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ ¶ ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.
เกจิ ปน ‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปถวีอาปาธิกานํ ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพส’นฺติ วทนฺติ. อปเร ‘เตชาธิกานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวาธิกานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหากายา’ติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา – ‘สุตฺตํ อาหรถา’ติ. อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคฺคยฺหภาวโต’ติ การณํ วทนฺติ. เต จ วตฺตพฺพา – ‘โก ปเนวมาห ¶ – รูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’ติ? อวินิพฺโภเคสุ หิ รูเปสุ ‘อยํ อิมสฺส คุโณ, อยํ อิมสฺส คุโณ’ติ น ลพฺภา วตฺตุํ. อถาปิ วเทยฺยุํ – ‘ยถา เตสุ เตสุ สมฺภาเรสุ ตสฺส ตสฺส ภูตสฺส อธิกตาย ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทีนิ กิจฺจานิ อิจฺฉถ, เอวํ เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโต อิจฺฉิตพฺพเมตํ รูปาทโย เตสํ คุณา’ติ. เต วตฺตพฺพา – อิจฺเฉยฺยาม ¶ , ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปถวีอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ อธิกตโร สิยา, เตชาธิกสฺส จ อุณฺโหทกสฺส วณฺณโตปิ สีตูทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ. ยสฺมา ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยเถตํ เอเตสํ นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ, ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อฺมฺํ วิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขุปสาทาทโย, อวิชฺชมาเนปิ อฺสฺมึ วิเสสการเณติ คเหตพฺพเมตํ.
กึ ปน ตํ ยํ อฺมฺสฺส อสาธารณํ? กมฺมเมว เนสํ วิเสสการณํ. ตสฺมา กมฺมวิเสสโต เอเตสํ วิเสโส, น ภูตวิเสสโต. ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว นุปฺปชฺชติ. สมานานฺหิ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณา. เอวํ กมฺเมวิสสโต วิเสสวนฺเตสุ จ เอเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเย เอว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา. ฆานชิวฺหากายา ¶ สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกา, นิสฺสยวเสน เจว สยฺจ อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเนเยว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา.
อฏฺกถายํ ปน ‘‘อาปาถคตตฺตาว อารมฺมณํ สมฺปตฺตํ นาม. จนฺทมณฺฑลสูริยมณฺฑลานฺหิ ทฺวาจตฺตาลีสโยชนสหสฺสมตฺถเก ิตานํ วณฺโณ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏติ. โส ทูเร ตฺวา ปฺายมาโนปิ สมฺปตฺโตเยว นาม. ตํโคจรตฺตา จกฺขุ สมฺปตฺตโคจรเมว นาม. ทูเร รุกฺขํ ฉินฺทนฺตานมฺปิ, รชกานฺจ วตฺถํ โธวนฺตานํ ทูรโตว กายวิกาโร ปฺายติ. สทฺโท ปน ธาตุปรมฺปราย อาคนฺตฺวา โสตํ ฆฏฺเฏตฺวา สณิกํ ววตฺถานํ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ กิฺจาปิ อาปาถคตตฺตา อารมฺมณํ สมฺปตฺตนฺติ วุตฺตํ, จนฺทมณฺฑลาทิวณฺโณ ปน จกฺขุํ อสมฺปตฺโต ทูเร ิโตว ปฺายติ. สทฺโทปิ สเจ สณิกํ อาคจฺเฉยฺย, ทูเร อุปฺปนฺโน จิเรน สุยฺเยยฺย, ปรมฺปรฆฏฺฏนาย จ อาคนฺตฺวา โสตํ ฆฏฺเฏนฺโต อสุกทิสาย นามาติ น ปฺาเยยฺย. ตสฺมา อสมฺปตฺตโคจราเนว ตานิ.
อหิอาทิสมานานิ เจตานิ. ยถา หิ อหิ นาม พหิ สิตฺตสมฺมฏฺฏฺาเน นาภิรมติ, สงฺการฏฺานติณปณฺณคหนวมฺมิกานิเยว ปน ปวิสิตฺวา นิปนฺนกาเล อภิรมติ, เอกคฺคตํ อาปชฺชติ, เอวเมว จกฺขุเปตํ วิสมชฺฌาสยํ มฏฺเสุ สุวณฺณภิตฺติอาทีสุ นาภิรมติ, โอโลเกตุมฺปิ ¶ น อิจฺฉติ, รูปจิตฺตปุปฺผลตาทิจิตฺเตสุเยว ปน อภิรมติ. ตาทิเสสุ หิ าเนสุ จกฺขุมฺหิ อปฺปโหนฺเต มุขมฺปิ วิวริตฺวา โอโลเกตุกามา โหนฺติ.
สุสุมาโรปิ พหิ นิกฺขนฺโต คเหตพฺพํ น ปสฺสติ, อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวาว จรติ. ยทา ปน พฺยามสตมตฺตํ อุทกํ โอคาหิตฺวา พิลํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน โหติ, ตทา ตสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ สุขํ สุปติ, เอวเมว โสตํ ตมฺเป พิลชฺฌาสยํ อากาสสนฺนิสฺสิตํ กณฺณจฺฉิทฺทกูปเกเยว อชฺฌาสยํ กโรติ. กณฺณจฺฉิทฺทากาโสเยว ตสฺส สทฺทสวเน ปจฺจโย โหติ. อชฏากาโสปิ วฏฺฏติเยว. อนฺโตเลณสฺมิฺหิ สชฺฌาเย กริยมาเน น เลณจฺฉทนํ ภินฺทิตฺวา สทฺโท พหิ นิกฺขมติ, ทฺวารวาตปานจฺฉิทฺเทหิ ปน นิกฺขมิตฺวา ธาตุปรมฺปราเยว ฆฏฺเฏนฺโต คนฺตฺวา โสตปสาทํ ฆฏฺเฏติ. อถ ¶ ตสฺมึ กาเล ‘อสุโก นาม สชฺฌายตี’ติ เลณปิฏฺเ นิสินฺนา ชานนฺติ.
เอวํ สนฺเต สมฺปตฺตโคจรตา โหติ. ‘กึ ปเนตํ สมฺปตฺตโคจร’นฺติ? ‘อาม, สมฺปตฺตโคจรํ’. ‘ยทิ เอวํ, ทูเร เภรีอาทีสุ วชฺชมาเนสุ ทูเร สทฺโทติ ชานนํ น ภเวยฺยา’ติ? ‘โน น ภวติ. โสตปสาทสฺมิฺหิ ฆฏฺฏิเต ทูเร สทฺโท อาสนฺเน สทฺโท, ปรตีเร โอริมตีเรติ ตถา ตถา ชานนากาโร โหติ. ธมฺมตา เอสา’ติ. ‘กึ เอตาย ธมฺมตาย? ยโต ยโต ฉิทฺทํ ตโต ตโต ¶ สวนํ โหติ, จนฺทิมสูริยาทีนํ ทสฺสนํ วิยาติ อสมฺปตฺตโคจรเมเวตํ’.
ปกฺขีปิ รุกฺเข วา ภูมิยํ วา น รมติ. ยทา ปน เอกํ วา ทฺเว วา เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อชฏากาสํ ปกฺขนฺโท โหติ, ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ อาปชฺชติ, เอวเมว ฆานมฺปิ อากาสชฺฌาสยํ วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํ. ตถา หิ คาโว นววุฏฺเ เทเว ภูมิยํ ฆายิตฺวา ฆายิตฺวา อากาสาภิมุขา หุตฺวา วาตํ อากฑฺฒนฺติ. องฺคุลีหิ คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวาปิ จ อุปสิงฺฆนกาเล วาตํ อนากฑฺฒนฺโต เนว ตสฺส คนฺธํ ชานาติ.
กุกฺกุโรปิ พหิ วิจรนฺโต เขมฏฺานํ น ปสฺสติ เลฑฺฑุปหาราทีหิ อุปทฺทุโต โหติ. อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา อุทฺธนฏฺาเน ฉาริกํ พฺยูหิตฺวา นิปนฺนสฺส ปน ผาสุกํ โหติ, เอวเมว ชิวฺหาปิ คามชฺฌาสยา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณา. ตถา หิ ติยามรตฺตึ สมณธมฺมํ กตฺวาปิ ปาโตว ¶ ปตฺตจีวรมาทาย คาโม ปวิสิตพฺโพ โหติ. สุกฺขขาทนียสฺส จ น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํ.
สิงฺคาโลปิ พหิ จรนฺโต รตึ น วินฺทติ, อามกสุสาเน มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา นิปนฺนสฺเสว ปนสฺส ผาสุกํ โหติ, เอวเมว กาโยปิ อุปาทิณฺณกชฺฌาสโย ปถวีนิสฺสิตโผฏฺพฺพารมฺมโณ. ตถา หิ อฺํ อุปาทิณฺณกํ อลภมานา สตฺตา อตฺตโนว หตฺถตเล สีสํ กตฺวา นิปชฺชนฺติ. อชฺฌตฺติกพาหิรา จสฺส ปถวี อารมฺมณคฺคหเณ ปจฺจโย โหติ. สุสนฺถตสฺสปิ หิ สยนสฺส, หตฺเถ ปิตานมฺปิ วา ผลานํ, น สกฺกา อนิสีทนฺเตน วา อนิปฺปีเฬนฺเตน วา ถทฺธมุทุภาโว ชานิตุนฺติ. อชฺฌตฺติกพาหิราปถวี ¶ เอตสฺส กายปสาทสฺส โผฏฺพฺพชานเน ปจฺจโย โหติ. เอวํ ลกฺขณาทิววตฺถานโตเปเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพา. อฺเเยว หิ จกฺขุปสาทสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานโคจรชฺฌาสยนิสฺสยา อฺเ โสตปสาทาทีนนฺติ ¶ อสมฺมิสฺสาเนว จกฺขายตนาทีนิ.
อปิจ เนสํ อสมฺมิสฺสตาย อยํ อุปมาปิ เวทิตพฺพา – ยถา หิ ปฺจวณฺณานํ ธชานํ อุสฺสาปิตานํ กิฺจาปิ ฉายา เอกาพทฺธา วิย โหติ, ตสฺส ตสฺส ปน อฺมฺํ อสมฺมิสฺสาว ยถา จ ปฺจวณฺเณน กปฺปาเสน วฏฺฏึ กตฺวา ทีเป ชาลิเต กิฺจาปิ ชาลา เอกาพทฺธา วิย โหติ, ตสฺส ตสฺส ปน อํสุโน ปาฏิเยกฺกา ปาฏิเยกฺกา ชาลา อสมฺมิสฺสา เอว, เอวเมว กิฺจาปิ อิมานิ ปฺจายตนานิ เอกสฺมึ อตฺตภาเว สโมสฏานิ อฺมฺํ ปน อสมฺมิสฺสาเนว. น เกวลฺจ อิมาเนว ปฺจ, เสสรูปานิปิ อสมฺมิสฺสาเนว. อิมสฺมิฺหิ สรีเร เหฏฺิมกาโย มชฺฌิมกาโย อุปริมกาโยติ ตโย โกฏฺาสา. ตตฺถ นาภิโต ปฏฺาย เหฏฺา เหฏฺิมกาโย นาม. ตสฺมึ กายทสกํ, ภาวทสกํ, อาหารสมุฏฺานานิ อฏฺ, อุตุสมุฏฺานานิ อฏฺ, จิตฺตสมุฏฺานานิ อฏฺาติ จตุจตฺตาลีส รูปานิ. นาภิโต อุทฺธํ ยาว คลวาฏกา มชฺฌิมกาโย นาม. ตตฺถ จ กายทสกํ, ภาวทสกํ, วตฺถุทสกํ, อาหารสมุฏฺานาทีนิ ตีณิ อฏฺกานีติ จตุปฺาส รูปานิ. คลวาฏกโต อุทฺธํ อุปริมกาโย นาม. ตตฺถ จกฺขุทสกํ, โสตทสกํ, ฆานทสกํ, ชิวฺหาทสกํ, กายทสกํ, ภาวทสกํ, อาหารสมุฏฺานาทีนิ ตีณิ อฏฺกานีติ จตุราสีติ รูปานิ.
ตตฺถ จกฺขุปสาทสฺส ปจฺจยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา, ชีวิตินฺทฺริยํ ¶ จกฺขุปสาโทติ อิทํ เอกนฺตโต อวินิภุตฺตานํ ทสนฺนํ นิปฺผนฺนรูปานํ วเสน จกฺขุทสกํ นาม. อิมินา นเยน เสสานิปิ เวทิตพฺพานิ. เตสุ เหฏฺิมกาเย รูปํ มชฺฌิมกายอุปริมกายรูเปหิ สทฺธึ อสมฺมิสฺสํ. เสสกายทฺวเยปิ รูปํ อิตเรหิ สทฺธึ อสมฺมิสฺสเมว. ยถา หิ สายนฺหสมเย ปพฺพตจฺฉายา จ รุกฺขจฺฉายา จ กิฺจาปิ เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ อฺมฺํ ปน อสมฺมิสฺสาว เอวํ อิเมสุปิ กาเยสุ จตุจตฺตาลีส จตุปฺาส จตุราสีติ รูปานิ จ กิฺจาปิ เอกาพทฺธานิ วิย โหนฺติ, อฺมฺํ ปน อสมฺมิสฺสาเนวาติ.
๖๑๖. รูปายตนนิทฺเทเส ¶ วณฺโณว วณฺณนิภา; นิภาตีติ วา นิภา. จกฺขุวิฺาณสฺส ปากฏา โหตีติ อตฺโถ. วณฺโณว ¶ นิภา วณฺณนิภา. สทฺธึ นิทสฺสเนน สนิทสฺสนํ, จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ อตฺโถ. สทฺธึ ปฏิเฆน สปฺปฏิฆํ, ปฏิฆฏฺฏนนิฆํสชนกนฺติ อตฺโถ. นีลาทีสุ อุมาปุปฺผสมานํ นีลํ, กณิการปุปฺผสมานํ ปีตกํ, พนฺธุชีวกปุปฺผสมานํ โลหิตกํ, โอสธิตารกสมานํ โอทาตํ. ฌามงฺคารสมานํ กาฬกํ, มนฺทรตฺตํ สินฺทุวารกรวีรมกุฬสมานํ มฺชิฏฺกํ. ‘‘หริตฺตจเหมวณฺณกามํสุมุขปกฺกมา’’ติ (ชา. ๑.๑๕.๑๓๓) เอตฺถ ปน กิฺจาปิ ‘หรี’ติ สุวณฺณํ วุตฺตํ, ปรโต ปนสฺส ชาตรูปคฺคหเณน คหิตตฺตา อิธ สามํ หริ นาม. อิมานิ สตฺต วตฺถุํ อนามสิตฺวา สภาเวเนว ทสฺสิตานิ.
หริวณฺณนฺติ หริตสทฺทลวณฺณํ. อมฺพงฺกุรวณฺณนฺติ อมฺพงฺกุเรน สมานวณฺณํ. อิมานิ ทฺเว วตฺถุํ อามสิตฺวา ทสฺสิตานิ. ทีฆาทีนิ ทฺวาทส โวหารโต ทสฺสิตานิ. โส จ เนสํ โวหาโร อุปนิธายสิทฺโธ เจว สนฺนิเวสสิทฺโธ จ. ทีฆาทีนิ หิ อฺมฺํ อุปนิธายสิทฺธานิ, วฏฺฏาทีนิ สนฺนิเวสวิเสเสน. ตตฺถ รสฺสํ อุปนิธาย ตโต อุจฺจตรํ ทีฆํ, ตํ อุปนิธาย ตโต นีจตรํ รสฺสํ. ถูลํ อุปนิธาย ตโต ขุทฺทกตรํ อณุํ, ตํ อุปนิธาย ตโต มหนฺตตรํ ถูลํ. จกฺกสณฺานํ วฏฺฏํ, กุกฺกุฏณฺฑสณฺานํ ปริมณฺฑลํ. จตูหิ อํเสหิ ยุตฺตํ จตุรํสํ. ฉฬํสาทีสุปิ เอเสว นโย. นินฺนนฺติ โอนตํ, ถลนฺติ อุนฺนตํ.
ตตฺถ ยสฺมา ทีฆาทีนิ ผุสิตฺวา สกฺกา ชานิตุํ, นีลาทีนิ ปเนวํ น สกฺกา, ตสฺมา น นิปฺปริยาเยน ทีฆํ รูปายตนํ; ตถา รสฺสาทีนิ. ตํ ตํ นิสฺสาย ปน ตถา ตถา ิตํ ทีฆํ รสฺสนฺติ ¶ เตน เตน โวหาเรน รูปายตนเมเวตฺถ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ฉายา อาตโปติ อิทํ อฺมฺปริจฺฉินฺนํ; ตถา อาโลโก อนฺธกาโร จ. อพฺภา มหิกาติอาทีนิ จตฺตาริ วตฺถุนาว ทสฺสิตานิ. ตตฺถ ‘อพฺภา’ติ วลาหโก. ‘มหิกา’ติ หิมํ. อิเมหิ จตูหิ อพฺภาทีนํ วณฺณา ทสฺสิตา. จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภาติอาทีหิ เตสํ เตสํ ปภาวณฺณา ¶ ทสฺสิตา.
ตตฺถ จนฺทมณฺฑลาทีนํ วตฺถูนํ เอวํ วิเสโส เวทิตพฺโพ – มณิมยํ รชตปฏิจฺฉนฺนํ เอกูนปฺาสโยชนายามวิตฺถารํ จนฺทสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ ¶ จนฺทมณฺฑลํ นาม. โสวณฺณมยํ ผลิกปฏิจฺฉนฺนํ สมปณฺณาสโยชนายามวิตฺถารํ สูริยสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ สูริยมณฺฑลํ นาม. สตฺตรตนมยานิ สตฺตฏฺทสทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารานิ เตสํ เตสํ เทวปุตฺตานํ วิมานานิ ตารกรูปานิ นาม.
ตตฺถ เหฏฺา จนฺโท, สูริโย อุปริ, อุภินฺนมนฺตรํ โยชนํ โหติ. จนฺทสฺส เหฏฺิมนฺตโต สูริยสฺส อุปริมนฺโต โยชนสตํ โหติ. ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา คจฺฉนฺติ. เอเตสุ ปน ตีสุ จนฺโท ทนฺธคมโน, สูริโย สีฆคมโน, นกฺขตฺตตารกา สพฺพสีฆคมนา. กาเลน จนฺทิมสูริยานํ ปุรโต โหนฺติ กาเลน ปจฺฉา.
อาทาสมณฺฑลนฺติ กํสมยํ. มณีติ เปตฺวา เวฬุริยํ เสโส โชติรสาทิอเนกปฺปเภโท. สงฺโขติ สามุทฺทิโก; มุตฺตา สามุทฺทิกาปิ, เสสาปิ. เวฬุริโยติ เวฬุวณฺณมณิ. ชาตรูปํ วุจฺจติ สตฺถุวณฺโณ. สตฺถา หิ สุวณฺณวณฺโณ, สุวณฺณมฺปิ สตฺถุวณฺณํ. รชตํ วุจฺจติ กหาปโณ – โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโก, เย ‘โวหารํ คจฺฉนฺตี’ติ (ปารา. ๕๘๔) วุตฺตํ ตํ สพฺพมฺปิ อิธ คหิตํ.
ยํ วา ปนฺมฺปีติ อิมินา ปาฬิอาคตํ เปตฺวา เสสํ ตฏฺฏิกปิโลติกกณฺณิกวณฺณาทิเภทํ รูปํ คหิตํ. ตฺหิ สพฺพํ เยวาปนเกสุ ปวิฏฺํ.
เอวเมตํ นีลาทินา เภเทน ภินฺนมฺปิ รูปํ สพฺพํ ลกฺขณาทีหิ อภินฺนเมว. สพฺพฺเหตํ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานิ. ยตฺถ ปน วิเสโส อตฺถิ ตตฺถ ¶ วกฺขาม. เสสเมตฺถ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลฺหิ ¶ ตตฺถ จกฺขุปุพฺพงฺคโม นิทฺเทโส อิธ รูปปุพฺพงฺคโม. ตตฺถ ‘จกฺขุํ เปต’นฺติอาทีนิ จุทฺทส นามานิ, อิธ ‘รูปํเปต’นฺติอาทีนิ ตีณิ. เสสํ ตาทิสเมว. ยถา หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา จกฺขุํ ววตฺถาเปตุํ เตรส วารา วุตฺตา, อิธาปิ เต ตเถว วุตฺตาติ.
๖๒๐. สทฺทายตนนิทฺเทเส เภริสทฺโทติ มหาเภรีปหฏเภรีนํ สทฺโท. มุทิงฺคสงฺขปณวสทฺทาปิ มุทิงฺคาทิปจฺจยา สทฺทา. คีตสงฺขาโต สทฺโท คีตสทฺโท ¶ . วุตฺตาวเสสานํ วีณาทีนํ ตนฺติพทฺธานํ สทฺโท วาทิตสทฺโท. สมฺมสทฺโทติ กํสตาลกฏฺตาลสทฺโท. ปาณิสทฺโทติ ปาณิปฺปหารสทฺโท. สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโทติ พหูนํ สนฺนิปติตานํ อปฺายมานปทพฺยฺชนนิคฺโฆสสทฺโท. ธาตูนํ สนฺนิฆาตสทฺโทติ รุกฺขานํ อฺมฺนิฆํสนฆณฺฏิกาโกฏนาทิสทฺโท. วาตสฺส วายโต สทฺโท วาตสทฺโท. อุทกสฺส สนฺทมานสฺส วา ปฏิหตสฺส วา สทฺโท อุทกสทฺโท. มนุสฺสานํ สลฺลาปาทิสทฺโท มนุสฺสสทฺโท. ตํ เปตฺวา เสโส สพฺโพปิ อมนุสฺสสทฺโท. อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ สทฺโท ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ วํสผาลนปิโลติกผาลนาทีสุ ปวตฺโต ปาฬิยํ อนาคตสทฺโท เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺโติ เวทิตพฺโพ.
เอวมยํ เภรีสทฺทาทินา เภเทน ภินฺโนปิ สทฺโท ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว. สพฺโพปิ เหส โสตปฏิหนนลกฺขโณ สทฺโท โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธาปิ หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตา. เตสํ อตฺโถ สกฺกา วุตฺตนเยเนว ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริโต.
๖๒๔. คนฺธายตนนิทฺเทเส มูลคนฺโธติ ยํ กิฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต คนฺโธ. สารคนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. อสิทฺธทุสิทฺธานํ ฑากาทีนํ คนฺโธ อามกคนฺโธ. มจฺฉสกลิกาปูติมํสสํกิลิฏฺสปฺปิอาทีนํ คนฺโธ วิสฺสคนฺโธ. สุคนฺโธติ ¶ อิฏฺคนฺโธ. ทุคฺคนฺโธติ อนิฏฺคนฺโธ. อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ คนฺโธ ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ กณฺณกคนฺธปิโลติกคนฺธาทโย ปาฬิยํ อนาคตา สพฺเพปิ คนฺธา เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺาติ เวทิตพฺพา.
เอวมยํ มูลคนฺธาทินา เภเทน ภินฺโนปิ คนฺโธ ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว. สพฺโพปิ เหส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ ¶ คนฺโธ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธาปิ หิ ตเถว ทฺวิปฺาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตา. เต อตฺถโต ปากฏาเยว.
๖๒๘. รสายตนนิทฺเทเส ¶ มูลรโสติ ยํกิฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺตรโส. ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. อมฺพิลนฺติ ตกฺกมฺพิลาทิ. มธุรนฺติ เอกนฺตโต โคสปฺปิอาทิ. มธุ ปน กสาวยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ กสาวํ โหติ. ผาณิตํ ขาริยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ ขาริยํ โหติ. สปฺปิ ปน จิรนิกฺขิตฺตํ วณฺณคนฺเธ ชหนฺตมฺปิ รสํ น ชหตีติ ตเทว เอกนฺตมธุรํ. ติตฺตกนฺติ นิมฺพปณฺณาทิ. กฏุกนฺติ สิงฺคิเวรมริจาทิ. โลณิกนฺติ สามุทฺทิกโลณาทิ. ขาริกนฺติ วาติงฺคณกฬีราทิ. ลมฺพิลนฺติ พทรามลกกปิฏฺสาลวาทิ. กสาวนฺติ หริตกาทิ. อิเม สพฺเพปิ รสา วตฺถุวเสน วุตฺตา. ตํตํวตฺถุโต ปเนตฺถ รโสว อมฺพิลาทีหิ นาเมหิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. สาทูติ อิฏฺรโส, อสาทูติ อนิฏฺรโส. อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ รโส ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ เลฑฺฑุรสภิตฺติรสปิโลติกรสาทโย ปาฬิยํ อนาคตา สพฺเพปิ รสา เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺาติ เวทิตพฺพา.
เอวมยํ มูลรสาทินาเภเทน ภินฺโนปิ รโส ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว. สพฺโพปิ เหส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธาปิ ¶ หิ ตเถว ทฺวิปฺาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตา.
๖๓๒. อิตฺถินฺทฺริยนิทฺเทเส ยนฺติ กรณวจนํ. เยน การเณน อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺคาทีนิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตตฺถ ‘ลิงฺค’นฺติ สณฺานํ. อิตฺถิยา หิ หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺานํ น ปุริสสฺส วิย โหติ. อิตฺถีนฺหิ เหฏฺิมกาโย วิสโท โหติ, อุปริมกาโย อวิสโท. หตฺถปาทา ขุทฺทกา, มุขํ ขุทฺทกํ. นิมิตฺตนฺติ สฺชานนํ. อิตฺถีนฺหิ อุรมํสํ อวิสทํ โหติ, มุขํ นิมฺมสฺสุทาิกํ. เกสพนฺธวตฺถคฺคหณมฺปิ น ปุริสานํ วิย โหติ. กุตฺตนฺติ กิริยา. อิตฺถิโย หิ ทหรกาเล สุปฺปกมุสลเกหิ กีฬนฺติ, จิตฺตธีตลิกาย กีฬนฺติ, มตฺติกวาเกน สุตฺตกํ นาม กนฺตนฺติ. อากปฺโปติ คมนาทิอากาโร. อิตฺถิโย หิ คจฺฉมานา อวิสทา คจฺฉนฺติ, ติฏฺมานา นิปชฺชมานา นิสีทมานา ขาทมานา ภฺุชมานา อวิสทา ¶ ภฺุชนฺติ. ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ ทิสฺวา มาตุคาโม ¶ วิย คจฺฉติ ติฏฺติ นิปชฺชติ นิสีทติ ขาทติ ภฺุชตีติ วทนฺติ.
อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโวติ อุภยมฺปิ เอกตฺถํ; อิตฺถิสภาโวติ อตฺโถ. อยํ กมฺมโช ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโต. อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปวตฺเต สมุฏฺิตานิ. ยถา หิ พีเช สติ, พีชํ ปฏิจฺจ, พีชปจฺจยา รุกฺโข วฑฺฒิตฺวา สาขาวิฏปสมฺปนฺโน หุตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว อิตฺถิภาวสงฺขาเต อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ โหนฺติ. พีชํ วิย หิ อิตฺถินฺทฺริยํ, พีชํ ปฏิจฺจ วฑฺฒิตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ิตรุกฺโข วิย อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปวตฺเต สมุฏฺหนฺติ. ตตฺถ อิตฺถินฺทฺริยํ น จกฺขุวิฺเยฺยํ, มโนวิฺเยฺยเมว. อิตฺถิลิงฺคาทีนิ จกฺขุวิฺเยฺยานิปิ มโนวิฺเยฺยานิปิ.
อิทํ ตํ รูปํ อิตฺถินฺทฺริยนฺติ อิทํ ตํ รูปํ, ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปุริสสฺสาปิ โหนฺติ, น เอวํ; นิยมโต ปน อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ ‘อิตฺถินฺทฺริยํ’.
๖๓๓. ปุริสินฺทฺริเยปิ เอเสว ¶ นโย. ปุริสลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถิลิงฺคาทีนํ ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพานิ. ปุริสสฺส หิ หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺานํ น อิตฺถิยา วิย โหติ. ปุริสานฺหิ อุปริมกาโย วิสโท โหติ เหฏฺิมกาโย อวิสโท, หตฺถปาทา มหนฺตา, มุขํ มหนฺตํ, อุรมํสํ วิสทํ, มสฺสุทาิกา อุปฺปชฺชนฺติ. เกสพนฺธนวตฺถคฺคหณํ น อิตฺถีนํ วิย โหติ. ทหรกาเล รถนงฺคลาทีหิ กีฬนฺติ, วาลิกปาฬึ กตฺวา วาปึ นาม ขนนฺติ, คมนาทีนิ วิสทานิ โหนฺติ. อิตฺถิมฺปิ คมนาทีนิ วิสทานิ กุรุมานํ ทิสฺวา ‘ปุริโส วิย คจฺฉตี’ติอาทีนิ วทนฺติ. เสสํ อิตฺถินฺทฺริเย วุตฺตสทิสเมว.
ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. อุภยมฺเปตํ ปมกปฺปิกานํ ปวตฺเต สมุฏฺาติ. อปรภาเค ปฏิสนฺธิยํ. ปฏิสนฺธิสมุฏฺิตมฺปิ ปวตฺเต จลติ ปริวตฺตติ.
ยถาห ¶ –
‘‘เตน ¶ โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหติ. เตน โข ปน สมเยน อฺตริสฺสา ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหตี’’ติ (ปารา. ๖๙).
อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนํ. ตสฺมา ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺาติ. อิตฺถิลิงฺคํ ปน อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายติ, ปุริสลิงฺคํ พลวกุสเลน ปติฏฺาติ. เอวํ อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปติฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ.
อุภโตพฺยฺชนกสฺส ปน กึ เอกํ อินฺทฺริยํ อุทาหุ ทฺเวติ? เอกํ. ตฺจ โข อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยํ. ‘เอวํ สนฺเต ทุติยพฺยฺชนกสฺส อภาโว อาปชฺชติ. อินฺทฺริยฺหิ พฺยฺชนการณํ วุตฺตํ. ตฺจสฺส นตฺถี’ติ? ‘น ตสฺส อินฺทฺริยํ พฺยฺชนการณํ’. ‘กสฺมา’? ‘สทา ¶ อภาวโต. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทาว ปุริสพฺยฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถิพฺยฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ คุฬฺหํ โหติ. ตถา อิตรสฺส อิตรํ.
ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยฺชนทฺวยํ ติฏฺเยฺย. น ปน ติฏฺติ. ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ น ตสฺส ตํ พฺยฺชนการณํ. กมฺมสหายํ ปน ราคจิตฺตเมเวตฺถ การณํ. ยสฺมา จสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนโก ปรํ คพฺภํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาตีติ.
๖๓๔. ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ ตํ เหฏฺา อรูปชีวิตินฺทฺริเย วุตฺตเมว. เกวลฺหิ ตตฺถ โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตํ, อิธ รูปชีวิตินฺทฺริยตฺตา โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานนฺติ อยเมว วิเสโส. ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ – สหชาตรูปานุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํ เยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานนฺติ.
๖๓๕. กายวิฺตฺตินิทฺเทเส ¶ ¶ กายวิฺตฺตีติ เอตฺถ ตาว กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ ปุริสานํ, ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ กายคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิฺายตีติ ‘วิฺตฺติ’. สยํ กายคหณานุสาเรน วิฺายตีติปิ ‘วิฺตฺติ’. ‘‘กาเยน สํวโร สาธู’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๓๖๑) อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิฺตฺติ ‘กายวิฺตฺติ’. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา, สยฺจ ตถา วิฺเยฺยตฺตา กาเยน วิฺตฺตีติปิ ‘กายวิฺตฺติ’.
กุสลจิตฺตสฺส วาติอาทีสุ อฏฺหิ กามาวจเรหิ อภิฺาจิตฺเตน จาติ นวหิ กุสลจิตฺเตหิ กุสลจิตฺตสฺส วา, ทฺวาทสหิปิ อกุสลจิตฺเตหิ อกุสลจิตฺตสฺส วา, อฏฺหิ มหากิริเยหิ ทฺวีหิ อเหตุกกิริเยหิ อภิฺาปฺปตฺเตน เอเกน รูปาวจรกิริเยนาติ เอกาทสหิ กิริยจิตฺเตหิ อพฺยากตจิตฺตสฺส วา. อิโต อฺานิ หิ จิตฺตานิ วิฺตฺตึ น ชเนนฺติ. เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ ¶ ปน เอตฺตเกเหว จิตฺเตหิ วิฺตฺติ โหตีติ เอเตสํ กุสลาทีนํ วเสน ตีหิ ปเทหิ ‘เหตุโต’ ทสฺสิตา.
อิทานิ ฉหิ ปเทหิ ‘ผลโต’ ทสฺเสตุํ อภิกฺกมนฺตสฺส วาติอาทิ วุตฺตํ. อภิกฺกมาทโย หิ วิฺตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา วิฺตฺติผลํ นาม. ตตฺถ ‘อภิกฺกมนฺตสฺสา’ติ ปุรโต กายํ อภิหรนฺตสฺส. ปฏิกฺกมนฺตสฺสาติ ปจฺฉโต ปจฺจาหรนฺตสฺส. อาโลเกนฺตสฺสาติ อุชุกํ เปกฺขนฺตสฺส. วิโลเกนฺตสฺสาติ อิโต จิโต จ เปกฺขนฺตสฺส. สมิฺเชนฺตสฺสาติ สนฺธโย สงฺโกเจนฺตสฺส. ปสาเรนฺตสฺสาติ สนฺธโย ปฏิปณาเมนฺตสฺส.
อิทานิ ฉหิ ปเทหิ ‘สภาวโต’ ทสฺเสตุํ กายสฺส ถมฺภนาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘กายสฺสา’ติ สรีรสฺส. กายํ ถมฺเภตฺวา ถทฺธํ กโรตีติ ถมฺภนา. ตเมว อุปสคฺเคน วฑฺเฒตฺวา สนฺถมฺภนาติ อาห. พลวตรา วา ถมฺภนา ‘สนฺถมฺภนา’. สนฺถมฺภิตตฺตนฺติ สนฺถมฺภิตภาโว. วิฺาปนวเสน วิฺตฺติ. วิฺาปนาติ วิฺาปนากาโร. วิฺาปิตภาโว วิฺาปิตตฺตํ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ เหฏฺา ทฺวารกถายํ วุตฺตเมว. ตถา วจีวิฺตฺติยํ.
๖๓๖. วจีวิฺตฺตีติปทสฺส ¶ ปน นิทฺเทสปทานฺจ อตฺโถ ตตฺถ น วุตฺโต, โส เอวํ เวทิตพฺโพ – วาจาย อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ ปุริสานํ, ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ ¶ , วจีคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิฺายตีติ วิฺตฺติ. สยฺจ วจีคหณานุสาเรน วิฺายตีติปิ วิฺตฺติ. ‘‘สาธุ วาจาย สํวโร’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๓๖๑) อาคตา โจปนสงฺขาตา วจี เอว วิฺตฺติ ‘วจีวิฺตฺติ’. วจีโฆเสน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา สยฺจ ตถาวิฺเยฺยตฺตา วาจาย วิฺตฺตีติปิ ‘วจีวิฺตฺติ’. วาจา คิราติอาทีสุ วุจฺจตีติ ‘วาจา’. คิริยตีติ ‘คิรา’. พฺยปฺปโถติ วากฺยเภโท. วากฺยฺจ ตํ ปโถ จ อตฺถํ าตุกามานํ าเปตุกามานฺจาติปิ ‘พฺยปฺปโถ’. อุทีริยตีติ อุทีรณํ. ฆุสฺสตีติ โฆโส. กริยตีติ กมฺมํ. โฆโสว กมฺมํ โฆสกมฺมํ. นานปฺปกาเรหิ กโต ¶ โฆโสติ อตฺโถ. วจิยา เภโท วจีเภโท. โส ปน ‘น ภงฺโค, ปเภทคตา วาจา เอวา’ติ าปนตฺถํ วาจา วจีเภโทติ วุตฺตํ. อิเมหิ สพฺเพหิปิ ปเทหิ ‘สทฺทวาจาว’ ทสฺสิตา. อิทานิ ตาย วาจาย สทฺธึ โยเชตฺวา เหฏฺา วุตฺตตฺถานํ วิฺตฺติอาทีนํ ปทานํ วเสน ตีหากาเรหิ สภาวโต ตํ ทสฺเสตุํ ยา ตาย วาจาย วิฺตฺตีติอาทิ วุตฺตํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
อิทานิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกจิตฺเตสุ อสมฺโมหตฺถํ ทฺวตฺตึส ฉพฺพีส เอกูนวีสติ โสฬส ปจฺฉิมานีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ – ทฺวตฺตึส จิตฺตานิ หิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถมฺปิ อุปตฺถมฺเภนฺติ, ทุวิธมฺปิ วิฺตฺตึ ชเนนฺติ. ฉพฺพีสติ วิฺตฺติเมว น ชเนนฺติ, อิตรทฺวยํ กโรนฺติ. เอกูนวีสติ รูปเมว สมุฏฺาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติ. โสฬส อิเมสุ ตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติ.
ตตฺถ ทฺวตฺตึสาติ เหฏฺา วุตฺตาเนว กามาวจรโต อฏฺ กุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ, กิริยโต ทส จิตฺตานิ, เสกฺขปุถุชฺชนานํ อภิฺาจิตฺตํ, ขีณาสวานํ อภิฺาจิตฺตนฺติ. ฉพฺพีสาติ รูปาวจรโต ปฺจ กุสลานิ, ปฺจ กิริยานิ, อรูปาวจรโต จตฺตาริ กุสลานิ, จตฺตาริ กิริยานิ, จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ, จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ. เอกูนวีสตีติ กามาวจรกุสลวิปากโต เอกาทส, อกุสลวิปากโต ทฺเว ¶ , กิริยโต กิริยมโนธาตุ, รูปาวจรโต ปฺจ วิปากจิตฺตานีติ. โสฬสาติ ทฺเว ปฺจวิฺาณานิ, สพฺพสตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ, อรูเป จตฺตาริ วิปากจิตฺตานีติ. อิมานิ โสฬส รูปิริยาปถวิฺตฺตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติ. อฺานิปิ พหูนิ อรูเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสคตตฺตา รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติ. น ตาเนว, กายวจีวิฺตฺติโยปิ.
๖๓๗. อากาสธาตุนิทฺเทเส ¶ น กสฺสติ, น นิกสฺสติ, กสิตุํ วา ฉินฺทิตุํ วา ภินฺทิตุํ วา น สกฺกาติ อากาโส. อากาโสว อากาสคตํ ¶ , เขฬคตาทิ วิย. อากาโสติ วา คตนฺติ ‘อากาสคตํ’. น หฺตีติ อฆํ, อฆฏฺฏนียนฺติ อตฺโถ. อฆเมว อฆคตํ. ฉิทฺทฏฺเน วิวโร. วิวโรว วิวรคตํ. อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหีติ เอเตหิ อสมฺผุฏฺํ นิชฺชฏากาสํว กถิตํ. ลกฺขณาทิโต ปน รูปปริจฺเฉทลกฺขณา อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺานา อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺานา, ยาย ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ ‘อิทมิโต อุทฺธํ อโธ ติริย’นฺติ จ โหติ.
๖๓๘. อิโต ปเร รูปสฺสลหุตาทีนํ นิทฺเทสา จิตฺตสฺสลหุตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา. อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา. สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺรูปปทฏฺานา.
เอตา ปน ติสฺโส น อฺมฺํ วิชหนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ โย อโรคิโน วิย รูปานํ ลหุภาโว, อทนฺธตาลหุปริวตฺติปฺปกาโร, รูปทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร ‘รูปสฺสลหุตา’. โย สุปริมทฺทิตจมฺมสฺเสว รูปานํ มุทุภาโว สพฺพกิริยาวิเสเสสุ สรสวตฺตนภาโว วสวตฺตนภาวมทฺทวปฺปกาโร รูปถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน ¶ , โส รูปวิกาโร ‘รูปสฺส มุทุตา’. โย ปน สุธนฺตสุวณฺณสฺเสว รูปานํ กมฺมฺภาโว สรีรกิริยานุกูลภาวปฺปกาโร สรีรกิริยานํ ¶ อนนุกูลกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร ‘รูปสฺส กมฺมฺตา’ติ. เอวเมตาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
เอตา ปน ติสฺโสปิ กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, อาหาราทโยว กโรนฺติ. ตถา หิ โยคิโน ‘อชฺช อมฺเหหิ โภชนสปฺปายํ ลทฺธํ, กาโย โน ลหุ มุทุ กมฺมฺโ’ติ วทนฺติ. ‘อชฺช อุตุสปฺปายํ ลทฺธํ, อชฺช อมฺหากํ จิตฺตํ เอกคฺคํ, กาโย โน ลหุ มุทุ กมฺมฺโ’ติ วทนฺตีติ.
๖๔๑. อุปจยสนฺตตินิทฺเทเสสุ ¶ อายตนานนฺติ อฑฺเฒกาทสนฺนํ รูปายตนานํ. อาจโยติ นิพฺพตฺติ. โส รูปสฺส อุปจโยติ โย อายตนานํ อาจโย ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตมานานํ, โสว รูปสฺส อุปจโย นาม โหติ; วฑฺฒีติ อตฺโถ. โย รูปสฺส อุปจโย สา รูปสฺส สนฺตตีติ ยา เอวํ อุปจิตานํ รูปานํ วฑฺฒิ, ตโต อุตฺตริตรํ ปวตฺติกาเล สา รูปสฺส สนฺตติ นาม โหติ; ปวตฺตีติ อตฺโถ. นทิตีเร ขตกูปสฺมิฺหิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย, นิพฺพตฺติ; ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย, วฑฺฒิ; อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ, ปวตฺตีติ เวทิตพฺพา.
เอวํ กึ กถิตํ โหตีติ? อายตเนน หิ อาจโย กถิโต, อาจเยน อายตนํ กถิตํ. อาจโยว กถิโต อายตนเมว กถิตํ. เอวมฺปิ กึ กถิตํ โหตีติ? จตุสนฺตติรูปานํ อาจโย อุปจโย นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ กถิตา. อตฺถโต หิ อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสว อธิวจนํ. อาการนานตฺเตน ปน เวเนยฺยวเสน จ อุปจโย สนฺตตีติ อุทฺเทสเทสนํ กตฺวา ยสฺมา เอตฺถ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา นิทฺเทเส ‘‘โย อายตนานํ อาจโย โส รูปสฺส อุปจโย, โย รูปสฺส อุปจโย สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ วุตฺตํ.
ยสฺมา จ อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสว อธิวจนํ ตสฺมา เอตฺถ อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน ¶ ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน. ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
๖๔๓. ชรตานิทฺเทเส ชีรณกวเสน ชรา; อยเมตฺถ สภาวนิทฺเทโส ¶ . ชีรณากาโร ชีรณตา. ขณฺฑิจฺจนฺติ อาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสา. อยฺหิ ‘ชรา’ติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตา; เตนสฺสายํ สภาวนิทฺเทโส. ‘ชีรณตา’ติ อิมินา อาการโต; เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา กาลาติกฺกเม ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโต. ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโต. วลิตฺตจตาติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโต ทีปิตา. เตนสฺสา อิเม ‘ขณฺฑิจฺจ’นฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. เตหิ อิเมสํ วิการานํ ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตา. ยเถว หิ ¶ อุทกสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สํภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวาปิ คยฺหติ, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชรา. น หิ ชรา จกฺขุวิฺเยฺยา โหติ.
อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสฺิตาย ปกติยา ทีปิตา. เตนสฺสิเม ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, ตสฺมา ชรา ‘อายุโน สํหานี’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสฺมา จ ทหรกาเล สุปฺปสนฺนานิ, สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุฬิตานิ อวิสทานิ, โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘อินฺทฺริยานํ ปริปาโก’ติปิ ผลูปจาเรเนว วุตฺตา.
สา ปนายํ เอวํ นิทฺทิฏฺา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑภาวาทิทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นาม ¶ . อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม. ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวมฺปิ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทิมสูริยาทีนํ วิย, มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย จ, ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ ¶ จ อปาณีนํ วิย, อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ ทุวิฺเยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม; นิรนฺตรชราติ อตฺโถ. ตโต อฺเสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิฺเยฺยตฺตา ชรา สวีจิชรา นามาติ เวทิตพฺพา.
ลกฺขณาทิโตปิ รูปปริปากลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา, วีหิปุราณภาโว วิย ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
๖๔๔. อนิจฺจตานิทฺเทเส ขยคมนวเสน ขโย, วยคมนวเสน วโย, ภิชฺชนวเสน เภโท. อถ วา, ยสฺมา ตํ ปตฺวา รูปํ ขียติ, เวติ, ภิชฺชติ จ, ตสฺมา ขียติ เอตสฺมินฺติ ‘ขโย’, เวติ เอตสฺมินฺติ ‘วโย’, ภิชฺชติ เอตสฺมินฺติ ‘เภโท’. อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา เภโทว ปริเภโท. หุตฺวา อภาวฏฺเน, น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ. ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา ¶ . อนฺตรธายติ เอตฺถาติ อนฺตรธานํ. มรณฺหิ ปตฺวา รูปํ อนฺตรธายติ, อทสฺสนํ คจฺฉติ. น เกวลฺจ รูปเมว, สพฺเพปิ ปฺจกฺขนฺธา. ตสฺมา ปฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ อนิจฺจตาย อิทเมว ลกฺขณนฺติ เวทิตพฺพํ. ลกฺขณาทิโต ปน ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
เหฏฺา ชาติ คหิตา ชรา คหิตา, อิมสฺมึ าเน มรณํ คหิตํ. อิเม ตโย ธมฺมา อิเมสํ สตฺตานํ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจามิตฺตสทิสา. ยถา หิ ปุริสสฺส ตโย ปจฺจามิตฺตา โอตารํ คเวสมานา วิจเรยฺยุํ. เตสุ เอโก เอวํ วเทยฺย – ‘เอตํ นีหริตฺวา อฏวิปเวสนํ มยฺหํ ภาโร โหตู’ติ. ทุติโย ‘อฏวิคตกาเล โปเถตฺวา ปถวิยํ ปาตนํ มยฺหํ ภาโร’ติ. ตติโย ‘ปถวิคตกาลโต ปฏฺาย อสินา สีสจฺเฉทนํ มยฺหํ ภาโร’ติ. เอวรูปา อิเม ชาติ อาทโย. นีหริตฺวา อฏวิปเวสนปจฺจามิตฺตสทิสา เหตฺถ ชาติ, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นิพฺพตฺตาปนโต. อฏวิคตํ โปเถตฺวา ปถวิยํ ปาตนปจฺจามิตฺตสทิสา ชรา ¶ , นิพฺพตฺตกฺขนฺธานํ ทุพฺพลปราธีนมฺจปรายณภาวกรณโต. ปถวิคตสฺส ¶ อสินา สีสจฺเฉทกปจฺจามิตฺตสทิสํ มรณํ, ชราปฺปตฺตานํ ขนฺธานํ ชีวิตกฺขยปาปนโตติ.
๖๔๕. กพฬีการาหารนิทฺเทเส กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโร. อาหรียตีติ อาหาโร. กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ อตฺโถ. รูปํ วา อาหรตีติปิ ‘อาหาโร’. เอวํ วตฺถุวเสน นามํ อุทฺธริตฺวา ปุน วตฺถุวเสเนเวตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ โอทโน กุมฺมาโสติอาทิ วุตฺตํ. โอทนาทีนิ หิ ผาณิตปริยนฺตานิ ทฺวาทส อิธาธิปฺเปตสฺส อาหารสฺส วตฺถูนิ. ปาฬิยํ อนาคตานิ มูลผลาทีนิ เยวาปนกํ ปวิฏฺานิ.
อิทานิ ตานิ มูลผลาทีนิ กตฺตพฺพโต ทสฺเสตุํ ยมฺหิ ยมฺหิ ชนปเทติอาทิมาห. ตตฺถ มุเขน อสิตพฺพํ ภฺุชิตพฺพนฺติ มุขาสิยํ. ทนฺเตหิ วิขาทิตพฺพนฺติ ทนฺตวิขาทนํ. คเลน อชฺโฌหริตพฺพนฺติ คลชฺโฌหรณียํ. อิทานิ ตํ กิจฺจวเสน ทสฺเสตุํ กุจฺฉิวิตฺถมฺภนนฺติ อาห. ตฺหิ มูลผลาทิ โอทนกุมฺมาสาทิ วา อชฺโฌหฏํ กุจฺฉึ วิตฺถมฺเภติ. อิทมสฺส กิจฺจํ. ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺตีติ เหฏฺา สพฺพปเทหิ สวตฺถุกํ อาหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิพฺพฏฺฏิตโอชเมว ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ.
กึ ¶ ปเนตฺถ วตฺถุสฺส กิจฺจํ? กึ โอชาย? ปริสฺสยหรณปาลนานิ. วตฺถุหิ ปริสฺสยํ หรติ ปาเลตุํ น สกฺโกติ, โอชา ปาเลติ ปริสฺสยํ หริตุํ น สกฺโกติ. ทฺเวปิ เอกโต หุตฺวา ปาเลตุมฺปิ สกฺโกนฺติ ปริสฺสยมฺปิ หริตุํ. โก ปเนส ปริสฺสโย นาม? กมฺมชเตโช. อนฺโตกุจฺฉิยฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมึ อสติ, กมฺมชเตโช อุฏฺหิตฺวา อุทรปฏลํ คณฺหาติ, ‘ฉาโตมฺหิ, อาหารํ เม เทถา’ติ วทาเปติ. ภุตฺตกาเล อุทรปฏลํ มฺุจิตฺวา วตฺถุํ คณฺหาติ. อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติ.
ยถา หิ ฉายารกฺขโส ฉายํ ปวิฏฺํ คเหตฺวา เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน ภวเน โมทนฺโต ฉาตกาเล อาคนฺตฺวา สีเส ฑํสติ. โส ฑฏฺตฺตา วิรวติ. ตํ วิรวํ สุตฺวา ‘ทุกฺขปฺปตฺโต เอตฺถ อตฺถี’ติ ตโต ตโต มนุสฺสา อาคจฺฉนฺติ. โส อาคตาคเต ¶ คเหตฺวา ขาทิตฺวา ¶ ภวเน โมทติ. เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ฉายารกฺขโส วิย หิ กมฺมชเตโช, เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา ปิตสตฺโต วิย อุทรปฏลํ, ปุน อาคตมนุสฺสา วิย โอทนาทิวตฺถุ, โอตริตฺวา สีเส ฑํสนํ วิย กมฺมชเตชสฺส วตฺถุโต มุตฺตสฺส อุทรปฏลคฺคหณํ, ฑฏฺสฺส วิรวนกาโล วิย ‘อาหารํ เทถา’ติ วจนกาโล, ตาย สฺาย อาคตาคเต คเหตฺวา ขาทิตฺวา ภวเน โมทนกาโล วิย กมฺมชเตเชน อุทรปฏลํ มฺุจิตฺวา วตฺถุสฺมึ คหิเต เอกคฺคจิตฺตตา.
ตตฺถ โอฬาริเก วตฺถุสฺมึ โอชา มนฺทา โหติ. สุขุเม พลวตี. กุทฺรูสกภตฺตาทีนิ หิ ภฺุชิตฺวา มุหุตฺเตเนว ฉาโต โหติ. สปฺปิอาทีนิ ปิวิตฺวา ิตสฺส ทิวสมฺปิ ภตฺตํ น รุจฺจติ. เอตฺถ จ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา. กุมฺภีลานฺหิ อาหารํ อุปาทาย โมรานํ อาหาโร สุขุโม. กุมฺภีลา กิร ปาสาเณ คิลนฺติ. เต จ เนสํ กุจฺฉิปฺปตฺตา วิลียนฺติ. โมรา สปฺปวิจฺฉิกาทิปาเณ ขาทนฺติ. โมรานํ ปน อาหารํ อุปาทาย ตรจฺฉานํ อาหาโร สุขุโม. เต กิร ติวสฺสฉฑฺฑิตานิ วิสาณานิ เจว อฏฺีนิ จ ขาทนฺติ. ตานิ จ เนสํ เขเฬน เตมิตมตฺตาเนว กนฺทมูลํ วิย มุทุกานิ โหนฺติ. ตรจฺฉานมฺปิ อาหารมุปาทาย หตฺถีนํ อาหาโร สุขุโม. เต หิ นานารุกฺขสาขาทโย ขาทนฺติ. หตฺถีนํ อาหารโต ควยโคกณฺณมิคาทีนํ อาหาโร สุขุโม. เต กิร นิสฺสารานิ นานารุกฺขปณฺณาทีนิ ขาทนฺติ. เตสมฺปิ อาหารโต คุนฺนํ อาหาโร สุขุโม. เต อลฺลสุกฺขติณานิ ขาทนฺติ. เตสมฺปิ อาหารโต สสานํ อาหาโร สุขุโม. สสานํ อาหารโต สกุณานํ อาหาโร สุขุโม. สกุณานํ อาหารโต ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหาโร สุขุโม. ปจฺจนฺตวาสีนํ ¶ อาหารโต คามโภชกานํ อาหาโร สุขุโม. คามโภชกานํ อาหารโต ราชราชมหามตฺตานํ อาหาโร สุขุโม. เตสมฺปิ อาหารโต จกฺกวตฺติโน อาหาโร สุขุโม. จกฺกวตฺติโน อาหารโต ภุมฺมเทวานํ อาหาโร สุขุโม. ภุมฺมเทวานํ อาหารโต จาตุมหาราชิกานํ อาหาโร สุขุโม. เอวํ ยาว ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ ¶ ¶ อาหาโร วิตฺถาเรตพฺโพ. เตสํ ปนาหาโร สุขุโมตฺเวว นิฏฺํ ปตฺโต.
ลกฺขณาทิโตปิ โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.
๖๔๖. โนอุปาทานิทฺเทเส ยถา อุปาทารูปํ อุปาทิยเตว, น อฺเน อุปาทิยติ, เอวเมตํ น อุปาทิยเตวาติ โนอุปาทา.
๖๔๗. ผุสิตพฺพนฺติ โผฏฺพฺพํ. ผุสิตฺวา ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ. โผฏฺพฺพฺจ ตํ อายตนฺจาติ โผฏฺพฺพายตนํ. อาโป จ ตํ นิสฺสตฺตสฺุตสภาวฏฺเน ธาตุ จาติ อาโปธาตุ. อิทานิ ยสฺมา ตีณิ รูปานิ ผุสิตฺวา ชานิตพฺพานิ ตสฺมา ตานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตมํ ตํ รูปํ โผฏฺพฺพายตนํ? ปถวีธาตูติอาทิมาห. ตตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. เตโชธาตุ อุณฺหตฺตลกฺขณา, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนลกฺขณา, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. ปุริมา ปน ‘อาโปธาตุ’ ปคฺฆรณลกฺขณา, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. เอเกกา เจตฺถ เสสตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. มุทุกนฺติ อถทฺธํ. สณฺหนฺติ มฏฺํ. ผรุสนฺติ ขรํ. สุขสมฺผสฺสนฺติ สุขเวทนาปจฺจยํ อิฏฺโผฏฺพฺพํ. ทุกฺขสมฺผสฺสนฺติ ทุกฺขเวทนาปจฺจยํ อนิฏฺโผฏฺพฺพํ. ครุกนฺติ ภาริยํ. ลหุกนฺติ อภาริยํ, สลฺลหุกนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ ครุกํ ลหุก’นฺติ ปเทหิ ปถวีธาตุ เอว ภาชิตา. ‘‘ยทายํ กาโย อายุสหคโต จ โหติ อุสฺมาสหคโต จ วิฺาณสหคโต จ ตทา ลหุตโร จ โหติ มุทุตโร จ กมฺมฺตโร ¶ จา’’ติ (ที. นิ. ๒.๔๒๔) สุตฺเตปิ ลหุมุทุภูตํ ปถวีธาตุเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
‘สุขสมฺผสฺสํ ¶ ทุกฺขสมฺผสฺส’นฺติ ปททฺวเยน ปน ตีณิปิ มหาภูตานิ ภาชิตานิ. ปถวีธาตุ หิ สุขสมฺผสฺสาปิ อตฺถิ ทุกฺขสมฺผสฺสาปิ. ตถา เตโชธาตุวาโยธาตุโย. ตตฺถ สุขสมฺผสฺสา ปถวีธาตุ มุทุตลุณหตฺเถ ¶ ทหเร ปาเท สมฺพาหนฺเต อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา ‘สมฺพาห ตาต, สมฺพาห ตาตา’ติ วทาปนาการํ กโรติ. สุขสมฺผสฺสา เตโชธาตุ สีตสมเย องฺคารกปลฺลํ อาหริตฺวา คตฺตํ เสเทนฺเต อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา ‘เสเทหิ ตาต, เสเทหิ ตาตา’ติ วทาปนาการํ กโรติ. สุขสมฺผสฺสา วาโยธาตุ อุณฺหสมเย วตฺตสมฺปนฺเน ทหเร พีชเนน พีชนฺเต อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา ‘พีช ตาต, พีช ตาตา’ติ วทาปนาการํ กโรติ. ถทฺธหตฺเถ ปน ทหเร ปาเท สมฺพาหนฺเต อฏฺีนํ ภิชฺชนกาโล วิย โหติ. โสปิ ‘อเปหี’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. อุณฺหสมเย องฺคารกปลฺเล อาภเต ‘อปเนหิ น’นฺติ วตฺตพฺพํ โหติ. สีตสมเย พีชเนน พีชนฺเต ‘อเปหิ, มา พีชา’ติ วตฺตพฺพํ โหติ. เอวเมตาสํ สุขสมฺผสฺสตา ทุกฺขสมฺผสฺสตา จ เวทิตพฺพา.
ยํ โผฏฺพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆนฺติอาทินา นเยน วุตฺตา ปน จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา เหฏฺา รูปายตนาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
กึ ปเนตานิ ตีณิ มหาภูตานิ เอกปฺปหาเรเนว อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ อุทาหุ โนติ? อาคจฺฉนฺติ. เอวํ อาคตานิ กายปสาทํ ฆฏฺเฏนฺติ น ฆฏฺเฏนฺตีติ? ฆฏฺเฏนฺติ. เอกปฺปหาเรเนว ตานิ อารมฺมณํ กตฺวา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ นุปฺปชฺชตีติ? นุปฺปชฺชติ. อาภุชิตวเสน วา หิ อุสฺสทวเสน วา อารมฺมณกรณํ โหติ.
ตตฺถ อาภุชิตวเสน ตาว, ปตฺตสฺมิฺหิ โอทเนน ปูเรตฺวา อาภเต เอกํ สิตฺถํ คเหตฺวา ถทฺธํ วา มุทุกํ วาติ วีมํสนฺโต กิฺจาปิ ตตฺถ เตโชปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, ปถวีธาตุเมว ปน อาภุชติ. อุณฺโหทเก หตฺถํ โอตาเรตฺวา วีมํสนฺโต กิฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, เตโชธาตุเมว ปน อาภุชติ. อุณฺหสมเย วาตปานํ วิวริตฺวา วาเตน สรีรํ ปหราเปนฺโต ิโต มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต ¶ กิฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ เตโชปิ อตฺถิ, วาโยธาตุเมว ปน อาภุชติ. เอวํ อาภุชิตวเสน อารมฺมณํ กโรติ นาม.
โย ¶ ปน อุปกฺขลติ วา สีเสน วา รุกฺขํ ปหรติ ภฺุชนฺโต วา สกฺขรํ ฑํสติ, โส ¶ กิฺจาปิ ตตฺถ เตโชปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน ปถวีธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติ. อคฺคึ อกฺกมนฺโตปิ กิฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ วาโยปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน เตโชธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติ. พลววาเต กณฺณสกฺขลึ ปหริตฺวา พธิรภาวํ กโรนฺเต. กิฺจาปิ ตตฺถ ปถวีปิ อตฺถิ เตโชปิ อตฺถิ, อุสฺสทวเสน ปน วาโยธาตุเมว อารมฺมณํ กโรติ.
ยํกิฺจิ ธาตุํ อารมฺมณํ กโรนฺตสฺส กายวิฺาณมฺปิ เอกปฺปหาเรน นุปฺปชฺชติ. สูจิกลาเปน วิทฺธสฺส เอกปฺปหาเรน กาโย ฆฏฺฏิยติ. ยสฺมึ ยสฺมึ ปน าเน กายปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ตตฺถ ตตฺถ กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ ยตฺถาปิ ปฏิฆฏฺฏนนิฆํโส พลวา โหติ ตตฺถ ตตฺถ ปมํ อุปฺปชฺชติ. กุกฺกุฏปตฺเตน วเณ โธวิยมาเน อํสุอํสุ กายปสาทํ ฆฏฺเฏติ. ยตฺถ ยตฺถ ปน ปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุสฺสทวเสน อารมฺมณํ กโรติ. อุสฺสทวเสเนว จ กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ นาม.
กถํ ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณโต สงฺกนฺติ โหตีติ? ทฺวีหากาเรหิ โหติ – อชฺฌาสยโต วา วิสยาธิมตฺตโต วา. วิหารปูชาทีสุ หิ ‘ตานิ ตานิ เจติยานิ เจว ปฏิมาโย จ วนฺทิสฺสามิ, โปตฺถกมฺมจิตฺตกมฺมานิ จ โอโลเกสฺสามี’ติ อชฺฌาสเยน คโต เอกํ วนฺทิตฺวา วา ปสฺสิตฺวา วา อิตรสฺส วนฺทนตฺถาย วา ทสฺสนตฺถาย วา มนํ กตฺวา วนฺทิตุมฺปิ ปสฺสิตุมฺปิ คจฺฉติเยว, เอวํ อชฺฌาสยโต สงฺกมติ นาม.
เกลาสกูฏปฏิภาคํ ปน มหาเจติยํ โอโลเกนฺโต ิโตปิ อปรภาเค สพฺพตูริเยสุ ปคฺคหิเตสุ รูปารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา สทฺทารมฺมณํ สงฺกมติ. มนฺุคนฺเธสุ ปุปฺเผสุ วา คนฺเธสุ วา อาภเตสุ สทฺทารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา คนฺธารมฺมณํ สงฺกมติ. เอวํ วิสยาธิมตฺตโต สงฺกมติ นาม.
๖๕๑. อาโปธาตุนิทฺเทเส ¶ อาโปติ สภาวนิทฺเทโส. อาโปว อาโปคตํ. สิเนหวเสน สิเนโห, สิเนโหว สิเนหคตํ. พนฺธนตฺตํ ¶ รูปสฺสาติ ปถวีธาตุอาทิกสฺส ภูตรูปสฺส พนฺธนภาโว. อโยปิณฺฑิอาทีนิ หิ อาโปธาตุ อาพนฺธิตฺวา พทฺธานิ กโรติ. ตาย อาพทฺธตฺตา ตานิ พทฺธานิ นาม โหนฺติ. ปาสาณปพฺพตตาลฏฺิหตฺถิทนฺตโคสิงฺคาทีสุปิ เอเสว นโย ¶ . สพฺพานิ เหตานิ อาโปธาตุ เอว อาพนฺธิตฺวา พทฺธานิ กโรติ. อาโปธาตุยา อาพทฺธตฺตาว พทฺธานิ โหนฺติ.
กึ ปน ปถวีธาตุ เสสธาตูนํ ปติฏฺา โหติ น โหตีติ โหติ ผุสิตฺวา โหติ อุทาหุ อผุสิตฺวา? อาโปธาตุ วา เสสา อาพนฺธมานา ผุสิตฺวา อาพนฺธติ อุทาหุ อผุสิตฺวาติ? ปถวีธาตุ ตาว อาโปธาตุยา อผุสิตฺวาว ปติฏฺา โหติ, เตโชธาตุยา จ วาโยธาตุยา จ ผุสิตฺวา. อาโปธาตุ ปน ปถวีธาตุมฺปิ เตโชวาโยธาตุโยปิ อผุสิตฺวาว อาพนฺธติ. ยทิ ผุสิตฺวา อาพนฺเธยฺย โผฏฺพฺพายตนํ นาม ภเวยฺย.
เตโชธาตุวาโยธาตูนมฺปิ เสสธาตูสุ สกสกกิจฺจกรเณ เอเสว นโย. เตโชธาตุ หิ ปถวีธาตุํ ผุสิตฺวา ฌาเปติ. สา ปน น อุณฺหา หุตฺวา ฌายติ. ยทิ อุณฺหา หุตฺวา ฌาเยยฺย อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺย. อาโปธาตุํ ปน อผุสิตฺวาว ตาเปติ. สาปิ ตปมานา น อุณฺหา หุตฺวา ตปติ. ยทิ อุณฺหา หุตฺวา ตเปยฺย อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺย. วาโยธาตุํ ปน ผุสิตฺวาว ตาเปติ. สาปิ ตปมานา น อุณฺหา หุตฺวา ตปติ. ยทิ อุณฺหา หุตฺวา ตเปยฺย อุณฺหตฺตลกฺขณา นาม ภเวยฺย. วาโยธาตุ ปถวีธาตุํ ผุสิตฺวา วิตฺถมฺเภติ, ตถา เตโชธาตุํ อาโปธาตุํ ¶ ปน อผุสิตฺวาว วิตฺถมฺเภติ.
อุจฺฉุรสํ ปจิตฺวา ผาณิตปิณฺเฑ กริยมาเน อาโปธาตุ ถทฺธา โหติ น โหตีติ? น โหติ. สา หิ ปคฺฆรณลกฺขณา. ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา. โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาตํ. สา หิ รสากาเรน ิตภาวํ วิชหติ, ลกฺขณํ น วิชหติ. ผาณิตปิณฺเฑ วิลียมาเนปิ ปถวีธาตุ น วิลียติ. กกฺขฬลกฺขณา หิ ปถวีธาตุ ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ. โอมตฺตา ปน ปถวี อธิมตฺตอาปคติกา โหติ. สา ปิณฺฑากาเรน ิตภาวํ วิชหติ, ลกฺขณํ น วิชหติ. จตุนฺนฺหิ ¶ มหาภูตานํ ภาวฺถตฺตเมว โหติ, ลกฺขณฺถตฺตํ นาม นตฺถิ. ตสฺส อภาโว อฏฺานปริกปฺปสุตฺเตน ทีปิโต. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สิยา, อานนฺท, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺถตฺตํ, ปถวีธาตุยา…เป… วาโยธาตุยา ¶ ; น ตฺเวว พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตสฺส อริยสาวกสฺส สิยา อฺถตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๓.๗๖).
อยฺเหตฺถ อตฺโถ – อานนฺท, กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ ปริวตฺติตฺวา ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ นาม ภเวยฺย, อริยสาวกสฺส ปน อฺถตฺตํ นาม นตฺถีติ. เอวเมตฺถ อฏฺานปริกปฺโป อาคโต.
๖๕๒. อิโต ปเรสุ อุปาทิณฺณรูปาทินิทฺเทเสสุ อุปาทิณฺณปทาทีนํ อตฺโถ มาติกากถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. จกฺขายตนาทีนิ เหฏฺา วิตฺถาริตาเนว. ตตฺถ ตตฺถ ปน วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม.
อุปาทิณฺณนิทฺเทเส ตาว จกฺขายตนาทีนิ เอกนฺตอุปาทิณฺณตฺตา วุตฺตานิ. ยสฺมา ปน รูปายตนาทีนิ อุปาทิณฺณานิปิ อตฺถิ อนุปาทิณฺณานิปิ, ตสฺมา ตานิ ยํ วา ปนาติ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ปุน กมฺมสฺส กตตฺตา รูปายตนนฺติอาทินา นเยน วิตฺถาริตานิ. อิมินา อุปาเยน สพฺพเยวาปนเกสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กสฺมา ปน ‘กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ จ ‘น กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ จ อุภินฺนมฺปิ นิทฺเทเส ‘ชรตา จ อนิจฺจตา จ’ น คหิตา, อนุปาทิณฺณาทีนํเยว นิทฺเทเสสุ คหิตาติ? น กมฺมสฺส ¶ กตตฺตาติ เอตฺถ ตาว กมฺมโต อฺปจฺจยสมุฏฺานํ สงฺคหิตํ. ‘กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ เอตฺถ กมฺมสมุฏฺานเมว. อิมานิ จ ทฺเว รูปานิ เนว กมฺมโต น อฺสฺมา รูปชนกปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา น คหิตานิ. สา จ เนสํ อนุปฺปตฺติ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. อนุปาทิณฺณนฺติอาทีสุ ปน เกวลํ อนุปาทิณฺณาทิคฺคหเณน กมฺมาทิสมุฏฺานตา ปฏิกฺขิตฺตา, นอฺปจฺจยสมุฏฺานตา อนฺุาตา. ตสฺมา ตตฺถ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
๖๖๖. จิตฺตสมุฏฺานนิทฺเทเส กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺตีติ อิทํ ทฺวยํ ยสฺมา เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺานานิ ภูตานิ อุปาทาย ปฺายติ, ตสฺมา วุตฺตํ. ปรมตฺถโต ¶ ปน ตสฺส นิสฺสยภูตานิ ภูตาเนว จิตฺตสมุฏฺานานิ, ตํนิสฺสิตตฺตา. ยถา อนิจฺจสฺส รูปสฺส ชรามรณํ อนิจฺจํ นาม โหติ, เอวมิทมฺปิ จิตฺตสมุฏฺานํ นาม ชาตํ.
๖๖๘. จิตฺตสหภุนิทฺเทเสปิ ¶ เอเสว นโย. ยาว จิตฺตํ ตาว ปฺายนโต อิทเมว ทฺวยํ วุตฺตํ. น ปเนตํ จิตฺเตน สห ภูตานิ วิย, เจตนาทโย วิย จ อุปฺปชฺชติ.
๖๗๐. จิตฺตานุปริวตฺติตายปิ เอเสว นโย. ยาว จิตฺตํ ตาว ปฺายนโต เอว เหตํ ทฺวยํ จิตฺตานุปริวตฺตีติ วุตฺตํ.
๖๗๔. โอฬาริกนฺติ วตฺถารมฺมณภูตตฺตา สํงฺฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต ถูลํ. วุตฺตวิปลฺลาสโต สุขุมํ เวทิตพฺพํ.
๖๗๖. ทูเรติ ฆฏฺฏนวเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา ทุพฺพิฺเยฺยภาเวน สมีเป ิตมฺปิ ทูเร. อิตรํ ปน ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพตฺตา สุวิฺเยฺยภาเวน ทูเร ิตมฺปิ สนฺติเก. จกฺขายตนาทินิทฺเทสา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพา. อิทํ ¶ ตาว ทุวิเธน รูปสงฺคเห วิเสสมตฺตํ. ติวิธสงฺคโห อุตฺตานตฺโถว.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๖๖. จตุพฺพิธสงฺคหาวสาเน ทิฏฺาทีนํ ปจฺฉิมปทสฺส เภทาภาเวน อาทิโต ปฏฺาย ปุจฺฉํ อกตฺวาว รูปายตนํ ทิฏฺํ สทฺทายตนํ สุตนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ รูปายตนํ จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ทกฺขิตุํ สกฺกาติ ‘ทิฏฺํ’ นาม ชาตํ. สทฺทายตนํ โสเตน สุตฺวา ชานิตุํ สกฺกาติ ‘สุตํ’ นาม ชาตํ. คนฺธายตนาทิตฺตยํ ฆานชิวฺหากาเยหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุนิตฺวา ชานิตพฺพฏฺเน มุตํ นาม ชาตํ. ผุสิตฺวา วิฺาณุปฺปตฺติการณโต ‘มุตํ’ นามาติปิ วุตฺตํ. สพฺพเมว ปน รูปํ มโนวิฺาเณน ชานิตพฺพนฺติ มนสา วิฺาตํ นาม ชาตํ.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๖๗. ปฺจวิธสงฺคหนิทฺเทเส ¶ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. ขรเมว ขรคตํ, ผรุสนฺติ อตฺโถ. อิตเร ทฺเวปิ สภาวนิทฺเทสา เอว. อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ. พหิทฺธาติ พาหิรํ. อุปาทิณฺณนฺติ น กมฺมสมุฏฺานเมว. อวิเสเสน ปน สรีรฏฺกสฺเสตํ คหณํ. สรีรฏฺกฺหิ อุปาทิณฺณํ วา โหตุ อนุปาทิณฺณํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺวเสน สพฺพํ อุปาทิณฺณเมว นาม.
๙๖๙. เตโชคตนฺติ ¶ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํ, เตโช เอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ ‘เตโชคตํ’. อุสฺมาติ อุสฺมากาโร. อุสฺมาคตนฺติ อุสฺมาภาวํ คตํ. อุสฺมาการสฺเสเวตํ นามํ. อุสุมนฺติ พลวอุสฺมา. อุสุมเมว อุสุมภาวํ คตนฺติ อุสุมคตํ.
๙๗๐. วายนกวเสน วาโย. วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา วาโยคตํ. ถมฺภิตตฺตนฺติ อุปฺปลนาฬตจาทีนํ วิย วาตปุณฺณานํ ถมฺภิตภาโว รูปสฺส.
ฉกฺกาทินิทฺเทสวณฺณนา
๙๗๒-๔. ฉพฺพิธาทิสงฺคหานํ ¶ ติณฺณํ โอสานปทสฺส เภทาภาวโต อาทิโต ปฏฺาย อปุจฺฉิตฺวาว นิทฺเทโส กโต. ตตฺถ จกฺขุวิฺาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ จกฺขุวิฺเยฺยํ…เป… มโนวิฺาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ มโนวิฺเยฺยํ. ติวิธาย มโนธาตุยา ชานิตุํ สกฺกาติ มโนธาตุวิฺเยฺยํ สพฺพํ รูปนฺติ เอตฺถ ยสฺมา เอกํ รูปมฺปิ มโนวิฺาณธาตุยา อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘สพฺพํ รูป’นฺติ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อภิธมฺมํ ปตฺวา นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺาเน นโย อกโต นาม นตฺถิ. อิทฺจ เอกรูปสฺสาปิ มโนวิฺาณธาตุยา อชานิตพฺพสฺส อภาเวน นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺานํ นาม, ตสฺมา นยํ กโรนฺโต ‘สพฺพํ รูป’นฺติ อาห.
๙๗๔. สุขสมฺผสฺโสติ สุขเวทนาปฏิลาภปจฺจโย. ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ทุกฺขเวทนาปฏิลาภปจฺจโย. อิธาปิ โผฏฺพฺพารมฺมณสฺส สุขทุกฺขสฺส สพฺภาวโต อยํ นโย ทินฺโน.
นวกาทินิทฺเทสวณฺณนา
๙๗๕. นวเก ¶ ปน อินฺทฺริยรูปสฺส นาม อตฺถิตาย นโย ทินฺโน. ตสฺเสว สปฺปฏิฆอปฺปฏิฆตาย ทสเก นโย ทินฺโน. เอกาทสเก อฑฺเฒกาทส อายตนานิ วิภตฺตานิ. เตสํ นิทฺเทสวารา เหฏฺา วุตฺตนเยน วิตฺถารโต เวทิตพฺพา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
ปกิณฺณกกถา
อิเมสุ ¶ ปน รูเปสุ อสมฺโมหตฺถํ สโมธานํ สมุฏฺานํ ปรินิปฺผนฺนฺจ สงฺขตนฺติ อิทํ ‘ปกิณฺณกํ’ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ‘สโมธาน’นฺติ สพฺพเมว หิทํ รูปํ สโมธานโต จกฺขายตนํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร, โผฏฺพฺพายตนํ อาโปธาตูติ ปฺจวีสติสงฺขฺยํ โหติ. ตํ วตฺถุรูเปน สทฺธึ ฉพฺพีสติสงฺขฺยํ เวทิตพฺพํ. อิโต ¶ อฺํ รูปํ นาม นตฺถิ. เกจิ ปน ‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’ติ วทนฺติ. เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติอาทีนิ (สุ. นิ. ๕๔๖) วตฺวา มิทฺธรูปํ นาม นตฺถีติ ปฏิเสเธตพฺพา. อปเร พลรูเปน สทฺธึ สตฺตวีสติ, สมฺภวรูเปน สทฺธึ อฏฺวีสติ, ชาติรูเปน สทฺธึ เอกูนตึสติ, โรครูเปน สทฺธึ สมตึสติ รูปานีติ วทนฺติ. เตปิ เตสํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วาโยธาตุยา หิ คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อฺํ พลรูปํ นาม นตฺถิ. อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีหิ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาหิ คหิตาหิ โรครูปํ คหิตเมว. อฺํ โรครูปํ นาม นตฺถิ. โยปิ กณฺณโรคาทิ อาพาโธ โส วิสมปจฺจยสมุฏฺิตธาตุมตฺตเมว. น อฺโ ตตฺถ โรโค นาม อตฺถีติ สโมธานโต ฉพฺพีสติเมว รูปานิ.
‘สมุฏฺาน’นฺติ กติ รูปานิ กติสมุฏฺานานิ? ทส เอกสมุฏฺานานิ, เอกํ ทฺวิสมุฏฺานํ, ตีณิ ติสมุฏฺานานิ, นว จตุสมุฏฺานานิ, ทฺเว น เกนจิ สมุฏฺหนฺติ.
ตตฺถ จกฺขุปสาโท…เป… ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิมานิ อฏฺ เอกนฺตํ กมฺมโตว สมุฏฺหนฺติ. กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติทฺวยํ เอกนฺเตน จิตฺตโต สมุฏฺาตีติ ทส ¶ ‘เอกสมุฏฺานานิ’ นาม. สทฺโท อุตุโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาตีติ เอโก ‘ทฺวิสมุฏฺาโน’ นาม. ตตฺถ อวิฺาณกสทฺโท อุตุโต สมุฏฺาติ, สวิฺาณกสทฺโท จิตฺตโต. ลหุตาทิตฺตยํ ปน อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมุฏฺาตีติ ตีณิ ‘ติสมุฏฺานานิ’ นาม. อวเสสานิ นว รูปานิ เตหิ กมฺเมน จาติ จตูหิ สมุฏฺหนฺตีติ นว ‘จตุสมุฏฺานานิ’ นาม. ชรตา อนิจฺจตา ปน เอเตสุ เอกโตปิ น สมุฏฺหนฺตีติ ทฺเว ‘น เกนจิ สมุฏฺหนฺติ’ นาม. กสฺมา? อชายนโต. น หิ เอตานิ ชายนฺติ. กสฺมา? ชาตสฺส ปากเภทตฺตา. อุปฺปนฺนฺหิ รูปํ ชีรติ ภิชฺชตีติ ¶ อวสฺสํ ¶ ปเนตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. น หิ อุปฺปนฺนํ รูปํ อรูปํ วา อกฺขยํ นาม ทิสฺสติ. ยาว ปน น ภิชฺชติ ตาวสฺส ปริปาโกติ สิทฺธเมตํ. ‘ชาตสฺส ปากเภทตฺตา’ติ ยทิ จ ตานิ ชาเยยฺยุํ เตสมฺปิ ปากเภทา ภเวยฺยุํ. น จ ปาโก ปจฺจติ, เภโท วา ภิชฺชตีติ ชาตสฺส ปากเภทตฺตา เนตํ ทฺวยํ ชายติ.
ตตฺถ สิยา – ยถา ‘กมฺมสฺส กตตฺตา’ติ อาทินิทฺเทเสสุ ‘รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตตี’ติ วจเนน ‘ชาติ’ ชายตีติ สมฺปฏิจฺฉิตํ โหติ, เอวํ ‘ปาโก’ปิ ปจฺจตุ ‘เภโท’ปิ ภิชฺชตูติ. ‘‘น ตตฺถ ‘ชาติ ชายตี’ติ สมฺปฏิจฺฉิตํ. เย ปน ธมฺมา กมฺมาทีหิ นิพฺพตฺตนฺติ เตสํ อภินิพฺพตฺติภาวโต ชาติยา ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร อนุมโต. น ปน ปรมตฺถโต ชาติ ชายติ. ชายมานสฺส หิ อภินิพฺพตฺติมตฺตํ ชาตี’’ติ.
ตตฺถ สิยา – ‘ยเถว ชาติ เยสํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติ ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารฺจ ลภติ, ตถา ปากเภทาปิ เยสํ ธมฺมานํ ปากเภทา ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารฺจ ลภนฺตุ. เอวํ อิทมฺปิ ทฺวยํ กมฺมาทิสมุฏฺานเมวาติ วตฺตพฺพํ ภวิสฺสตี’ติ. ‘น ปากเภทา ตํ โวหารํ ลภนฺติ. กสฺมา? ชนกปจฺจยานุภาวกฺขเณ อภาวโต. ชนกปจฺจยานฺหิ อุปฺปาเทตพฺพธมฺมสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อานุภาโว, น ตโต อุตฺตริ. เตหิ อภินิพฺพตฺติตธมฺมกฺขณสฺมิฺจ ชาติ ปฺายมานา ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารฺจ ลภติ, ตสฺมึ ขเณ สพฺภาวโต; น อิตรทฺวยํ, ตสฺมึ ขเณ อภาวโตติ เนเวตํ ชายตี’ติ วตฺตพฺพํ. ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) อาคตตฺตา ¶ อิทมฺปิ ทฺวยํ ชายตีติ เจ – ‘น, ปริยายเทสิตตฺตา. ตตฺถ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ชรามรณตฺตา ปริยาเยน ตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’นฺติ วุตฺตํ.
‘ยทิ เอวํ, ตยมฺเปตํ อชาตตฺตา สสวิสาณํ ¶ วิย นตฺถิ; นิพฺพานํ วิย วา นิจฺจ’นฺติ เจ – น, นิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติโต; ปถวีอาทีนฺหิ นิสฺสยานํ ภาเว ชาติอาทิตฺตยํ ปฺายติ, ตสฺมา น นตฺถิ. เตสฺจ อภาเว น ปฺายติ, ตสฺมา น นิจฺจํ. เอตมฺปิ จ อภินิเวสํ ปฏิเสเธตุํ เอว อิทํ วุตฺตํ – ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐). เอวมาทีหิ นเยหิ ตานิ ทฺเว รูปานิ น เกหิจิ สมุฏฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
อปิจ ‘สมุฏฺาน’นฺติ เอตฺถ อยมฺโปิ อตฺโถ. ตสฺสายํ มาติกา – ‘กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อาหารสมุฏฺานํ อาหารปจฺจยํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อุตุสมุฏฺานํ อุตุปจฺจยํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, จิตฺตสมุฏฺานํ จิตฺตปจฺจยํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺาน’นฺติ.
ตตฺถ จกฺขุปสาทาทิ อฏฺวิธํ รูปํ สทฺธึ หทยวตฺถุนา ‘กมฺมชํ’ นาม. เกสมสฺสุ หตฺถิทนฺตา อสฺสวาลา จมรวาลาติ เอวมาทิ ‘กมฺมปจฺจยํ’ นาม. จกฺกรตนํ เทวตานํ อุยฺยานวิมานาทีนีติ เอวมาทิ ‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ’ นาม.
อาหารโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ ‘อาหารสมุฏฺานํ’ นาม. กพฬีกาโร อาหาโร ทฺวินฺนมฺปิ รูปสนฺตตีนํ ปจฺจโย โหติ อาหารสมุฏฺานสฺส จ อุปาทินฺนสฺส จ. อาหารสมุฏฺานสฺส ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, กมฺมชสฺส อนุปาลโก หุตฺวาติ อิทํ อาหารานุปาลิตํ กมฺมชรูปํ ‘อาหารปจฺจยํ’ นาม. วิสภาคาหารํ เสวิตฺวา อาตเป คจฺฉนฺตสฺส ติลกกาฬกุฏฺาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิทํ ‘อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ’ นาม.
อุตุโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ ‘อุตุสมุฏฺานํ’ นาม. ตสฺมึ อุตุ อฺํ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ ‘อุตุปจฺจยํ’ ¶ นาม. ตสฺมิมฺปิ อุตุ อฺํ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ ‘อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ’ นาม. เอวํ ติสฺโสเยว สนฺตติโย ฆฏฺเฏตุํ สกฺโกติ. น ตโต ปรํ. อิมมตฺถํ อนุปาทินฺนเกนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ. อุตุสมุฏฺาโน นาม วลาหโก. อุตุปจฺจยา นาม ¶ วุฏฺิธารา. เทเว ปน วุฏฺเ พีชานิ วิรูหนฺติ, ปถวี คนฺธํ มฺุจติ, ปพฺพตา นีลา ขายนฺติ, สมุทฺโท วฑฺฒติ, เอตํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม.
จิตฺตโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ ‘จิตฺตสมุฏฺานํ’ นาม. ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๑) อิทํ ‘จิตฺตปจฺจยํ’ นาม. อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสติ, รถมฺปิ ทสฺเสติ ¶ , วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสติตี (ปฏิ. ม. ๓.๑๘) อิทํ ‘จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ’ นาม.
‘ปรินิปฺผนฺน’นฺติ ปนฺนรส รูปานิ ปรินิปฺผนฺนานิ นาม, ทส อปรินิปฺผนฺนานิ นาม. ‘ยทิ อปรินิปฺผนฺนา, อสงฺขตา นาม ภเวยฺยุํ’. ‘‘เตสํเยว ปน รูปานํ กายวิกาโร ‘กายวิฺตฺติ’ นาม, วจีวิกาโร ‘วจีวิฺตฺติ’ นาม, ฉิทฺทํ วิวรํ ‘อากาสธาตุ’ นาม, ลหุภาโว ‘ลหุตา’ นาม, มุทุภาโว ‘มุทุตา’ นาม, กมฺมฺภาโว ‘กมฺมฺตา’ นาม, นิพฺพตฺติ ‘อุปจโย’ นาม, ปวตฺติ ‘สนฺตติ’ นาม, ชีรณากาโร ‘ชรตา’ นาม, หุตฺวา อภาวากาโร ‘อนิจฺจตา’ นามาติ. สพฺพํ ปรินิปฺผนฺนํ สงฺขตเมว โหตี’’ติ.
อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺกถาย
รูปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.