📜
๓. นิกฺเขปกณฺโฑ
ติกนิกฺเขปกถา
๙๘๕. เอตฺตาวตา ¶ ¶ กุสลตฺติโก สพฺเพสํ กุสลาทิธมฺมานํ ปทภาชนนเยน วิตฺถาริโต โหติ. ยสฺมา ปน ยฺวายํ กุสลตฺติกสฺส วิภชนนโย วุตฺโต, เสสติกทุกานมฺปิ เอเสว วิภชนนโย โหติ – ยถา หิ เอตฺถ, เอวํ ‘กตเม ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ¶ เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา เปตฺวา เวทนาขนฺธํ, อิเม ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’ติอาทินา อนุกฺกเมน สพฺพติกทุเกสุ สกฺกา ปณฺฑิเตหิ วิภาชนนยํ สลฺลกฺเขตุํ – ตสฺมา ตํ วิตฺถารเทสนํ นิกฺขิปิตฺวา, อฺเน นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารนเยน สพฺพติกทุกธมฺมวิภาคํ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา กุสลาติ นิกฺเขปกณฺฑํ อารทฺธํ. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑฺหิ วิตฺถารเทสนา, อฏฺกถากณฺฑํ สงฺเขปเทสนา. อิทํ ปน นิกฺเขปกณฺฑํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ อุปาทาย สงฺเขโป, อฏฺกถากณฺฑํ อุปาทาย วิตฺถาโรติ สงฺขิตฺตวิตฺถารธาตุกํ โหติ. ตยิทํ, วิตฺถารเทสนํ นิกฺขิปิตฺวา เทสิตตฺตาปิ, เหฏฺา วุตฺตการณวเสนาปิ, นิกฺเขปกณฺฑํ นามาติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ –
มูลโต ขนฺธโต จาปิ, ทฺวารโต จาปิ ภูมิโต;
อตฺถโต ธมฺมโต จาปิ, นามโต จาปิ ลิงฺคโต;
นิกฺขิปิตฺวา เทสิตตฺตา, นิกฺเขโปติ ปวุจฺจตีติ.
อิทฺหิ ตีณิ กุสลมูลานีติอาทินา นเยน มูลโต นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ. ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธติ ¶ ขนฺธโต. ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมนฺติ ทฺวารโต. กายทฺวารปฺปวตฺตฺหิ กมฺมํ กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ. สุขภูมิยํ, กามาวจเรติ ภูมิโต นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ. ตตฺถ ตตฺถ อตฺถธมฺมนามลิงฺคานํ วเสน เทสิตตฺตา อตฺถาทีหิ นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ กุสลปทนิทฺเทเส ตาว ตีณีติ คณนปริจฺเฉโท. กุสลานิ จ ตานิ มูลานิ จ, กุสลานํ วา ธมฺมานํ เหตุปจฺจยปภวชนกสมุฏฺานนิพฺพตฺตกฏฺเน มูลานีติ กุสลมูลานิ. เอวํ อตฺถวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ นามวเสน ทสฺเสตุํ อโลโภ อโทโส อโมโหติ อาห. เอตฺตาวตา ยสฺมา มูเลน มุตฺตํ กุสลํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา จตุภูมกกุสลํ ตีหิ มูเลหิ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ตํสมฺปยุตฺโตติ ¶ เตหิ อโลภาทีหิ สมฺปยุตฺโต. ตตฺถ อโลเภน สมฺปยุตฺเต สงฺขารกฺขนฺเธ, อโทสาโมหาปิ อโลเภน สมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธคณนํเยว คจฺฉนฺติ. เสสทฺวยวเสน สมฺปโยเคปิ เอเสว นโย. อิติ จตุภูมกกุสลํ ปุน ตํสมฺปยุตฺตกจตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ตํสมุฏฺานนฺติ เตหิ อโลภาทีหิ สมุฏฺิตํ. อิมินาปิ นเยน ตเทว จตุภูมิกกุสลํ ติณฺณํ กมฺมทฺวารานํ วเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. เอวํ ตาว กุสลํ ตีสุ าเนสุ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ.
๙๘๖. อกุสเลปิ เอเสว นโย. ทฺวาทสนฺนฺหิ อกุสลจิตฺตานํ เอกมฺปิ มูเลน มุตฺตํ นาม นตฺถีติ มูเลน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ตํสมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺธโต จ อุทฺธํ อกุสลํ นาม นตฺถีติ ตาเนว ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ จตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ. ธมฺมราชา กายกมฺมาทิวเสน ปน เนสํ ปวตฺติสพฺภาวโต กมฺมทฺวารวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ยํ ปเนตฺถ ตเทกฏฺา จ กิเลสาติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ เอกสฺมึ จิตฺเต ปุคฺคเล วา ิตนฺติ ‘เอกฏฺํ’. ตตฺถ เอกสฺมึ จิตฺเต ิตํ สหเชกฏฺํ นาม โหติ. เอกสฺมึ ปุคฺคเล ิตํ ปหาเนกฏฺํ นาม. เตน โลภาทินา อฺเน วา ตตฺถ ตตฺถ นิทฺทิฏฺเน สห เอกสฺมึ ิตนฺติ ตเทกฏฺํ. ตตฺถ ‘กตเม ธมฺมา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺา จ กิเลสา’ติ สํกิลิฏฺตฺติเก; ‘กตเม ธมฺมา หีนา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺา จ กิเลสา’ติ หีนตฺติเก ‘กตเม ธมฺมา อกุสลา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺา จ กิเลสา’ติ อิมสฺมึ ¶ กุสลตฺติเก; ‘กตเม ¶ ธมฺมา สํกิลิฏฺา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺา จ กิเลสา’ติ กิเลสโคจฺฉเก ‘กตเม ธมฺมา สรณา? ตีณิ อกุสลมูลานิ ¶ – โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺา จ กิเลสาติ สรณทุเก’ติ – อิเมสุ เอตฺตเกสุ าเนสุ ‘สหเชกฏฺํ’ อาคตํ.
ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก ปน ‘อิมานิ ตีณิ สํโยชนานิ, ตเทกฏฺา จ กิเลสา’ติ, ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเกปิ ‘อิมานิ ตีณิ สํโยชนานิ, ตเทกฏฺา จ กิเลสา’ติ, ปุน ตตฺเถว ตีณิ สํโยชนานิ – สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพา; ตเทกฏฺโ โลโภ โทโส โมโห, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตู; ตเทกฏฺา จ กิเลสา ตํสมฺปยุตฺโต เวทนาขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺานํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาติ; สมฺมปฺปธานวิภงฺเค ‘‘ตตฺถ กตเม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ โทโส โมโห, ตเทกฏฺา จ กิเลสา’’ติ (วิภ. ๓๙๑) – อิเมสุ ปน เอตฺตเกสุ าเนสุ ‘ปหาเนกฏฺํ’ อาคตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๙๘๗. อพฺยากตปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวาติ. อิมสฺมึ ติเก ตีณิ ลกฺขณานิ ติสฺโส ปฺตฺติโย กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ อชฏากาสํ อากิฺจฺายตนสฺส อารมฺมณํ นิโรธสมาปตฺติ จ น ลพฺภตีติ วุตฺตํ.
๙๘๘. เวทนาตฺติกนิทฺเทเส สุขภูมิยนฺติ เอตฺถ ยถา ตมฺพภูมิ กณฺหภูมีติ ตมฺพกณฺหภูมิโยว วุจฺจนฺติ, เอวํ สุขมฺปิ สุขภูมิ นาม. ยถา อุจฺฉุภูมิ สาลิภูมีติ อุจฺฉุสาลีนํ อุปฺปชฺชนฏฺานานิ วุจฺจนฺติ, เอวํ สุขสฺส อุปฺปชฺชนฏฺานํ จิตฺตมฺปิ สุขภูมิ นาม. ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ยสฺมา ปน สา กามาวจเร วา โหติ, รูปาวจราทีสุ วา, ตสฺมาสฺสา ¶ ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ กามาวจเรติอาทิ วุตฺตํ. สุขเวทนํ เปตฺวาติ ยา สา สุขภูมิยํ สุขเวทนา, ตํ เปตฺวา. ตํสมฺปยุตฺโตติ ตาย ปิตาย สุขเวทนาย สมฺปยุตฺโต. เสสปททฺวเยปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
อิมสฺมึ ¶ ติเก ติสฺโส เวทนา, สพฺพํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ อิทมฺปิ น ลพฺภติ. อยฺหิ ติโก กุสลตฺติเก จ อลพฺภมาเนหิ อิเมหิ จ ตีหิ โกฏฺาเสหิ มุตฺตโก นาม. อิโต ปเรสุ ปน ติกทุเกสุ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา ตํ สพฺพํ ปทานุกฺกเมน มาติกากถายฺเจว กุสลาทีนํ นิทฺเทเส จ วุตฺตเมว. ยํ ปน ยตฺถ วิเสสมตฺตํ ตเทว วกฺขาม.
๙๙๑. ตตฺถ ¶ วิปากตฺติเก ตาว กิฺจาปิ อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมาปิ กมฺมสมุฏฺานา อตฺถิ, อนารมฺมณตฺตา ปน เต กมฺมสริกฺขกา น โหนฺตีติ สารมฺมณา อรูปธมฺมาว กมฺมสริกฺขกตฺตา วิปากาติ วุตฺตา, พีชสริกฺขกํ ผลํ วิย. สาลิพีชสฺมิฺหิ วปิเต องฺกุรปตฺตาทีสุ นิกฺขนฺเตสุปิ สาลิผลนฺติ น วุจฺจติ. ยทา ปน สาลิสีสํ ปกฺกํ โหติ ปริณตํ, ตทา พีชสริกฺขโก สาลิ เอว สาลิผลนฺติ วุจฺจติ. องฺกุรปตฺตาทีนิ ปน พีชชาตานิ พีชโต นิพฺพตฺตานีติ วุจฺจนฺติ, เอวเมว รูปมฺปิ กมฺมชนฺติ วา อุปาทิณฺณนฺติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๙๙๔. อุปาทิณฺณตฺติเก กิฺจาปิ ขีณาสวสฺส ขนฺธา ‘อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร อมฺหากํ จูฬปิตุตฺเถโร’ติ วทนฺตานํ ปเรสํ อุปาทานสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, มคฺคผลนิพฺพานานิ ปน อคฺคหิตานิ อปรามฏฺานิ อนุปาทิณฺณาเนว. ตานิ หิ, ยถา ทิวสํ สนฺตตฺโต อโยคุโฬ มกฺขิกานํ อภินิสีทนสฺส ปจฺจโย น โหติ, เอวเมว เตชุสฺสทตฺตา ตณฺหามานทิฏฺิวเสน คหณสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. เตน วุตฺตํ – อิเม ธมฺมา อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยาติ.
๙๙๘. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิเกสุปิ เอเสว นโย.
๑๐๐๐. วิตกฺกตฺติเก วิตกฺกสหชาเตน วิจาเรน สทฺธึ กุสลตฺติเก อลพฺภมานาว น ลพฺภนฺติ.
๑๐๐๓. ปีติสหคตตฺติเก ¶ ปีติอาทโย อตฺตนา สหชาตธมฺมานํ ปีติสหคตาทิภาวํ ทตฺวา สยํ ปิฏฺิวฏฺฏกา ชาตา. อิมสฺมิฺหิ ติเก ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา ¶ ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ อุเปกฺขาเวทนา รูปํ นิพฺพานนฺติ – อิทมฺปิ น ลพฺภติ. อยฺหิ ติโก กุสลตฺติเก จ อลพฺภมาเนหิ อิเมหิ จ ปฺจหิ โกฏฺาเสหิ มุตฺตโก นาม.
๑๐๐๖. ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก สฺโชนานีติ พนฺธนานิ. สกฺกายทิฏฺีติ วิชฺชมานฏฺเน สติ ขนฺธปฺจกสงฺขาเต กาเย; สยํ วา สตี ตสฺมึ กาเย ทิฏฺีติ ‘สกฺกายทิฏฺิ’. สีเลน สุชฺฌิตุํ สกฺกา, วเตน สุชฺฌิตุํ สกฺกา, สีลวเตหิ สุชฺฌิตุํ สกฺกาติ คหิตสมาทานํ ปน สีลพฺพตปรามาโส นาม.
๑๐๐๗. อิธาติ ¶ เทสาปเทเส นิปาโต. สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ. ยถาห – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๘๙). กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ อิธ ทุติโย สมโณ’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๒๔๑). กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห –
‘‘อิเธว ติฏฺมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;
ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติ. (ที. นิ. ๒.๓๖๙);
กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห – ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๐). อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ ปน ‘อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา อิติ’. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยรหิตตฺตา ทิฏฺิปฏิเสธโก เนว ‘อาคโม’, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา เนว ‘อธิคโม’ อตฺถิ, โส ‘อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา อิติ’. สฺวายํ –
ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;
ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๕๑; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๓๐; จูฬนิ. อฏฺ. ๘๘; เนตฺติ. อฏฺ. ๕๖);
โส ¶ หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. ยถาห – ‘‘ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ¶ ปุถุชฺชนา. ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ ปฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ ¶ ปฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา’’ติ (มหานิ. ๙๔). ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา. ปุถุ วา อยํ – วิสุํเยว สงฺขฺยํ คโต, วิสํสฏฺโ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ – ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ ‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต –
‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๕๑; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๓๐; จูฬนิ. อฏฺ. ๘๘);
ทฺเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน โลเกน จ อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ. พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห – ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป… ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๘).
สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ สปฺปุริสาติ เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพว ¶ วา เอเต ทฺเวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกาปิ. ยถาห –
‘‘โย เว กตฺู กตเวทิ ธีโร,
กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ;
ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ,
ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี’’ติ. (ชา. ๒.๑๗.๗๘);
‘กลฺยาณมิตฺโต ¶ ทฬฺหภตฺติ จ โหตี’ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโต. กตฺุตาทีหิ ¶ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธาติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพ. โส จกฺขุนา อทสฺสาวี าเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ. เตสุ าเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโต. มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺาปิ อทิฏฺาว โหนฺติ, เตสํ จกฺขูนํ วณฺณมตฺตคฺคหณโต, น อริยภาวโคจรโต. โสณสิงฺคาลาทโยปิ จกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน.
ตตฺริทํ วตฺถุ – จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺาโก วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ปิฏฺิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ – ‘อริยา นาม ภนฺเต กีทิสา’ติ? เถโร อาห – ‘อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺตึ กตฺวา สห จรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํทุชฺชานาวุโส, อริยา’ติ. เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อฺาสิ. ตสฺมา น จกฺขุนา ทสฺสนํ ‘ทสฺสนํ’, าณทสฺสนเมว ‘ทสฺสนํ’. ยถาห – ‘‘กึ เต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗). ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ, าเณน อริเยหิ ทิฏฺํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต, อริยาธิคตฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต, อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺตฺตา, ‘อริยานํ อทสฺสาวี’ติ เวทิตพฺโพ.
อริยธมฺมสฺส ¶ อโกวิโทติ สติปฏฺานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม อวินีโตติ, เอตฺถ ปน
ทุวิโธ วินโย นาม, เอกเมเกตฺถ ปฺจธา;
อภาวโต ตสฺส อยํ, อวินีโตติ วุจฺจติ.
อยฺหิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ วินเย เอกเมโก วินโย ปฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปหานํ วิกฺขมฺภนปหานํ สมุจฺเฉทปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานํ นิสฺสรณปหานนฺติ ปฺจวิโธ.
ตตฺถ ¶ ¶ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต’’ติ (วิภ. ๕๑๑) อยํ สีลสํวโร. ‘‘รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๑๓; ม. นิ. ๑.๒๙๕; สํ. นิ. ๔.๒๓๙; อ. นิ. ๓.๑๖) อยํ สติสํวโร.
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, (อชิตาติ ภควา)
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ,
ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ. (สุ. นิ. ๑๐๔๑) –
อยํ าณสํวโร นาม. ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔; อ. นิ. ๔.๑๑๔; ๖.๕๘) อยํ ขนฺติสํวโร. ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๖; อ. นิ. ๔.๑๑๔; ๖.๕๘) อยํ วีริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโร, วินยนโต วินโยติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว ‘สํวรวินโย’ ปฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต, ทีปาโลเกเนว ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํ, เสยฺยถิทํ – นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน ¶ อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถิภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน ‘อหํ มมา’ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสฺาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสฺาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสฺาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสฺาย, มุจฺจิตุกมฺยตาาเณน อมุจฺจิตุกามตาย, อุเปกฺขาาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํ, เอตํ ‘ตทงฺคปหานํ’ นาม.
ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต, ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเ เสวาลสฺส, เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ ‘วิกฺขมฺภนปหานํ’ นาม. ‘‘ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต ¶ อตฺตโน อตฺตโน สนฺตาเน ทิฏฺิคตานํ ปหานายา’’ติอาทินา ¶ (ธ. ส. ๒๗๗) นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ ‘สมุจฺเฉทปหานํ’ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานํ’ นาม. ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ ‘นิสฺสรณปหานํ’ นาม. สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ, วินยนฏฺเน วินโย, ตสฺมา ‘ปหานวินโย’ติ วุจฺจติ. ตํตํปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ ปหานวินโยติ วุจฺจติ. เอวํ ปหานวินโยปิ ปฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ, เภทโต จ ทสวิโธ วินโย, ภินฺนสํวรตฺตา, ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา, ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ, ตสฺมา อภาวโต ตสฺส, อยํ ‘อวินีโต’ติ วุจฺจตีติ. เอส ¶ นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ. นินฺนานากรณฺเหตํ อตฺถโต. ยถาห – ‘‘เยว เต อริยา เตว เต สปฺปุริสา, เยว เต สปฺปุริสา เตว เต อริยา. โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม โส เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม โส เอว โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต อริยวินยา เตว เต สปฺปุริสวินยา, เยว เต สปฺปุริสวินยา เตว เต อริยวินยา. อริเยติ วา สปฺปุริเสติ วา, อริยธมฺเมติ วา สปฺปุริสธมฺเมติ วา, อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วา, เอเสเส เอเก เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตฺเวา’’ติ.
รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘ยํ รูปํ โส อหํ, โย อหํ ตํ รูป’นฺติ รูปฺจ อตฺตานฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. ‘‘เสยฺยถาปิ นาม เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจีติ อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ,’’ เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ เอวํ รูปํ อตฺตาติ ทิฏฺิปสฺสนาย ปสฺสติ. รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ ‘อรูปํ อตฺตา’ติ คเหตฺวา, ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย, ตํ รูปวนฺตํ สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ ‘อรูปเมว อตฺตา’ติ คเหตฺวา, ปุปฺผมฺหิ คนฺธํ วิย, อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ ¶ วา อตฺตานนฺติ ‘อรูปเมว อตฺตา’ติ คเหตฺวา, กรณฺฑเก มณึ วิย, อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ ¶ ‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’ติ สุทฺธรูปเมว อตฺตาติ กถิตํ. ‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’ติ อิเมสุ สตฺตสุ าเนสุ ‘อรูปํ อตฺตา’ติ กถิตํ. เวทนาวนฺตํ ¶ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา อตฺตานนฺติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ าเนสุ ‘รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา’ กถิโต. ตตฺถ ‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’ติ อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ อุจฺเฉททิฏฺิ กถิตา. อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺิ. เอวเมตฺถ ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย ปฺจ วิภวทิฏฺิโย โหนฺติ. ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา, ปมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพา.
๑๐๐๘. สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา อุภยตฺถ วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน ‘ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติ. คุเณ กงฺขมาโน ‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพฺุตาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติ. อุภยตฺถ กงฺขมาโน ‘อสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภานุรฺชิตาย สรีรนิปฺผตฺติยา สมนฺนาคโต สพฺพเยฺยชานนสมตฺถํ สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต โลกตารโก พุทฺโธ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติ. อยฺหิสฺส อตฺตภาเว คุเณ วา กงฺขนโต อุภยตฺถ กงฺขติ นาม. วิจิกิจฺฉตีติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต กิจฺฉติ กิลมติ. นาธิมุจฺจตีติ ตตฺเถว อธิโมกฺขํ น ลภติ. น สมฺปสีทตีติ จิตฺตํ อนาวิลํ กตฺวา ปสีทิตุํ น สกฺโกติ, คุเณสุ นปฺปสีทติ.
ธมฺเม กงฺขตีติอาทีสุ ปน ‘กิเลเส ปชหนฺตา จตฺตาโร อริยมคฺคา, ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสานิ จตฺตาริ สามฺผลานิ, มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ อมตํ มหานิพฺพานํ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขนฺโตปิ ‘อยํ ธมฺโม นิยฺยานิโก นุ โข อนิยฺยานิโก’ติ กงฺขนฺโตปิ ธมฺเม กงฺขติ ¶ นาม. ‘จตฺตาโร ¶ มคฺคฏฺกา จตฺตาโร ผลฏฺกาติ อิทํ สงฺฆรตนํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขนฺโตปิ, ‘อยํ สงฺโฆ สุปฺปฏิปนฺโน นุ โข ทุปฺปฏิปนฺโน’ติ กงฺขนฺโตปิ, ‘เอตสฺมึ สงฺฆรตเน ทินฺนสฺส วิปากผลํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขนฺโตปิ สงฺเฆ กงฺขติ นาม. ‘ติสฺโส ปน สิกฺขา อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขนฺโตปิ, ‘ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตปจฺจเยน อานิสํโส อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขนฺโตปิ สิกฺขาย กงฺขติ นาม.
ปุพฺพนฺโต ¶ วุจฺจติ อตีตานิ ขนฺธธาตายตนานิ. อปรนฺโต อนาคตานิ. ตตฺถ อตีเตสุ ขนฺธาทีสุ ‘อตีตานิ นุ โข, น นุ โข’ติ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺเต กงฺขติ นาม. อนาคเตสุ ‘อนาคตานิ นุ โข, น นุ โข’ติ กงฺขนฺโต อปรนฺเต กงฺขติ นาม. อุภยตฺถ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ นาม. ‘ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยวฏฺฏํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขนฺโต อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ นาม. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อิเมสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยา ‘อิทปฺปจฺจยา’. อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว ‘อิทปฺปจฺจยตา’. อิทปฺปจฺจยา เอว วา ‘อิทปฺปจฺจยตา’; ชาติอาทีนเมตํ อธิวจนํ. ชาติอาทีสุ ตํ ตํ ปฏิจฺจ อาคมฺม สมุปฺปนฺนาติ ‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา’. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทปฺปจฺจยตาย จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ ธมฺเมสุ กงฺขตีติ.
๑๐๐๙. สีเลนาติ โคสีลาทินา. วเตนาติ โควตาทินาว. สีลพฺพเตนาติ ตทุภเยน. สุทฺธีติ กิเลสสุทฺธิ; ปรมตฺถสุทฺธิภูตํ วา นิพฺพานเมว. ตเทกฏฺาติ อิธ ปหาเนกฏฺํ ธุรํ. อิมิสฺสา จ ปาฬิยา ทิฏฺิกิเลโส วิจิกิจฺฉากิเลโสติ ทฺเวเยว อาคตา. โลโภ โทโส โมโห มาโน ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ปน อฏฺ อนาคตา. อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพา. เอตฺถ หิ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสุ ปหียมานาสุ อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ สพฺเพปิเม ปหาเนกฏฺา หุตฺวา ปหียนฺติ. สหเชกฏฺํ ปน อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํ. โสตาปตฺติมคฺเคน หิ ¶ จตฺตาริ ทิฏฺิสหคตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตฺจาติ ปฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. ตตฺถ ทฺวีสุ อสงฺขาริกทิฏฺิจิตฺเตสุ ปหียนฺเตสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ. เสสทิฏฺิกิเลโส จ วิจิกิจฺฉากิเลโส จ ปหาเนกฏฺวเสน ปหียนฺติ. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุปิ ปหียนฺเตสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห ¶ ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ. เสสทิฏฺิกิเลโส จ วิจิกิจฺฉากิเลโส จ ปหาเนกฏฺวเสน ปหียนฺติ. เอวํ ปหาเนกฏฺสฺมึเยว สหเชกฏฺํ ลพฺภตีติ อิทํ สหเชกฏฺํ อาหริตฺวา ทีปยึสุ.
ตํสมฺปยุตฺโตติ เตหิ ตเทกฏฺเหิ อฏฺหิ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโต. วินิพฺโภคํ วา กตฺวา เตน โลเภน เตน โทเสนาติ เอวํ เอเกเกน สมฺปยุตฺตตา ทีเปตพฺพา. ตตฺถ โลเภ คหิเต, โมโห มาโน ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อยํ สงฺขารกฺขนฺเธ กิเลสคโณ โลภสมฺปยุตฺโต นาม. โทเส ¶ คหิเต, โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อยํ กิเลสคโณ โทสสมฺปยุตฺโต นาม. โมเห คหิเต, โลโภ โทโส มาโน ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อยํ กิเลสคโณ โมหสมฺปยุตฺโต นาม. มาเน คหิเต, เตน สหุปฺปนฺโน โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อยํ กิเลสคโณ มานสมฺปยุตฺโต นาม. อิมินา อุปาเยน เตน ถิเนน เตน อุทฺธจฺเจน เตน อหิริเกน เตน อโนตฺตปฺเปน สมฺปยุตฺโต ตํสมฺปยุตฺโตติ โยชนา กาตพฺพา. ตํสมุฏฺานนฺติ เตน โลเภน…เป… เตน อโนตฺตปฺเปน สมุฏฺิตนฺติ อตฺโถ.
อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติ เอตฺถ ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค; เตน ปหาตพฺพาติ อตฺโถ. ‘กสฺมา ปน โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ นาม ชาโต’ติ? ‘ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต’. ‘นนุ โคตฺรภุ ปมตรํ ปสฺสตี’ติ ¶ ? ‘โน น ปสฺสติ; ทิสฺวาปิ กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ, สํโยชนานํ อปฺปหานโต. ตสฺมา ปสฺสตี’ติ น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฏฺตฺตา ‘อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามี’ติ วทนฺโต เจตฺถ ชานปทปุริโส นิทสฺสนํ.
๑๐๑๑. อวเสโส โลโภติ ทสฺสเนน ปหีนาวเสโส. โลโภ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. ทสฺสเนน หิ อปายคมนียาว ปหีนา. เตหิ ปน อฺเ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ. ‘ตเทกฏฺา’ติ เตหิ ปาฬิยํ อาคเตหิ ตีหิ กิเลเสหิ สมฺปโยคโตปิ ปหานโตปิ เอกฏฺา ปฺจ กิเลสา. เนว ทสฺสเนน น ภาวนายาติ อิทํ สํโยชนาทีนํ วิย ¶ เตหิ มคฺเคหิ อปฺปหาตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, นามฺจ รูปฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทินา นเยน กุสลาทีนมฺปิ ปหานํ อนฺุาตํ, ตํ เตสํ มคฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต อุปนิสฺสยปจฺจยานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา ปหีนาติ อิมํ ปริยายํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๐๑๓. ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเก อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกาติ นิฏฺเปตฺวา, ปุน ‘ตีณิ สํโยชนานี’ติอาทิ ปหาตพฺเพ ทสฺเสตฺวา, ตเทกฏฺภาเวน เหตู เจว สเหตุเก จ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘กิฺจาปิ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ เหตูสุ โลภสหคโต โมโห โลเภน สเหตุโก โหติ, โทสสหคโต โมโห โทเสน, โลภโทสา จ โมเหนาติ ปหาตพฺพเหตุกปเทเปเต สงฺคหํ ¶ คจฺฉนฺติ, วิจิกิจฺฉาสหคโต ปน โมโห อฺสฺส สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาเวน เหตุเยว, น สเหตุโกติ ตสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตู’ติ วุตฺตํ.
๑๐๑๘. ทุติยปเท ¶ อุทฺธจฺจสหคตสฺส โมหสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ อิเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตูติ วุตฺตํ. โส หิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม สเหตุเก กตฺวา ปิฏฺิวฏฺฏโก ชาโต, วิจิกิจฺฉาสหคโต วิย อฺสฺส สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา ปหาตพฺพเหตุกปทํ น ภชติ. ตติยปเท อวเสสา อกุสลาติ ปุน อกุสลคฺคหณํ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตานํ โมหานํ สงฺคหตฺถํ กตํ. เต หิ สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา ปหาตพฺพเหตุกา นาม น โหนฺติ.
๑๐๒๙. ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อารพฺภาติ อารมฺมณํ กตฺวา. สยฺหิ ปริตฺตา วา โหนฺตุ มหคฺคตา วา, ปริตฺตธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา ปริตฺตารมฺมณา, มหคฺคเต อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา มหคฺคตารมฺมณา, อปฺปมาเณ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา อปฺปมาณารมฺมณา. เต ปน ปริตฺตาปิ โหนฺติ มหคฺคตาปิ อปฺปมาณาปิ.
๑๐๓๕. มิจฺฉตฺตตฺติเก ¶ อานนฺตริกานีติ อนนฺตราเยน ผลทายกานิ; มาตุฆาตกกมฺมาทีนเมตํ อธิวจนํ. เตสุ หิ เอกสฺมิมฺปิ กมฺเม กเต ตํ ปฏิพาหิตฺวา อฺํ กมฺมํ อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กาตุํ น สกฺโกติ. สิเนรุปฺปมาเณปิ หิ สุวณฺณถูเป กตฺวา จกฺกวาฬมตฺตํ วา รตนมยปาการํ วิหารํ กาเรตฺวา ตํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ยาวชีวํ จตฺตาโร ปจฺจเย ททโตปิ ตํ กมฺมํ เอเตสํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิพาเหตุํ น สกฺโกติ เอว. ยา จ มิจฺฉาทิฏฺิ นิยตาติ อเหตุกวาทอกิริยวาทนตฺถิกวาเทสุ อฺตรา. ตฺหิ คเหตฺวา ิตํ ปุคฺคลํ พุทฺธสตมฺปิ พุทฺธสหสฺสมฺปิ โพเธตุํ น สกฺโกติ.
๑๐๓๘. มคฺคารมฺมณตฺติเก อริยมคฺคํ อารพฺภาติ โลกุตฺตรมคฺคํ อารมฺมณํ กตฺวา. เต ปน ปริตฺตาปิ โหนฺติ มหคฺคตาปิ.
๑๐๓๙. มคฺคเหตุกนิทฺเทเส ¶ ปมนเยน ปจฺจยฏฺเน เหตุนา มคฺคสมฺปยุตฺตานํ ขนฺธานํ สเหตุกภาโว ทสฺสิโต. ทุติยนเยน มคฺคภูเตน สมฺมาทิฏฺิสงฺขาเตน เหตุนา เสสมคฺคงฺคานํ สเหตุกภาโว ¶ ทสฺสิโต. ตติยนเยน มคฺเค อุปฺปนฺนเหตูหิ สมฺมาทิฏฺิยา สเหตุกภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
๑๐๔๐. อธิปตึ กริตฺวาติ อารมฺมณาธิปตึ กตฺวา. เต จ โข ปริตฺตธมฺมาว โหนฺติ. อริยสาวกานฺหิ อตฺตโน มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล อารมฺมณาธิปติ ลพฺภติ. เจโตปริยาเณน ปน อริยสาวโก ปรสฺส มคฺคํ ปจฺจเวกฺขมาโน ครุํ กโรนฺโตปิ อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคํ วิย ครุํ น กโรติ. ‘ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺตํ ตถาคตํ ทิสฺวา ตสฺส มคฺคํ ครุํ กโรติ น กโรตี’ติ? กโรติ, น ปน อตฺตโน มคฺคํ วิย. อรหา น กิฺจิ ธมฺมํ ครุํ กโรติ เปตฺวา มคฺคํ ผลํ นิพฺพานนฺติ. เอตฺถาปิ อยเมวตฺโถ. วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ อิทํ สหชาตาธิปตึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ฉนฺทฺหิ เชฏฺกํ กตฺวา มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส ฉนฺโท อธิปติ นาม โหติ, น มคฺโค. เสสธมฺมาปิ ฉนฺทาธิปติโน นาม โหนฺติ, น มคฺคาธิปติโน. จิตฺเตปิ เอเสว นโย. วีมํสํ ปน เชฏฺกํ กตฺวา มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส วีมํสาธิปติ เจว โหติ มคฺโค จาติ. เสสธมฺมา มคฺคาธิปติโน นาม โหนฺติ. วีริเยปิ เอเสว นโย.
๑๐๔๑. อุปฺปนฺนตฺติกนิทฺเทเส ¶ ชาตาติ นิพฺพตฺตา, ปฏิลทฺธตฺตภาวา. ภูตาติอาทีนิ เตสํเยว เววจนานิ. ชาตา เอว หิ ภาวปฺปตฺติยา ภูตา. ปจฺจยสํโยเค ชาตตฺตา สฺชาตา. นิพฺพตฺติลกฺขณปฺปตฺตตฺตา นิพฺพตฺตา. อุปสคฺเคน ปน ปทํ วฑฺเฒตฺวา อภินิพฺพตฺตาติ วุตฺตา. ปากฏีภูตาติ ปาตุภูตา. ปุพฺพนฺตโต ¶ อุทฺธํ ปนฺนาติ อุปฺปนฺนา. อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา สมุปฺปนฺนาติ วุตฺตา. นิพฺพตฺตฏฺเเนว อุทฺธํ ิตาติ อุฏฺิตา. ปจฺจยสํโยเค อุฏฺิตาติ สมุฏฺิตา. ปุน อุปฺปนฺนาติวจเน การณํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตาติ อุปฺปนฺนโกฏฺาเสน คณนํ คตา. รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณนฺติ อิทํ เนสํ สภาวทสฺสนํ. ทุติยปทนิทฺเทโส วุตฺตปฏิเสธนเยน เวทิตพฺโพ. ตติยปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
อยํ ปน ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโต. ลทฺโธกาสสฺส หิ กมฺมสฺส วิปาโก ทุวิโธ – ขณปฺปตฺโต, จ อปฺปตฺโต จ. ตตฺถ ‘ขณปฺปตฺโต’ อุปฺปนฺโน นาม. ‘อปฺปตฺโต’ จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ, กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา. ธุวปจฺจยฏฺเน นตฺถิ นาม น โหติ, อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาโต. ยถา หิ – ‘‘ติฏฺเตว สายํ, โปฏฺปาท, อรูปี อตฺตา สฺามโย ¶ . อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อฺา จ สฺา อุปฺปชฺชนฺติ อฺา จ สฺา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๑๙). เอตฺถ อารุปฺเป กามาวจรสฺาปวตฺติกาเล กิฺจาปิ มูลภวงฺคสฺา นิรุทฺธา กามาวจรสฺาย ปน นิรุทฺธกาเล อวสฺสํ สา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อรูปสงฺขาโต อตฺตา นตฺถีติ สงฺขฺยํ อคนฺตฺวา ‘ติฏฺเตว’ นามาติ ชาโต. เอวเมว ลทฺโธกาสสฺส กมฺมสฺส วิปาโก ทุวิโธ…เป… ธุวปจฺจยฏฺเน นตฺถิ นาม น โหติ, อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาโต.
ยทิ ปน อายูหิตํ กุสลากุสลกมฺมํ สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อฺสฺส โอกาโส น ภเวยฺย. ตํ ปน ทุวิธํ โหติ – ธุววิปากํ, อธุววิปากฺจ. ตตฺถ ปฺจ อานนฺตริยกมฺมานิ, อฏฺ สมาปตฺติโย, จตฺตาโร อริยมคฺคาติ เอตํ ‘ธุววิปากํ’ นาม. ตํ ¶ ปน ขณปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปฺปตฺตมฺปิ. ตตฺถ ‘ขณปฺปตฺตํ’ อุปฺปนฺนํ นาม. ‘อปฺปตฺตํ’ อนุปฺปนฺนํ นาม. ตสฺส วิปาโก จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา. ธุวปจฺจยฏฺเน อนุปฺปนฺนํ นาม น โหติ, อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาตํ. เมตฺเตยฺยโพธิสตฺตสฺส มคฺโค อนุปฺปนฺโน นาม, ผลํ อุปฺปาทิโน ธมฺมาเยว นาม ชาตํ.
๑๐๔๔. อตีตตฺติกนิทฺเทเส ¶ อตีตาติ ขณตฺตยํ อติกฺกนฺตา. นิรุทฺธาติ นิโรธปฺปตฺตา. วิคตาติ วิภวํ คตา, วิคจฺฉิตา วา. วิปริณตาติ ปกติวิชหเนน วิปริณามํ คตา. นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ อตฺถงฺคตา. อพฺภตฺถงฺคตาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตาติ นิพฺพตฺติตฺวา วิคจฺฉิตา. ปุน อตีตวจเน การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ปรโต อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย. อตีตํเสน สงฺคหิตาติ อตีตโกฏฺาเสน คณนํ คตา. กตเม เตติ? รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. ปรโต อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๐๔๗. อตีตารมฺมณตฺติกนิทฺเทเส อตีเต ธมฺเม อารพฺภาติอาทีสุ ปริตฺตมหคฺคตาว ธมฺมา เวทิตพฺพา. เต หิ อตีตาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ.
๑๐๕๐. อชฺฌตฺตตฺติกนิทฺเทเส เตสํ เตสนฺติ ปททฺวเยน สพฺพสตฺเต ปริยาทิยติ. อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนํ. นิยตาติ อตฺตนิ ชาตา. ปาฏิปุคฺคลิกาติ ปาฏิเยกฺกสฺส ปาฏิเยกฺกสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส สนฺตกา. อุปาทิณฺณาติ สรีรฏฺกา. เต หิ กมฺมนิพฺพตฺตา วา โหนฺตุ มา วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺวเสน ปน อิธ อุปาทิณฺณาติ วุตฺตา.
๑๐๕๑. ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ เปตฺวา อวเสสสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว. ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํ.
๑๐๕๓. อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกสฺส ปมปเท ปริตฺตมหคฺคตา ธมฺมา เวทิตพฺพา. ทุติเย ¶ อปฺปมาณาปิ. ตติเย ปริตฺตมหคฺคตาว. อปฺปมาณา ปน กาเลน พหิทฺธา กาเลน อชฺฌตฺตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. สนิทสฺสนตฺติกนิทฺเทโส อุตฺตาโนเยวาติ.
ทุกนิกฺเขปกถา
๑๐๖๒. ทุเกสุ อโทสนิทฺเทเส เมตฺตายนวเสน เมตฺติ. เมตฺตากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน จิตฺตสฺส ภาโว ¶ เมตฺตายิตตฺตํ. อนุทยตีติ อนุทฺทา, รกฺขตีติ อตฺโถ. อนุทฺทากาโร อนุทฺทายนา. อนุทฺทายิตสฺส ภาโว อนุทฺทายิตตฺตํ. หิตสฺส เอสนวเสน หิเตสิตา. อนุกมฺปนวเสน อนุกมฺปา. สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตา เมตฺตาว วุตฺตา. เสสปเทหิ โลกิยโลกุตฺตโร อโทโส กถิโต.
๑๐๖๓. อโมหนิทฺเทเส ทุกฺเข าณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ ปฺา. ทุกฺขสมุทเยติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ทุกฺเข าณํ สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณาสุ วตฺตติ. ตถา ทุกฺขสมุทเย. นิโรเธ ปน สวนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณาสุ เอว. ตถา ปฏิปทาย. ปุพฺพนฺเตติ อตีตโกฏฺาเส. อปรนฺเตติ อนาคตโกฏฺาเส. ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ ตทุภเย. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ าณนฺติ อยํ ปจฺจโย, อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, อิทํ ปฏิจฺจ อิทํ นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ปจฺจเยสุ จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ าณํ.
๑๐๖๕. โลภนิทฺเทเสปิ เหฏฺา อนาคตานํ ปทานํ อยมตฺโถ – รฺชนวเสน ราโค. พลวรฺชนฏฺเน สาราโค. วิสเยสุ สตฺตานํ อนุนยนโต อนุนโย. อนุรุชฺฌตีติ อนุโรโธ, กาเมตีติ อตฺโถ. ยตฺถ กตฺถจิ ภเว สตฺตา ¶ เอตาย นนฺทนฺติ, สยํ วา นนฺทตีติ นนฺที. นนฺที ¶ จ สา รฺชนฏฺเน ราโค จาติ นนฺทีราโค. ตตฺถ เอกสฺมึ อารมฺมเณ สกึ อุปฺปนฺนา ตณฺหา ‘นนฺที’. ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา ‘นนฺทีราโค’ติ วุจฺจติ. จิตฺตสฺส สาราโคติ โย เหฏฺา พลวรฺชนฏฺเน สาราโคติ วุตฺโต, โส น สตฺตสฺส, จิตฺตสฺเสว สาราโคติ อตฺโถ.
อิจฺฉนฺติ เอตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉา. พหลกิเลสภาเวน มุจฺฉนฺติ เอตาย ปาณิโนติ มุจฺฉา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานํ. อิมินา สตฺตา คิชฺฌนฺติ, เคธํ อาปชฺชนฺตีติ เคโธ; พหลฏฺเน วา เคโธ. ‘‘เคธํ วา ปวนสณฺฑ’’นฺติ หิ พหลฏฺเเนว วุตฺตํ. อนนฺตรปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. สพฺพโตภาเคน วา เคโธติ ปลิเคโธ. สฺชนฺติ เอเตนาติ สงฺโค; ลคฺคนฏฺเน วา สงฺโค. โอสีทนฏฺเน ปงฺโก. อากฑฺฒนวเสน เอชา. ‘‘เอชา อิมํ ปุริสํ ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา’’ติ หิ วุตฺตํ. วฺจนฏฺเน มายา. วฏฺฏสฺมึ สตฺตานํ ชนนฏฺเน ¶ ชนิกา. ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗) หิ วุตฺตํ. วฏฺฏสฺมึ สตฺเต ทุกฺเขน สํโยชยมานา ชเนตีติ สฺชนนี. ฆฏนฏฺเน สิพฺพินี. อยฺหิ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต จุติปฏิสนฺธิวเสน สิพฺพติ ฆเฏติ, ตุนฺนกาโร วิย ปิโลติกาย ปิโลติกํ; ตสฺมา ฆฏนฏฺเน สิพฺพินีติ วุตฺตา. อเนกปฺปการํ วิสยชาลํ ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวสสงฺขาตํ วา ชาลมสฺสา อตฺถีติ ชาลินี.
อากฑฺฒนฏฺเน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา. อลฺลฏฺเน วา สริตา. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สริตานิ สิเนหิตานิ จ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน’’ติ (ธ. ป. ๓๔๑). อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ จาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. วิสตาติ ¶ วิสตฺติกา. วิสฏาติ วิสตฺติกา. วิสาลาติ วิสตฺติกา. วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา. วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา. วิสํหรตีติ วิสตฺติกา. วิสมูลาติ วิสตฺติกา. วิสผลาติ วิสตฺติกา. วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา. วิสตา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม กุเล คเณ วิตฺถตาติ วิสตฺติกา (มหานิ. ๓). อนยพฺยสนปาปนฏฺเน กุมฺมานุพนฺธสุตฺตกํ วิยาติ สุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สุตฺตกนฺติ โข, ภิกฺขเว, นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๙). รูปาทีสุ วิตฺถตฏฺเน วิสฏา. ตสฺส ตสฺส ปฏิลาภตฺถาย สตฺเต อายูหาเปตีติ อายูหินี. อุกฺกณฺิตุํ อปฺปทานโต สหายฏฺเน ทุติยา. อยฺหิ สตฺตานํ วฏฺฏสฺมึ อุกฺกณฺิตุํ น เทติ, คตคตฏฺาเน ปิยสหาโย วิย อภิรมาเปติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตณฺหาทุติโย ¶ ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ. (อ. นิ. ๔.๙; อิติวุ. ๑๕; มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส ๑๐๗);
ปณิธานกวเสน ปณิธิ. ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ. เอตาย หิ สตฺตา, รชฺชุยา คีวาย พทฺธา โคณา วิย, อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ นิยฺยนฺติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ วนติ ภชติ อลฺลียตีติ วนํ. วนติ ยาจตีติ วา วนํ. วนโถติ พฺยฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํ. อนตฺถทุกฺขานํ วา สมุฏฺาปนฏฺเน คหนฏฺเน จ วนํ ¶ วิยาติ ‘วนํ’; พลวตณฺหาเยตํ นามํ. คหนตรฏฺเน ปน ตโต พลวตโร ‘วนโถ’ นาม. เตน วุตฺตํ –
‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;
เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๓);
สนฺถวนวเสน สนฺถโว; สํสคฺโคติ อตฺโถ. โส ¶ ทุวิโธ – ตณฺหาสนฺถโว มิตฺตสนฺถโว จ. เตสุ อิธ ตณฺหาสนฺถโว อธิปฺเปโต. สิเนหวเสน สิเนโห. อาลยกรณวเสน อเปกฺขตีติ อเปกฺขา. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘อิมานิ เต เทว จตุราสีตินครสหสฺสานิ กุสาวตีราชธานีปมุขานิ. เอตฺถ เทว ฉนฺทํ ชเนหิ, ชีวิเต อเปกฺขํ กโรหี’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๖๖). อาลยํ กโรหีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. ปาฏิเยกฺเก ปาฏิเยกฺเก อารมฺมเณ พนฺธตีติ ปฏิพนฺธุ. าตกฏฺเน วา ปาฏิเยกฺโก พนฺธูติปิ ปฏิพนฺธุ. นิจฺจสนฺนิสฺสิตฏฺเน หิ สตฺตานํ ตณฺหาสโม พนฺธุ นาม นตฺถิ.
อารมฺมณานํ อสนโต อาสา. อชฺโฌตฺถรณโต เจว ติตฺตึ อนุปคนฺตฺวาว ปริภฺุชนโต จาติ อตฺโถ. อาสิสนวเสน อาสิสนา. อาสิสิตสฺส ภาโว อาสิสิตตฺตํ. อิทานิ ตสฺสา ปวตฺติฏฺานํ ทสฺเสตุํ รูปาสาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสิสนวเสน อาสาติ อาสาย อตฺถํ คเหตฺวา รูเป อาสา รูปาสาติ เอวํ นวปิ ปทานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ ปุริมานิ ปฺจ ปฺจกามคุณวเสน วุตฺตานิ. ปริกฺขารโลภวเสน ฉฏฺํ. ตํ วิเสสโต ปพฺพชิตานํ. ตโต ปรานิ ¶ ตีณิ อติตฺติยวตฺถุวเสน คหฏฺานํ. น หิ เตสํ ธนปุตฺตชีวิเตหิ อฺํ ปิยตรํ อตฺถิ. ‘เอตํ มยฺหํ เอตํ มยฺห’นฺติ วา ‘อสุเกน เม อิทํ ทินฺนํ อิทํ ทินฺน’นฺติ วา เอวํ สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปา. ปรโต ทฺเว ปทานิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ. ตโต ปรํ อฺเนากาเรน วิภชิตุํ อารทฺธตฺตา ปุน ชปฺปาติ วุตฺตํ. ชปฺปนากาโร ชปฺปนา. ชปฺปิตสฺส ภาโว ชปฺปิตตฺตํ. ปุนปฺปุนํ วิสเย ลุมฺปติ อากฑฺฒตีติ โลลุโป. โลลุปสฺส ภาโว โลลุปฺปํ. โลลุปฺปากาโร โลลุปฺปายนา. โลลุปฺปสมงฺคิโน ภาโว โลลุปฺปายิตตฺตํ.
ปุจฺฉฺชิกตาติ ¶ ยาย ตณฺหาย ลาภฏฺาเนสุ, ปุจฺฉํ จาลยมานา สุนขา วิย, กมฺปมานา วิจรนฺติ, ตํ ตสฺสา กมฺปนตณฺหาย นามํ. สาธุ มนาปมนาเป วิสเย กาเมตีติ สาธุกาโม. ตสฺส ภาโว สาธุกมฺยตา. มาตา ¶ มาตุจฺฉาติอาทิเก อยุตฺตฏฺาเน ราโคติ อธมฺมราโค. ยุตฺตฏฺาเนปิ พลวา หุตฺวา อุปฺปนฺนโลโภ วิสมโลโภ. ‘‘ราโค วิสม’’นฺติอาทิวจนโต (วิภ. ๙๒๔) วา ยุตฺตฏฺาเน วา อยุตฺตฏฺาเน วา อุปฺปนฺโน ฉนฺทราโค อธมฺมฏฺเน ‘อธมฺมราโค’, วิสมฏฺเน ‘วิสมโลโภ’ติ เวทิตพฺโพ.
อารมฺมณานํ นิกามนวเสน นิกนฺติ. นิกามนากาโร นิกามนา. ปตฺถนาวเสน ปตฺถนา. ปิหายนวเสน ปิหนา. สุฏฺุ ปตฺถนา สมฺปตฺถนา. ปฺจสุ กามคุเณสุ ตณฺหา กามตณฺหา. รูปารูปภเว ตณฺหา ภวตณฺหา. อุจฺเฉทสงฺขาเต วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหา. สุทฺเธ รูปภวสฺมึเยว ตณฺหา รูปตณฺหา. อรูปภเว ตณฺหา อรูปตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ราโค ทิฏฺิราโค. นิโรเธ ตณฺหา นิโรธตณฺหา. รูเป ตณฺหา รูปตณฺหา. สทฺเท ตณฺหา สทฺทตณฺหา. คนฺธตณฺหาทีสุปิ เอเสว นโย. โอฆาทโย วุตฺตตฺถาว.
กุสลธมฺเม อาวรตีติ อาวรณํ. ฉาทนวเสน ฉาทนํ. สตฺเต วฏฺฏสฺมึ พนฺธตีติ พนฺธนํ. จิตฺตํ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสติ สํกิลิฏฺํ กโรตีติ อุปกฺกิเลโส. ถามคตฏฺเน อนุเสตีติ อนุสโย. อุปฺปชฺชมานา จิตฺตํ ปริยุฏฺาตีติ ปริยุฏฺานํ; อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน กุสลจารํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. ‘‘โจรา มคฺเค ปริยุฏฺึสุ ธุตฺตา มคฺเค ปริยุฏฺึสู’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๔๓๐) หิ มคฺคํ คณฺหึสูติ อตฺโถ. เอวมิธาปิ คหณฏฺเน ปริยุฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ปลิเวนฏฺเน ลตา วิยาติ ลตา. ‘‘ลตา อุพฺภิชฺช ติฏฺตี’’ติ (ธ. ป. ๓๔๐) อาคตฏฺาเนปิ อยํ ตณฺหา ลตาติ วุตฺตา. วิวิธานิ วตฺถูนิ อิจฺฉตีติ เววิจฺฉํ. วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลนฺติ ¶ ทุกฺขมูลํ. ตสฺเสว ทุกฺขสฺส นิทานนฺติ ทุกฺขนิทานํ. ตํ ทุกฺขํ อิโต ปภวตีติ ทุกฺขปฺปภโว. พนฺธนฏฺเน ปาโส วิยาติ ปาโส. มารสฺส ปาโส มารปาโส. ทุรุคฺคิลนฏฺเน พฬิสํ วิยาติ พฬิสํ. มารสฺส พฬิสํ ¶ มารพฬิสํ. ตณฺหาภิภูตา มารสฺส วิสยํ นาติกฺกมนฺติ, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตตีติ อิมินา ปริยาเยน มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย ¶ . สนฺทนฏฺเน ตณฺหาว นที ตณฺหานที. อชฺโฌตฺถรณฏฺเน ตณฺหาว ชาลํ ตณฺหาชาลํ. ยถา สุนขา คทฺทุลพทฺธา ยทิจฺฉกํ นียนฺติ, เอวํ ตณฺหาพทฺธา สตฺตาปีติ ทฬฺหพนฺธนฏฺเน คทฺทุลํ วิยาติ คทฺทุลํ. ตณฺหาว คทฺทุลํ ตณฺหาคทฺทุลํ. ทุปฺปูรณฏฺเน ตณฺหาว สมุทฺโท ตณฺหาสมุทฺโท.
๑๐๖๖. โทสนิทฺเทเส อนตฺถํ เม อจรีติ อวุฑฺฒึ เม อกาสิ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺาเน วา ปน อาฆาโตติ อการเณ โกโป – เอกจฺโจ หิ ‘เทโว อติวสฺสตี’ติ กุปฺปติ, ‘น วสฺสตี’ติ กุปฺปติ, ‘สูริโย ตปฺปตี’ติ กุปฺปติ, ‘น ตปฺปตี’ติ กุปฺปติ, วาเต วายนฺเตปิ กุปฺปติ, อวายนฺเตปิ กุปฺปติ, สมฺมชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต โพธิปณฺณานํ กุปฺปติ, จีวรํ ปารุปิตุํ อสกฺโกนฺโต วาตสฺส กุปฺปติ, อุปกฺขลิตฺวา ขาณุกสฺส กุปฺปติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายตีติ. ตตฺถ เหฏฺา นวสุ าเนสุ สตฺเต อารพฺภ อุปฺปนฺนตฺตา กมฺมปถเภโท โหติ. อฏฺานาฆาโต ปน สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺโน กมฺมปถเภทํ น กโรติ. จิตฺตํ อาฆาเตนฺโต อุปฺปนฺโนติ จิตฺตสฺส อาฆาโต. ตโต พลวตโร ปฏิฆาโต. ปฏิหฺนวเสน ปฏิฆํ. ปฏิวิรุชฺฌตีติ ปฏิวิโรโธ. กุปฺปนวเสน โกโป. ปโกโป สมฺปโกโปติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. ทุสฺสนวเสน โทโส. ปโทโส สมฺปโทโสติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. จิตฺตสฺส พฺยาปตฺตีติ จิตฺตสฺส วิปนฺนตา, วิปริวตฺตนากาโร. มนํ ปทูสยมาโน อุปฺปชฺชตีติ มโนปโทโส. กุชฺฌนวเสน โกโธ. กุชฺฌนากาโร กุชฺฌนา. กุชฺฌิตสฺส ภาโว กุชฺฌิตตฺตํ.
อิทานิ อกุสลนิทฺเทเส วุตฺตนยํ ทสฺเสตุํ โทโส ทุสฺสนาติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… กุชฺฌิตตฺต’’นฺติ จ อิธ วุตฺโต, ‘‘โทโส ทุสฺสนา’’ติอาทินา นเยน เหฏฺา วุตฺโต, อยํ วุจฺจติ โทโสติ. เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา. เอวฺหิ สติ ปุนรุตฺติโทโส ปฏิเสธิโต โหติ. โมหนิทฺเทโส ¶ อโมหนิทฺเทเส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน ¶ เวทิตพฺโพ. สพฺพากาเรน ปเนส วิภงฺคฏฺกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ.
๑๐๗๙. เตหิ ¶ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สเหตุกาติ เตหิ เหตุธมฺเมหิ เย อฺเ เหตุธมฺมา วา นเหตุธมฺมา วา เต สเหตุกา. อเหตุกปเทปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ เหตุ เหตุเยว จ โหติ, ติณฺณํ วา ทฺวินฺนํ วา เอกโต อุปฺปตฺติยํ สเหตุโก จ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคโต ปน โมโห เหตุ อเหตุโก. เหตุสมฺปยุตฺตทุกนิทฺเทเสปิ เอเสว นโย.
๑๐๙๑. สงฺขตทุกนิทฺเทเส ปุริมทุเก วุตฺตํ อสงฺขตธาตุํ สนฺธาย โย เอว โส ธมฺโมติ เอกวจนนิทฺเทโส กโต. ปุริมทุเก ปน พหุวจนวเสน ปุจฺฉาย อุทฺธฏตฺตา อิเม ธมฺมา อปฺปจฺจยาติ ปุจฺฉานุสนฺธินเยน พหุวจนํ กตํ. อิเม ธมฺมา สนิทสฺสนาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๑๐๑. เกนจิ วิฺเยฺยทุกนิทฺเทเส จกฺขุวิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาเณน วิชานิตพฺพา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ เกนจิ วิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิฺาเณน วา โสตวิฺาเณน วา วิชานิตพฺพา. เกนจิ น วิฺเยฺยาติ เตเนว จกฺขุวิฺาเณน วา โสตวิฺาเณน วา น วิชานิตพฺพา. ‘เอวํ สนฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหตี’ติ เหฏฺา วุตฺตตฺตา ‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา’ติ อยํ ทุโก น โหติ. รูปํ ปน จกฺขุวิฺเยฺยํ สทฺโท น จกฺขุวิฺเยฺโยติ อิมมตฺถํ คเหตฺวา ‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา, เย วา ปน เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา น เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา’ติ อยเมโก ทุโกติ เวทิตพฺโพ. เอวํ เอเกกอินฺทฺริยมูลเก จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา วีสติ ทุกา วิภตฺตาติ เวทิตพฺพา.
กึ ¶ ปน ‘มโนวิฺาเณน เกนจิ วิฺเยฺยา เกนจิ น วิฺเยฺยา’ นตฺถิ? เตเนตฺถ ทุกา น วุตฺตาติ? โน นตฺถิ, ววตฺถานาภาวโต ปน น วุตฺตา. น หิ, ยถา จกฺขุวิฺาเณน อวิฺเยฺยา เอวาติ ววตฺถานํ อตฺถิ, เอวํ มโนวิฺาเณนาปีติ ววตฺถานาภาวโต เอตฺถ ทุกา น วุตฺตา. มโนวิฺาเณน ¶ ปน เกนจิ วิฺเยฺยา เจว อวิฺเยฺยา จาติ อยมตฺโถ อตฺถิ. ตสฺมา โส อวุตฺโตปิ ยถาลาภวเสน เวทิตพฺโพ. มโนวิฺาณนฺติ หิ สงฺขฺยํ คเตหิ กามาวจรธมฺเมหิ กามาวจรธมฺมา เอว ตาว เกหิจิ วิฺเยฺยา เกหิจิ อวิฺเยฺยา. เตหิเยว รูปาวจราทิธมฺมาปิ เกหิจิ วิฺเยฺยา เกหิจิ อวิฺเยฺยา. รูปาวจเรหิปิ กามาวจรา เกหิจิ วิฺเยฺยา เกหิจิ อวิฺเยฺยา. เตเหว รูปาวจราทโยปิ ¶ เกหิจิ วิฺเยฺยา เกหิจิ อวิฺเยฺยา. อรูปาวจเรหิ ปน กามาวจรา รูปาวจรา อปริยาปนฺนา จ เนว วิฺเยฺยา. อรูปาวจรา ปน เกหิจิ วิฺเยฺยา เกหิจิ อวิฺเยฺยา. เตปิ จ เกจิเทว วิฺเยฺยา เกจิ อวิฺเยฺยา. อปริยาปนฺเนหิ กามาวจราทโย เนว วิฺเยฺยา. อปริยาปนฺนา ปน นิพฺพาเนน อวิฺเยฺยตฺตา เกหิจิ วิฺเยฺยา เกหิจิ อวิฺเยฺยา. เตปิ จ มคฺคผลานํ อวิฺเยฺยตฺตา เกจิเทว วิฺเยฺยา เกจิ อวิฺเยฺยาติ.
๑๑๐๒. อาสวนิทฺเทเส ปฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโว นาม. รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺิสหชาโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา ภวาสโว นาม. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย ทิฏฺาสโว นาม. อฏฺสุ าเนสุ อฺาณํ อวิชฺชาสโว นาม. ตตฺถ ตตฺถ อาคเตสุ ปน อาสเวสุ อสมฺโมหตฺถํ เอกวิธาทิเภโท เวทิตพฺโพ. อตฺถโต เหเต จิรปาริวาสิยฏฺเน อาสวาติ เอวํ เอกวิธาว โหนฺติ. วินเย ปน ‘‘ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติ (ปารา. ๓๙) ทุวิเธน อาคตา. สุตฺตนฺเต สฬายตเน ตาว ‘‘ตโยเม, อาวุโส, อาสวา – กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๒๑) ติวิเธน อาคตา. นิพฺเพธิกปริยาเย ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อาสวา นิรยคมนียา ¶ , อตฺถิ อาสวา ติรจฺฉานโยนิคมนียา, อตฺถิ อาสวา เปตฺติวิสยคมนียา, อตฺถิ อาสวา มนุสฺสโลกคมนียา, อตฺถิ อาสวา เทวโลกคมนียา’’ติ (อ. นิ. ๖.๖๓) ปฺจวิเธน อาคตา. ฉกฺกนิปาเต อาหุเนยฺยสุตฺเต – ‘‘อตฺถิ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา อธิวาสนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปริวชฺชนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ¶ วิโนทนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ภาวนา ปหาตพฺพา’’ติ (อ. นิ. ๖.๕๘) ฉพฺพิเธน อาคตา. สพฺพาสวปริยาเย (ม. นิ. ๑.๑๔ อาทโย) ‘ทสฺสนปหาตพฺเพหิ’ สทฺธึ สตฺตวิเธน อาคตา. อิธ ปเนเต กามาสวาทิเภทโต จตุพฺพิเธน อาคตา. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ปฺจกามคุณสงฺขาเต กาเม อาสโว ‘กามาสโว’. รูปารูปสงฺขาเต กมฺมโต จ อุปปตฺติโต จ ทุวิเธปิ ภเว อาสโว ‘ภวาสโว’. ทิฏฺิ เอว อาสโว ‘ทิฏฺาสโว’. อวิชฺชาว อาสโว ‘อวิชฺชาสโว’.
๑๑๐๓. กาเมสูติ ปฺจสุ กามคุเณสุ. กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท. กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโมเยว ราโค กามราโค. กามนวเสน ¶ นนฺทนวเสน จ กาโมว นนฺทีติ กามนนฺที. เอวํ สพฺพตฺถ กามตฺถํ วิทิตฺวา ตณฺหายนฏฺเน กามตณฺหา, สิเนหนฏฺเน กามสิเนโห, ปริฑยฺหนฏฺเน กามปริฬาโห, มุจฺฉนฏฺเน กามมุจฺฉา, คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนฏฺเน กามชฺโฌสานนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ อฏฺหิ ปเทหิ วิภตฺโต กามาสโว นาม วุจฺจติ.
๑๑๐๔. ภเวสุ ภวฉนฺโทติ รูปารูปภเวสุ ภวปตฺถนาวเสเนว ปวตฺโต ฉนฺโท ‘ภวฉนฺโท’. เสสปทานิปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพานิ.
๑๑๐๕. สสฺสโต โลโกติ วาติอาทีหิ ทสหากาเรหิ ทิฏฺิปฺปเภโทว วุตฺโต. ตตฺถ สสฺสโต โลโกติ เอตฺถ ขนฺธปฺจกํ โลโกติ คเหตฺวา ‘อยํ โลโก นิจฺโจ ธุโว สพฺพกาลิโก’ติ คณฺหนฺตสฺส ‘สสฺสต’นฺติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. อสสฺสโตติ ¶ ตเมว โลกํ ‘อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’ติ คณฺหนฺตสฺส อุจฺเฉทคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. อนฺตวาติ ปริตฺตกสิณลาภิโน ‘สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา’ กสิเณ สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปารูปธมฺเม โลโกติ จ กสิณปริจฺเฉทนฺเตน จ ‘อนฺตวา’ติ คณฺหนฺตสฺส ‘อนฺตวา โลโก’ติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. สา สสฺสตทิฏฺิปิ โหติ อุจฺเฉททิฏฺิปิ. วิปุลกสิณลาภิโน ปน ตสฺมึ กสิเณ สมาปนฺนสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺติตรูปารูปธมฺเม โลโกติ จ กสิณปริจฺเฉทนฺเตน ¶ จ ‘อนนฺโต’ติ คณฺหนฺตสฺส ‘อนนฺตวา โลโก’ติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. สา สสฺสตทิฏฺิปิ โหติ, อุจฺเฉททิฏฺิปิ.
ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ เภทนธมฺมสฺส สรีรสฺเสว ‘ชีว’นฺติ คหิตตฺตา สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเน ‘ชีวมฺปิ อุจฺฉิชฺชตี’ติ อุจฺเฉทคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. ทุติยปเท สรีรโต อฺสฺส ชีวสฺส คหิตตฺตา สรีเร อุจฺฉิชฺชมาเนปิ ‘ชีวํ น อุจฺฉิชฺชตี’ติ สสฺสตคหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ. โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติอาทีสุ สตฺโต ตถาคโต นาม. โส ปรํ มรณา โหตีติ คณฺหโต ปมา สสฺสตทิฏฺิ. น โหตีติ คณฺหโต ทุติยา อุจฺเฉททิฏฺิ. โหติ จ น จ โหตีติ คณฺหโต ตติยา เอกจฺจสสฺสตทิฏฺิ. เนว โหติ น นโหตีติ คณฺหโต จตุตฺถา อมราวิกฺเขปทิฏฺิ. อิเม ธมฺมา อาสวาติ อิเม กามาสวฺจ ภวาสวฺจ ราควเสน เอกโต กตฺวา, สงฺเขปโต ตโย, วิตฺถารโต จตฺตาโร ธมฺมา อาสวา นาม.
โย ¶ ปน พฺรหฺมานํ วิมานกปฺปรุกฺขอาภรเณสุ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชติ, โส กามาสโว โหติ น โหตีติ? น โหติ. กสฺมา? ปฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส อิเธว ปหีนตฺตา. เหตุโคจฺฉกํ ปน ปตฺวา โลโภ เหตุ นาม โหติ. คนฺถโคจฺฉกํ ปตฺวา อภิชฺฌากายคนฺโถ นาม. กิเลสโคจฺฉกํ ปตฺวา โลโภ กิเลโส นาม โหติ. ทิฏฺิสหชาโต ปน ราโค กามาสโว โหติ น โหตีติ? น โหติ; ทิฏฺิราโค นาม โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ทิฏฺิราครตฺเต ปุริสปุคฺคเล ทินฺนทานํ น มหปฺผลํ โหติ, น มหานิสํส’’นฺติ ¶ (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๙).
อิเม ปน อาสเว กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ, มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กิเลสปฏิปาฏิยา กามาสโว อนาคามิมคฺเคน ปหียติ, ภวาสโว อรหตฺตมคฺเคน, ทิฏฺาสโว โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชาสโว อรหตฺตมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺาสโว ปหียติ, อนาคามิมคฺเคน กามาสโว, อรหตฺตมคฺเคน ภวาสโว อวิชฺชาสโว จาติ.
๑๑๒๑. สํโยชเนสุ มานนิทฺเทเส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโนติ อุตฺตมฏฺเน ‘อหํ เสยฺโย’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. สทิโสหมสฺมีติ มาโนติ ¶ สมสมฏฺเน ‘อหํ สทิโส’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. หีโนหมสฺมีติ มาโนติ ลามกฏฺเน ‘อหํ หีโน’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. เอวํ เสยฺยมาโน สทิสมาโน หีนมาโนติ อิเม ตโย มานา ติณฺณํ ชนานํ อุปฺปชฺชนฺติ. เสยฺยสฺสาปิ หิ ‘อหํ เสยฺโย สทิโส หีโน’ติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติ. สทิสสฺสาปิ, หีนสฺสาปิ. ตตฺถ เสยฺยสฺส เสยฺยมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานา. สทิสสฺส สทิสมาโนว…เป… หีนสฺส หีนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานา. อิมินา กึ กถิตํ? เอกสฺส ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺตีติ กถิตํ. ขุทฺทกวตฺถุเก ปน ปมกมานภาชนีเย เอโก มาโน ติณฺณํ ชนานํ อุปฺปชฺชตีติ กถิโต.
มานกรณวเสน มาโน. มฺนา มฺิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทสา. อุสฺสิตฏฺเน อุนฺนติ. ยสฺสุปฺปชฺชติ ตํ ปุคฺคลํ อุนฺนาเมติ, อุกฺขิปิตฺวา เปตีติ อุนฺนโม. สมุสฺสิตฏฺเน ธโช. อุกฺขิปนฏฺเน จิตฺตํ สมฺปคฺคณฺหาตีติ สมฺปคฺคาโห. เกตุ วุจฺจติ พหูสุ ธเชสุ อจฺจุคฺคตธโช. มาโนปิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมาโน อปราปเร อุปาทาย อจฺจุคฺคตฏฺเน เกตุ วิยาติ ‘เกตุ’. เกตุํ อิจฺฉตีติ เกตุกมฺยํ, ตสฺส ภาโว เกตุกมฺยตา. สา ปน จิตฺตสฺส, น อตฺตโน. เตน วุตฺตํ – ‘เกตุกมฺยตา ¶ จิตฺตสฺสา’ติ. มานสมฺปยุตฺตฺหิ จิตฺตํ เกตุํ อิจฺฉติ. ตสฺส จ ภาโว เกตุกมฺยตา; เกตุสงฺขาโต มาโนติ.
๑๑๒๖. อิสฺสานิทฺเทเส ¶ ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสาติ ยา เอเตสุ ปเรสํ ลาภาทีสุ ‘กึ อิมินา อิเมส’นฺติ ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณา อิสฺสา. ตตฺถ ลาโภติ จีวราทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ปฏิลาโภ. อิสฺสุกี หิ ปุคฺคโล ปรสฺส ตํ ลาภํ ขิยฺยติ, ‘กึ อิมสฺส อิมินา’ติ น อิจฺฉติ. สกฺกาโรติ เตสํเยว ปจฺจยานํ สุกตานํ สุนฺทรานํ ปฏิลาโภ. ครุกาโรติ ครุกิริยา, ภาริยกรณํ. มานนนฺติ มเนน ปิยกรณํ. วนฺทนนฺติ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทนํ. ปูชนาติ คนฺธมาลาทีหิ ปูชนา. อิสฺสายนวเสน อิสฺสา. อิสฺสากาโร อิสฺสายนา. อิสฺสายิตภาโว อิสฺสายิตตฺตํ. อุสูยาทีนิ อิสฺสาทิเววจนานิ.
อิมิสฺสา ¶ ปน อิสฺสาย ขิยฺยนลกฺขณํ อาคาริเกนาปิ อนาคาริเกนาปิ ทีเปตพฺพํ. อาคาริโก หิ เอกจฺโจ กสิวณิชฺชาทีสุ อฺตเรน อาชีเวน อตฺตโน ปุริสการํ นิสฺสาย ภทฺทกํ ยานํ วา วาหนํ วา รตนํ วา ลภติ. อปโร ตสฺส อลาภตฺถิโก เตน ลาเภน น ตุสฺสติ. ‘กทา นุ โข เอส อิมาย สมฺปตฺติยา ปริหายิตฺวา กปโณ หุตฺวา จริสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา เอเกน การเณน ตสฺมึ ตาย สมฺปตฺติยา ปริหีเน อตฺตมโน โหติ. อนาคาริโกปิ เอโก อิสฺสามนโก อฺํ อตฺตโน สุตปริยตฺติอาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนลาภาทิสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘กทา นุ โข เอโส อิเมหิ ลาภาทีหิ ปริหายิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา, ยทา ตํ เอเกน การเณน ปริหีนํ ปสฺสติ, ตทา อตฺตมโน โหติ. เอวํ ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณา ‘อิสฺสา’ติ เวทิตพฺพา.
๑๑๒๗. มจฺฉริยนิทฺเทเส วตฺถุโต มจฺฉริยทสฺสนตฺถํ ‘ปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริย’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาวาเส มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
อาวาโส นาม สกลาราโมปิ ปริเวณมฺปิ เอโกวรโกปิ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีนิปิ. เตสุ วสนฺตา สุขํ วสนฺติ ปจฺจเย ลภนฺติ. เอโก ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺนสฺเสว เปสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺถ อาคมนํ น อิจฺฉติ. อาคโตปิ ‘ขิปฺปํ ¶ คจฺฉตู’ติ จินฺเตติ. อิทํ ‘อาวาสมจฺฉริยํ’ ¶ นาม. ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติ.
กุลนฺติ อุปฏฺากกุลมฺปิ าติกุลมฺปิ. ตตฺถ อฺสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติ. ปาปปุคฺคลสฺส ปน อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉนฺโตปิ มจฺฉรี นาม น โหติ. โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชติ. ปสาทํ รกฺขิตุํ สมตฺถสฺเสว ปน ภิกฺขุโน ตตฺถ อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉนฺโต มจฺฉรี นาม โหติ.
ลาโภติ จตุปจฺจยลาโภว. ตํ อฺสฺมึ สีลวนฺเตเยว ลภนฺเต ‘มา ลภตู’ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติ. โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, อปริโภคทุปฺปริโภคาทิวเสน วินาเสติ, ปูติภาวํ คจฺฉนฺตมฺปิ อฺสฺส น เทติ, ตํ ทิสฺวา ‘สเจ อิมํ เอส น ลเภยฺย ¶ , อฺโ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา’ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิ.
วณฺโณ นาม สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ. ตตฺถ สรีรวณฺเณ มจฺฉริปุคฺคโล ‘ปโร ปาสาทิโก รูปวา’ติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม โหติ. คุณวณฺณมจฺฉรี สีเลน ธุตงฺเคน ปฏิปทาย อาจาเรน วณฺณํ น กเถตุกาโม โหติ.
ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม จ ปฏิเวธธมฺโม จ. ตตฺถ อริยสาวกา ปฏิเวธธมฺมํ น มจฺฉรายนฺติ, อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺเม สเทวกสฺส โลกสฺส ปฏิเวธํ อิจฺฉนฺติ. ตํ ปน ปฏิเวธํ ‘ปเร ชานนฺตู’ติ อิจฺฉนฺติ. ตนฺติธมฺเมเยว ปน ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติ. เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ยํ คุฬฺหํ คนฺถํ วา กถามคฺคํ วา ชานาติ ตํ อฺํ น ชานาเปตุกาโม โหติ. โย ปน ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน, ธมฺมํ วา อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม น โหติ.
ตตฺถ เอกจฺโจ ปุคฺคโล โลโล โหติ, กาเลน สมโณ โหติ, กาเลน พฺราหฺมโณ, กาเลน ¶ นิคณฺโ. โย หิ ภิกฺขุ ‘อยํ ปุคฺคโล ปเวณิอาคตํ ตนฺตึ สณฺหํ สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุฬิสฺสตี’ติ น เทติ, อยํ ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน น เทติ นาม ¶ . โย ปน ‘อยํ ธมฺโม สณฺโห สุขุโม, สจายํ ปุคฺคโล คณฺหิสฺสติ อฺํ พฺยากริตฺวา อตฺตานํ อาวิกตฺวา นสฺสิสฺสตี’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมํ อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ นาม. โย ปน ‘สจายํ อิมํ ธมฺมํ คณฺหิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตี’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม โหติ.
อิเมสุ ปฺจสุ มจฺฉริเยสุ อาวาสมจฺฉริเยน ตาว ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติ. กุลมจฺฉริเยน ตสฺมึ กุเล อฺเสํ ทานมานนาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา’ติ จินฺตยโต โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. ลาภมจฺฉริเยน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภคํ วิย ปริภฺุชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉเรน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว ¶ วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ วณฺเณ ‘กึ วณฺโณ เอโส’ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติธมฺมฺจ กสฺสจิ กิฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติ.
อปิจ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ. กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ. ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ. วณฺณมจฺฉริเยน ภเว ภเว นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติ. ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตตีติ.
มจฺฉรายนวเสน มจฺเฉรํ. มจฺฉรายนากาโร มจฺฉรายนา. มจฺฉเรน อยิตสฺส มจฺเฉรสมงฺคิโน ภาโว มจฺฉรายิตตฺตํ. ‘มยฺหเมว โหนฺตุ มา อฺสฺสา’ติ สพฺพาปิ อตฺตโน สมฺปตฺติโย พฺยาเปตุํ น อิจฺฉตีติ วิวิจฺโฉ. วิวิจฺฉสฺส ภาโว เววิจฺฉํ, มุทุมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. กทริโย ¶ วุจฺจติ อนาทโร. ตสฺส ภาโว กทริยํ. ถทฺธมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. เตน หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปรมฺปิ ปเรสํ ททมานํ นิวาเรติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
กทริโย ปาปสงฺกปฺโป, มิจฺฉาทิฏฺิ อนาทโร;
ททมานํ นิวาเรติ, ยาจมานาน โภชนนฺติ. (สํ. นิ. ๑.๑๓๒);
ยาจเก ¶ ทิสฺวา กฏุกภาเวน จิตฺตํ อฺจติ สงฺโกเจตีติ กฏุกฺจุโก. ตสฺส ภาโว กฏุกฺจุกตา. อปโร นโย – กฏุกฺจุกตา วุจฺจติ กฏจฺฉุคฺคาโห. สมติตฺติกปุณฺณาย หิ อุกฺขลิยา ภตฺตํ คณฺหนฺโต สพฺพโตภาเคน สงฺกุฏิเตน อคฺคกฏจฺฉุนา คณฺหาติ, ปูเรตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ; เอวํ มจฺฉริปุคฺคลสฺส จิตฺตํ สงฺกุจติ. ตสฺมึ สงฺกุจิเต กาโยปิ ตเถว สงฺกุจติ, ปฏิกุฏติ, ปฏินิวตฺตติ, น สมฺปสาริยตีติ มจฺเฉรํ ‘กฏุกฺจุกตา’ติ วุตฺตํ.
อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ ปเรสํ อุปการกรเณ ทานาทินา อากาเรน ยถา น สมฺปสาริยติ, เอวํ อาวริตฺวา คหิตภาโว จิตฺตสฺส. ยสฺมา ปน มจฺฉริปุคฺคโล อตฺตโน สนฺตกํ ปเรสํ อทาตุกาโม โหติ ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโม, ตสฺมา ‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อฺสฺสา’ติ ปวตฺติวเสนสฺส อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณตา อตฺตสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา ¶ วา เวทิตพฺพา. เสสํ อิมสฺมึ โคจฺฉเก อุตฺตานตฺถเมว.
อิมานิ ปน สํโยชนานิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กิเลสปฏิปาฏิยา กามราคปฏิฆสํโยชนานิ อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ, มานสํโยชนํ อรหตฺตมคฺเคน, ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา โสตาปตฺติมคฺเคน, ภวราคสํโยชนํ อรหตฺตมคฺเคน, อิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, กามราคปฏิฆา ¶ อนาคามิมคฺเคน, มานภวราคอวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคนาติ.
๑๑๔๐. คนฺถโคจฺฉเก นามกายํ คนฺเถติ, จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏตีติ กายคนฺโถ. สพฺพฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อิมินา อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโส. ยสฺมา ปน อภิชฺฌากามราคานํ วิเสโส อตฺถิ, ตสฺมา อภิชฺฌากายคนฺถสฺส ปทภาชเน ‘‘โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค’’ติ อวตฺวา โย ราโค สาราโคติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา ยํ เหฏฺา วุตฺตํ ‘พฺรหฺมานํ วิมานาทีสุ ฉนฺทราโค กามาสโว น โหติ, คนฺถโคจฺฉกํ ปตฺวา อภิชฺฌากายคนฺโถ โหตี’ติ ตํ สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปรโต กิเลสโคจฺฉเกปิ เอเสว นโย. เปตฺวา สีลพฺพตปรามาสนฺติ อิทํ ยสฺมา สีลพฺพตปรามาโส ‘อิทเมว สจฺจ’นฺติอาทินา อากาเรน นาภินิวิสติ, ‘สีเลน สุทฺธี’ติอาทินา ¶ เอว ปน อภินิวิสติ, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺิภูตมฺปิ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘เปตฺวา’ติ อาห.
๑๑๖๒. นีวรณโคจฺฉกสฺส ถินมิทฺธนิทฺเทเส จิตฺตสฺส อกลฺลตาติ จิตฺตสฺส คิลานภาโว. คิลาโน หิ อกลฺลโกติ วุจฺจติ. วินเยปิ วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺลโก’’ติ (ปารา. ๑๕๑). อกมฺมฺตาติ จิตฺตเคลฺสงฺขาโตว อกมฺมฺตากาโร. โอลียนาติ โอลียนากาโร. อิริยาปถิกจิตฺตฺหิ อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตํ, รุกฺเข วคฺคุลิ วิย, ขีเล ลคฺคิตผาณิตวารโก วิย จ, โอลียติ. ตสฺส ตํ อาการํ ¶ สนฺธาย โอลียนาติ วุตฺตํ. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิตํ. อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสา. ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ิตํ. ถิยนาติ อาการนิทฺเทโส. ถิยิตภาโว ถิยิตตฺตํ, อวิปฺผารวเสเนว ถทฺธตาติ อตฺโถ.
๑๑๖๓. กายสฺสาติ ¶ ขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺส. อกลฺลตา อกมฺมฺตาติ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. เมโฆ วิย อากาสํ กายํ โอนยฺหตีติ โอนาโห. สพฺพโตภาเคน โอนาโห ปริโยนาโห. อพฺภนฺตเร สโมรุนฺธตีติ อนฺโตสโมโรโธ. ยถา หิ นคเร รุนฺธิตฺวา คหิเต มนุสฺสา พหิ นิกฺขมิตุํ น ลภนฺติ, เอวมฺปิ มิทฺเธน สโมรุทฺธา ธมฺมา วิปฺผารวเสน นิกฺขมิตุํ น ลภนฺติ. ตสฺมา อนฺโตสโมโรโธติ วุตฺตํ. เมธตีติ มิทฺธํ; อกมฺมฺภาเวน วิหึสตีติ อตฺโถ. สุปนฺติ เตนาติ โสปฺปํ. อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกา. สุปนา สุปิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทสา. ยํ ปน เตสํ ปุรโต โสปฺปปทํ ตสฺส ปุนวจเน การณํ วุตฺตเมว. อิทํ วุจฺจติ ถินมิทฺธนีวรณนฺติ อิทํ ถินฺจ มิทฺธฺจ เอกโต กตฺวา อาวรณฏฺเน ถินมิทฺธนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ยํ เยภุยฺเยน เสกฺขปุถุชฺชนานํ นิทฺทาย ปุพฺพภาคอปรภาเคสุ อุปฺปชฺชติ ตํ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉิชฺชติ. ขีณาสวานํ ปน กรชกายสฺส ทุพฺพลภาเวน ภวงฺโคตรณํ โหติ, ตสฺมึ อสมฺมิสฺเส วตฺตมาเน เต สุปนฺติ, สา เนสํ นิทฺทา นาม โหติ. เตนาห ภควา – ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, อคฺคิเวสฺสน, คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ปฺเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗). เอวรูโป ปนายํ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาโว น มคฺควชฺโฌ, อุปาทินฺนเกปิ อนุปาทินฺนเกปิ ลพฺภติ. อุปาทินฺนเก ลพฺภมาโน ยทา ขีณาสโว ทีฆมคฺคํ ¶ คโต โหติ, อฺตรํ วา ปน กมฺมํ กตฺวา กิลนฺโต, เอวรูเป กาเล ลพฺภติ. อนุปาทินฺนเก ลพฺภมาโน ปณฺณปุปฺเผสุ ลพฺภติ. เอกจฺจานฺหิ รุกฺขานํ ปณฺณานิ สูริยาตเปน ปสาริยนฺติ รตฺตึ ปฏิกุฏนฺติ, ปทุมปุปฺผาทีนิ สูริยาตเปน ปุปฺผนฺติ, รตฺตึ ปุน ปฏิกุฏนฺติ ¶ . อิทํ ปน มิทฺธํ อกุสลตฺตา ขีณาสวานํ น โหตีติ.
ตตฺถ ¶ สิยา – ‘‘น มิทฺธํ อกุสลํ. กสฺมา? รูปตฺตา. รูปฺหิ อพฺยากตํ. อิทฺจ รูปํ. เตเนเวตฺถ ‘กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา’ติ กายคฺคหณํ กต’’นฺติ. ยทิ ‘กายสฺสา’ติ วุตฺตมตฺเตเนเวตํ รูปํ, กายปสฺสทฺธาทโยปิ ธมฺมา รูปเมว ภเวยฺยุํ. ‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ’ (ธ. ส. ๑๖๓; ที. นิ. ๑.๒๓๐) ‘กาเยน เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรตี’ติ (ม. นิ. ๒.๑๘๓; อ. นิ. ๔.๑๑๓) สุขปฏิสํเวทนปรมตฺถสจฺจสจฺฉิกรณานิปิ รูปกาเยเนว สิยุํ. ตสฺมา น วตฺตพฺพเมตํ ‘รูปํ มิทฺธ’นฺติ. นามกาโย เหตฺถ กาโย นาม. ยทิ นามกาโย, อถ กสฺมา ‘โสปฺปํ ปจลายิกา’ติ วุตฺตํ? น หิ นามกาโย สุปติ, น จ ปจลายตีติ. ‘ลิงฺคาทีนิ วิย อินฺทฺริยสฺส, ตสฺส ผลตฺตา. ยถา หิ ‘อิตฺถิลิงฺคํ อิตฺถินิมิตฺตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป’ติ อิมานิ ลิงฺคาทีนิ อิตฺถินฺทฺริยสฺส ผลตฺตา วุตฺตานิ, เอวํ อิมสฺสาปิ นามกายเคลฺสงฺขาตสฺส มิทฺธสฺส ผลตฺตา โสปฺปาทีนิ วุตฺตานิ. มิทฺเธ หิ สติ ตานิ โหนฺตีติ. ผลูปจาเรน, มิทฺธํ อรูปมฺปิ สมานํ ‘โสปฺปํ ปจลายิกา สุปนา สุปิตตฺต’นฺติ วุตฺตํ.
‘อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกา’ติ วจนตฺเถนาปิ จายมตฺโถ สาธิโตเยวาติ น รูปํ มิทฺธํ. โอนาหาทีหิปิ จสฺส อรูปภาโว ทีปิโตเยว. น หิ รูปํ นามกายสฺส ‘โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ’ โหตีติ. ‘นนุ จ อิมินาว การเณเนตํ รูปํ? น หิ อรูปํ กสฺสจิ โอนาโห, น ปริโยนาโห, น อนฺโตสโมโรโธ โหตี’ติ. ยทิ เอวํ, อาวรณมฺปิ น ภเวยฺย. ตสฺมา. ยถา กามจฺฉนฺทาทโย อรูปธมฺมา อาวรณฏฺเน นีวรณา, เอวํ อิมสฺสาปิ โอนาหนาทิอตฺเถน โอนาหาทิตา เวทิตพฺพา. อปิจ ‘‘ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๖; สํ. นิ. ๕.๒๓๓) วจนโตเปตํ อรูปํ. น หิ ¶ รูปํ จิตฺตุปกฺกิเลโส, น ปฺาย ทุพฺพลีกรณํ โหตีติ.
กสฺมา ¶ น โหติ? นนุ วุตฺตํ –
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา สุรํ ปิวนฺติ เมรยํ, สุราเมรยปานา อปฺปฏิวิรตา, อยํ, ภิกฺขเว, ปโม สมณพฺราหฺมณานํ อุปกฺกิเลโส’’ติ (อ. นิ. ๔.๕๐).
อปรมฺปิ ¶ วุตฺตํ ‘‘ฉ โขเม, คหปติปุตฺต, อาทีนวา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานานุโยเค – สนฺทิฏฺิกา ธนชานิ, กลหปฺปวฑฺฒนี, โรคานํ อายตนํ, อกิตฺติสฺชนนี, โกปีนนิทํสนี, ปฺาย ทุพฺพลีกรณีตฺเวว ฉฏฺํ ปทํ ภวตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๔๘). ปจฺจกฺขโตปิ เจตํ สิทฺธเมว. ยถา มชฺเช อุทรคเต, จิตฺตํ สํกิลิสฺสติ, ปฺา ทุพฺพลา โหติ, ตสฺมา มชฺชํ วิย มิทฺธมฺปิ จิตฺตสํกิเลโส เจว ปฺาย ทุพฺพลีกรณฺจ สิยาติ. น, ปจฺจยนิทฺเทสโต. ยทิ หิ มชฺชํ สํกิเลโส ภเวยฺย, โส ‘‘อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๙๗) วา, ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจิเม จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ จิตฺตํ น เจว มุทุ โหติ, น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ, ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๑๔) วา, ‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา? อภิชฺฌา วิสมโลโภ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๗๑) วา – เอวมาทีสุ อุปกฺกิเลสนิทฺเทเสสุ นิทฺเทสํ อาคจฺเฉยฺย. ยสฺมา ปน ตสฺมึ ปีเต อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ เย จิตฺตสํกิเลสา เจว ปฺาย จ ทุพฺพลีกรณา โหนฺติ, ตสฺมา ตํ เตสํ ปจฺจยตฺตา ปจฺจยนิทฺเทสโต เอวํ วุตฺตํ. มิทฺธํ ปน สยเมว จิตฺตสฺส สํกิเลโส เจว ปฺาย ทุพฺพลีกรณฺจาติ อรูปเมว มิทฺธํ.
กิฺจ ภิยฺโย? สมฺปโยควจนโต. ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๗๖) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา สมฺปโยควจนโต นยิทํ รูปํ. น หิ รูปํ สมฺปยุตฺตสงฺขฺยํ ลภตีติ. อถาปิ สิยา – ‘ยถาลาภวเสเนตํ ¶ วุตฺตํ. ยถา หิ ‘‘สิปฺปิสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๔๙; ม. นิ. ๑.๔๓๓) เอวํ เอกโต กตฺวา ยถาลาภวเสน วุตฺตํ. สกฺขรกถลฺหิ ติฏฺติ เยว น จรติ, อิตรทฺวยํ ติฏฺติปิ จรติปิ. เอวมิธาปิ มิทฺธํ นีวรณเมว, น สมฺปยุตฺตํ ¶ , ถินํ นีวรณมฺปิ สมฺปยุตฺตมฺปีติ สพฺพํ เอกโต กตฺวา ยถาลาภวเสน ‘‘นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ วุตฺตํ. มิทฺธํ ปน ยถา สกฺขรกถลํ ติฏฺเตว น จรติ, เอวํ นีวรณเมว, น สมฺปยุตฺตํ. ตสฺมา รูปเมว มิทฺธนฺติ. น, รูปภาวาสิทฺธิโต. สกฺขรกถลฺหิ น จรตีติ วินาปิ สุตฺเตน สิทฺธํ. ตสฺมา ตตฺถ ยถาลาภวเสนตฺโถ โหตุ ¶ . มิทฺธํ ปน รูปนฺติ อสิทฺธเมตํ. น สกฺกา ตสฺส อิมินา สุตฺเตน รูปภาโว สาเธตุนฺติ มิทฺธสฺส รูปภาวาสิทฺธิโต น อิทํ ยถาลาภวเสน วุตฺตนฺติ อรูปเมว มิทฺธํ.
กิฺจ ภิยฺโย? ‘จตฺตตฺตา’ติอาทิวจนโต. วิภงฺคสฺมิฺหิ ‘‘วิคตถินมิทฺโธติ ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา, เตน วุจฺจติ วิคตถินมิทฺโธ’’ติ (วิภ. ๕๔๗) จ, ‘‘อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ, เตน วุจฺจติ ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ’’ จาติ (วิภ. ๕๕๑) – เอวํ ‘จตฺตตฺตา’ติอาทิ วุตฺตํ. น จ ‘รูปํ’ เอวํ วุจฺจติ, ตสฺมาปิ อรูปเมว มิทฺธนฺติ. น, จิตฺตชสฺสาสมฺภววจนโต. ติวิธฺหิ มิทฺธํ – จิตฺตชํ อุตุชํ อาหารชฺจ. ตสฺมา ยํ ตตฺถ จิตฺตชํ ตสฺส วิภงฺเค ฌานจิตฺเตหิ อสมฺภโว วุตฺโต, น อรูปภาโว สาธิโตติ รูปเมว มิทฺธนฺติ. น, รูปภาวาสิทฺธิโตว. มิทฺธสฺส หิ รูปภาเว สิทฺเธ สกฺกา เอตํ ลทฺธุํ. ตตฺถ จิตฺตชสฺสาสมฺภโว วุตฺโต. โส เอว จ น สิชฺฌตีติ อรูปเมว มิทฺธํ.
กิฺจ ภิยฺโย? ปหานวจนโต. ภควตา หิ ‘‘ฉ, ภิกฺขเว, ธมฺเม ปหาย ภพฺโพ ปมชฺฌานํ ¶ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ; กตเม ฉ? กามจฺฉนฺทํ, พฺยาปาทํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ, กกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉํ; กาเมสุ โข ปนสฺส อาทีนโว สมฺมปฺาย สุทิฏฺโ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๖.๗๓) จ, ‘‘อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย พลวติยา ปฺาย อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา สฺสตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๕๑) จ อาทีสุ มิทฺธสฺสาปิ ปหานํ วุตฺตํ. น จ รูปํ ปหาตพฺพํ. ยถาห – ‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย, ปริฺเยฺโย, น ปหาตพฺโพ, น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติ (วิภ. ๑๐๓๑) อิมสฺสาปิ ปหานวจนโต อรูปเมว มิทฺธนฺติ. น, รูปสฺสาปิ ปหานวจนโต. ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๗; สํ. นิ. ๓.๓๓). เอตฺถ หิ รูปสฺสาปิ ปหานํ วุตฺตเมว. ตสฺมา อการณเมตนฺติ. น, อฺถา วุตฺตตฺตา. ตสฺมิฺหิ สุตฺเต ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป ฉนฺทราควินโย ¶ ตํ ตตฺถ ปหาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๒๕) เอวํ ฉนฺทราคปฺปหานวเสน รูปสฺส ปหานํ วุตฺตํ, น ยถา ‘‘ฉ ธมฺเม ปหาย ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ เอวํ ปหาตพฺพเมว วุตฺตนฺติ, อฺถา วุตฺตตฺตา, น รูปํ มิทฺธํ. ตสฺมา ยาเนตานิ ‘‘โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส ¶ อุปกฺกิเลเส’’ติอาทีนิ สุตฺตานิ วุตฺตานิ, เอเตหิ เจว อฺเหิ จ สุตฺเตหิ อรูปเมว มิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ –
‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุหา ปฺาย ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปฺจ? กามจฺฉนฺโท, ภิกฺขเว, อาวรโณ นีวรโณ…เป… ถินมิทฺธํ, ภิกฺขเว, อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุหํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๒๒๐) จ, ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิก’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๒๒๑) จ, ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ยสฺมึ สมเย ถินมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา วิหรติ ถินมิทฺธปเรเตนา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๖) จ, ‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… อนุปฺปนฺนฺเจว ¶ ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๑๖) จ, ‘‘เกวโลหายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ ยทิทํ ปฺจ นีวรณา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๑) จ –
เอวมาทีนิ จ อเนกานิ เอตสฺส อรูปภาวโชตกาเนว สุตฺตานิ วุตฺตานิ. ยสฺมา เจตํ อรูปํ ตสฺมา อารุปฺเปปิ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ มหาปกรเณ ปฏฺาเน – ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, น ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธํ… อุทฺธจฺจํ อวิชฺชานีวรณ’’นฺติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ตสฺมา สนฺนิฏฺานเมตฺถ คนฺตพฺพํ อรูปเมว มิทฺธนฺติ.
๑๑๖๖. กุกฺกุจฺจนิทฺเทเส อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาติอาทีนิ มูลโต กุกฺกุจฺจทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. เอวํสฺิตาย หิ กเต วีติกมฺเม, นิฏฺิเต วตฺถุชฺฌาจาเร, ปุน สฺชาตสติโนปิ ‘ทุฏฺุ มยา กต’นฺติ เอวํ อนุตปฺปมานสฺส ปจฺฉานุตาปวเสเนตํ อุปฺปชฺชติ. เตน ตํ มูลโต ทสฺเสตุํ ‘อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยสฺี หุตฺวา ปริภฺุชติ, อกปฺปิยมํสํ กปฺปิยมํสสฺี หุตฺวา, อจฺฉมํสํ สูกรมํสนฺติ, ทีปิมํสํ วา มิคมํสนฺติ ¶ ขาทติ; กาเล วีติวตฺเต กาลสฺาย, ปวาเรตฺวา อปฺปวาริตสฺาย, ปตฺตสฺมึ รเช ปติเต ปฏิคฺคหิตสฺาย ภฺุชติ – เอวํ ‘อกปฺปิเย กปฺปิยสฺาย’ วีติกฺกมํ ¶ กโรติ นาม. สูกรมํสํ ปน อจฺฉมํสสฺาย ขาทมาโน, กาเล จ วิกาลสฺาย ภฺุชมาโน ‘กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย’ วีติกฺกมํ กโรติ นาม. อนวชฺชํ ปน กิฺจิเทว วชฺชสฺิตาย, วชฺชฺจ อนวชฺชสฺิตาย กโรนฺโต ‘อนวชฺเช วชฺชสฺาย วชฺเช จ อนวชฺชสฺาย’ วีติกฺกมํ กโรติ นาม. ยสฺมา ปเนตํ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํ, กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิส’’นฺติ เอวํ อนวชฺเช วชฺชสฺิตายปิ กเต วีติกฺกเม อุปฺปชฺชติ, ตสฺมาสฺส อฺมฺปิ วตฺถุํ อนุชานนฺโต ยํ เอวรูปนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ กุกฺกุจฺจปทํ วุตฺตตฺถเมว. กุกฺกุจฺจายนากาโร กุกฺกุจฺจายนา. กุกฺกุจฺเจน อยิตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ. เจตโส วิปฺปฏิสาโรติ เอตฺถ กตากตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺส วา อภิมุขคมนํ ‘วิปฺปฏิสาโร’ นาม. ยสฺมา ปน โส กตํ วา ปาปํ อกตํ น กโรติ, อกตํ วา กลฺยาณํ กตํ น กโรติ, ตสฺมา วิรูโป กุจฺฉิโต วา ปฏิสาโรติ ‘วิปฺปฏิสาโร’. โส ปน เจตโส, น สตฺตสฺสาติ าปนตฺถํ ‘เจตโส’ วิปฺปฏิสาโรติ วุตฺตํ. อยมสฺส สภาวนิทฺเทโส. อุปฺปชฺชมานํ ปน กุกฺกุจฺจํ อารคฺคมิว กํสปตฺตํ มนํ วิลิขมานเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา มโนวิเลโขติ วุตฺตํ. อยมสฺส กิจฺจนิทฺเทโส. ยํ ปน วินเย ‘‘อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ อนุวสิตฺวา อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑํ ปริภฺุชิตุ’’นฺติ กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสีติ (ปาจิ. ๒๐๔) กุกฺกุจฺจํ อาคตํ, น ตํ นีวรณํ. น หิ อรหโต ‘ทุฏฺุ มยา อิทํ กต’นฺติ เอวํ อนุตาโป อตฺถิ. นีวรณปติรูปกํ ปเนตํ ‘กปฺปติ น กปฺปตี’ติ วีมํสนสงฺขาตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาม.
๑๑๗๖. ‘‘กตเม ธมฺมา นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติ ปทสฺส นิทฺเทเส ยสฺมา ถินมิทฺธํ อฺมฺํ น วิชหติ, ตสฺมา ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจาติ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํ. ยสฺมา ปน อุทฺธจฺเจ สติปิ กุกฺกุจฺจสฺส อภาวา กุกฺกุจฺเจน วินาปิ อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ. ยฺจ เยน สมฺปโยคํ น คจฺฉติ, ตํ น โยชิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิเม ¶ ¶ ปน นีวรเณ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กิเลสปฏิปาฏิยา กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ, ถินมิทฺธุทฺธจฺจานิ อรหตฺตมคฺเคน, กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ, อนาคามิมคฺเคน กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา, อรหตฺตมคฺเคน ถินมิทฺธุทฺธจฺจาวิชฺชาติ.
๑๑๘๒. ปรามาสโคจฺฉเก ¶ เต ธมฺเม เปตฺวาติ ปุจฺฉาสภาเคน พหุวจนํ กตํ.
๑๒๑๙. อุปาทานนิทฺเทเส วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ กาโม จ โส อุปาทานฺจาติปิ กามุปาทานํ. อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺาทีสุ วิย. ตถา ทิฏฺิ จ สา อุปาทานฺจาติ ทิฏฺุปาทานํ. ทิฏฺึ อุปาทิยตีติ ทิฏฺุปาทานํ. ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๑) หิ ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ อุปาทิยหิ. ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํ. สีลพฺพตฺจ ตํ อุปาทานฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตาทีนิ หิ ‘เอวํ สุทฺธี’ติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานิ. ตถา, วทนฺติ เอเตนาติ ‘วาโท’; อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ ‘อุปาทานํ’. กึ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ; ‘อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตา’ติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ.
๑๒๒๐. โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโทติ เอตฺถาปิ วตฺถุกามาว อนวเสสโต กามาติ อธิปฺเปตา. ตสฺมา วตฺถุกาเมสุ กามจฺฉนฺโท อิธ กามุปาทานนฺติ อนาคามิโนปิ ตํ สิทฺธํ โหติ. ปฺจกามคุณวตฺถุโก ปนสฺส กามราโคว นตฺถีติ.
๑๒๒๑. ทิฏฺุปาทานนิทฺเทเส นตฺถิ ทินฺนนฺติ. ทินฺนํ นาม อตฺถิ, สกฺกา กสฺสจิ กิฺจิ ทาตุนฺติ ชานาติ; ทินฺนสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ ยิฏฺนฺติ. ยิฏฺํ วุจฺจติ มหายาโค. ตํ ยชิตุํ สกฺกาติ ชานาติ; ยิฏฺสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ หุตนฺติ อาหุนปาหุนมงฺคลกิริยา. ตํ กาตุํ สกฺกาติ ชานาติ; ตสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ ¶ คณฺหาติ. นตฺถิ, สุกตทุกฺกฏานนฺติ เอตฺถ ทส กุสลกมฺมปถา สุกตกมฺมานิ นาม. ทส อกุสลกมฺมปถา ทุกฺกฏกมฺมานิ ¶ นาม. เตสํ อตฺถิภาวํ ¶ ชานาติ ผลํ วิปาโก ปน นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ิโต อิมํ โลกํ นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ ปรโลโกติ อิธ โลเก ิโต ปรโลกํ นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ มาตาปิตูนํ อตฺถิภาวํ ชานาติ, เตสุ กตปจฺจเยน โกจิ ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวนกอุปปชฺชนกา สตฺตา นตฺถีติ คณฺหาติ. สมฺมคฺคตา สมฺมา ปฏิปนฺนาติ อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺนา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา โลกสฺมึ นตฺถีติ คณฺหาติ. เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ อตฺตนาว อภิวิสิฏฺเน าเณน ตฺวา ปเวทนสมตฺโถ สพฺพฺู พุทฺโธ นาม นตฺถีติ คณฺหาติ.
อิมานิ ปน อุปาทานานิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กิเลสปฏิปาฏิยา กามุปาทานํ จตูหิ มคฺเคหิ ปหียติ, เสสานิ ตีณิ โสตาปตฺติมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺุปาทานาทีนิ ปหียนฺติ, จตูหิ มคฺเคหิ กามุปาทานนฺติ.
๑๒๓๕. กิเลสโคจฺฉเก กิเลสา เอว กิเลสวตฺถูนิ. วสนฺติ วา เอตฺถ อขีณาสวา สตฺตา โลภาทีสุ ปติฏฺิตตฺตาติ ‘วตฺถูนิ’. กิเลสา จ เต ตปฺปติฏฺานํ สตฺตานํ วตฺถูนิ จาติ ‘กิเลสวตฺถูนิ’. ยสฺมา เจตฺถ อนนฺตรปจฺจยาทิภาเวน อุปฺปชฺชมานา กิเลสาปิ วสนฺติ เอว นาม, ตสฺมา กิเลสานํ วตฺถูนีติปิ ‘กิเลสวตฺถูนิ’.
๑๒๓๖. ตตฺถ กตโม โลโภ? โย ราโค สาราโคติ อยํ ปน โลโภ เหตุโคจฺฉเก คนฺถโคจฺฉเก อิมสฺมึ กิเลสโคจฺฉเกติ ตีสุ าเนสุ อติเรกปทสเตน นิทฺทิฏฺโ. อาสวสํโยชนโอฆโยคนีวรณอุปาทานโคจฺฉเกสุ อฏฺหิ อฏฺหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺโ. สฺวายํ อติเรกปทสเตน นิทฺทิฏฺฏฺาเนปิ อฏฺหิ อฏฺหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺฏฺาเนปิ นิปฺปเทสโตว คหิโตติ เวทิตพฺโพ. เตสุ ¶ เหตุคนฺถนีวรณอุปาทานกิเลสโคจฺฉเกสุ จตุมคฺควชฺฌา ตณฺหา เอเกเนว ¶ โกฏฺาเสน ิตา. อาสวสํโยชนโอฆโยเคสุ จตุมคฺควชฺฌาปิ ทฺเว โกฏฺาสา หุตฺวา ิตา. กถํ? อาสเวสุ กามาสโว ภวาสโวติ, สํโยชเนสุ กามราคสํโยชนํ ภวราคสํโยชนนฺติ, โอเฆสุ กาโมโฆ ภโวโฆติ, โยเคสุ กามโยโค ภวโยโคติ.
อิมานิ ปน กิเลสวตฺถูนิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กิเลสปฏิปาฏิยา ¶ โลโภ จตูหิ มคฺเคหิ ปหียติ, โทโส อนาคามิมคฺเคน, โมหมานา อรหตฺตมคฺเคน, ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน, ถินาทีนิ อรหตฺตมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ, อนาคามิมคฺเคน โทโส, อรหตฺตมคฺเคน เสสา สตฺตาติ.
๑๒๘๗. กามาวจรนิทฺเทเส เหฏฺโตติ เหฏฺาภาเคน. อวีจินิรยนฺติ วา อคฺคิชาลานํ วา สตฺตานํ วา ทุกฺขเวทนาย วีจิ, อนฺตรํ, ฉิทฺทํ เอตฺถ นตฺถีติ อวีจิ. สุขสงฺขาโต อโย เอตฺถ นตฺถีติ นิรโย. นิรติอตฺเถนปิ นิรสฺสาทตฺเถนปิ นิรโย. ปริยนฺตํ กริตฺวาติ ตํ อวีจิสงฺขาตํ นิรยํ อนฺตํ กตฺวา. อุปริโตติ อุปริภาเคน. ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเวติ ปรนิมฺมิเตสุ กาเมสุ วสํ วตฺตนโต เอวํลทฺธโวหาเร เทเว. อนฺโต กริตฺวาติ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา. ยํ เอตสฺมึ อนฺตเรติ เย เอตสฺมึ โอกาเส. เอตฺถาวจราติ อิมินา ยสฺมา เอตสฺมึ อนฺตเร อฺเปิ จรนฺติ กทาจิ กตฺถจิ สมฺภวโต, ตสฺมา เตสํ อสงฺคณฺหนตฺถํ ‘อวจรา’ติ วุตฺตํ. เตน เย เอตสฺมึ อนฺตเร โอคาฬฺหา หุตฺวา จรนฺติ สพฺพตฺถ สทา จ สมฺภวโต, อโธภาเค จรนฺติ อวีจินิรยสฺส เหฏฺา ภูตุปาทายปวตฺติภาเวน, เตสํ สงฺคโห กโต โหติ. เต หิ อวคาฬฺหาว จรนฺติ, อโธภาเคว จรนฺตีติ อวจรา. เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ อิมินา ปน ยสฺมา เอเต เอตฺถาวจรา อฺตฺถาปิ อวจรนฺติ, น ปน ตตฺถ ปริยาปนฺนา โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ อฺตฺถาปิ อวจรนฺตานํ ปริคฺคโห กโต โหติ. อิทานิ เต เอตฺถ ปริยาปนฺนธมฺเม ราสิสฺุตปจฺจยภาวโต ¶ เจว สภาวโต จ ทสฺเสนฺโต ขนฺธาติอาทิมาห.
๑๒๘๙. รูปาวจรนิทฺเทเส ¶ พฺรหฺมโลกนฺติ ปมชฺฌานภูมิสงฺขาตํ พฺรหฺมฏฺานํ. เสสเมตฺถ กามาวจรนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สมาปนฺนสฺส วาติอาทีสุ ปมปเทน กุสลชฺฌานํ วุตฺตํ, ทุติเยน วิปากชฺฌานํ, วุตฺตํ ตติเยน กิริยชฺฌานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๒๙๑. อรูปาวจรนิทฺเทเส อากาสานฺจายตนูปเคติ อากาสานฺจายตนสงฺขาตํ ภวํ อุปคเต. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๑๓๐๑. สรณทุกนิทฺเทเส ยฺวายํ ตีสุ อกุสลมูเลสุ โมโห, โส โลภสมฺปยุตฺโต จ โลเภน ¶ สรโณ, โทสสมฺปยุตฺโต จ โทเสน สรโณ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต ปน โมโห ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตน เจว รูปราคอรูปราคสงฺขาเตน จ ราครเณน ปหาเนกฏฺภาวโต สรโณ สรโชติ เวทิตพฺโพ.
สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถา
๑๓๐๓. สุตฺตนฺติกทุเกสุ มาติกากถายํ อตฺถโต วิเวจิตตฺตา ยานิ จ เนสํ นิทฺเทสปทานิ เตสมฺปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สุวิฺเยฺยตฺตา เยภุยฺเยน อุตฺตานตฺถานิ เอว. อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ – วิชฺชูปมทุเก ตาว จกฺขุมา กิร ปุริโส เมฆนฺธกาเร รตฺตึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺส อนฺธการตาย มคฺโค น ปฺายิ. วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิ. อถสฺส อนฺธการวิคมา มคฺโค ปากโฏ อโหสิ. โส ทุติยมฺปิ คมนํ อภินีหริ. ทุติยมฺปิ อนฺธกาโร โอตฺถริ. มคฺโค น ปฺายิ. วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา ตํ วิทฺธํเสสิ. วิคเต อนฺธกาเร มคฺโค ปากโฏ อโหสิ. ตติยมฺปิ คมนํ อภินีหริ. อนฺธกาโร โอตฺถริ. มคฺโค น ปฺายิ. วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิ.
ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อนฺธกาเร มคฺคปฏิปชฺชนํ วิย อริยสาวกสฺส โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ. อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปฺายนกาโล วิย สจฺจจฺฉาทกตมํ. วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย โสตาปตฺติมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส ¶ วิโนทิตกาโล. วิคเต อนฺธกาเร มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย ¶ โสตาปตฺติมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล. มคฺคสฺส ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว. ทุติยคมนาภินีหาโร วิย สกทาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ. อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปฺายนกาโล วิย สจฺจจฺฉาทกตมํ. ทุติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย สกทาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล. วิคเต อนฺธกาเร มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย สกทาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล. มคฺคสฺส ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว. ตติยคมนาภินีหาโร วิย อนาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ. อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปฺายนกาโล วิย สจฺจจฺฉาทกตมํ. ตติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย อนาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล. วิคเต ¶ อนฺธกาเร มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย อนาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล. มคฺคสฺส ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว.
วชิรสฺส ปน ปาสาโณ วา มณิ วา อเภชฺโช นาม นตฺถิ. ยตฺถ ปตติ ตํ วินิวิทฺธเมว โหติ. วชิรํ เขเปนฺตํ อเสเสตฺวา เขเปติ. วชิเรน คตมคฺโค นาม ปุน ปากติโก น โหติ. เอวเมว อรหตฺตมคฺคสฺส อวชฺฌกิเลโส นาม นตฺถิ. สพฺพกิเลเส วินิวิชฺฌติ วชิรํ วิย. อรหตฺตมคฺโคปิ กิเลเส เขเปนฺโต อเสเสตฺวา เขเปติ. วชิเรน คตมคฺคสฺส ปุน ปากติกตฺตาภาโว วิย อรหตฺตมคฺเคน ปหีนกิเลสานํ ปุน ปจฺจุทาวตฺตนํ นาม นตฺถีติ.
๑๓๐๗. พาลทุกนิทฺเทเส พาเลสุ อหิริกาโนตฺตปฺปานิ ปากฏานิ, มูลานิ จ เสสานํ พาลธมฺมานํ. อหิริโก หิ อโนตฺตปฺปี จ น กิฺจิ อกุสลํ น กโรติ นามาติ. เอตานิ ทฺเว ปมํเยว วิสุํ วุตฺตานิ. สุกฺกปกฺเขปิ อยเมว นโย. ตถา กณฺหทุเก.
๑๓๑๑. ตปนียทุกนิทฺเทเส กตตฺตา จ อกตตฺตา จ ตปนํ เวทิตพฺพํ. กายทุจฺจริตาทีนิ ¶ หิ กตตฺตา ตปนฺติ, กายสุจริตาทีนิ อกตตฺตา. ตถา หิ ปุคฺคโล ‘กตํ เม กายทุจฺจริต’นฺติ ตปฺปติ, ‘อกตํ เม กายสุจริต’นฺติ ตปฺปติ. ‘กตํ เม วจีทุจฺจริต’นฺติ ตปฺปติ…เป… ‘อกตํ เม ¶ มโนสุจริต’นฺติ ตปฺปติ. อตปนีเยปิ เอเสว นโย. กลฺยาณการี หิ ปุคฺคโล ‘กตํ เม กายสุจริต’นฺติ น ตปฺปติ, ‘อกตํ เม กายทุจฺจริต’นฺติ น ตปฺปติ…เป… ‘อกตํ เม มโนทุจฺจริต’นฺติ น ตปฺปตีติ (อ. นิ. ๒.๓).
๑๓๑๓. อธิวจนทุกนิทฺเทเส ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ สพฺพธมฺมคฺคหณํ. สงฺขายตีติ สงฺขา, สํกถิยตีติ อตฺโถ. กินฺติ สํกถิยติ? อหนฺติ มมนฺติ ปโรติ ปรสฺสาติ สตฺโตติ ภาโวติ โปโสติ ปุคฺคโลติ นโรติ มาณโวติ ติสฺโสติ ทตฺโตติ, ‘มฺโจ ปีํ ภิสิ พิมฺโพหนํ’ ‘วิหาโร ปริเวณํ ทฺวารํ วาตปาน’นฺติ เอวํ อเนเกหิ อากาเรหิ สํกถิยตีติ ‘สงฺขา’. สมฺายตีติ สมฺา. กินฺติ สมฺายติ? ‘อหนฺติ…เป… วาตปาน’นฺติ สมฺายตีติ ¶ ‘สมฺา’. ปฺาปิยตีติ ปฺตฺติ. โวหริยตีติ โวหาโร. กินฺติ โวหริยติ? ‘อห’นฺติ…เป… ‘วาตปาน’นฺติ โวหริยตีติ โวหาโร.
นามนฺติ จตุพฺพิธํ นามํ – สามฺนามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ. ตตฺถ ปมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ปิตตฺตา มหาสมฺมโตติ รฺโ นามํ ‘สามฺนามํ’ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘มหาชนสมฺมโตติ โข, วาเสฏฺ, มหาสมฺมโต ตฺเวว ปมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๓๑). ธมฺมกถิโก ¶ ปํสุกูลิโก วินยธโร เตปิฏโก สทฺโธ ปสนฺโนติ เอวรูปํ คุณโต อาคตนามํ ‘คุณนามํ’ นาม. ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามาเนว. เตน วุตฺตํ –
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ.
ยํ ปน ชาตสฺส กุมารกสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กตฺวา สมีเป ิตา าตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ‘อยํ อสุโกนามา’ติ นามํ กโรนฺติ, อิทํ ‘กิตฺติมนาม’ นาม. ยา ปน ปุริมปฺตฺติ ปจฺฉิมปฺตฺติยํ ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติ, เสยฺยถิทํ – ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโทเยว นาม, เอตรหิปิ จนฺโทว. อตีเต สูริโย… สมุทฺโท… ปถวี… ปพฺพโต ปพฺพโตเยว, นาม, เอตรหิปิ ¶ ปพฺพโตเยวาติ อิทํ ‘โอปปาติกนามํ’ นาม. อิทํ จตุพฺพิธมฺปิ นามํ เอตฺถ นามเมว โหติ.
นามกมฺมนฺติ นามกรณํ. นามเธยฺยนฺติ นามฏฺปนํ. นิรุตฺตีติ นามนิรุตฺติ. พฺยฺชนนฺติ นามพฺยฺชนํ. ยสฺมา ปเนตํ อตฺถํ พฺยฺเชติ ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. อภิลาโปติ นามาภิลาโปว. สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถาติ อธิวจนสฺส โนปถธมฺโม นาม นตฺถิ. เอกธมฺโม สพฺพธมฺเมสุ นิปตติ, สพฺพธมฺมา เอกธมฺมสฺมึ นิปตนฺติ. กถํ? อยฺหิ นามปฺตฺติ เอกธมฺโม, โส สพฺเพสุ จตุภูมกธมฺเมสุ นิปตติ. สตฺโตปิ สงฺขาโรปิ นามโต มุตฺตโก นาม นตฺถิ.
อฏวีปพฺพตาทีสุ รุกฺโขปิ ชานปทานํ ภาโร. เต หิ ‘อยํ กึ รุกฺโข นามา’ติ ปุฏฺา ‘ขทิโร’ ‘ปลาโส’ติ อตฺตนา ชานนกนามํ กเถนฺติ. ยสฺส นามํ น ชานนฺติ ตมฺปิ ‘อนามโก’ ¶ นามาติ วทนฺติ. ตมฺปิ ตสฺส นามเธยฺยเมว หุตฺวา ติฏฺติ. สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทีสุปิ เอเสว นโย. อิตเร ทฺเว ทุกา อิมินา สมานตฺถา เอว.
๑๓๑๖. นามรูปทุเก ¶ นามกรณฏฺเน จ นมนฏฺเน จ นามนฏฺเน จ นามํ. ตตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา ตาว นามกรณฏฺเน ‘นามํ’. ยถา หิ มหาชนสมฺมตตฺตา มหาสมฺมตสฺส มหาสมฺมโตติ นามํ อโหสิ, ยถา วา มาตาปิตโร ‘อยํ ติสฺโส นาม โหตุ, ผุสฺโส นาม โหตู’ติ เอวํ ปุตฺตสฺส กิตฺติมนามํ กโรนฺติ, ยถา วา ‘ธมฺมกถิโก’ ‘วินยธโร’ติ คุณโต นามํ อาคจฺฉติ, น เอวํ เวทนาทีนํ. เวทนาทโย หิ มหาปถวีอาทโย วิย อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ อุปฺปนฺเนสุ เตสํ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ. น หิ เวทนํ อุปฺปนฺนํ ‘ตฺวํ เวทนา นาม โหหี’ติ โกจิ ภณติ. น จ ตสฺสา นามคฺคหณกิจฺจํ อตฺถิ. ยถา ปถวิยา อุปฺปนฺนาย ‘ตฺวํ ปถวี นาม โหหี’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, จกฺกวาฬสิเนรุจนฺทิมสูริยนกฺขตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘ตฺวํ จกฺกวาฬํ นาม โหหิ ตฺวํ นกฺขตฺตํ นาม โหหี’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ, โอปปาติกปฺตฺติยํ นิปตติ, เอวํ เวทนาย อุปฺปนฺนาย ‘ตฺวํ เวทนา นาม โหหี’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. ตาย ¶ อุปฺปนฺนาย เวทนาติ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ. โอปปาติกปฺตฺติยํ นิปตติ. สฺาทีสุปิ เอเสว นโย. อตีเตปิ หิ เวทนา เวทนาเยว, สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ วิฺาณเมว. อนาคเตปิ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ. นิพฺพานํ ปน สทาปิ นิพฺพานเมวาติ. ‘นามกรณฏฺเน’ นามํ.
‘นมนฏฺเนา’ปิ เจตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา นามํ. เต หิ อารมฺมณาภิมุขา นมนฺติ. ‘นามนฏฺเน’ สพฺพมฺปิ นามํ. จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อฺมฺํ นาเมนฺติ. นิพฺพานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติ.
๑๓๑๘. อวิชฺชาภวตณฺหา วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺถํ คหิตา.
๑๓๒๐. ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จาติ ขนฺธปฺจกํ อตฺตา จ โลโก จาติ คเหตฺวา ‘ตํ ภวิสฺสตี’ติ คหณากาเรน นิวิฏฺา สสฺสตทิฏฺิ. ทุติยา ‘น ภวิสฺสตี’ติ อากาเรน นิวิฏฺา อุจฺเฉททิฏฺิ.
๑๓๒๖. ปุพฺพนฺตํ ¶ ¶ อารพฺภาติ อตีตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กริตฺวา. อิมินา พฺรหฺมชาเล อาคตา อฏฺารส ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโย คหิตา. อปรนฺตํ อารพฺภาติ อนาคตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กริตฺวา. อิมินา ตตฺเถว อาคตา จตุจตฺตาลีส อปรนฺตานุทิฏฺิโย คหิตา.
๑๓๓๒. โทวจสฺสตานิทฺเทเส สหธมฺมิเก วุจฺจมาเนติ สหธมฺมิกํ นาม ยํ ภควตา ปฺตฺตํ สิกฺขาปทํ, ตสฺมึ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺตึ อาโรเปตฺวา ‘อิทํ นาม ตฺวํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, อิงฺฆ เทเสหิ วุฏฺาหิ ปฏิกโรหี’ติ วุจฺจมาเน. โทวจสฺสายนฺติอาทีสุ เอวํ โจทิยมานสฺส ปฏิโจทนาย วา อปฺปทกฺขิณคาหิตาย วา ทุพฺพจสฺส กมฺมํ โทวจสฺสายํ. ตเทว โทวจสฺสนฺติปิ วุจฺจติ. ตสฺส ภาโว โทวจสฺสิยํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. วิปฺปฏิกูลคาหิตาติ วิโลมคาหิตา. วิโลมคหณสงฺขาเตน วิปจฺจนีเกน สาตํ อสฺสาติ วิปจฺจนีกสาโต. ‘ปฏาณิกคหณํ คเหตฺวา เอกปเทเนว ตํ นิสฺสทฺทมกาสิ’นฺติ สุขํ ปฏิลภนฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺส ภาโว วิปจฺจนีกสาตตา. โอวาทํ อนาทิยนวเสน อนาทรสฺส ภาโว อนาทริยํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. อนาทิยนากาโร วา อนาทรตา. ครุวาสํ อวสนวเสน อุปฺปนฺโน อคารวภาโว อคารวตา. สเชฏฺกวาสํ อวสนวเสน อุปฺปนฺโน อปฺปฏิสฺสวภาโว อปฺปฏิสฺสวตา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ¶ เอวรูปา โทวจสฺสตา นาม วุจฺจติ. อตฺถโต ปเนสา เตนากาเรน ปวตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา, สงฺขารกฺขนฺโธเยว วาติ. ปาปมิตฺตตาทีสุปิ เอเสว นโย. โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตาทโย หิ วิสุํ เจตสิกธมฺมา นาม นตฺถิ.
๑๓๓๓. นตฺถิ ¶ เอเตสํ สทฺธาติ อสฺสทฺธา; พุทฺธาทีนิ วตฺถูนิ น สทฺทหนฺตีติ อตฺโถ. ทุสฺสีลาติ สีลสฺส ทุนฺนามํ นตฺถิ, นิสฺสีลาติ อตฺโถ. อปฺปสฺสุตาติ สุตรหิตา. ปฺจ มจฺฉริยานิ เอเตสํ อตฺถีติ มจฺฉริโน. ทุปฺปฺาติ นิปฺปฺา. เสวนกวเสน เสวนา. พลวเสวนา นิเสวนา. สพฺพโตภาเคน เสวนา สํเสวนา. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ตีหิปิ เสวนาว กถิตา. ภชนาติ อุปสงฺกมนา. สมฺภชนาติ สพฺพโตภาเคน ภชนา. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ภตฺตีติ ทฬฺหภตฺติ. สมฺภตฺตีติ สพฺพโตภาเคน ภตฺติ. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ทฺวีหิปิ ทฬฺหภตฺติ เอว กถิตา. ตํสมฺปวงฺกตาติ เตสุ ปุคฺคเลสุ กาเยน เจว จิตฺเตน จ สมฺปวงฺกภาโว; ตนฺนินฺนตา ตปฺโปณตา ตปฺปพฺภารตาติ อตฺโถ.
๑๓๓๔. โสวจสฺสตาทุกนิทฺเทโสปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ.
๑๓๓๖. ปฺจปิ ¶ อาปตฺติกฺขนฺธาติ มาติกานิทฺเทเสน ‘ปาราชิกํ สงฺฆาทิเสสํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏ’นฺติ อิมา ปฺจ อาปตฺติโย. สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ วินยนิทฺเทเสน ‘ปาราชิกํ สงฺฆาทิเสสํ ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ ทุพฺภาสิต’นฺติ อิมา สตฺต อาปตฺติโย. ตตฺถ สห วตฺถุนา ตาสํ อาปตฺตีนํ ปริจฺเฉทชานนกปฺา อาปตฺติกุสลตา นาม. สห กมฺมวาจาย อาปตฺติวุฏฺานปริจฺเฉทชานนกปฺา ปน อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา นาม.
๑๓๓๘. สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ. สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนกปฺา ปน สมาปตฺติกุสลตา นาม. ‘จนฺเท วา สูริเย วา นกฺขตฺเต วา เอตฺตกํ านํ คเต วุฏฺหิสฺสามี’ติ อวิรชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว สมเย วุฏฺานกปฺาย อตฺถิตาย สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา นาม.
๑๓๔๐. อฏฺารสนฺนํ ¶ ¶ ธาตูนํ อุคฺคหมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปฺา ธาตุกุสลตา นาม. ตาสํเยว อุคฺคหมนสิการชานนกปฺา มนสิการกุสลตา นาม.
๑๓๔๒. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปฺา ลตา นาม. ตีสุปิ วา เอตาสุ กุสลตาสุ อุคฺคโห มนสิกาโร สวนํ สมฺมสนํ ปฏิเวโธ ปจฺจเวกฺขณาติ สพฺพํ วฏฺฏติ. ตตฺถ สวนอุคฺคหปจฺจเวกฺขณา โลกิยา, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโร. สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’ติอาทีนิ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๕) ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อาวิภวิสฺสนฺติ. ‘อิมินา ปน ปจฺจเยน อิทํ โหตี’ติ ชานนกปฺา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา นาม.
๑๓๔๔. านาฏฺานกุสลตาทุกนิทฺเทเส เหตู ปจฺจยาติ อุภยมฺเปตํ อฺมฺเววจนํ. จกฺขุปสาโท หิ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส จกฺขุวิฺาณสฺส เหตุ เจว ปจฺจโย จ. ตถา โสตปสาทาทโย โสตวิฺาณาทีนํ, อมฺพพีชาทีนิ จ อมฺพผลาทีนํ. ทุติยนเย เย เย ธมฺมาติ วิสภาคปจฺจยธมฺมานํ นิทสฺสนํ. เยสํ เยสนฺติ วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมนิทสฺสนํ. น เหตู น ปจฺจยาติ จกฺขุปสาโท สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส โสตวิฺาณสฺส น เหตุ น ปจฺจโย. ตถา โสตปสาทาทโย อวเสสวิฺาณาทีนํ. อมฺพาทโย จ ตาลาทีนํ อุปฺปตฺติยาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๓๔๖. อชฺชวมทฺทวนิทฺเทเส ¶ นีจจิตฺตตาติ ปทมตฺตเมว วิเสโส. ตสฺสตฺโถ – มานาภาเวน นีจํ จิตฺตํ อสฺสาติ นีจจิตฺโต. นีจจิตฺตสฺส ภาโว นีจจิตฺตตา. เสสํ จิตฺตุชุกตาจิตฺตมุทุตานํ ปทภาชนีเย อาคตเมว.
๑๓๔๘. ขนฺตินิทฺเทเส ขมนกวเสน ขนฺติ. ขมนากาโร ขมนตา. อธิวาเสนฺติ เอตาย, อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสนฺติ, น ปฏิพาหนฺติ, น ปจฺจนีกตาย ติฏฺนฺตีติ อธิวาสนตา ¶ . อจณฺฑิกสฺส ภาโว อจณฺฑิกฺกํ. อนสุโรโปติ อสุโรโป วุจฺจติ น สมฺมาโรปิตตฺตา ทุรุตฺตวจนํ. ตปฺปฏิปกฺขโต อนสุโรโป สุรุตฺตวาจาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถ ผลูปจาเรน ¶ การณํ นิทฺทิฏฺํ. อตฺตมนตา จิตฺตสฺสาติ โสมนสฺสวเสน จิตฺตสฺส สกมนตา, อตฺตโน จิตฺตสภาโวเยว, น พฺยาปนฺนจิตฺตตาติ อตฺโถ.
๑๓๔๙. โสรจฺจนิทฺเทเส กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํ. วาจสิโก อวีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ. กายิกวาจสิโกติ อิมินา กายวจีทฺวารสมุฏฺิตํ อาชีวฏฺมกสีลํ ปริยาทิยติ. อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจนฺติ อิทํ ปาปโต สุฏฺุ โอรตตฺตา โสรจฺจํ นาม วุจฺจติ. สพฺโพปิ สีลสํวโรติ อิทํ ยสฺมา น เกวลํ กายวาจาเหว อนาจารํ อาจรติ มนสาปิ อาจรติ เอว, ตสฺมา มานสิกสีลํ ปริยาทาย ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
๑๓๕๐. สาขลฺยนิทฺเทเส อณฺฑกาติ ยถา สโทเส รุกฺเข อณฺฑกานิ อุฏฺหนฺติ, เอวํ สโทสตาย ขุํสนวมฺภนาทิวจเนหิ อณฺฑกา ชาตา. กกฺกสาติ ปูติกา สา ยถา นาม ปูติรุกฺโข กกฺกโส โหติ ปคฺฆริตจุณฺโณ เอวํ กกฺกสา โหติ. โสตํ ฆํสยมานา วิย ปวิสติ. เตน วุตฺตํ ‘กกฺกสา’ติ. ปรกฏุกาติ ปเรสํ กฏุกา อมนาปา โทสชนนี. ปราภิสชฺชนีติ กุฏิลกณฺฏกสาขา วิย จมฺเมสุ วิชฺฌิตฺวา ปเรสํ อภิสชฺชนี, คนฺตุกามานมฺปิ คนฺตุํ อทตฺวา ลคฺคนการี. โกธสามนฺตาติ โกธสฺส อาสนฺนา. อสมาธิสํวตฺตนิกาติ อปฺปนาสมาธิสฺส วา อุปจารสมาธิสฺส วา อสํวตฺตนิกา. อิติ สพฺพาเนเวตานิ สโทสวาจาย เววจนานิ. ตถารูปึ วาจํ ปหายาติ อิทํ ผรุสวาจํ อปฺปชหิตฺวา ¶ ิตสฺส อนฺตรนฺตเร ปวตฺตาปิ สณฺหวาจา อสณฺหวาจา เอว นามาติ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ.
เนฬาติ ¶ เอฬํ วุจฺจติ โทโส. นาสฺสา เอฬนฺติ เนฬา; นิทฺโทสาติ อตฺโถ. ‘‘เนฬงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ (อุทา. ๖๕; สํ. นิ. ๔.๓๔๗; เปฏโก. ๒๕) เอตฺถ วุตฺตเนฬํ วิย. กณฺณสุขาติ พฺยฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ, อปฺปฏิหฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี; นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ¶ ยุตฺตกถา โหนฺติ. ปิติมตฺตํ ปิตาติ ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา. ยา ตตฺถาติ ยา ตสฺมึ ปุคฺคเล. สณฺหวาจตาติ มฏฺวาจตา. สขิลวาจตาติ มุทุวาจตา. อผรุสวาจตาติ อกกฺขฬวาจตา.
๑๓๕๑. ปฏิสนฺถารนิทฺเทเส อามิสปฏิสนฺถาโรติ อามิสอลาเภน อตฺตนา สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา ปิหิตํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ เอวํ อามิเสน ปฏิสนฺถรณํ. ธมฺมปฏิสนฺถาโรติ ธมฺมสฺส อปฺปฏิลาเภน อตฺตนา สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา ปิหิตํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ, เอวํ ธมฺเมน ปฏิสนฺถรณํ. ปฏิสนฺถารโก โหตีติ ทฺเวเยว หิ โลกสนฺนิวาสสฺส ฉิทฺทานิ, เตสํ ปฏิสนฺถารโก โหติ. อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วาติ อิมินา ทุวิเธน ปฏิสนฺถาเรน ปฏิสนฺถารโก โหติ, ปฏิสนฺถรติ, นิรนฺตรํ กโรติ.
ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺาย กถา – ปฏิสนฺถารเกน หิ ภิกฺขุนา อาคนฺตุกํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ¶ คเหตพฺพํ, อาสนํ ทาตพฺพํ, ตาลวณฺเฏน พีชิตพฺพํ, ปาทา โธวิตฺวา มกฺเขตพฺพา, สปฺปิผาณิเต สติ เภสชฺชํ ทาตพฺพํ, ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ, อาวาโส ปฏิชคฺคิตพฺโพ. เอวํ เอกเทเสน อามิสปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
สายํ ปน นวกตเรปิ อตฺตโน อุปฏฺานํ อนาคเตเยว, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา อวิสเย อปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วิสเย ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ. ‘ตุมฺเห กตรภาณกา’ติ อปุจฺฉิตฺวา ตุมฺหากํ ‘อาจริยุปชฺฌายา กตรํ คนฺถํ วฬฺเชนฺตี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปโหนกฏฺาเน ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ. สเจ กเถตุํ สกฺโกติ อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ สกฺโกติ สยํ กเถตฺวา ทาตพฺพํ. เอวํ เอกเทเสน ธมฺมปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
สเจ ¶ อตฺตโน สนฺติเก วสติ ตํ อาทาย นิพทฺธํ ปิณฺฑาย จริตพฺพํ. สเจ คนฺตุกาโม โหติ ปุนทิวเส คมนสภาเคน ตํ อาทาย เอกสฺมึ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา อุยฺโยเชตพฺโพ. สเจ อฺสฺมึ ทิสาภาเค ภิกฺขู นิมนฺติตา โหนฺติ ตํ ภิกฺขุํ อิจฺฉมานํ อาทาย คนฺตพฺพํ. ‘น ¶ มยฺหํ เอสา ทิสา สภาคา’ติ คนฺตุํ อนิจฺฉนฺเต เสสภิกฺขู เปเสตฺวา ตํ อาทาย ปิณฺฑาย จริตพฺพํ. อตฺตนา ลทฺธามิสํ ตสฺส ทาตพฺพํ. เอวํ ‘อามิสปฏิสนฺถาโร’ กโต นาม โหติ.
อามิสปฏิสนฺถารเกน ปน อตฺตนา ลทฺธํ กสฺส ทาตพฺพนฺติ? อาคนฺตุกสฺส ตาว ทาตพฺพํ. สเจ คิลาโน วา อวสฺสิโก วา อตฺถิ, เตสมฺปิ ทาตพฺพํ. อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตพฺพํ. ภณฺฑคาหกสฺส ทาตพฺพํ. สาราณียธมฺมปูรเกน ปน สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ อาคตาคตานํ เถราสนโต ปฏฺาย ทาตพฺพํ. ปฏิสนฺถารเกน ปน เยน เยน น ลทฺธํ, ตสฺส ตสฺส ทาตพฺพํ. พหิคามํ นิกฺขมิตฺวา ชิณฺณกํ วา อนาถํ ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนึ วา ทิสฺวา เตสมฺปิ ทาตพฺพํ.
ตตฺริทํ วตฺถุ – โจเรหิ กิร คุตฺตสาลคาเม ปหเต ตงฺขณฺเว เอกา นิโรธโต วุฏฺิตา ขีณาสวตฺเถรี ทหรภิกฺขุนิยา ภณฺฑกํ คาหาเปตฺวา มหาชเนน สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ิตมชฺฌนฺหิเก นกุลนครคามทฺวารํ ¶ ปตฺวา รุกฺขมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร นกุลนครคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นิกฺขนฺโต เถรึ ทิสฺวา ภตฺเตน อาปุจฺฉิ. สา ‘ปตฺโต เม นตฺถี’ติ อาห. เถโร ‘อิมินาว ภฺุชถา’ติ สห ปตฺเตน อทาสิ. เถรี ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา เถรสฺส ทตฺวา อาห – ‘อชฺช ตาว ภิกฺขาจาเรน กิลมิสฺสถ, อิโต ปฏฺาย ปน โว ภิกฺขาจารปริตฺตาโส นาม น ภวิสฺสติ, ตาตา’ติ. ตโต ปฏฺาย เถรสฺส อูนกหาปณคฺฆนโก ปิณฺฑปาโต นาม น อุปฺปนฺนปุพฺโพ. อยํ ‘อามิสปฏิสนฺถาโร’ นาม.
อิมํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ภิกฺขุนา สงฺคหปกฺเข ตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺานํ กเถตพฺพํ, ธมฺโม วาเจตพฺโพ, กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตพฺพํ, อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ กรณียํ กาตพฺพํ, อพฺภานวุฏฺานมานตฺตปริวาสา ทาตพฺพา. ปพฺพชฺชารโห ปพฺพาเชตพฺโพ อุปสมฺปทารโห อุปสมฺปาเทตพฺโพ. ภิกฺขุนิยาปิ อตฺตโน สนฺติเก อุปสมฺปทํ อากงฺขมานาย กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติ. อยํ ‘ธมฺมปฏิสนฺถาโร’ นาม.
อิเมหิ ¶ ¶ ทฺวีหิ ปฏิสนฺถาเรหิ ปฏิสนฺถารโก ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ถาวรํ กโรติ, สภยฏฺาเน อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขติ โจรนาครฺโ ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเตเนว ภตฺตํ อากิรนฺโต เถโร วิย. อลทฺธลาภุปฺปาทเน ปน อิโต ปลายิตฺวา ปรตีรํ คเตน มหานาครฺา เอกสฺส เถรสฺส สนฺติเก สงฺคหํ ลภิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺิเตน เสตมฺพงฺคเณ ยาวชีวํ ปวตฺติตํ มหาเภสชฺชทานวตฺถุ กเถตพฺพํ. อุปฺปนฺนลาภถาวรกรเณ ทีฆภาณกอภยตฺเถรสฺส หตฺถโต ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา เจติยปพฺพเต โจเรหิ ภณฺฑกสฺส อวิลุตฺตภาเว วตฺถุ กเถตพฺพํ.
๑๓๕๒. อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน ¶ จกฺขุวิฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ – ‘‘จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, อจิตฺตกตฺตา; จิตฺตํ น ปสฺสติ, อจกฺขุกตฺตา; ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติ. อีทิสี ปเนสา ‘ธนุนา วิชฺชตี’ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติ. ตสฺมา จกฺขุวิฺาเณน รูปํ ทิสฺวา’’ติ อยเมเวตฺถ อตฺโถติ. นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺมตฺเตเยว น สณฺาติ. อนุพฺยฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุพฺยฺชนโต ปากฏภาวกรณโต อนุพฺยฺชนนฺติ ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทสิตหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติ. ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ, เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ อชฺโฌตฺถเรยฺยุํ. ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น ปฏิปชฺชติ. เอวํภูโตเยว จ น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติ วุจฺจติ.
ตตฺถ กิฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ, น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ ¶ จกฺขุสฺส อาปาถมาคจฺฉติ ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตโต จกฺขุวิฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต วิปากมโนธาตุ ¶ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ¶ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ. ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย น อาวชฺชนาทีนํ อฺตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ. ชวนกฺขเณ ปน ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อฺาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ.
เอวํ โหนฺโต ปน โส ‘จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโร’ติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺกคพฺภาทโย สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉกํ กเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติ.
โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยา อิเมสนฺติ เอวํ สํวรํ อนาปชฺชนฺตสฺส อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยา อคุตฺติ ยา อโคปนา โย อนารกฺโข โย อสํวโร, อถกนํ, อปิทหนนฺติ อตฺโถ.
๑๓๕๓. โภชเน อมตฺตฺุตานิทฺเทเส อิเธกจฺโจติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก เอกจฺโจ. อปฺปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขานปฺาย อชานิตฺวา อนุปธาเรตฺวา. อโยนิโสติ อนุปาเยน. อาหารนฺติ อสิตปีตาทิอชฺโฌหรณียํ. อาหาเรตีติ ปริภฺุชติ อชฺโฌหรติ. ทวายาติอาทิ อนุปายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนุปาเยน หิ อาหาเรนฺโต ทวตฺถาย มทตฺถาย มณฺฑนตฺถาย วิภูสนตฺถาย วา อาหาเรติ, โน อิทมตฺถิตํ ปฏิจฺจ. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตาติ ยา ตสฺมึ อโยนิโส อาหารปริโภเค อสนฺตุสฺสนา ¶ อสนฺตุฏฺิภาโว. อมตฺตฺุตาติ อมตฺตฺุภาโว, ปมาณสงฺขาตาย มตฺตาย อชานนํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน ปวตฺตา โภชเน อมตฺตฺุตา นาม วุจฺจติ.
๑๓๕๔. อินฺทฺริเยสุ ¶ คุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนาติอาทิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ. เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว ¶ เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺา ‘ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ, ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานี’ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา นครทฺวาเรสุ สุสํวุเตสุ, กิฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ – นครทฺวาเรสุ ปิหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิ – เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ, อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ ‘จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร’ติ วุตฺโต. โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๓๕๕. โภชเน มตฺตฺุตานิทฺเทเส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ ปฏิสงฺขานปฺาย ชานิตฺวา อุปาเยน อาหารํ ปริภฺุชติ. อิทานิ ตํ อุปายํ ทสฺเสตุํ เนว ทวายาติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ‘เนว ทวายา’ติ ทวตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย ทวตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. ยฺหิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกพฺยสิโลกสงฺขาโต ทโว อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต อาหาเรนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
น ¶ มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ ภฺุชนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ รูปูปชีวินิโย มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตํ นาม ปิวนฺติ, เต หิ สินิทฺธํ มุทุํ มนฺทํ โภชนํ อาหาเรนฺติ ‘เอวํ โน องฺคลฏฺิ สุสณฺิตา ¶ ภวิสฺสติ, สรีเร ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน ภวิสฺสตี’ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นิพฺพุทฺธมลฺลมุฏฺิกมลฺลาทโย ¶ สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรมํสํ ปีเณนฺติ ‘เอวํ โน มํสํ อุสฺสทํ ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา’ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติ.
ยาวเทวาติ อาหาราหรเณ ปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํ. อิมสฺส กายสฺส ิติยาติ อิมสฺส จตุมหาภูติกกรชกายสฺส ปนตฺถาย อาหาเรติ. อิทมสฺส อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติ. วิหึสูปรติยาติ วิหึสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกา ขุทฺทา. ตสฺสา อุปรติยา วูปสมนตฺถาย อาหาเรติ. พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา, สกลํ สาสนํ, ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถาย อาหาเรติ.
อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ; อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถ. ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนา นาม อภุตฺตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา. ตํ ปฏิหนิสฺสามีติ อาหาเรติ. นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม อติภุตฺตปฺปจฺจเยน อุปฺปชฺชนกเวทนา. ตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติ. อถ วา, ‘นวเวทนา’ นาม ภุตฺตปฺปจฺจยา ¶ นอุปฺปชฺชนกเวทนา. ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย อนุปฺปชฺชนตฺถเมว อาหาเรติ. ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติ. อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ สาวชฺชํ อตฺถิ อนวชฺชํ. ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน ปริโภโคติ อิทํ ‘สาวชฺชํ’ นาม. ธมฺเมน ปริเยสิตฺวา ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนํ ‘อนวชฺชํ’ นาม. เอกจฺโจ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ, ‘ลทฺธํ เม’ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภฺุชติ. ตํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติ. สกลวิหาเร ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺชปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ. ‘กึ อิท’นฺติ วุตฺเต ‘อสุกสฺส ¶ นาม อุทรํ อุทฺธุมาต’นฺติอาทีนิ วทนฺติ. ‘เอส นิจฺจกาลมฺปิ เอวํปกติโกเยว, อตฺตโน กุจฺฉิปมาณํ นาม น ชานาตี’ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ. อยํ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ นาม. เอวํ อกตฺวา ‘อนวชฺชตา จ ภวิสฺสตี’ติ อาหาเรติ.
ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถาปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร อตฺถิ น ผาสุวิหาโร. ตตฺถ ‘อาหรหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺถวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโก’ติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นาม. เอเตสุ หิ ‘อาหรหตฺถโก’ นาม พหุํ ภฺุชิตฺวา อตฺตโน ¶ ธมฺมตาย อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘อาหร หตฺถ’นฺติ วทติ. ‘อลํสาฏโก’ นาม อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย อุฏฺิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น สกฺโกติ. ‘ตตฺถวฏฺฏโก’ นาม อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปริวฏฺฏติ. ‘กากมาสโก’ นาม ยถา กาเกหิ อามสิตุํ สกฺกา โหติ, เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติ. ‘ภุตฺตวมิตโก’ นาม มุเขน สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว วมติ. เอวํ อกตฺวา ‘ผาสุวิหาโร จ เม ภวิสฺสตี’ติ อาหาเรติ. ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปฺจหิ อาโลเปหิ อูนูทรตา. เอตฺตกฺหิ ภฺุชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา สุเขน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ เอวมาห –
‘‘จตฺตาโร ¶ ปฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. (เถรคา. ๙๘๓);
อิมสฺมึ ปน าเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. ‘เนว ทวายา’ติหิ เอกํ องฺคํ, ‘น มทายา’ติ เอกํ, ‘น มณฺฑนายา’ติ เอกํ, ‘น วิภูสนายา’ติ เอกํ, ‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนายา’ติ เอกํ, ‘วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’ติ เอกํ, ‘อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’ติ เอกํ, ‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’ติ เอกํ องฺคํ. อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ อยเมตฺถ โภชนานิสํโส. มหาสีวตฺเถโร ปนาห – เหฏฺา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม. อุปริ ปน อฏฺงฺคานิ สโมธาเนตพฺพานีติ – ตตฺถ ‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา’ติ เอกํ องฺคํ, ‘ยาปนายา’ติ เอกํ, ‘วิหึสูปรติยาติ’ เอกํ, ‘พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’ติ เอกํ, ‘อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี’ติ เอกํ, ‘นวฺจ ¶ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’ติ เอกํ, ‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’ติ เอกํ, ‘อนวชฺชตา’ จาติ เอกํ. ผาสุวิหาโร ปน โภชนานิสํโสติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรนฺโต โภชเน มตฺตฺู นาม โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ยุตฺตปฺปมาณชานนวเสน ปวตฺโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค โภชเน มตฺตฺุตา นาม วุจฺจติ.
๑๓๕๖. มุฏฺสฺสจฺจนิทฺเทเส อสตีติ สติวิรหิตา จตฺตาโร ขนฺธา. อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. อสรณตาติ อสรณากาโร. อธารณตาติ ธาเรตุํ อสมตฺถตา. ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาธานปฺปตฺโต นิธานกฺขโม น โหติ. อุทเก อลาพุกฏาหํ ¶ วิย อารมฺมเณ ปิลวตีติ ปิลาปนตา. สํมุสนตาติ นฏฺมุฏฺสฺสติตา. ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล นิกฺขิตฺตภตฺโต วิย กาโก, นิกฺขิตฺตมํโส วิย จ สิงฺคาโล โหติ.
๑๓๖๑. ภาวนาพลนิทฺเทเส กุสลานํ ธมฺมานนฺติ ¶ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อาเสวนาติ อาทิเสวนา. ภาวนาติ วฑฺฒนา. พหุลีกมฺมนฺติ ปุนปฺปุนํ กรณํ.
๑๓๖๘. สีลวิปตฺตินิทฺเทโส สีลสมฺปทานิทฺเทสปฏิปกฺขโต เวทิตพฺโพ. ทิฏฺิวิปตฺตินิทฺเทโส จ ทิฏฺิสมฺปทานิทฺเทสปฏิปกฺขโต ทิฏฺิสมฺปทานิทฺเทโส จ ทิฏฺุปาทานนิทฺเทสปฏิปกฺขโต. สีลวิสุทฺธินิทฺเทโส กิฺจาปิ สีลสมฺปทานิทฺเทเสน สมาโน, ตตฺถ ปน วิสุทฺธิสมฺปาปกํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ กถิตํ, อิธ วิสุทฺธิปฺปตฺตํ สีลํ. สติ จ สมฺปชฺฺจ, ปฏิสงฺขานพลฺจ ภาวนาพลฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ, สมถนิมิตฺตฺจ ปคฺคหนิมิตฺตฺจ, ปคฺคาโห จ อวิกฺเขโป จ, สีลสมฺปทา จ ทิฏฺิสมฺปทา จาติ อิเมหิ ปน ฉหิ ทุเกหิ จตุภูมกาปิ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมาว กถิตา.
๑๓๗๓. ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทเส กมฺมสฺสกตฺาณนฺติ ‘อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สก’นฺติ ชานนปฺา. ตตฺถ อตฺตนา วา กตํ โหตุ ปเรน วา สพฺพมฺปิ อกุสลกมฺมํ โน สกํ. กสฺมา? อตฺถภฺชนโต อนตฺถชนนโต จ. กุสลกมฺมํ ปน อนตฺถภฺชนโต อตฺถชนนโต จ ‘สกํ’ นาม. ตตฺถ ยถา ¶ นาม สธโน สโภโค ปุริโส อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อนฺตรามคฺเค คามนิคมาทีสุ นกฺขตฺเต สงฺฆุฏฺเ ‘อหํ อาคนฺตุโก, กํ นุ โข นิสฺสาย นกฺขตฺตํ กีเฬยฺย’นฺติ อจินฺเตตฺวา ยถา ยถา อิจฺฉติ เตน เตน นีหาเรน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต สุเขน กนฺตารํ อติกฺกมติ, เอวเมว อิมสฺมึ กมฺมสฺสกตฺาเณ ตฺวา อิเม สตฺตา พหุํ วฏฺฏคามิกมฺมํ อายูหิตฺวา สุเขน สุขํ อนุภวนฺตา อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตา. สจฺจานุโลมิกาณนฺติ ¶ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมํ วิปสฺสนาาณํ. มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ผลสมงฺคิสฺส าณนฺติ มคฺคาณผลาณานิเยว.
๑๓๗๔. ‘ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปนา’ติปทสฺส นิทฺเทเส ยา ปฺา ปชานนาติอาทีหิ ปเทหิ เหฏฺา วุตฺตานิ กมฺมสฺสกตฺาณาทีเนว จตฺตาริ าณานิ วิภตฺตานิ.
๑๓๗๕. ‘ยถาทิฏฺิสฺส ¶ จ ปธาน’นฺติ ปทสฺส นิทฺเทเส โย เจตสิโก วีริยารมฺโภติอาทีหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺํ วีริยํ ปฺาคติกเมว; ปฺาย หิ โลกิยฏฺาเน โลกิยํ โลกุตฺตรฏฺาเน โลกุตฺตรนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๓๗๖. สํเวคทุกนิทฺเทเส ชาติภยนฺติ ชาตึ ภยโต ทิสฺวา ิตาณํ. ชรามรณภยาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๓๗๗. อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติอาทีหิ ชาติอาทีนิ ภยโต ทิสฺวา ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุจฺจิตุกามสฺส อุปายปธานํ กถิตํ. ปทภาชนียสฺส ปนตฺโถ วิภงฺคฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๓๖๗ โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา) อาวิ ภวิสฺสติ.
๑๓๗๘. ‘อสนฺตุฏฺิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสู’ติ ปทนิทฺเทเส ภิยฺโยกมฺยตาติ วิเสสกามตา. อิเธกจฺโจ หิ อาทิโตว ปกฺขิกภตฺตํ วา สลากภตฺตํ วา อุโปสถิกํ วา ปาฏิปทิกํ วา เทติ, โส เตน อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา ปุน ธุรภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ วสฺสาวาสิกํ เทติ, อาวาสํ กาเรติ, จตฺตาโรปิ ปจฺจเย เทติ. ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา สรณานิ คณฺหาติ, ปฺจ สีลานิ สมาทิยติ. ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา ปพฺพชติ. ปพฺพชิตฺวา เอกํ นิกายํ ทฺเว นิกาเยติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ คณฺหาติ, อฏฺ สมาปตฺติโย ภาเวติ, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ ¶ . อรหตฺตปฺปตฺติโต ปฏฺาย มหาสนฺตุฏฺโ นาม โหติ. เอวํ ยาว อรหตฺตา วิเสสกามตา ‘ภิยฺโยกมฺยตา’ นาม.
๑๓๗๙. ‘อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมิ’นฺติ ปทสฺส นิทฺเทเส ยสฺมา ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺมาโน ปธานํ ปฏิวาเสติ นาม ¶ , อนุกฺกณฺมาโน โน ปฏิวาเสติ นาม, ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ยา กุสลานํ ธมฺมานนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สกฺกจฺจกิริยตาติ กุสลานํ กรเณ สกฺกจฺจการิตา. สาตจฺจกิริยตาติ สตตเมว กรณํ. อฏฺิตกิริยตาติ ขณฺฑํ อกตฺวา อฏฺเปตฺวา กรณํ. อโนลีนวุตฺติตาติ อลีนชีวิตา, อลีนปวตฺติตา วา. อนิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิปนํ. อนิกฺขิตฺตธุรตาติ กุสลกรเณ วีริยธุรสฺส อนิกฺขิปนํ.
๑๓๘๐. ‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ ¶ วิชฺชา’ติ เอตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา จ ขนฺธปฏิพทฺธฺจ. ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. ตาย สมฺปยุตฺตํ าณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ. ตยิทํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา เต ขนฺเธ วิทิเต ปากเฏ กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเนาปิ วิชฺชา.
จุตูปปาเต าณนฺติ จุติยฺจ อุปปาเต จ าณํ. อิทมฺปิ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิโย วิทิตา ปากฏา กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเนาปิ วิชฺชา. อาสวานํ ขเย าณนฺติ สพฺพกิเลสานํ ขยสมเย าณํ. ตยิทํ จตุสจฺจจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเนาปิ วิชฺชา.
๑๓๘๑. ‘จิตฺตสฺส ¶ จ อธิมุตฺติ นิพฺพานฺจา’ติ เอตฺถ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนฏฺเน, ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุมุตฺตฏฺเน อฏฺ สมาปตฺติโย จิตฺตสฺส อธิมุตฺติ นาม. อิตรํ ปน ‘นตฺถิ เอตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ วานํ’, ‘นิคฺคตํ วา ตสฺมา วานา’ติ นิพฺพานํ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตํ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ.
๑๓๘๒. มคฺคสมงฺคิสฺส ¶ าณนฺติ จตฺตาริ มคฺคาณานิ. ผลสมงฺคิสฺส าณนฺติ จตฺตาริ ผลาณานิ. ตตฺถ ปมมคฺคาณํ ปฺจ กิเลเส เขเปนฺตํ นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย าณํ นาม ชาตํ. ทุติยมคฺคาณํ จตฺตาโร กิเลเส. ตถา ตติยมคฺคาณํ. จตุตฺถมคฺคาณํ ปน อฏฺ กิเลเส เขเปนฺตํ นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ‘ขเย าณํ’ นาม ชาตํ. ตํ ตํ มคฺคผลาณํ ปน เตสํ เตสํ กิเลสานํ ขีณนฺเต นิรุทฺธนฺเต วูปสมนฺเต ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺเต อนุปฺปาทนฺเต อปฺปวตฺตนฺเต อุปฺปนฺนนฺติ อนุปฺปาเท าณํ นาม ชาตนฺติ.
อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺกถาย
นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.