📜
๔. อฏฺกถากณฺโฑ
ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา
๑๓๘๔. อิทานิ ¶ ¶ นิกฺเขปกณฺฑานนฺตรํ ปิตสฺส อฏฺกถากณฺฑสฺส วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต. กสฺมา ปเนตํ อฏฺกถากณฺฑํ นาม ชาตนฺติ? เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส อตฺถํ อุทฺธริตฺวา ปิตตฺตา. ตีสุปิ หิ ปิฏเกสุ ธมฺมนฺตรํ อาคตํ อฏฺกถากณฺเฑเนว ปริจฺฉินฺทิตฺวา วินิจฺฉิตํ สุวินิจฺฉิตํ นาม โหติ. สกเล อภิธมฺมปิฏเก นยมคฺคํ มหาปกรเณ ปฺหุทฺธารํ คณนจารํ อสลฺลกฺเขนฺเตนาปิ อฏฺกถากณฺฑโตเยว สมาเนตุํ วฏฺฏติ.
กุโต ¶ ปภวํ ปน เอตนฺติ? สาริปุตฺตตฺเถรปฺปภวํ. สาริปุตฺตตฺเถโร หิ เอกสฺส อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส นิกฺเขปกณฺเฑ อตฺถุทฺธารํ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อฏฺกถากณฺฑํ กเถตฺวา อทาสิ. อิทํ ปน มหาอฏฺกถายํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วุตฺตํ – อภิธมฺโม นาม น สาวกวิสโย, น สาวกโคจโร; พุทฺธวิสโย เอส, พุทฺธโคจโร. ธมฺมเสนาปติ ปน สทฺธิวิหาริเกน ปุจฺฉิโต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กเถสิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺกถากณฺฑํ กเถตฺวา อทาสิ. กถํ? ภควา หิ ‘กตเม ธมฺมา กุสลา’ติ ปุจฺฉิ. ‘กุสลา ธมฺมา นาม กตเม’ติ สลฺลกฺเขสีติ อตฺโถ. อถสฺส ตุณฺหีภูตสฺส ‘นนุ ยํ มยา กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตีติอาทินา นเยน ภูมิเภทโต กุสลํ ทสฺสิตํ, สพฺพมฺปิ ตํ จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, อิเม ธมฺมา กุสลา’ติ อิมินา นเยน กณฺณิกํ กณฺณิกํ ฆฏํ ฆฏํ โคจฺฉกํ โคจฺฉกํ กตฺวา อตฺถุทฺธารวเสน กุสลาทิธมฺเม ทสฺเสนฺโต กเถตฺวา อทาสิ.
ตตฺถ ¶ จตูสูติ กามาวจรรูปาวจรารูปาวจรอปริยาปนฺนาสุ. กุสลนฺติ ผสฺสาทิเภทํ กุสลํ. อิเม ธมฺมา กุสลาติ อิเม สพฺเพปิ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ วุตฺตา ผสฺสาทโย ธมฺมา กุสลา นาม.
๑๓๘๕. อกุสลานํ ปน ภูมิวเสน เภทาภาวโต ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ อาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท. จิตฺตเมว อุปฺปาโท ¶ จิตฺตุปฺปาโท. เทสนาสีสเมว เจตํ. ยถา ปน ‘ราชา อาคโต’ติ วุตฺเต อมจฺจาทีนมฺปิ อาคมนํ วุตฺตเมว โหติ, เอวํ ‘จิตฺตุปฺปาทา’ติ วุตฺเต เตหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วุตฺตาว โหนฺตีติ. สพฺพตฺถ จิตฺตุปฺปาทคฺคหเณน สสมฺปยุตฺตธมฺมํ จิตฺตํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิโต ปรํ จตูสุ ภูมีสุ วิปาโกติอาทีนํ สพฺเพสมฺปิ ติกทุกภาชนียปทานํ อตฺโถ, เวทนาตฺติกาทีสุ จ สุขาทีนํ นวตฺตพฺพตา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ปาฬิยตฺถํ ¶ วีมํสิตฺวา เวทิตพฺพา. วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขาม.
๑๔๒๐. ตตฺถ ปริตฺตารมฺมณตฺติเก ตาว สพฺโพ กามาวจรสฺส วิปาโกติ เอตฺถ ทฺวิปฺจวิฺาณานิ จกฺขุปสาทาทโย นิสฺสาย นิยเมเนว อิฏฺานิฏฺาทิเภเท รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ ปริตฺตารมฺมณานิ. กุสลากุสลวิปากา ปน ทฺเว มโนธาตุโย หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา นิยมโต รูปาทีเนว อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ ปริตฺตารมฺมณา. กุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณวเสนาติ นิยมโต รูปาทีนิ ฉ ปริตฺตารมฺมณาเนว อารพฺภ ปวตฺตตีติ ปริตฺตารมฺมณา. กุสลากุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณวเสน นิยมโต รูปาทีนิ ฉ ปริตฺตารมฺมณาเนว อารพฺภ ปวตฺตติ. ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตมานมฺปิ ปริตฺตํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ วา อารมฺมณํ กโรติ, ปวตฺติยํ ภวงฺควเสน, ปริโยสาเน จุติวเสน ปวตฺตมานมฺปิ ตเทว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตารมฺมณํ. อฏฺ ปน สเหตุกวิปากจิตฺตุปฺปาทา เอตฺถ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณวเสน ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ ปริตฺตธมฺเมเยว อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. กิริยมโนธาตุ ปฺจทฺวาเร รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตติ. โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยมโนวิฺาณธาตุ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปจฺจุปฺปนฺเน มโนทฺวาเร อตีตานาคเตปิ ปริตฺเต รูปาทิธมฺเมเยว อารพฺภ ขีณาสวานํ ปหฏฺาการํ กุรุมานา ปวตฺตตีติ ปริตฺตารมฺมณา. เอวมิเม ปฺจวีสติ จิตฺตุปฺปาทา เอกนฺเตเนว ปริตฺตารมฺมณาติ เวทิตพฺพา.
๑๔๒๑. วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนธมฺมา ¶ อตฺตโน อตฺตโน เหฏฺิมํ สมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตนโต ¶ มหคฺคตารมฺมณา. เอว มคฺคผลธมฺมา นิพฺพานารมฺมณตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา.
กุสลโต ¶ จตฺตาโร กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสวนาทีสุ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตารมฺมณา. อติปคุณานํ ปมชฺฌานาทีนํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณา. กสิณนิมิตฺตาทิปฺตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา. อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ปฺจปณฺณาสาย กามาวจรธมฺมานํ ‘สตฺโต สตฺโต’ติ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล ปริตฺตารมฺมณา. เตเนวากาเรน สตฺตวีสติ มหคฺคตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล มหคฺคตารมฺมณา. ปณฺณตฺติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนกาเล สิยา นวตฺตพฺพารมฺมณา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานํ เตเยว ธมฺเม อารพฺภ เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน, ปวตฺติยํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตานํ โทมนสฺสวเสน, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อนิฏฺงฺคตวเสน, อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิกฺเขปวเสน อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณตา เวทิตพฺพา. เอเตสุ ปน เอกธมฺโมปิ อปฺปมาเณ อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา น อปฺปมาณารมฺมณา.
กุสลโต จตฺตาโร กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสวนาทีสุ ยถาวุตฺตปฺปกาเร ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติ. โคตฺรภุกาเล โลกุตฺตรธมฺเม ปจฺจเวกฺขณกาเล จ เนสํ อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
ยํ ปเนตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ ตํ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ อากาสกสิณจตุตฺถํ อาโลกกสิณจตุตฺถํ พฺรหฺมวิหารจตุตฺถํ อานาปานจตุตฺถํ ¶ อิทฺธิวิธจตุตฺถํ ทิพฺพโสตจตุตฺถํ เจโตปริยาณจตุตฺถํ ยถากมฺมุปคาณจตุตฺถํ ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ อนาคตํสาณจตุตฺถนฺติ กุสลโตปิ กิริยโตปิ ทฺวาทสวิธํ โหติ.
ตตฺถ ‘สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ’ นาม อฏฺสุ กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานํ. ตฺหิ วิปสฺสนายปิ ปาทกํ ¶ โหติ, อภิฺานมฺปิ, นิโรธสฺสาปิ, วฏฺฏสฺสาปิ ปาทกํ โหติเยวาติ สพฺพตฺถปาทกนฺติ วุตฺตํ. ‘อากาสกสิณอาโลกกสิณจตุตฺถานิ’ ปน วิปสฺสนายปิ อภิฺานมฺปิ วฏฺฏสฺสาปิ ปาทกานิ ¶ โหนฺติ, นิโรธปาทกาเนว น โหนฺติ. ‘พฺรหฺมวิหารอานาปานจตุตฺถานิ’ วิปสฺสนาย เจว วฏฺฏสฺส จ ปาทกานิ โหนฺติ, อภิฺานํ ปน นิโรธสฺส จ ปาทกานิ น โหนฺติ. ตตฺถ ทสวิธมฺปิ กสิณชฺฌานํ กสิณปณฺณตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, พฺรหฺมวิหารจตุตฺถํ สตฺตปณฺณตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, อานาปานจตุตฺถํ นิมิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา ปริตฺตาทิวเสน นวตฺตพฺพธมฺมารมฺมณโต นวตฺตพฺพารมฺมณํ นาม โหติ.
‘อิทฺธิวิธจตุตฺถํ’ ปริตฺตมหคฺคตารมฺมณํ โหติ. กถํ? ตฺหิ ยทา กายํ จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, มหคฺคตจิตฺเต สโมทหติ, สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธํ อารมฺมณํ โหตีติ กตฺวา รูปกายารมฺมณโต ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. ยทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, ปาทกชฺฌานจิตฺตํ รูปกาเย สโมทหติ, สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธํ อารมฺมณํ โหตีติ กตฺวา มหคฺคตจิตฺตารมฺมณโต มหคฺคตารมฺมณํ โหติ.
‘ทิพฺพโสตจตุตฺถํ’ สทฺทํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณเมว. ‘เจโตปริยาณจตุตฺถํ’ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณํ โหติ. กถํ? ตฺหิ ¶ ปเรสํ กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปาวจรารูปาวจรจิตฺตชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, มคฺคผลชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ โหติ. เอตฺถ จ ปุถุชฺชโน โสตาปนฺนสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, โสตาปนฺโน วา สกทาคามิสฺสาติ เอวํ ยาว อรหโต เนตพฺพํ. อรหา ปน สพฺเพสํ จิตฺตํ ชานาติ. อฺโปิ จ อุปริโม เหฏฺิมสฺสาติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ‘ยถากมฺมุปคาณจตุตฺถํ’ กามาวจรกมฺมชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปาวจรารูปาวจรกมฺมชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ.
‘ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ’ รูปารมฺมณตฺตา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณเมว. ‘ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ’ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณนวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ. กถํ? ตฺหิ กามาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. รูปาวจรารูปาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํ. อตีเต อตฺตนา วา ปเรหิ วา ภาวิตมคฺคํ สจฺฉิกตผลฺจ อนุสฺสรณกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ. อตีเต พุทฺธา มคฺคํ ¶ ภาวยึสุ, ผลํ สจฺฉากํสุ, นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสูติ ¶ ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณวเสน มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณโตปิ อปฺปมาณารมฺมณํ. อตีเต ‘วิปสฺสี นาม ภควา’ อโหสิ ¶ . ตสฺส ‘พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา’ติอาทินา นเยน นามโคตฺตปถวีนิมิตฺตาทิอนุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ.
‘อนาคตํสาณจตุตฺเถ’ปิ เอเสว นโย. ตมฺปิ อยํ อนาคเต ‘กามาวจเร นิพฺพตฺติสฺสตี’ติ ชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. ‘รูปาวจเร วา อรูปาวจเร วา นิพฺพตฺติสฺสตี’ติ ชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ. ‘มคฺคํ ภาเวสฺสติ ผลํ สจฺฉิกริสฺสติ’ ‘นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสตี’ติ ชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ. อนาคเต ‘‘เมตฺเตยฺโย นาม ภควา อุปฺปชฺชิสฺสติ, สุพฺรหฺมา นามสฺส พฺราหฺมโณ ปิตา ภวิสฺสติ, พฺรหฺมวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา ภวิสฺสตี’’ติอาทินา นเยน นามโคตฺตชานนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ.
อรูปาวจรจตุตฺถํ ปน อาสวานํ ขยจตุตฺถฺจ ปาฬิยํ อาคตฏฺาเนเยว กเถสฺสามิ. กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ กุสลากุสลกิริยจิตฺตานํ ปุเรจาริกา. ตสฺสา เตสุ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณเภโท เวทิตพฺโพ. ปฺจทฺวาเร ปน โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติยํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณาว โหติ. รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานาทีนิ ปริตฺตาทิภาเวน นวตฺตพฺพธมฺมํ อารพฺภ ปวตฺติโต นวตฺตพฺพารมฺมณานิ. เอตฺถ หิ รูปาวจรานิ ปถวีกสิณาทีสุ ปวตฺตนฺติ, อากาสานฺจายตนํ อุคฺฆาฏิมากาเส, อากิฺจฺายตนํ วิฺาณาปคเมติ.
๑๔๒๙. มคฺคารมฺมณตฺติเก อาทิมฺหิ วุตฺตา อฏฺ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสกฺขาเสกฺขานํ อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคานํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, มคฺเคน ปน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกา, อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล อารมฺมณาธิปติวเสน มคฺคาธิปติโน, อฺธมฺมารมฺมณกาเล น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ มคฺคาธิปติโนติปิ. จตฺตาโร อริยมคฺคา มคฺคสงฺขาตสฺส มคฺคสมฺปยุตฺตสฺส วา เหตุโน อตฺถิตาย เอกนฺตโต มคฺคเหตุกาว. วีริยํ ปน วีมํสํ วา ¶ เชฏฺกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล ¶ สหชาตาธิปตินา สิยา มคฺคาธิปติโน, ฉนฺทจิตฺตานํ อฺตรเชฏฺกกาเล สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคาธิปติโนติ.
ทฺวาทสวิเธ ¶ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถาทีนิ นว ฌานานิ เนว มคฺคารมฺมณานิ น มคฺคเหตุกานิ น มคฺคาธิปตีนิ. เจโตปริยาณปุพฺเพนิวาสาณอนาคตํสาณจตุตฺถานิ ปน อริยานํ มคฺคจิตฺตชานนกาเล มคฺคารมฺมณานิ โหนฺติ, มคฺเคน ปน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกานิ, มคฺคํ ครุํ กตฺวา อปฺปวตฺติโต น มคฺคาธิปตีนิ. กสฺมา ปเนตานิ น มคฺคํ ครุํ กโรนฺตีติ? อตฺตโน มหคฺคตตาย. ยถา หิ ราชานํ สพฺโพ โลโก ครุํ กโรติ, มาตาปิตโร ปน น กโรนฺติ. น หิ เต ราชานํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺหนฺติ, น อฺชลิกมฺมาทีนิ กโรนฺติ, ทหรกาเล โวหริตนเยเนว โวหรนฺติ. เอวเมตานิปิ อตฺตโน มหคฺคตตาย น มคฺคํ ครุํ กโรนฺติ.
กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุปิ อริยานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล ปจฺจเวกฺขณปุเรจาริกตฺตา มคฺคารมฺมณา โหติ, มคฺเคน อสหชาตตฺตา ปน น มคฺคเหตุกา, มคฺคํ ครุํ กตฺวา อปฺปวตฺติโต น มคฺคาธิปติ. กสฺมา ครุํ น กโรตีติ? อตฺตโน อเหตุกตาย หีนตาย ชฬตาย. ยถา หิ ราชานํ สพฺโพ โลโก ครุํ กโรติ, อตฺตโน ปริชนา ปน ขุชฺชวามนกเจฏกาทโย อตฺตโน อฺาณตาย ปณฺฑิตมนุสฺสา วิย นาติครุํ กโรนฺติ, เอวเมว อิทมฺปิ จิตฺตํ อตฺตโน อเหตุกตาย หีนตาย ชฬตาย มคฺคํ ครุํ น กโรติ.
าณวิปฺปยุตฺตกุสลาทีนิ าณาภาเวน เจว โลกิยธมฺมารมฺมณตาย จ มคฺคารมฺมณาทิภาวํ น ลภนฺติ, นวตฺตพฺพารมฺมณาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานีติ.
๑๔๓๒. อตีตารมฺมณตฺติเก ¶ วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนธมฺมา เหฏฺา อตีตสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติตา เอกนฺเตน อตีตารมฺมณาว.
๑๔๓๓. นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถีติ นิยเมน ปาฏิเยกฺกํ จิตฺตํ อนาคตารมฺมณํ นาม นตฺถิ. นนุ จ อนาคตํสาณํ เอกนฺเตน อนาคตารมฺมณํ, เจโตปริยาณมฺปิ อนาคตํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ? โน ¶ น ปวตฺตติ. ปาฏิเยกฺกํ ปน เอตํ เอกํ จิตฺตํ นาม นตฺถิ. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน สงฺคหิตตฺตา อฺเหิ มหคฺคตจิตฺเตหิ มิสฺสกํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’ติ.
๑๔๓๔. ทฺวิปฺจวิฺาณานิ ¶ , ติสฺโส มโนธาตุโย จ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ รูปาทีสุ ปวตฺติโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา นาม. ทส จิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถ อฏฺ ตาว สเหตุกา เทวมนุสฺสานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺติยํ อตีตารมฺมณา. ภวงฺคจุติกาเลสุปิ เอเสว นโย. คตินิมิตฺตํ ปน อารพฺภ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ตโต ปรํ ภวงฺคกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ตถา ปฺจทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติยํ. มโนทฺวาเร ปน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานํ ชวนานํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺติโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ‘กุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคตมโนวิฺาณธาตุย’มฺปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ สา มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธาทีนํ ปฏิสนฺธิ โหติ. ปฺจทฺวาเร จ สนฺตีรณวเสนาปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหตีติ อยเมตฺถ วิเสโส. ‘โสมนสฺสสหคตา’ ปน ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน ตทารมฺมณวเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ. มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน สเหตุกวิปากา วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ เวทิตพฺพา.
‘อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ’ ปน กุสลวิปากาย อุเปกฺขาสหคตาเหตุกาย สมานคติกา เอว. เกวลฺหิ ¶ สา อาปายิกานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตตีติ อยเมตฺถ วิเสโส. ‘กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ’ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวานํ ปฺจทฺวาเร ปหฏฺาการํ กุรุมานา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ. มโนทฺวาเร อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ.
กามาวจรกุสลนฺติอาทีสุ กุสลโต ตาว จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา. เสกฺขปุถุชฺชนานํ อตีตาทิเภทานิ ขนฺธธาตุอายตนานิ สมฺมสนฺตานํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหนฺติ. ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ นวตฺตพฺพารมฺมณา. าณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย ¶ . เกวลฺหิ เตหิ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ. อยเมเวตฺถ วิเสโส.
อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภทานํ ขนฺธธาตุอายตนานํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสกาเล อตีตาทิอารมฺมณา โหนฺติ. ปณฺณตฺตึ อารพฺภ อสฺสาเทนฺตสฺส อภินนฺทนฺตสฺส ‘สตฺโต สตฺโต’ติ ปรามสิตฺวา คณฺหนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ เตหิ ปรามาสคฺคหณํ นตฺถิ. ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ¶ อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ โทมนสฺสิตานํ อตีตาทิอารมฺมณา, ปณฺณตฺตึ อารพฺภ โทมนสฺสิตานํ นวตฺตพฺพารมฺมณา. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา เตสุ เอว ธมฺเมสุ อนิฏฺงฺคตภาเวน เจว อุทฺธตภาเวน จ ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา. กิริยโต อฏฺ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทา กุสลจิตฺตุปฺปาทคติกา เอว. กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติยํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว ¶ . มโนทฺวาเร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานฺเจว ปณฺณตฺตินิพฺพานารมฺมณานฺจ ชวนานํ ปุเรจาริกกาเล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา.
ยถาวุตฺตปฺปเภเท รูปาวจรชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ อากาสกสิณจตุตฺถํ อาโลกกสิณจตุตฺถํ พฺรหฺมวิหารจตุตฺถํ อานาปานจตุตฺถนฺติ อิมานิ ปฺจ นวตฺตพฺพารมฺมณาเนว. ‘อิทฺธิวิธจตุตฺถํ’ กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺตสฺส อตีตปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต อตีตารมฺมณํ. มหาธาตุนิธาเน มหากสฺสปตฺเถราทีนํ วิย อนาคตํ อธิฏฺหนฺตานํ อนาคตารมฺมณํ โหติ. มหากสฺสปตฺเถโร กิร มหาธาตุนิธานํ กโรนฺโต อนาคเต อฏฺารสวสฺสาธิกานิ ทฺเว วสฺสสตานิ อิเม คนฺธา มา สุสฺสึสุ, ปุปฺผานิ มา มิลายึสุ, ทีปา มา นิพฺพายึสูติ อธิฏฺหิ. สพฺพํ ตเถว อโหสิ. อสฺสคุตฺตตฺเถโร วตฺตนิยเสนาสเน ภิกฺขุสงฺฆํ สุกฺขภตฺตํ ภฺุชมานํ ทิสฺวา ‘อุทกโสณฺฑิ ทิวเส ทิวเส, ปุเรภตฺตํ ทธิรสา โหตู’ติ อธิฏฺหิ. ปุเรภตฺตํ คหิตํ ทธิรสํ โหติ ปจฺฉาภตฺเต ปากติกเมว. กายํ ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล, อฺสฺส วา ปาฏิหาริยสฺส ¶ กรณกาเล, กายํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ.
‘ทิพฺพโสตจตุตฺถํ’ วิชฺชมานสทฺทเมว อารพฺภ ปวตฺติโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ. เจโตปริยาณจตุตฺถํ อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ปเรสํ จิตฺตํ ชานนฺตสฺส อตีตารมฺมณํ อนาคตารมฺมณฺจ โหติ. สตฺตทิวสาติกฺกเม ปน ตํ ชานิตุํ น สกฺโกติ. อตีตานาคตํสาณานฺหิ เอส วิสโย. น เอตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนชานนกาเล ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ.
ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ¶ นาเมตํ ติวิธํ – ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนฺจ. ตตฺถ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคปฺปตฺตํ ‘ขณปจฺจุปฺปนฺนํ’. เอกทฺวิสนฺตติวารปริยาปนฺนํ ‘สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ’. ตตฺถ อนฺธกาเร ¶ นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺานํ คตสฺส น ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ; ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร เอกทฺวิสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. อาโลกฏฺาเน วิจริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติ; ยาว ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร เอกทฺวิสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. ทูเร ตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ ฆณฺฑิเภรีอาทิอาโกฏนวิการฺจ ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติ; ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกทฺวิสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกา. สํยุตฺตภาณกา ปน ‘รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตี’ติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา, ‘อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺานํ มนสิกริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นาม; ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามา’ติ วตฺวา ‘ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’ติ วทนฺติ.
เอกภวปริจฺฉินฺนํ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ยํ สนฺธาย ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต ‘‘โย จาวุโส, มโน เย จ ธมฺมา อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๔) วุตฺตํ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนฺเจตฺถ ¶ อฏฺกถาสุ อาคตํ. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเต.
ตตฺถ ¶ เกจิ ‘ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยาณสฺส อารมฺมณํ โหตี’ติ วทนฺติ. กึการณา? ยสฺมา อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ. อิทฺจ เนสํ โอปมฺมํ – ยถา อากาเส ขิตฺเต ปุปฺผมุฏฺิมฺหิ อวสฺสํ เอกํ ปุปฺผํ เอกสฺส วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ วณฺเฏน วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ, เอวํ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิสฺสามีติ ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต อวสฺสํ เอกสฺส จิตฺตํ เอเกน จิตฺเตน อุปฺปาทกฺขเณ วา ิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตีติ. ตํ ปน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ อาวชฺชนฺโต เยน จิตฺเตน อาวชฺเชติ, เยน จ ชานาติ เตสํ ทฺวินฺนํ สหฏฺานาภาวโต อาวชฺชนชวนานฺจ อนิฏฺเ าเน นานารมฺมณภาวปฺปตฺติโทสโต อยุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนฺจ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ ยํ วตฺตมานชวนวีถิโต อตีตานาคตวเสน ทฺวิติชวนวีถิปริมาณกาเล ปรสฺส จิตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ ปน ชวนวาเรน ทีเปตพฺพนฺติ ยํ อฏฺกถายํ วุตฺตํ ตํ สุวุตฺตํ. ตตฺรายํ ทีปนา – อิทฺธิมา ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ. อาวชฺชนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ. ตโต จตฺตาริ ปฺจ ชวนานิ เยสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรานิ. เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตมารมฺมณํ โหติ. น จ ตานิ นานารมฺมณานิ โหนฺติ. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา เอการมฺมณานิ. เอการมฺมณตฺเตปิ จ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส จิตฺตํ ปชานาติ, น อิตรานิ; ยถา จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิฺาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น อิตรานีติ. อิติ อิทํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส เจว อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ¶ โหติ. ยสฺมา วา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเยว ปตติ, ตสฺมา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสเนตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ’ นามโคตฺตานุสฺสรเณ นิพฺพานนิมิตฺตปจฺจเวกฺขเณ จ นวตฺตพฺพารมฺมณํ, เสสกาเล อตีตารมฺมณเมว. ยถากมฺมุปคาณจตุตฺถมฺปิ อตีตารมฺมณเมว. ตตฺถ กิฺจาปิ ปุพฺเพนิวาสเจโตปริยาณานิปิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติ, อถ โข เตสํ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส อตีตกฺขนฺธา ขนฺธปฏิพทฺธฺจ กิฺจิ อนารมฺมณํ นาม นตฺถิ. ตฺหิ อตีตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพฺุตฺาณสมคติกํ โหติ. เจโตปริยาณสฺส จ สตฺตทิวสพฺภนฺตราตีตํ จิตฺตเมว อารมฺมณํ. ตฺหิ อฺํ ¶ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ วา น ชานาติ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตารมฺมณตฺตา ปน ปริยายโต มคฺคารมฺมณนฺติ วุตฺตํ. ยถากมฺมุปคาณสฺส จ อตีตเจตนามตฺตเมวารมฺมณนฺติ. อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ อฏฺกถานโย. ยสฺมา ปน ‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ยถากมฺมุปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๔) ปฏฺาเน วุตฺตํ, ตสฺมา จตฺตาโรปิ ขนฺธา เจโตปริยาณยถากมฺมุปคาณานํ อารมฺมณํ โหนฺติ. ตตฺราปิ ยถากมฺมุปคาณสฺส กุสลากุสลา เอวาติ.
‘ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ’ วิชฺชมานวณฺณารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณเมว. อนาคตํสาณจตุตฺถํ อนาคตารมฺมณเมว. ตฺหิ อนาคตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ ปุพฺเพนิวาสาณํ วิย สพฺพฺุตฺาณสมคติกํ ¶ โหติ. ตตฺถ กิฺจาปิ เจโตปริยาณมฺปิ อนาคตารมฺมณํ โหติ, ตํ ปน สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนกจิตฺตเมว อารมฺมณํ ¶ กโรติ. อิทํ อนาคเต กปฺปสตสหสฺเส อุปฺปชฺชนกจิตฺตมฺปิ ขนฺเธปิ ขนฺธปฏิพทฺธมฺปิ. รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานาทีนิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ เอกธมฺมมฺปิ อารพฺภ อปฺปวตฺติโต เอกนฺตนวตฺตพฺพารมฺมณาเนวาติ เวทิตพฺพานิ.
๑๔๓๕. อชฺฌตฺตตฺติเก อนินฺทฺริยพทฺธรูปฺจ นิพฺพานฺจ พหิทฺธาติ อิทํ ยถา อินฺทฺริยพทฺธํ ปรปุคฺคลสนฺตาเน พหิทฺธาติ วุจฺจมานมฺปิ ตสฺส อตฺตโน สนฺตานปริยาปนฺนตฺตา นิยกชฺฌตฺตํ โหติ, เอวํ น เกนจิ ปริยาเยน อชฺฌตฺตํ โหตีติ นิยกชฺฌตฺตปริยายสฺส อภาเวน พหิทฺธาติ วุตฺตํ, น นิยกชฺฌตฺตมตฺตสฺส อสมฺภวโต. นิยกชฺฌตฺตมตฺตสฺส ปน อสมฺภวมตฺตํ สนฺธาย อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก พหิทฺธารมฺมณตา วุตฺตา. อชฺฌตฺตธมฺมาปคมมตฺตโตว อากิฺจฺายตนารมฺมณสฺส อชฺฌตฺตภาวมฺปิ พหิทฺธาภาวมฺปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาภาวมฺปิ อนนุชานิตฺวา อากิฺจฺายตนํ น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปีติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ น เกวลํ ตเทว นวตฺตพฺพารมฺมณํ, ตสฺส ปน อาวชฺชนมฺปิ, อุปจารจิตฺตานิปิ, ตสฺสารมฺมณสฺส ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิปิ, ตสฺเสว อสฺสาทนาทิวเสน ปวตฺตานิ อกุสลจิตฺตานิปิ นวตฺตพฺพารมฺมณาเนวาติ. ตานิ ¶ ปน ตสฺมึ วุตฺเต วุตฺตาเนว โหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตานิ. กถํ วุตฺตาเนว โหนฺตีติ? เอตฺหิ อากิฺจฺายตนํ, ยฺจ ตสฺส ปุเรจาริกํ อาวชฺชนอุปจาราทิวเสน ปวตฺตํ, เตน สห เอการมฺมณํ ภเวยฺย. ตํ สพฺพํ อตีตารมฺมณตฺติเก ‘กามาวจรกุสลํ, อกุสลํ, กิริยโต นว จิตฺตุปฺปาทา, รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาน’นฺติ เอวํ วุตฺตานํ เอเตสํ จิตฺตุปฺปาทานํ ‘สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปี’ติอาทินา นเยน นวตฺตพฺพารมฺมณภาวสฺส อนฺุาตตฺตา, อากิฺจฺายตนสฺส จ ‘อากิฺจฺายตนํ, จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, อิเม ธมฺมา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปี’ติ เอวํ เอกนฺเตน นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตวจนโต นวตฺตพฺพารมฺมณนฺติ วุตฺตํ. อิทานิ ¶ ตํ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก เอกมฺปิ วุจฺจมานํ ยสฺมา เหฏฺา เตน สห เอการมฺมณภาวมฺปิ สนฺธาย กามาวจรกุสลาทีนํ นวตฺตพฺพารมฺมณตา วุตฺตา, ตสฺมา อิธาปิ เตสํ นวตฺตพฺพารมฺมณภาวํ ทีเปติ. โก หิ เตน สห เอการมฺมณานํ นวตฺตพฺพารมฺมณภาเว อนฺตราโยติ ¶ ? เอวํ ตสฺมึ วุตฺเต ‘วุตฺตาเนว โหนฺตี’ติ เวทิตพฺพานิ. เสสเมตฺถ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก ปาฬิโต อุตฺตานเมว.
อารมฺมณวิภาเค ปน วิฺาณฺจายตนํ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ อิเมสํ ตาว กุสลวิปากกิริยวเสน ฉนฺนํ จิตฺตุปฺปาทานํ อตฺตโน สนฺตานสมฺพนฺธํ เหฏฺิมสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติโต อชฺฌตฺตารมฺมณตา เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ กิริยอากาสานฺจายตนํ กิริยวิฺาณฺจายตนสฺเสว อารมฺมณํ โหติ, น อิตรสฺส. กสฺมา? อากาสานฺจายตนกิริยสมงฺคิโน กุสลสฺส วา วิปากสฺส วา วิฺาณฺจายตนสฺส อภาวโต. กุสลํ ปน กุสลวิปากกิริยานํ ติณฺณมฺปิ อารมฺมณํ โหติ. กสฺมา? อากาสานฺจายตนกุสลํ นิพฺพตฺเตตฺวา ิตสฺส ตโต อุทฺธํ ติวิธสฺสปิ วิฺาณฺจายตนสฺส อุปฺปตฺติสมฺภวโต. วิปากํ ปน น กสฺสจิ อารมฺมณํ โหติ. กสฺมา? วิปากโต วุฏฺหิตฺวา จิตฺตสฺส อภินีหาราสมฺภวโต. เนวสฺานาสฺายตนสฺส อารมฺมณกรเณปิ เอเสว นโย. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาทีนํ สพฺเพสมฺปิ นิยกชฺฌตฺตโต พหิทฺธาภาเวน พหิทฺธาภูตานิ ปถวีกสิณาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต พหิทฺธารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
สพฺเพว กามาวจรา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา, รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานนฺติ เอตฺถ กุสลโต ตาว จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน ¶ ขนฺธาทีนิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา. ปเรสํ ขนฺธาทิปจฺจเวกฺขเณ ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ จ พหิทฺธารมฺมณา. ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. าณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ เตสํ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณํ ¶ นตฺถิ. อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน ขนฺธาทีนํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสคหณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว อนินฺทฺริยพทฺธรูปกสิณาทีสุ จ ตเถว ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ เตสํ ปรามาสคหณํ นตฺถิ. ทฺเวปิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตา อตฺตโน ขนฺธาทีสุ โทมนสฺสิตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว อนินฺทฺริยพทฺธรูปปณฺณตฺตีสุ จ พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตานมฺปิ วุตฺตปกาเรสุ ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉนผนฺทนภาววเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
ทฺวิปฺจวิฺาณานิ ¶ , ติสฺโส จ มโนธาตุโยติ, อิเม เตรส จิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตา พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. โสมนสฺสสหคตอเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน อตฺตโน ปฺจ รูปาทิธมฺเม, มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสเนว อฺเปิ อชฺฌตฺติเก กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ธมฺเมสุ ปวตฺตมานา พหิทฺธารมฺมณา, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อุเปกฺขาสหคตวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวเยปิ เอเสว นโย. เกวลํ ปเนตา สุคติยํ ทุคฺคติยฺจ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ อชฺฌตฺตาทิเภเทสุ กมฺมาทีสุ ปวตฺตนฺติ.
อฏฺ มหาวิปากจิตฺตานิปิ ตาสํเยว ทฺวินฺนํ สมานคติกานิ. เกวลํ ปเนตานิ สนฺตีรณวเสน น ปวตฺตนฺติ. ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสเนว เอตานิ สุคติยํเยว ปวตฺตนฺติ. โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา ปฺจทฺวาเร อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปหฏฺาการกรณวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ¶ รูปาทีสุ ปวตฺตา พหิทฺธารมฺมณา. มโนทฺวาเร ตถาคตสฺส โชติปาลมาณวมฆเทวราชกณฺหตาปสาทิกาเลสุ อตฺตนา กตกิริยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺตา อชฺฌตฺตารมฺมณา ¶ .
มลฺลิกาย เทวิยา สนฺตติมหามตฺตสฺส สุมนมาลาการสฺสาติ เอวมาทีนํ กิริยากรณํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา. อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อุเปกฺขาสหคตกิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนวเสน มโนทฺวาเร จ อาวชฺชนวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณา. อฏฺ มหากิริยา กุสลจิตฺตคติกา เอว. เกวลฺหิ ตา ขีณาสวานํ อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ เสกฺขปุถุชฺชนานนฺติ เอตฺตกเมเวตฺถ นานากรณํ.
วุตฺตปฺปกาเร รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถาทีนิ ปฺจ ฌานานิ อิมสฺมึ ติเก โอกาสํ ลภนฺติ. เอตานิ หิ กสิณปณฺณตฺตินิมิตฺตารมฺมณตฺตา พหิทฺธารมฺมณานิ.
‘อิทฺธิวิธจตุตฺถํ’ กายวเสน จิตฺตํ, จิตฺตวเสน วา กายํ ปริณามนกาเล อตฺตโน กุมารกวณฺณาทินิมฺมานกาเล จ สกายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณโต อชฺฌตฺตารมฺมณํ, พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา, ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
‘ทิพฺพโสตจตุตฺถํ’ ¶ อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสวนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปเรสํ สทฺทสวนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. ‘เจโตปริยาณจตุตฺถํ’ ปเรสํ จิตฺตารมฺมณโต พหิทฺธารมฺมณเมว. อตฺตโน จิตฺตชานเน ปน เตน ปโยชนํ นตฺถิ. ‘ปุพฺเพนิวาสจตุตฺถํ’ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺเธ, อนิทฺริยพทฺธรูปํ, ติสฺโส จ ปณฺณตฺติโย อนุสฺสรณโต พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
‘ทิพฺพจกฺขุจตุตฺถํ’ ¶ อตฺตโน กุจฺฉิคตาทิรูปทสฺสนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, อวเสสรูปทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. ‘อนาคตํสาณจตุตฺถํ’ อตฺตโน อนาคตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส อนาคตกฺขนฺธานํ วา อนินฺทฺริยพทฺธสฺส วา รูปสฺส อนุสฺสรณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. อากิฺจฺายตนสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณตาย การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ทุกอตฺถุทฺธารวณฺณนา
๑๔๔๑. เหตุโคจฺฉกนิทฺเทเส ¶ ตโย กุสลเหตูติอาทินา นเยน เหตู ทสฺเสตฺวา ปุน เตเยว อุปฺปตฺติฏฺานโต ทสฺเสตุํ จตูสุ ภูมีสุ กุสเลสุ อุปฺปชฺชนฺตีติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน เสสโคจฺฉเกสุปิ เทสนานโย เวทิตพฺโพ.
๑๔๗๓. ยตฺถ ทฺเว ตโย อาสวา เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ ติวิเธน อาสวานํ เอกโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ อวิชฺชาสเวน, ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ ทิฏฺาสวอวิชฺชาสเวหิ สทฺธินฺติ กามาสโว ทุวิเธน เอกโต อุปฺปชฺชติ. ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ อวิชฺชาสเวน สทฺธินฺติ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติ. ยถา เจตฺถ เอวํ ยตฺถ ทฺเว ตีณิ สํโยชนานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถาปิ สํโยชนานํ อุปฺปตฺติ เอกโต ทสธา ภเว. ตตฺถ กามราโค จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ติธา, มาโน เอกธา. ตถา วิจิกิจฺฉา เจว ภวราโค จ. กถํ? กามราโค ตาว มานสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ เจว, ทิฏฺิสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ จ, สีลพฺพตปรามาสอวิชฺชาสํโยชเนหิ จ, อวิชฺชาสํโยชนมตฺเตเนว จ สทฺธินฺติ เอวํ จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติ. ปฏิโฆ ปน อิสฺสาสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ เจว, มจฺฉริยสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ จ, อวิชฺชาสํโยชนมตฺเตเนว ¶ จ สทฺธินฺติ เอวํ ติธา เอกโต อุปฺปชฺชติ. มาโน ภวราคาวิชฺชาสํโยชเนหิ สทฺธึ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติ ¶ . ตถา วิจิกิจฺฉา. สา หิ อวิชฺชาสํโยชเนน สทฺธึ เอกธา อุปฺปชฺชติ. ภวราเคปิ เอเสว นโยติ. เอวเมตฺถ ทฺเว ตีณิ สํโยชนานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.
๑๕๑๑. ยํ ปเนตํ นีวรณโคจฺฉเก ยตฺถ ทฺเว ตีณิ นีวรณานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถาปิ อฏฺธา นีวรณานํ เอกโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. เอเตสุ หิ กามจฺฉนฺโท ทุวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, พฺยาปาโท จตุธา, อุทฺธจฺจํ เอกธา. ตถา วิจิกิจฺฉา. กถํ? กามจฺฉนฺโท ตาว อสงฺขาริกจิตฺเตสุ อุทฺธจฺจนีวรณอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเกสุ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธึ ทุวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติ. ยํ ปเนตํ ทฺเว ตีณีติ วุตฺตํ, ตํ เหฏฺิมปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ. ตสฺมา จตุนฺนมฺปิ เอกโต อุปฺปชฺชตีติ ¶ วจนํ ยุชฺชติ เอว. พฺยาปาโท ปน อสงฺขาริกจิตฺเต อุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเก ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, อสงฺขาริเกเยว อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ, สสงฺขาริเกเยว ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธินฺติ จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติ. อุทฺธจฺจํ ปน อวิชฺชานีวรณมตฺเตน สทฺธึ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรเณหิ สทฺธึ เอกธาว เอกโต อุปฺปชฺชติ.
๑๕๗๗. ยมฺปิทํ กิเลสโคจฺฉเก ยตฺถ ทฺเว ตโย กิเลสา เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘ทฺเว กิเลสา อฺเหิ, ตโย วา กิเลสา อฺเหิ กิเลเสหิ สทฺธึ อุปฺปชฺชนฺตี’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. กสฺมา? ทฺวินฺนํ ติณฺณํเยว วา เอกโต อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต.
ตตฺถ ทสธา กิเลสานํ เอกโต อุปฺปตฺติ โหติ. เอตฺถ หิ โลโภ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติ. ปฏิโฆ ทฺวิธา. ตถา โมโหติ เวทิตพฺโพ. กถํ? โลโภ ตาว อสงฺขาริเก ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเต โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อสงฺขาริเกเยว โมหมานุทฺธจฺจาหิริกาโนตฺตปฺเปหิ ¶ , สสงฺขาริเกเยว โมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, ทิฏฺิสมฺปยุตฺเต ปน อสงฺขาริเก โมหอุทฺธจฺจทิฏฺิอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหทิฏฺิถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติ.
ปฏิโฆ ¶ ปน อสงฺขาริเก โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริเก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ เอวํ ทฺวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติ. โมโห ปน วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต อุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ สทฺธินฺติ เอวํ ทฺวิธา เอกโต อุปฺปชฺชติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหอฏฺกถาย
อฏฺกถากณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา จ –
จิตฺตํ ¶ รูปฺจ นิกฺเขปํ, อตฺถุทฺธารํ มโนรมํ;
ยํ โลกนาโถ ภาเชนฺโต, เทเสสิ ธมฺมสงฺคณึ.
อภิธมฺมสฺส สงฺคยฺห, ธมฺเม อนวเสสโต;
ิตาย ตสฺสา อารทฺธา, ยา มยา อตฺถวณฺณนา.
อนากุลานมตฺถานํ, สมฺภวา อฏฺสาลินี;
อิติ นาเมน สา เอสา, สนฺนิฏฺานมุปาคตา.
เอกูนจตฺตาลีสาย, ปาฬิยา ภาณวารโต;
จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, นิฏฺาเปนฺเตน ตํ มยา.
ยํ ¶ ปตฺตํ กุสลํ ตสฺส, อานุภาเวน ปาณิโน;
สพฺเพ สทฺธมฺมราชสฺส, ตฺวา ธมฺมํ สุขาวหํ.
ปาปุณนฺตุ ¶ วิสุทฺธาย, สุขาย ปฏิปตฺติยา;
อโสกมนุปายาสํ, นิพฺพานสุขมุตฺตมํ.
จิรํ ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺเม โหนฺตุ สคารวา;
สพฺเพปิ สตฺตา กาเลน, สมฺมา เทโว ปวสฺสตุ.
ยถา รกฺขึสุ โปราณา, สุราชาโน ตเถวิมํ;
ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปชนฺติ.
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ ¶ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ อฏฺสาลินี นาม ธมฺมสงฺคหฏฺกถา.
ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ปฺาวิสุทฺธิยา.
ยาว ‘พุทฺโธ’ติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
อฏฺสาลินี นาม
ธมฺมสงฺคห-อฏฺกถา นิฏฺิตา.