📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมปิฏเก
ธมฺมสงฺคณี-มูลฏีกา
วีสติคาถาวณฺณนา
๑. ธมฺมสํวณฺณนายํ ¶ ¶ สตฺถริ ปณามกรณํ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน สตฺถริ ปสาทชนนตฺถํ, สตฺถุ จ อวิตถเทสนภาวปฺปกาสเนน ธมฺเม ปสาทชนนตฺถํ. ตทุภยปฺปสาทา หิ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติ มหโต จ อตฺถสฺส สิทฺธิ โหตีติ. อถ วา รตนตฺตยปณามวจนํ อตฺตโน รตนตฺตยปสาทสฺส วิฺาปนตฺถํ, ตํ ปน วิฺูนํ จิตฺตาราธนตฺถํ, ตํ อฏฺกถาย คาหณตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถนฺติ. อิทํ ปน อาจริเยน อธิปฺเปตปฺปโยชนํ อนฺตรายวิโสสนํ. วกฺขติ หิ ‘‘นิปจฺจการสฺเสตสฺส…เป… อเสสโต’’ติ. รตนตฺตยปณามกรณฺหิ อนฺตรายกราปฺุวิฆาตกรปฺุวิเสสภาวโต ¶ มงฺคลภาวโต ภยาทิอุปทฺทวนิวารณโต จ อนฺตรายวิโสสเน สมตฺถํ โหติ. กถํ ปเนตสฺสาปฺุวิฆาตกราทิภาโว วิชานิตพฺโพติ? ‘‘ยสฺมึ มหานาม สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. ๖.๑๐; ๑๑.๑๑), ‘‘ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติ (ขุ. ปา. ๕.๓; สุ. นิ. ๒๖๒) จ, ‘‘เอวํ พุทฺธํ สรนฺตานํ, ธมฺมํ สงฺฆฺจ ภิกฺขโว. ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา, โลมหํโส น เหสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๔๙) จ วจนโตติ.
ตตฺถ ยสฺส สตฺถุโน ปณามํ กตฺตุกาโม, ตสฺส คุณวิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘กรุณา วิยา’’ติอาทิมาห. คุณวิเสสวา หิ ปณามารโห ¶ โหติ, ปณามารเห จ กโต ปณาโม วุตฺตปฺปโยชนสิทฺธิกโรว โหตีติ. ภควโต จ เทสนา วินยปิฏเก กรุณาปฺปธานา, สุตฺตนฺตปิฏเก ปฺากรุณาปฺปธานา. เตเนว จ การเณน วินยปิฏกสฺส สํวณฺณนํ กโรนฺเตน กรุณาปฺปธานา ภควโต โถมนา กตา, อาคมสํวณฺณนฺจ กโรนฺเตน อุภยปฺปธานา, อภิธมฺมเทสนา ปน ปฺาปฺปธานาติ กตฺวา ปฺาปฺปธานเมว โถมนํ กโรนฺโต ‘‘กรุณา วิย สตฺเตสู’’ติ กรุณํ อุปมาภาเวน คเหตฺวา ปฺาย โถเมติ.
ตตฺถ กรุณา วิยาติ นิทสฺสนวจนเมตํ, ยสฺส ยถา กรุณา สพฺเพสุ สตฺเตสุ ปวตฺติตฺถ, เอวํ สพฺเพสุ เยฺยธมฺเมสุ ปฺาปิ ปวตฺติตฺถาติ อตฺโถ. สตฺเตสูติ วิสยนิทสฺสนเมตํ. ปฺาติ นิทสฺเสตพฺพธมฺมนิทสฺสนํ. ยสฺสาติ ตทธิฏฺานปุคฺคลนิทสฺสนํ. มเหสิโนติ ตพฺพิเสสนํ. เยฺยธมฺเมสูติ ปฺาวิสยนิทสฺสนํ. สพฺเพสูติ ตพฺพิเสสนํ. ปวตฺติตฺถาติ กิริยานิทสฺสนํ. ยถารุจีติ วสีภาวนิทสฺสนํ.
ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. รูปาทีสุ สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตา. ตสฺสา ปน ปฺตฺติยา ขนฺธสนฺตาเน นิรุฬฺหภาวโต นิจฺฉนฺทราคาปิ ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปชานาตีติ ปฺา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. ยสฺสาติ อนิยมนํ. ‘‘ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา’’ติ เอเตน นิยมนํ เวทิตพฺพํ. มเหสีติ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย เอสิ คเวสีติ มเหสิ. าตพฺพาติ เยฺยา, สภาวธารณาทินา อตฺเถน ธมฺมา. ตตฺถ ‘‘เยฺยา’’ติ วจเนน ธมฺมานํ อเยฺยตฺตํ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘ธมฺมา’’ติ วจเนน เยฺยานํ ¶ สตฺตชีวาทิภาวํ ปฏิกฺขิปติ. เยฺยา จ เต ธมฺมา จาติ เยฺยธมฺมา. สพฺเพสูติ อนวเสสปริยาทานํ. เตน อฺาตาภาวํ ทสฺเสติ. ปวตฺติตฺถาติ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยถารุจีติ ยา ยา รุจิ ยถารุจิ, รุจีติ จ อิจฺฉา, กตฺตุกามตา สา. ยา ยา ปวตฺตา ตปฺปเภทา, ยถา วา รุจิ ตถา, รุจิอนุรูปํ ปวตฺตา ‘‘ยถารุจิ ปวตฺติตฺถา’’ติ วุจฺจติ. ยถา ยถา วา รุจิ ปวตฺตา, ตถา ตถา ปวตฺตา ปฺา ‘‘ยถารุจิ ปวตฺติตฺถา’’ติ วุจฺจติ.
ตตฺถ ภควติ ปวตฺตาว กรุณา ภควโต ปฺาย นิทสฺสนนฺติ คเหตพฺพา. สา หิ อสาธารณา มหากรุณา, น อฺา. ยสฺสาติ จ กรุณาปฺานํ อุภินฺนมฺปิ อาธารปุคฺคลนิทสฺสนํ. น หิ นิราธารา กรุณา อตฺถีติ ¶ ‘‘กรุณา’’ติ วุตฺเต ตทาธารภูโต ปุคฺคโล นิทสฺเสตพฺโพ โหติ, โส จ อิธ อฺโ วุตฺโต นตฺถิ, น จ อาสนฺนํ วชฺเชตฺวา ทูรสฺส คหเณ ปโยชนํ อตฺถีติ ‘‘ยสฺสา’’ติ นิทสฺสิตปุคฺคโลว กรุณาย อาธาโร. เตน อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ยสฺส อตฺตโน กรุณา วิย ปฺาปิ ปวตฺติตฺถา’’ติ. กถํ ปน กรุณา สตฺเตสุ ปวตฺติตฺถ ยถา ปฺาปิ ธมฺเมสุ ปวตฺติตฺถาติ? นิรวเสสโต ยถารุจิ จ. ภควโต หิ กรุณา กฺจิ สตฺตํ อวชฺเชตฺวา สพฺเพสุ สตฺเตสุ นิรวเสเสสุ ปวตฺตติ, ปวตฺตมานา จ รุจิวเสน เอกสฺมึ อเนเกสุ จ อฺเหิ อสาธารณา ปวตฺตติ. น หิ อฺเสํ ‘‘มโหฆปกฺขนฺทานํ สตฺตานํ นตฺถฺโ โกจิ โอฆา อุทฺธตา อฺตฺร มยา’’ติ ปสฺสนฺตานํ กรุโณกฺกมนํ โหติ ยถา ภควโตติ. ปฺาปิ ภควโต สพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิรวเสเสสุ ปวตฺตติ, ปวตฺตมานา จ เอกสฺมึ อเนเกสุ จ ธมฺเมสุ สภาวกิจฺจาทิชานเนน อนาวรณา อสาธารณา ปวตฺตติ ยถารุจิ, ยถา จ ปสฺสนฺตสฺส ภควโต กรุณา ยถารุจิ ปวตฺตติ. ตํ สพฺพํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค มหากรุณาาณวิภงฺควเสน ชานิตพฺพํ, ปฺาย จ ยถารุจิ ปวตฺติ เสสาสาธารณาณวิภงฺคาทิวเสน. ปฺาคหเณน จ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณํ จตุสจฺจาณํ จตุปฏิสมฺภิทาาณํ, กรุณาคหเณน มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส คหิตตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อฺานิ อสาธารณาณานิ จตุเวสารชฺชาณํ ทสพลานิ ฉ อภิฺา จตุจตฺตาลีส าณวตฺถูนิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนีติ เอวมาทโย อเนเก ปฺาปฺปเภทา สงฺคยฺหนฺติ, ตสฺมา ตสฺสา ตสฺสา ปฺาย ปวตฺติวเสน ยถารุจิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เตนาห ‘‘กรุณา วิย…เป… ยถารุจี’’ติ.
ตตฺถ กรุณาคหเณน มหาโพธิยา มูลํ ทสฺเสติ. มหาทุกฺขสมฺพาธปฺปฏิปนฺนฺหิ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา ¶ ‘‘ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ สรณํ, อหเมตํ มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ กรุณาย สฺโจทิตมานโส อภินีหารํ ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตฺวา โพธิสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา อนุปุพฺเพน สมฺโพธึ ปตฺโตติ กรุณา มหาโพธิยา มูลนฺติ. สตฺเตสูติ เอเตน มหาโพธิยา ปโยชนํ ทสฺเสติ. สตฺตา หิ มหาโพธึ ปโยเชนฺติ. สตฺตสนฺตารณตฺถฺหิ สพฺพฺุตา อภิปตฺถิตา. ยถาห –
‘‘กึ ¶ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;
สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒. ๕๖);
ปฺาคหเณน มหาโพธึ ทสฺเสติ. สพฺพฺุตาย หิ ปทฏฺานภูตํ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ สพฺพฺุตฺาณํ ‘‘มหาโพธี’’ติ วุจฺจตีติ. เยฺยธมฺเมสุ สพฺเพสูติ เอเตน สนฺตาเรตพฺพานํ สตฺตานํ อภิฺเยฺยปริฺเยฺยปหาตพฺพภาเวตพฺพสจฺฉิกาตพฺเพ ขนฺธายตนธาตุสจฺจินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทสติปฏฺานาทิเภเท กุสลาทิเภเท จ สพฺพธมฺเม ทสฺเสติ. ปวตฺติตฺถ ยถารุจีติ เอเตน ปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปุพฺพงฺคมเทสนาาณปฺปวตฺติทีปเนน ปโยชนสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. สพฺพธมฺมานฺหิ ปฏิเวธาณํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ. มคฺคาณเมว หิ ตนฺติ. ปจฺจเวกฺขณาณฺจ วิเสเสน รตนฆรสตฺตาเห อโหสิ. เอวํ ปฏิวิทฺธปจฺจเวกฺขิตานํ ธมฺมานํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทีสุ เทสนาาณํ อโหสิ, วิเสเสน จ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ สตฺตปฺปกรณเทสนายนฺติ. เทสนาาเณน จ เทเสนฺโต ภควา สตฺเตสุ หิตปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชตีติ. เอเตน สพฺเพน อตฺตหิตปฏิปตฺตึ ปรหิตปฏิปตฺติฺจ ทสฺเสติ. มหาโพธิทสฺสเนน หิ อตฺตหิตปฏิปตฺติ, อิตเรหิปิ ปรหิตปฏิปตฺติ ทสฺสิตาติ. เตน อตฺตหิตปฏิปนฺนาทีสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ ภควโต จตุตฺถปุคฺคลภาวํ ทสฺเสติ, เตน จ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวํ นิรติสยปณามารหภาวฺจ อตฺตโน จ กิริยาย เขตฺตงฺคตภาวํ ทสฺเสติ.
เอตฺถ จ กรุณาคหเณน โลกิเยสุ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาสาธารณคุณทีปนโต สพฺพโลกิยคุณสมฺปตฺติ ภควโต ทสฺสิตา โหติ, ปฺาคหเณนปิ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานมคฺคาณทีปนโต สพฺพโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ. กรุณาวจเนน จ อุปคมนํ นิรุปกฺกิเลสํ, ปฺาวจเนน อปคมนํ ทสฺเสติ. อุปคมนํ ทสฺเสนฺโต จ โลเก สฺชาตสํวฑฺฒภาวํ ทสฺเสติ, อปคมนํ ทสฺเสนฺโต โลเกน อนุปลิตฺตตํ. ‘‘กรุณา วิย สตฺเตสู’’ติ จ โลกสมฺานุรูปํ ภควโต ¶ ปวตฺตึ ทสฺเสติ, ‘‘เยฺยธมฺเมสุ สพฺเพสุ ยถารุจิ ปฺา ปวตฺติตฺถา’’ติ เอเตน สมฺาย อนติธาวนํ. สพฺพธมฺมสภาวานวโพเธ หิ สติ สมฺํ อติธาวิตฺวา ‘‘สตฺโต ชีโว อตฺถี’’ติ ปรามสนํ โหตีติ. สพฺเพสฺจ พุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ ตนฺนิทานภาวโต, ปฺา ปริโยสานํ ตโต ¶ อุตฺตริกรณียาภาวโต. อาทิปริโยสานทสฺสเนน จ สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตาว โหนฺติ. กรุณาคหเณน จ สีลกฺขนฺธปุพฺพงฺคโม สมาธิกฺขนฺโธ ทสฺสิโต โหติ. กรุณานิทานฺหิ สีลํ ตโต ปาณาติปาตาทิวิรติปฺปวตฺติโต ตสฺสา จ ฌานตฺตยสมฺปโยคโต. ปฺาวจเนน ปฺากฺขนฺโธ. สีลฺจ สพฺพพุทฺธคุณานํ อาทิ, สมาธิ มชฺฌํ, ปฺา ปริโยสานนฺติ เอวมฺปิ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ.
๒. เอวํ สงฺเขเปน สพฺพพุทฺธคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา ยสฺสา สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, ตาย อภิธมฺมเทสนาย อฺเหิ อสาธารณาย โถเมตุํ ‘‘ทยาย ตายา’’ติอาทิมาห. ตสฺสา ปน เทสนาย นิทานฺจ สมุฏฺานฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ทยาย ตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิทานฺจ ทุวิธํ อพฺภนฺตรํ พาหิรฺจาติ. อพฺภนฺตรํ กรุณา, พาหิรํ เทสกาลาทิ. สมุฏฺานํ เทสนาปฺา. ตตฺถ อพฺภนฺตรนิทานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทยาย ตาย สตฺเตสุ, สมุสฺสาหิตมานโส’’ติ อาห. ตตฺถ ทยาติ กรุณา อธิปฺเปตา. ตาย หิ สมุสฺสาหิโต อภิธมฺมกถามคฺคํ สมฺปวตฺตยีติ. ตายาติ อยํ ต-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตสฺส ปฏินิทฺเทโส โหติ.
ปุริมคาถาย จ ปธานภาเวน ปฺา นิทฺทิฏฺา, ตพฺพิเสสนภาเวน กรุณา. สา หิ ตสฺสา นิทสฺสนภูตา อปฺปธานา ตํ วิเสเสตฺวา วินิวตฺตา, ตสฺมา ‘‘ตายา’’ติ ปฏินิทฺเทสํ นารหติ. ยา จ ปธานภูตา ปฺา, สา เทสนาย สมุฏฺานํ, น สมุสฺสาหินีติ ตสฺสา จ ปฏินิทฺเทโส น ยุตฺโตติ? ปฺาย ตาว ปฏินิทฺเทโส น ยุตฺโตติ สุวุตฺตเมตํ, กรุณาย ปน ปฏินิทฺเทโส โน น ยุตฺโต ‘‘ทยาย ตายา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาวโต. สมานาธิกรณานฺหิ ทฺวินฺนํ ปทานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ วิย วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว โหติ. รูป-สทฺโท หิ อฺกฺขนฺธนิวตฺตนตฺถํ วุจฺจมาโน วิเสสนํ โหติ, ขนฺธ-สทฺโท จ นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจนภาวโต วิเสสิตพฺโพ, เอวมิธาปิ ‘‘ทยาย ตายา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกวิภตฺติยุตฺตานํ สมานาธิกรณภาวโต วิเสสนวิเสสิตพฺพภาโว โหติ. ตตฺถ ทยา สมุสฺสาหินีติ ปธานา, นิวตฺเตตพฺพคเหตพฺพสาธารณวจนฺจิทํ. ตสฺมา ‘‘ทยายา’’ติ วิเสสิตพฺพวจนเมตํ, ตสฺส จ ยถา วิเสสนํ โหติ ‘‘ตายา’’ติ ¶ อิทํ วจนํ, ตถา ตสฺส ปฏินิทฺเทสภาโว ¶ โยเชตพฺโพ. น หิ ปฺาปฏินิทฺเทสภาเว ทยาวิเสสนํ ต-สทฺโท โหติ, กรุณาปฏินิทฺเทสภาเว จ โหตีติ. ปธานฺจ ปฺํ วชฺเชตฺวา ‘‘ทยายา’’ติ เอเตน สมฺพชฺฌมาโน ‘‘ตายา’’ติ อยํ ต-สทฺโท อปฺปธานาย กรุณาย ปฏินิทฺเทโส ภวิตุมรหติ. อยเมตฺถ อตฺโถ – ยาย ทยาย สมุสฺสาหิโต, น สา ยา กาจิ, สพฺพฺุตฺาณสฺส ปน นิทสฺสนภูตา มหากรุณา, ตาย สมุสฺสาหิโตติ.
กถํ ปน กรุณา ‘‘ทยา’’ติ าตพฺพา, นนุ วุตฺตํ ‘‘ทยาปนฺโน’’ติ เอตสฺส อฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๘) ‘‘เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน’’ติ, ตสฺมา ทยา เมตฺตาติ ยุชฺเชยฺย, น กรุณาติ? ยทิ เอวํ ‘‘อทยาปนฺโน’’ติ เอตสฺส อฏฺกถายํ ‘‘นิกฺกรุณตํ อาปนฺโน’’ติ วุตฺตนฺติ ทยา เมตฺตาติ จ น ยุชฺเชยฺย, ตสฺมา ทยา-สทฺโท ยตฺถ ยตฺถ ปวตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ อธิปฺปายวเสน โยเชตพฺโพ. ทยา-สทฺโท หิ อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตีติ โน น ยุชฺชติ. เอวฺหิ อฏฺกถานํ อวิโรโธ โหตีติ. กรุณา จ เทสนาย นิทานภาเวน วุตฺตา, น เมตฺตา ‘‘อจฺจนฺตเมว หิ ตํ สมยํ ภควา กรุณาวิหาเรน วิหาสี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑ มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑) เอวมาทีสุ, ตสฺมา อิธ กรุณาว ทยาวจเนน คหิตาติ เวทิตพฺพา. สา หิ สมุสฺสาหินี, น เมตฺตา, เมตฺตา ปน ปฺาคติกปวตฺตินี โหตีติ.
‘‘สตฺเตสู’’ติ กสฺมา เอวํ วุตฺตํ, นนุ ‘‘ตายา’’ติ เอเตน วจเนน สตฺตวิสยา กรุณา คหิตาติ? โน น คหิตา, ปุริมคาถาย ปน ‘‘สตฺเตสุ กรุณา ยถารุจิ ปวตฺติตฺถา’’ติ สปฺปเทสสตฺตวิสยา นิปฺปเทสสตฺตวิสยา จ สพฺพา วุตฺตา, อิธ ปน นิปฺปเทสสตฺตวิสยตํ คเหตุํ ‘‘สตฺเตสู’’ติ นิปฺปเทสสตฺตวิสยภูตา ทสฺสิตา. เตน สพฺพสตฺตวิสยาย กรุณาย สมุสฺสาหิโต อภิธมฺมกถามคฺคํ เทวานํ สมฺปวตฺตยิ, น เทววิสยาย เอว, ตสฺมา สพฺพสตฺตหิตตฺถํ อภิธมฺมกถามคฺคํ เทวานํ สมฺปวตฺตยิ, น เทวานํเยว อตฺถายาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตว โหติ. อถ วา ‘‘สตฺเตสู’’ติ อิทํ น ทยาย อาลมฺพนนิทสฺสนํ, สมุสฺสาหนวิสโย ปน เอเตน ทสฺสิโต. อภิธมฺมกถามคฺคปฺปวตฺตนตฺถฺหิ ภควา กรุณาย น เทเวสุเยว สมุสฺสาหิโต ¶ , สพฺพโพธเนยฺเยสุ ปน สตฺเตสุ สมุสฺสาหิโต สพฺเพสํ อตฺถาย ปวตฺตตฺตา, ตสฺมา สตฺเตสุ สมุสฺสาหิตมานโสติ ¶ สตฺเตสุ วิสยภูเตสุ นิมิตฺตภูเตสุ วา สมุสฺสาหิตมานโส อุยฺโยชิตจิตฺโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
เอวํ อพฺภนฺตรนิทานํ ทสฺเสตฺวา พาหิรนิทานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาฏิหีราวสานมฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมึ กาเล ภควตา อภิธมฺมกถามคฺโค ปวตฺติโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาฏิหีราวสานมฺหิ วสนฺโต’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อวสานมฺหิ วสนฺโต ติทสาลเย’’ติ วจนโต ยสฺสาวสานมฺหิ ติทสาลเย วสิ, ตํ กณฺฑมฺพมูเล กตํ ยมกปาฏิหาริยํ อิธ ‘‘ปาฏิหีร’’นฺติ วุตฺตํ, น โพธิมูลาทีสุ กตํ ปาฏิหาริยํ, นาปิ อาเทสนานุสาสนิโยติ วิฺายติ, ปากฏตฺตา จ อาสนฺนตฺตา จ ตเทว คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ (อุทา. อฏฺ. ๑; อิติวุ. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติ, ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ เย หริตพฺพา. ปุถุชฺชนานมฺปิ หิ วิคตุปกฺกิเลเส อฏฺงฺคคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํ. สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ. อถ วา ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. เต หิ ทิฏฺิหรณวเสน ทิฏฺิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติ. อถ วา ปฏีติ อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๙๘๕; จูฬนิ. ปารายนวคฺค, วตฺถุคาถา ๔) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตุปกฺกิเลเส จ กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตุปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ. ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติ. ปฏิหาริยํ ¶ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมึ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ. ปาฏิหาริยเมว อิธ ‘‘ปาฏิหีร’’นฺติ วุตฺตํ. อวสานมฺหิ วสนฺโตติ เอเตหิ กาลํ นิทสฺเสติ. ปาฏิหีรกรณาวสาเนน หิ ติทสาลยวาเสน จ ปริจฺฉินฺโน อภิธมฺมกถามคฺคปฺปวตฺตนสฺส กาโลติ ¶ . ติทสาลเยติ เทสํ นิทสฺเสติ. โส หิ อภิธมฺมกถามคฺคปฺปวตฺตนสฺส เทโส ตตฺถ วสนฺเตน ปวตฺติตตฺตาติ.
๓. ตตฺถาปิ เทสวิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘ปาริจฺฉตฺตกมูลมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยุคนฺธเรติ สีตปพฺพเตสฺเวโก ทฺเวจตฺตาลีสโยชนสหสฺสุพฺเพโธ, อาทิจฺโจ จ ตทุพฺเพธมคฺคจารี, โส สติ สมฺภเว ยถา ยุคนฺธเร โสเภยฺย, เอวํ โสภมาโน นิสินฺโนติ อตฺโถ.
๔-๕. อิทานิ ปุคฺคเล ธมฺมปฏิคฺคาหเก อปทิสนฺโต ‘‘จกฺกวาฬสหสฺเสหี’’ติอาทิมาห. สพฺพโสติ สมนฺตโต อาคมฺม สพฺเพหิ ทิสาภาเคหิ, สนฺนิเวสวเสน วา สมนฺตโต สนฺนิวิฏฺเหิ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหีติ อธิปฺปาโย, น สพฺพโส จกฺกวาฬสหสฺเสหิ ทสหิ ทสหีติ. เอวํ สติ จตฺตาลีสจกฺกวาฬสหสฺเสหิ อธิเกหิ วา อาคมนํ วุตฺตํ สิยา, น เจตํ อธิปฺเปตนฺติ. สมนฺตโต สนฺนิสินฺเนนาติ วา โยเชตพฺพํ. สมํ, สมฺมา วา นิสินฺเนน สนฺนิสินฺเนน, อฺมฺํ อพฺยาพาเธตฺวา ภควติ คารวํ กตฺวา โสตํ โอทหิตฺวา นิสชฺชโทเส วชฺชิตพฺเพ วชฺเชตฺวา นิสินฺเนนาติ อตฺโถ. มาตรํ ปมุขํ กตฺวา สนฺนิสินฺเนน เทวานํ คเณน ปริวาริโตติ วา, มาตรํ ปมุขํ กตฺวา อภิธมฺมกถามคฺคํ สมฺปวตฺตยีติ วา โยชนา กาตพฺพา.
อิทานิ เทสนาย สมุฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺสา ปฺาย เตชสา’’ติ อาห. ยา สา อาทิมฺหิ กรุณาย อุปมิตา สพฺพเยฺยธมฺมานํ ยถาสภาวชานนสมตฺถา, เตสํ เทเสตพฺพปฺปการชานนสมตฺถา, โพเธตพฺพปุคฺคลานํ อาสยาธิมุตฺติยาทิวิภาวนสมตฺถา จ ปฺา, ตสฺสา จ ยถาวุตฺตพลโยคโตติ อตฺโถ. เตน สพฺพฺุตฺาณเมว อภิธมฺมกถาย สมุฏฺานภาเว สมตฺถํ, นาฺนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อภิธมฺมกถาย อสาธารณภาวํ ทสฺเสติ. มคฺโคติ อุปาโย. ขนฺธายตนาทีนํ กุสลาทีนฺจ ธมฺมานํ อวโพธสฺส, สจฺจปฺปฏิเวธสฺเสว วา อุปายภาวโต ‘‘อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต. ปพนฺโธ ¶ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ. โส หิ ทีฆตฺตา มคฺโค วิยาติ มคฺโค, ตสฺมา อภิธมฺมกถาปพนฺโธ ‘‘อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต. เทวานํ คเณน ปริวาริโตติ วตฺวา ปุน เทวานนฺติ วจนํ เตสํ คหณสมตฺถตํ ทีเปติ. น หิ อสมตฺถานํ ภควา เทเสตีติ.
๖. เอวํ ¶ กรุณาปฺามุเขหิ คุเณหิ ภควโต อภิธมฺมกถามคฺคปฺปวตฺตเนน จ หิตปฺปฏิปตฺติยา ปรมปณามารหตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อธิปฺเปตํ ปณามํ กโรนฺโต อาห ‘‘ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา’’ติ. ภควโต โถมเนเนว จ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตา สงฺฆสฺส จ สุปฺปฏิปนฺนตา ทสฺสิตา โหติ ตปฺปภวสฺส อนฺถาภาวโต, ตสฺมา ปณามารหํ ตฺจ รตนทฺวยํ ปณมนฺโต ‘‘สทฺธมฺมฺจสฺส…เป… จฺชลิ’’นฺติ อาห. ตตฺถ ยสฺมา พุทฺโธ ‘‘สเทวเก โลเก ตถาคโต วนฺทนีโย’’ติ, สงฺโฆ จ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน…เป… อฺชลิกรณีโย’’ติ (อ. นิ. ๖.๑๐) วุตฺโต, ตสฺมา ‘‘ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา, กตฺวา สงฺฆสฺส จฺชลิ’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺโม ปน สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺโต ตถานุสฺสรเณน ปูเชตพฺโพ โหติ ‘‘ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํกตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๗๓; อ. นิ. ๔.๒๑) วจนโต, กายวาจาจิตฺเตหิ สพฺพถา ปูเชตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘สทฺธมฺมฺจสฺส ปูเชตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สิรีมโตติ เอตฺถ สิรีติ ปฺาปฺุานํ อธิวจนนฺติ วทนฺติ. อถ วา ปฺุนิพฺพตฺตา สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติ กตปฺุเ นิสฺสยติ, กตปฺุเหิ วา นิสฺสียตีติ ‘‘สิรี’’ติ วุจฺจติ, สา จ อติสยวตี ภควโต อตฺถีติ สิรีมา, ภควา, ตสฺส สิรีมโต.
๗. นิปจฺจการสฺสาติ ปณามกิริยาย. อานุภาเวนาติ พเลน. โสเสตฺวาติ สุกฺขาเปตฺวา อนฺตรธาเปตฺวา อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราเยติ อตฺถปฺปกาสนสฺส อุปฆาตเก. อเสสโตติ นิสฺเสเส สกเล.
๘. อิทานิ อภิธมฺมสฺส คมฺภีรตฺถตฺตา อตฺถปฺปกาสนสฺส ทุกฺกรภาวํ ทีเปตุํ ‘‘วิสุทฺธาจารสีเลนา’’ติอาทินา อภิยาจนํ ทสฺเสติ. ถุลฺลจฺจยาทิวิสุทฺธิยา วิสุทฺธาจาโร, ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวิสุทฺธิยา วิสุทฺธสีโล. จาริตฺตวาริตฺตวิสุทฺธิยา ¶ วา วิสุทฺธาจารสีโล, เตน. สกฺกจฺจนฺติ จิตฺตึ กตฺวา. อภิยาจิโตติ อภิมุขํ ยาจิโต. เตน อนาทริยํ อตฺถปฺปกาสเน กาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ ทสฺเสติ.
๙. อิทานิ ยสฺส อตฺถํ ปกาเสตุกาโม, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ เทวเทโว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยนฺติ อภิธมฺมํ. เทวเทโวติ วิสุทฺธิสมฺมุติอุปปตฺติเทวานํ เทโว. โลเก หิ เย ‘‘สรณํ ปรายณ’’นฺติ คนฺตพฺพา คติภูตา, เต ‘‘เทวา’’ติ วุจฺจนฺติ, ภควา จ สพฺพเทวานํ คติภูโตติ ¶ . นยโตติ สงฺเขปโต. สมาจิกฺขีติ สมฺมา อาจิกฺขิ ยถา เถโร พุชฺฌติ. เวเนยฺยสตฺเต วิเนตีติ วินายโก, นายกวิรหิโต วา, สยมฺภูติ อตฺโถ.
๑๐-๑๒. ยฺจาติ ยฺจ อภิธมฺมํ ภิกฺขูนํ ปยิรุทาหาสีติ สมฺพนฺโธ. ปยิรุทาหาสีติ กเถสิ. อิตีติ อิมินา อนุกฺกเมน. ‘‘โย ธาริโต’’ติ ยนฺติ อุปโยควเสน วุตฺโต ยํ-สทฺโท ธาริโตติ ปจฺจตฺเตน สมฺพชฺฌมาโน ปจฺจตฺตวเสน ปริณมติ, ตสฺมา โย ธาริโต, โย จ สงฺคีโต, ตสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ โยชนา กาตพฺพา. เวเทน ปฺาย อีหติ ปวตฺตตีติ เวเทโห, เตน มุนินา. อภิณฺหโสติ พหุโส. อภิธมฺมสฺสาติ เอตํ ‘‘อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ เอเตน โยเชตพฺพํ. อิทานิ โย อตฺถปฺปกาสนสฺส นิสฺสโย, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาทิโตติ อาทิมฺหิ ปมสงฺคีติยํ.
๑๓. ยา อฏฺกถา สงฺคีตา, กสฺส ปน สา อฏฺกถาติ? อฺสฺส วุตฺตสฺส อภาวา ‘‘ยสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ วุตฺตํ, อธิการวเสน ‘‘ตสฺส อภิธมฺมสฺสา’’ติ วิฺายติ. สงฺคีตาติ อตฺถํ ปกาเสตุํ ยุตฺตฏฺาเน ‘‘อยํ เอตสฺส อตฺโถ, อยํ เอตสฺส อตฺโถ’’ติ สงฺคเหตฺวา วุตฺตา, ปจฺฉาปิ จ ทุติยตติยสงฺคีตีสุ อนุสงฺคีตา.
๑๔-๑๖. อภิสงฺขตาติ รจิตา. ตโตติ อฏฺกถาโต. ตนฺตินยานุคนฺติ ตนฺติคตึ อนุคตํ. ภาสนฺติ มาคธภาสํ. นิกายนฺตรลทฺธีหีติ อนฺตรนฺตรา อนุปฺปเวสิตาหิ. อสมฺมิสฺสนฺติ อโวกิณฺณํ. อนากุลนฺติ สนิกาเยปิ อนาวิลํ ปริจฺฉินฺนํ. อสมฺมิสฺโส อนากุโล จ โย มหาวิหารวาสีนํ อตฺถวินิจฺฉโย, ตํ ทีปยนฺโต อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ ¶ . เอเตน ติปิฏกจูฬนาคตฺเถราทีหิ วุตฺโต เถรวาโทปิ สงฺคหิโต โหติ. อถ วา ตมฺพปณฺณิภาสํ อปเนตฺวา มาคธภาสฺจ อาโรเปตฺวา ปกาสิยมาโน โย อภิธมฺมสฺส อตฺโถ อสมฺมิสฺโส อนากุโลเยว จ โหติ มหาวิหารวาสีนฺจ วินิจฺฉยภูโต, ตํ อตฺถํ ‘‘เอโส มหาวิหารวาสีนํ วินิจฺฉโย’’ติ ทีปยนฺโต ปกาสยิสฺสามิ. ตปฺปกาสเนเนว หิ โส ตถา ทีปิโต โหตีติ.
๑๗. โตสยนฺโต วิจกฺขเณติ วิจกฺขเณ โตสยนฺโต คเหตพฺพํ คเหตฺวานาติ เอวํ โยเชตฺวา ‘‘คเหตพฺพฏฺาเนเยว คหิตํ สุฏฺุ กต’’นฺติ เอวํ โตสยนฺโตติ อตฺถํ วทนฺติ. เอวํ สติ ¶ คเหตพฺพคฺคหเณเนว โตสนํ กตํ, น อฺเน อตฺถปฺปกาสเนนาติ เอตํ อาปชฺเชยฺย. โตสยนฺโต อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ เอวํ ปน โยชนาย สติ คเหตพฺพคฺคหณํ อฺฺจ สพฺพํ อตฺถปฺปกาสนํ โหตีติ สพฺเพน เตน โตสนํ กตํ โหติ, ตสฺมา โตสยนฺโต อตฺถํ ปกาสยิสฺสามีติ ยุตฺตรูปา.
๑๘-๒๐. อิทานิ ยํ อตฺถปฺปกาสนํ กตฺตุกาโม, ตสฺส มหตฺตํ ปริหริตุํ ‘‘กมฺมฏฺานานี’’ติอาทิมาห. อตฺถวณฺณนนฺติ เอตฺถ วณฺณนา นาม วิวริตฺวา วิตฺถาเรตฺวา วจนํ. อิตีติ ‘‘อปเนตฺวา ตโต ภาส’’นฺติ เอวมาทินา ยถาทสฺสิตปฺปกาเรน. อิติ โสตูนํ อุสฺสาหุปฺปาทนสฺส เหตุํ ทสฺเสติ. อภิธมฺมกถนฺติ อภิธมฺมฏฺกถํ. นิสาเมถาติ สุณาถ. อิทานิ อวสฺสํ อยํ โสตพฺพาเยวาติ ทฬฺหํ อุสฺสาเหนฺโต อาห ‘‘ทุลฺลภา หิ อยํ กถา’’ติ.
วีสติคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทานกถาวณฺณนา
อฏฺสาลินึ ตาว วณฺเณนฺเตหิ อาจริเยหิ ตสฺสา สนฺนิเวโส วิภาเวตพฺโพ. ตสฺมา อิทํ วุจฺจติ –
‘‘วจนตฺโถ ปริจฺเฉโท, สนฺนิเวโส จ ปาฬิยา;
สาคเรหิ ตถา จินฺตา, เทสนาหิ คมฺภีรตา.
‘‘เทสนาย ¶ สรีรสฺส, ปวตฺติคฺคหณํ ตถา;
เถรสฺส วาจนามคฺค-ตปฺปภาวิตตาปิ จ.
‘‘ปฏิเวธา ตถา พุทฺธ-วจนาทีหิ อาทิโต;
อาภิธมฺมิกภาวสฺส, สาธนํ สพฺพทสฺสิโน.
‘‘วินเยนาถ ¶ โคสิงฺค-สุตฺเตน จ มเหสินา;
ภาสิตตฺตสฺส สํสิทฺธิ, นิทาเนน จ ทีปิตา.
‘‘ปกาเสตฺวา อิมํ สพฺพํ, ปฏิฺาตกถา กตา;
อฏฺสาลินิยา เอตํ, สนฺนิเวสํ วิภาวเย’’ติ.
วจนตฺถวิชานเนน วิทิตาภิธมฺมสามฺตฺถสฺส อภิธมฺมกถา วุจฺจมานา โสเภยฺยาติ อภิธมฺมปริชานนเมว อาทิมฺหิ ยุตฺตรูปนฺติ ตทตฺถํ ปุจฺฉติ ‘‘ตตฺถ เกนฏฺเน อภิธมฺโม’’ติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘อภิธมฺมสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ยทิทํ วุตฺตํ, ตสฺมึ. ‘‘ยสฺส อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ ปฏิฺาตํ, โส อภิธมฺโม เกนฏฺเน อภิธมฺโมติ อตฺโถ. ตตฺถาติ วา ‘‘อภิธมฺมกถ’’นฺติ เอตสฺมึ วจเน โย อภิธมฺโม วุตฺโต, โส เกนฏฺเน อภิธมฺโมติ อตฺโถ. ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเนาติ เอตฺถ ธมฺโม อติเรโก ธมฺมาติเรโก, สุตฺตนฺตาธิกา ปาฬีติ อตฺโถ. ธมฺโม วิเสโส ธมฺมวิเสโส ธมฺมาติสโย, วิจิตฺตา ปาฬีติ อตฺโถ, ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสา เอว อตฺโถ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺโ. ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ อภิธมฺมสทฺทสฺส อตฺถภาเวน สามฺโต เอกวจนนิทฺเทโส กโต. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘อภิกฺกมนฺติ, อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ วิย อติเรกวิเสสฏฺทีปโก อภิสทฺโท, ตสฺมา อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถ สิยา – ‘‘อภิกฺกมนฺติ, อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติ เอตฺถ ธาตุสทฺทสฺส ปุรโต ปยุชฺชมาโน อภิสทฺโท กิริยาย อติเรกวิเสสภาวทีปโก โหตีติ ยุตฺตํ อุปสคฺคภาวโต, ธมฺมสทฺโท ปน น ธาตุสทฺโทติ เอตสฺมา ปุรโต อภิสทฺโท ปโยคเมว นารหติ. อถาปิ ปยุชฺเชยฺย, กิริยาวิเสสกา อุปสคฺคา, น จ ธมฺโม กิริยาติ ธมฺมสฺส อติเรกวิเสสภาวทีปนํ น ยุตฺตนฺติ? โน น ยุตฺตํ. อฺสฺสปิ หิ อุปสคฺคสฺส อธาตุสทฺทา ¶ ปุรโต ปยุชฺชมานสฺส อกิริยายปิ อติเรกวิเสสภาวทีปกสฺส ทสฺสนโตติ เอตมตฺถํ วิภาเวตุํ อติฉตฺตาทิอุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. เอวเมวาติ ยถา ฉตฺตาติเรกฉตฺตวิเสสาทิอตฺเถน อติฉตฺตาทโย โหนฺติ อติสทฺทสฺส อุปสคฺคสฺส อธาตุสทฺทสฺสปิ ปุรโต ปยุชฺชมานสฺส อกิริยาย จ ตพฺภาวทีปกตฺตา, เอวมยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน ¶ ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจติ อภิ-สทฺทสฺส อุปสคฺคสฺส อธาตุสทฺทสฺสปิ ปุรโต ปยุชฺชมานสฺส อกิริยาย จ ตพฺภาวทีปกตฺตาติ อธิปฺปาโย.
เอกเทเสเนว วิภตฺตาติ ‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา? รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ. กตโม จ, ภิกฺขเว, รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตา…เป… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติเอวมาทินา (สํ. นิ. ๓.๔๘; วิภ. ๒) อุทฺเทสนิทฺเทสมตฺเตเนว วิภตฺตา, ‘‘ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีต’’นฺติเอวมาทินา (วิภ. ๓) ปฏินิทฺเทสสฺส อภิธมฺมภาชนียสฺส ปฺหปุจฺฉกสฺส จ อภาวา น นิปฺปเทเสน. อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน…เป… นิปฺปเทสโตว วิภตฺตา, ตสฺมา อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจติ นิปฺปเทสานํ ติณฺณมฺปิ นยานํ อติเรกปาฬิภาวโต วิเสสปาฬิภาวโต จาติ อธิปฺปาโย. สุตฺตนฺเต พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ เอกโต อนาคตตฺตา อินฺทฺริยวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ตสฺส ตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาโว อุทฺทิฏฺโ, อุทฺทิฏฺธมฺมานฺจ กุสลาทิภาโว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ, น เจตฺถ ‘‘อวิชฺชาสงฺขารา’’ติ เอวํ วุตฺโต อุทฺเทโส อตฺถีติ ปฺหปุจฺฉกํ นตฺถิ. สุตฺตนฺเต ปฺจ สิกฺขาปทานิ อุทฺทิฏฺานิ ปาณาติปาตา เวรมณีติอาทีนิ. สา ปน เวรมณี ยทิ สภาวกิจฺจาทิวเสน วิภชีเยยฺย, ‘‘อารติ วิรตี’’ติอาทินา อภิธมฺมภาชนียเมว โหติ. อถาปิ จิตฺตุปฺปาทวเสน วิภชีเยยฺย, ตถาปิ อภิธมฺมภาชนียเมว โหติ. อฺโ ปน เวรมณีนํ วิภชิตพฺพปฺปกาโร นตฺถิ, เยน ปกาเรน สุตฺตนฺตภาชนียํ วตฺตพฺพํ สิยา. ตสฺมา สิกฺขาปทวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ.
วจนตฺถโต อภิธมฺเม าเต ปริจฺเฉทโต าเปตุํ อาห ‘‘ปกรณปริจฺเฉทโต’’ติอาทิ. กติปยาว ปฺหวารา อวเสสาติ ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคตา หุตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตา ธมฺมหทยวิภงฺควจนวเสน ¶ อวเสสา กติปยาว ปฺหวาราติ อตฺโถ. เอตฺเถว สงฺคหิตาติ ‘‘อปุพฺพํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อปฺปมตฺติกาว ตนฺติ อวเสสาติ ธมฺมหทยวิภงฺเค อนาคนฺตฺวา มหาธมฺมหทเย อาคตตนฺติโต ยทิ ปถวีอาทีนํ วิตฺถารกถา มหาธาตุกถา รูปกณฺฑธาตุวิภงฺคาทีสุ, อถ ธาตุกถาย วิตฺถารกถา ธาตุกถาย อนาคนฺตฺวา มหาธาตุกถาย อาคตตนฺติ อปฺปมตฺติกาวาติ อธิปฺปาโย.
ยํ ¶ ปน วุตฺตํ ‘‘สาวกภาสิตตฺตา ฉฑฺเฑถ น’’นฺติ, ตํ พุทฺธภาสิตภาวทสฺสเนน ปฏิเสเธตุํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ หี’’ติอาทิมาห. จตูสุ ปฺเหสูติ ‘‘อุปลพฺภติ นุปลพฺภตี’’ติ ปฏิฺาย คหิตาย ปฏิกฺเขปคหณตฺถํ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติ วุตฺตํ สจฺจิกฏฺํ นิสฺสยํ กตฺวา อุปาทาย ปวตฺตา ทฺเวปิ ปฺจกา เอโก ปฺโห, ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ สรีรํ สพฺพํ วา เทสํ อุปาทาย ปวตฺตา เอโก, ‘‘สพฺพทา’’ติ กาลมุปาทาย เอโก, ‘‘สพฺเพสู’’ติ ยทิ ขนฺธายตนาทโย คหิตา, เต อุปาทาย ปวตฺตา, อถ ปน ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ สพฺพตฺถ สพฺพทา’’ติ เอเตหิ น โกจิ สจฺจิกฏฺโ เทโส กาโล วา อคฺคหิโต อตฺถิ, เต ปน สามฺวเสน คเหตฺวา อนุโยโค กโต, น เภทวเสนาติ เภทวเสน คเหตฺวา อนุยฺุชิตุํ ‘‘สพฺเพสู’’ติ วุตฺตา สจฺจิกฏฺเทสกาลปฺปเทเส อุปาทาย จ ปวตฺตา เอโกติ เอเตสุ จตูสุ. ทฺวินฺนํ ปฺจกานนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป… มิจฺฉา’’ติ เอกํ, ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ…เป… มิจฺฉา’’ติ (กถา. ๑๘) เอกํ, ‘‘ตฺวํ เจ ปน มฺสิ…เป… อิทํ เต มิจฺฉา’’ติ (กถา. ๓) เอกํ, ‘‘เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต…เป… อิทํ เต มิจฺฉา’’ติ เอกํ, ‘‘น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ…เป… สุกตา ปฏิปาทนา’’ติ (กถา. ๑๐) เอกนฺติ เอวํ นิคฺคหกรณํ, ปฏิกมฺมกรณํ, นิคฺคหสฺส สุนิคฺคหภาวํ อิจฺฉโต ปฏิฺาปเนน ปฏิกมฺมเวนํ, ปฏิกมฺมสฺส ทุปฺปฏิกมฺมภาวํ อิจฺฉโต ตํนิทสฺสเนน นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาวทสฺสเนน นิคฺคหนิพฺเพนํ, อนิคฺคหภาวาโรปนาทินา เฉโทติ อยํ เอโก ปฺจโก, โย อฏฺกถายํ อนุโลมปฺจกปฏิกมฺมจตุกฺกนิคฺคหจตุกฺกอุปนยนจตุกฺกนิคมนจตุกฺก นาเมหิ สกวาทิปุพฺพปกฺเข อนุโลมปจฺจนีกปฺจโกติ วุตฺโต, ปรวาทิปุพฺพปกฺเข จ เอวเมว ปจฺจนียานุโลมปฺจโกติ วุตฺโต. เอวํ ทฺเว ปฺจกา เวทิตพฺพา. เอวํ เสสปฺเหสุปีติ อฏฺ ปฺจกา อฏฺมุขา วาทยุตฺตีติ ¶ วุตฺตา. ยุตฺตีติ อุปาโย, วาทสฺส ยุตฺติ วาทยุตฺติ, วาทปฺปวตฺตนสฺส อุปาโยติ อตฺโถ.
อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก อาทินิคฺคหํ ทสฺเสตฺวา ปจฺจนียานุโลมปฺจเก จ อาทินิคฺคหเมว ทสฺเสตฺวา มาติกํ ทีเปตุํ ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิมาห. ปุคฺคโลติ อตฺตา สตฺโต ชีโว. อุปลพฺภตีติ ปฺาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ. สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนาติ มายามรีจิอาทโย วิย นาภูตากาเรน, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺพา วิย น อนุตฺตมตฺถภาเวน, อถ โข ภูเตน อุตฺตมตฺถภาเวน อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉติ. อิตโร ตาทิสํ อิจฺฉนฺโต ปฏิชานาติ. ปุน โย สจฺจิกฏฺปรมฏฺเน อุปลพฺภติ, โส สจฺจิกฏฺปรมฏฺโต อฺโ ตทาธาโร, อฺตฺร วา เตหิ, เตสํ ¶ วา อาธารภูโต, อนฺโ วา ตโต รุปฺปนาทิสภาวโต สปฺปจฺจยาทิสภาวโต วา อุปลพฺภมาโน อาปชฺชตีติ อนุยฺุชติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ…เป… ปรมฏฺเนา’’ติ. อิตโร ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ อฺตฺตํ อนฺตฺตฺจ อนิจฺฉนฺโต ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติ. ปุน สกวาที ปฏิฺาย เอกตฺตาปนฺนํ อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพํ ปฏิกฺขิปตีติ กตฺวา นิคฺคหํ อาโรเปนฺโต อาห ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ. ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ ปุฏฺโ สกวาที ปุคฺคลทิฏฺึ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ. ปุน อิตโร โย สจฺจิกฏฺเน นุปลพฺภติ ปุคฺคโล, โส สจฺจิกฏฺปรมฏฺโต อฺโ วา อนฺโ วา นุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ อฺสฺส ปการสฺส อภาวาติ อนุยฺุชติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ…เป… ปรมฏฺเนา’’ติ. ยสฺมา ปน ปุคฺคโล สพฺเพน สพฺพํ นุปลพฺภติ, ตสฺมา ตสฺส อฺตฺตานฺตฺตานุโยโค อนนุโยโค ปุคฺคลลทฺธึ ปฏิเสเธนฺตสฺส อนาปชฺชนโตติ ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติ. อิตโร ปฏิฺาย อาปชฺชนเลสเมว ปสฺสนฺโต อวิปรีตํ อตฺถํ อสมฺพุชฺฌนฺโตเยว นิคฺคหํ อาโรเปติ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ.
อิตีติ ยํ ทิสฺวา มาติกา ปิตา, เอวํ เทสิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยถา กินฺติ เยน ปกาเรน พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ, ตํ นิทสฺสนํ กินฺติ อตฺโถ. ยโตนิทานนฺติ ยํการณา ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนาทินิทานนฺติ อตฺโถ. ปปฺจสฺาสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺิปปฺจสมฺปยุตฺตา สฺาโกฏฺาสา. สมุทาจรนฺตีติ อชฺฌาจรนฺติ. เอตฺถ เจติ เอเตสุ อายตนาทีสุ ตณฺหามานทิฏฺีหิ อภินนฺทิตพฺพํ อภิวทิตพฺพํ อชฺโฌสิตพฺพฺจ นตฺถิ เจ ¶ . นนุ นตฺถิเยว, กสฺมา ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ นตฺถิ, อปฺปหีนาภินนฺทนาภิวทนชฺโฌสานานํ ปน ปุถุชฺชนานํ อภินนฺทิตพฺพาทิปฺปการานิ อายตนาทีนิ โหนฺตีติ เตสํ น สกฺกา ‘‘นตฺถี’’ติ วตฺตุํ, ปหีนาภินนฺทนาทีนํ ปน สพฺพถา นตฺถีติ ‘‘นตฺถิ เจ’’ติ วุตฺตํ. เอเสวนฺโตติ อภินนฺทนาทีนํ นตฺถิภาวกโร มคฺโค ตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ ผลํ วา ราคานุสยาทีนํ อนฺโต อวสานํ, อปฺปวตฺตีติ อตฺโถ.
ชานํ ชานาตีติ สพฺพฺุตฺาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติ. น หิ ปเทสาณวา ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาตีติ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุปฺาจกฺขุธมฺมจกฺขุพุทฺธจกฺขุสมนฺตจกฺขุสงฺขาเตหิ ปฺจหิ จกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ. อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อฺเ สวิปลฺลาสา กามรูปปริฺาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควา ¶ , ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติเยว, ทิฏฺิทสฺสนสฺส จ อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวาติ อตฺโถ. จกฺขุภูโตติ ปฺาจกฺขุมยตฺตา สตฺเตสุ จ ตทุปฺปาทนโต โลกสฺส จกฺขุภูโต. าณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ธมฺมา โพธิปกฺขิยา. พฺรหฺมา มคฺโค, เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต ตพฺภูโต. วตฺตาติ จตุสจฺจธมฺเม วทตีติ วตฺตา. ปวตฺตาติ จิรํ สจฺจปฺปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตา. อตฺถสฺส นินฺเนตาติ อตฺถํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตา, ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตา. อมตสฺส ทาตาติ อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตา. โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามี. สุวณฺณาลิงฺคนฺติ สุวณฺณมยํ อาลิงฺคํ ขุทฺทกมุทิงฺคํ. สุปุปฺผิตสตปตฺตปทุมมิว สสฺสิริกํ สโสภํ สุปุปฺผิตสตปตฺตสสฺสิริกํ.
อนุโมทิตกาลโต ปฏฺาย…เป… พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตนฺติ เอเตน อนุโมทนา พุทฺธภาสิตภาวสฺส การณนฺติ อยมตฺโถ วุตฺโต วิย ทิสฺสติ, เอวฺจ สติ กถาวตฺถุสฺส พุทฺธภาสิตภาโว น สิยา อนนุโมทิตตฺตา, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ – ‘‘มหากจฺจายโน เอวํ วิภชิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ภควา มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิหารํ ปวิฏฺโ, ตเถว จ เถโร ภควตา ทินฺนนเยน ปิตมาติกาย วิภชีติ พุทฺธภาสิตํ นาม ชาตํ, ตํ ปน อนุโมทนาย ปากฏํ ชาตนฺติ เอตมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เอวํ สตฺถารา…เป… นาม ชาต’’นฺติ วุตฺตนฺติ.
อิทานิ ¶ ปาฬิยา สนฺนิเวสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ธมฺมสงฺคณีปกรเณ’’ติอาทิมาห. กามาวจรกุสลโต อฏฺาติ กามาวจรกุสเล จตฺตาโร ขนฺเธ คเหตฺวา ตโต อฏฺ จิตฺตานิ อุทฺธรติ. ปมา วิภตฺตีติปิ วทนฺติ. เอกูนนวุติ จิตฺตานีติ ยตฺถ เอตานิ จิตฺตานิ วิภตฺตานิ, เต ปาฬิปฺปเทสา ‘‘เอกูนนวุติ จิตฺตานี’’ติ วุตฺตา. เตสฺจ สมุทาโย จิตฺตวิภตฺติ, ตสฺมา อุปปนฺนเมตํ ‘‘เอกูนนวุติ จิตฺตานิ จิตฺตวิภตฺตี’’ติ. มาติกฺจ อุทฺทิสิตฺวา ตตฺถ เอเกกํ ปทํ อุทฺธริตฺวา ยสฺมา จิตฺตานิ วิภตฺตานิ, ตสฺมา มาติกาปิ จิตฺตวิภตฺติอนฺโตคธาเยวาติ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ มาติกาปทภาชนียวเสน ทุวิธนฺติ อิทมฺปิ วจนํ ยุชฺชติ.
มูลโตติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๙๘๕) กุสลาทีนํ มูลวเสน สงฺขิปิตฺวา วจนํ. ‘‘เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา ขนฺธโต. ‘‘กายกมฺม’’นฺติอาทินา ทฺวารโต. ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทินา (ธ. ส. ๙๘๘) ภูมิโต. อตฺโถติ เหตุผลํ. ธมฺโมติ เหตุ ¶ . ‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๙๘๕-๙๘๖) เหตุวเสน สงฺคโห ธมฺมโต นิกฺเขโป. ‘‘ตํสมฺปยุตฺโต, ตํสมุฏฺานา ตเทกฏฺา จ กิเลสา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๙๘๕-๙๘๖) เหตุผลวเสน สงฺคโห อตฺถโต นิกฺเขโป. อถ วา ธมฺโมติ ภาสิโต. อตฺโถติ ภาสิตตฺโถ. ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติ (ธ. ส. ๑๐๕๙) ธมฺโม. ‘‘ตตฺถ กตเม ตโย กุสลเหตู อโลโภ’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๐๖๐) อตฺโถ, โส จ ธมฺโม. ‘‘ตตฺถ กตโม อโลโภ’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๐๖๑) อตฺโถติ เอวํ อตฺถธมฺมวเสน นิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. นามโตติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติ วุตฺตธมฺมานํ อโลโภติอาทินามวเสน. ลิงฺคโตติ อุทฺทิฏฺสฺส เอกสฺเสว ธมฺมสฺส ‘‘อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. ๑๐๖๑) ปุริสาทิลิงฺควเสน นิกฺเขโป.
คณนจารนฺติ คณนปฺปวตฺตึ. สมาเนนฺตีติ สมานํ กโรนฺติ ปูเรนฺติ, ตถา สมาเนตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ. ‘‘วิชฺชาภาคิโน อวิชฺชาภาคิโน’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐๑) เอวมาทีสุ เอตฺถ วิฺาเตสุ อาภิธมฺมิกตฺเถรา สุตฺตนฺตํ สุณนฺตา จินฺเตนฺตา จ สุตฺตนฺเตสุ ‘‘วิชฺชาภาคิโน’’ติอาทีสุ อาคเตสุ อตฺถสฺส วิฺาตตฺตา น กิลมนฺตีติ เอตมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ…เป… อกิลมตฺถํ ปิตา’’ติ.
อนมตคฺโคติ ¶ อฺาตคฺโค. ขนฺธนฺตรนฺติ ขนฺธนานตฺตํ, ขนฺธเมว วา. คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา สณฺหํ, สุขุมาย ปฺาย คเหตพฺพโต สุขุมฺจ ธมฺมํ สณฺหสุขุมธมฺมํ. พลวตา าณเวเคน ปวตฺตตฺตา พลวโต าณเวคสฺส นิมิตฺตภาวโต จ พลวํ. คมฺภีรเมว คมฺภีรคตํ, คมฺภีรานิ วา คตานิ คมนานิ เอตสฺส สนฺตีติ คมฺภีรคตํ. ยถานุปุพฺพนฺติ ยถานุปุพฺเพน. นิขิเลนาติ นิรวเสเสน เทสิตํ, ปฺจขิลรหิเตน วา ภควตา เทสิตํ. รูปคตํวาติ หตฺถคตํ รูปํ วิย จกฺขุนา. ‘‘ปฏิเวธาเณน สมนฺตปฏฺานํ โย ปสฺสติ, โส อตฺเถว, โน นตฺถี’’ติ อตฺตานํ สนฺธาย เถโร วทตีติ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค อาคเตสุ เอกาธิเกสุ อฏฺสุ กิเลสสเตสุ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ อปเนตฺวา เสสา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย จ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน ทิคุณิตานิ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสานิ ทสาธิกานิ โหนฺติ, อปฺปกํ ปน อูนมธิกํ วา น คณนูปคํ โหตีติ ‘‘ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. อิตเรสํ อตีตาทิภาวามสนา อคฺคหณํ เขปเน ทฏฺพฺพํ.
เมจกปฏาติ ¶ นีลนิภา ปฏา. จิตฺตสมุฏฺานา วณฺณธาตูติ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานา วณฺณธาตูติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. กสฺมา? น หิ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ พหิ นิคจฺฉตีติ, จิตฺตสมุฏฺานรูปปรมฺปราย อาคตตฺตา ปน เอวํ วุตฺตํ. อถ วา จิตฺตสมุฏฺานา วณฺณธาตูติ เอตฺถ ปจฺจยอุตุสทฺทานํ โลปํ กตฺวา โสเยว ปุพฺเพ วุตฺโต อตฺโถ สุวณฺณตา สุสฺสรตา วิย. เอตฺถ หิ ‘‘สุสฺสรตา’’ติ อุปาทินฺนกาธิกาเร อาคตํ, น จ สทฺโท อุปาทินฺนโก อตฺถิ, ตสฺมา อุปาทินฺนกรูปโอฏฺตาลุอาทินิสฺสยตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ, เอวเมตฺถาปิ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ สนฺธาย ‘‘จิตฺตสมุฏฺานา วณฺณธาตู’’ติ วทติ.
กายสกฺขินฺติ ปจฺจกฺขํ. ทนฺตาวรณนฺติ โอฏฺทฺวยํ. มุขาทานนฺติ มุขวิวรํ. สิลิฏฺนฺติ สํคตํ สุสณฺิตํ. สเร นิมิตฺตํ คเหตฺวาติ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ ธมฺมสฺสรวเสน นิมิตฺตํ คเหตฺวา, น กิเลสานุพฺยฺชนวเสน. เอกปฺปหาเรนาติ เอตฺถ ปหาโรติ ทิวสสฺส ตติโย ภาโค วุจฺจติ. เอวํ สนฺเตติ ปุพฺเพ วุตฺตมคฺคเหตฺวา วาจนามคฺคสฺส เถรปฺปภวตฺตวจนเมว คเหตฺวา เตน ปุริมวจนฺจ ปฏิกฺขิปนฺโต โจเทติ.
เตเนตเมตสฺสาติ ¶ วินยสฺส. อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ โย ตํ สุตฺตํ สชฺฌายติ สุณาติ วาเจติ จินฺเตติ เทเสติ, สุตฺเตน สงฺคหิโต สีลาทิอตฺโถ ตสฺสปิ โหติ, เตน ปรสฺส สาเธตพฺพโต ปรสฺสปิ โหตีติ ตทุภยํ ตํ สุตฺตํ สูเจติ ทีเปติ. ตถา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตรตฺเถติ เอวมาทิเภเท อตฺเถ อาทิสทฺเทน สงฺคณฺหาติ. อตฺถสทฺโท จายํ หิตปริยายวจนํ, น ภาสิตตฺถวจนํ. ยทิ สิยา, สุตฺตํ อตฺตโนปิ ภาสิตตฺถํ สูเจติ ปรสุตฺตสฺสปีติ อยมตฺโถ สิยา, สุตฺเตน จ โย อตฺโถ ปกาสิโต, โส ตสฺเสว โหตีติ น เตน ปรตฺโถ สูจิโต โหติ, เตน จ สูเจตพฺพสฺส ปรตฺถสฺส นิวตฺเตตพฺพสฺส อภาวา อตฺตคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ, อตฺตตฺถปรตฺถวินิมุตฺตสฺส ภาสิตตฺถสฺส อภาวา อาทิคฺคหณฺจ น กตฺตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส สุตฺเต อสมฺภวโต สุตฺตาธารสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน อตฺตตฺถปรตฺถา วุตฺตา.
อถ วา สุตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา เย อตฺตตฺถาทโยปิ อตฺถปฺปเภทา วุตฺตา นิทฺเทเส (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕) ‘‘อตฺตตฺโถ ปรตฺโถ อุภยตฺโถ ทิฏฺธมฺมิโก อตฺโถ สมฺปรายิโก อตฺโถ อุตฺตาโน อตฺโถ คมฺภีโร อตฺโถ คุฬฺโห อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน อตฺโถ เนยฺโย อตฺโถ ¶ นีโต อตฺโถ อนวชฺโช อตฺโถ นิกฺกิเลโส อตฺโถ โวทาโน อตฺโถ ปรมตฺโถ อตฺโถ’’ติ, เต สุตฺตํ สูเจตีติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหตี’’ติ อตฺตตฺถํ, ‘‘อปฺปิจฺฉกถฺจ ปเรสํ กตฺตา โหตี’’ติ ปรตฺถํ สูเจตีติ. เอวํ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทิสุตฺตานิ (อ. นิ. ๔.๙๙) โยเชตพฺพานิ. วินยาภิธมฺเมหิ จ วิเสเสตฺวา สุตฺตสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา เวเนยฺยชฺฌาสยวสปฺปวตฺตาย เทสนาย อตฺตหิตปรหิตาทีนิ สาติสยํ ปกาสิตานิ โหนฺติ, น อาณาธมฺมสภาววสปฺปวตฺตายาติ อิทเมว ‘‘อตฺถานํ สูจนโต สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
สุตฺเต จ อาณาธมฺมสภาวา เวเนยฺยชฺฌาสยํ อนุวตฺตนฺติ, น วินยาภิธมฺเมสุ วิย เวเนยฺยชฺฌาสโย อาณาธมฺมสภาเว อนุวตฺตติ, ตสฺมา เวเนยฺยานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภสํวตฺตนิกา สุตฺตนฺตเทสนา โหตีติ ‘‘สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปสวตีติ ผลติ ¶ . ‘‘สุตฺตาณา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘สุฏฺุ จ เน ตายตี’’ติ วุตฺตํ. อตฺตตฺถปรตฺถาทิวิธาเนสุ จ สุตฺตสฺส ปมาณภาโว เตสฺจ สงฺคาหกตฺตํ โยเชตพฺพํ, ตทตฺถปฺปกาสเน ปธานตฺตา สุตฺตสฺส อิตเรหิ วิเสสนฺจ. เอตนฺติ ‘‘อตฺถานํ สูจนโต’’ติอาทิกํ อตฺถวจนํ. เอตสฺสาติ สุตฺตสฺส.
อภิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท กมนสฺส วุทฺธิภาวํ อติเรกตฺตํ ทีเปติ. อภิกฺกนฺเตนาติ จ เอตฺถ กนฺติยา อธิกตฺตํ วิเสสภาวนฺติ ยุตฺตํ กิริยาวิเสสกตฺตา อุปสคฺคสฺส. อภิฺาตา, อภิราชา, อภิวินเยติ เอตฺถ ลกฺขณปูชิตปริจฺฉินฺเนสุ รตฺติอาทีสุ อภิ-สทฺโท วตฺตตีติ กถเมตํ ยุชฺเชยฺยาติ? ลกฺขณกรณาณปูชนปริจฺเฉทกิริยาทีปนโต ตาหิ จ กิริยาหิ รตฺติราชวินยานํ ยุตฺตตฺตา. ภาวนาผรณวุทฺธีหิ วุทฺธิมนฺโต. อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิ. อวิสิฏฺนฺติ อฺมฺวิสิฏฺเสุ วินยสุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ อวิสิฏฺํ สมานํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถ. ยถาวุตฺเตเนวาติ ‘‘เอวํ ทุวิธตฺเถนา’’ติอาทินา นเยน.
กเถตพฺพานํ อตฺถานํ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา. สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทินา สาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ วินยนํ สาสนํ. กเถตพฺพสฺส สํวราสํวราทิโน อตฺถสฺส กถนํ วจนปฏิพทฺธกรณํ กถา. เภท-สทฺโท วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺโพ ‘‘เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทฺจ ยถารหํ ปริทีปเย’’ติ. เภทนฺติ นานตฺตํ, นานากรณนฺติ ¶ อตฺโถ. สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว จ สิกฺขาปหานคมฺภีรภาวํ, ตฺจ ปริทีปเย. ยนฺติ ปริยตฺติอาทึ. ยถาติ อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุณนาทิปฺปกาเรหิ.
ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธาติ เอตฺถ ตนฺติอตฺโถ ตนฺติเทสนา ตนฺติอตฺถปฏิเวโธ จ ตนฺติวิสยา โหนฺตีติ วินยปิฏกาทีนํ อตฺถเทสนาปฏิเวธาธารภาโว ยุตฺโต, ปิฏกานิ ปน ตนฺติโยเยวาติ ธมฺมาธารภาโว กถํ ยุชฺเชยฺยาติ? ตนฺติสมุทายสฺส อวยวตนฺติยา อาธารภาวโต, ธมฺมาทีนฺจ ทุกฺโขคาหภาวโต เตหิ วินยาทโย คมฺภีราติ วินยาทีนฺจ จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว วุตฺโต, ตสฺมา ‘‘ธมฺมาทโย เอว ทุกฺโขคาหตฺตา คมฺภีรา, น ¶ วินยาทโย’’ติ น โจเทตพฺพเมตํ. ตตฺถ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย จ ทุกฺโขคาหภาโว เวทิตพฺโพ. ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตพฺพิสยาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา.
เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ เอเตน วจนตฺเถน ธมฺมสฺส เหตุภาโว กถํ าตพฺโพติ? ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหิ าณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ‘‘ธมฺเม ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส จ อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘าณ’’นฺติ, ตสฺมา เหตุธมฺมสทฺทา เอกตฺถา าณปฏิสมฺภิทาสทฺทา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน สาธิโต ธมฺมสฺส เหตุภาโว. อตฺถสฺส เหตุผลภาโว จ เอวเมว ทฏฺพฺโพ. ยถาธมฺมนฺติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท เหตุํ เหตุผลฺจ สพฺพํ คณฺหาติ. สภาววาจโก เหส, น ปริยตฺติเหตุภาววาจโก, ตสฺมา ยถาธมฺมนฺติ โย โย อวิชฺชาสงฺขาราทิธมฺโม, ตสฺมึ ตสฺมินฺติ อตฺโถ. ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป. เอเตน ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘-๗๒๐) เอตฺถ วุตฺตธมฺมนิรุตฺตึ ทสฺเสติ. อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ เอเตน ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติยา อภิลาปํ กถนํ ตสฺส วจนสฺส ปวตฺตนํ ทสฺเสติ. อธิปฺปาโยติ เอเตน ‘‘เทสนาติ ปฺตฺตี’’ติ เอตํ วจนํ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตพฺพินิมุตฺตํ ปฺตฺตึ สนฺธายาติ ทสฺเสติ.
โส จ โลกิยโลกุตฺตโรติ เอวํ วุตฺตํ อภิสมยํ เยน ปกาเรน อภิสเมติ, ยฺจ อภิสเมติ, โย จ ตสฺส สภาโว, เตหิ ปากฏํ กาตุํ ‘‘วิสยโต อสมฺโมหโต จ อตฺถาทิอนุรูปํ ¶ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ’’ติ อาห. ตตฺถ หิ วิสยโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ อวิชฺชาทิธมฺมสงฺขาราทิอตฺถตทุภยปฺาปนารมฺมโณ โลกิโย อภิสมโย. อสมฺโมหโต อตฺถาทิอนุรูปํ ธมฺมาทีสุ อวโพโธ นิพฺพานารมฺมโณ มคฺคสมฺปยุตฺโต ยถาวุตฺตธมฺมตฺถปฺตฺตีสุ สมฺโมหวิทฺธํสโน โลกุตฺตโร อภิสมโยติ. อภิสมยโต อฺมฺปิ ปฏิเวธตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ เตสํ วา’’ติอาทิมาห. ‘‘ปฏิเวธนํ ¶ ปฏิเวโธ’’ติ อิมินา หิ วจนตฺเถน อภิสมโย, ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธติ อิมินา ตํตํรูปาทิธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว จ ปฏิเวโธติ ยุชฺชติ.
ยถาวุตฺเตหิ ธมฺมาทีหิ ปิฏกานํ คมฺภีรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสู’’ติอาทิมาห. โย เจตฺถาติ เอเตสุ ตํตํปิฏกคเตสุ ธมฺมาทีสุ โย ปฏิเวโธ เอเตสุ จ ปิฏเกสุ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ โย อวิปรีตสภาโวติ โยเชตพฺโพ. ทุกฺโขคาหตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส ‘‘อวิปรีตสภาวสงฺขาโต ปฏิเวโธ ทุพฺพิฺเยฺยตาย เอว ทุกฺโขคาโห’’ติ.
ยนฺติ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถนฺติ ภาสิตตฺถํ ปโยชนตฺถฺจ. น อุปปริกฺขนฺตีติ น วิจาเรนฺติ. น นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ นิชฺฌานปฺํ น ขมนฺติ, นิชฺฌายิตฺวา ปฺาย ทิสฺวา โรเจตฺวา น คเหตพฺพา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. อิตีติ เอวํ เอตาย ปริยตฺติยา วาทปฺปโมกฺขานิสํสา อตฺตโน อุปริ ปเรหิ อาโรปิตวาทสฺส นิคฺคหสฺส ปโมกฺขปฺปโยชนา หุตฺวา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ. วาทปฺปโมกฺโขติ วา นินฺทาปโมกฺโข. ยสฺส จตฺถายาติ ยสฺส จ สีลาทิปริปูรณสฺส อนุปาทาวิโมกฺขสฺส วา อตฺถาย. ธมฺมํ ปริยาปุณนฺตีติ าเยน ปริยาปุณนฺตีติ อธิปฺปาโย. อสฺสาติ อสฺส ธมฺมสฺส. นานุโภนฺตีติ น วินฺทนฺติ. เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตตฺตา อุปารมฺภมานทปฺปมกฺขปลาสาทิเหตุภาเวน ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต ภณฺฑาคาริโก, ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก. อฺํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺเสว สโต ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ.
ตาสํเยวาติ อวธารณํ ปาปุณิตพฺพานํ ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เวรฺชกณฺเฑ หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตาติ. ทุติเย ตาสํเยวาติ ¶ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ, น ติสฺโส วิชฺชา. ตา หิ ฉสุ อภิฺาสุ อนฺโตคธาติ สุตฺเต วิภตฺตาเยวาติ. ตฺวา สงฺคยฺหมานนฺติ โยชนา. เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํ. สพฺพมฺปีติ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ.
อตฺถานุโลมนามโต อนุโลมิโก. อนุโลมิกตฺตํเยว วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิ. โปณิกา ¶ จ จิกฺขลฺลิกา จ ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย จ. เอวํ ธมฺมกฺขนฺธโต จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ พุทฺธวจนปิฏกาทีนิ นิฏฺาเปตฺวา อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตาย สงฺคีติยา ปมพุทฺธวจนาทิโก สพฺโพ วุตฺตปฺปเภโท อฺโปิ อุทฺทานสงฺคหาทิเภโท สงฺคีติยา ายตีติ เอตสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอวเมตํ สพฺพมฺปี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อยํ อภิธมฺโม ปิฏกโต อภิธมฺมปิฏกนฺติอาทินา ปิฏกาทิภาวทสฺสเนเนว มชฺฌิมพุทฺธวจนภาโว ตถาคตสฺส จ อาทิโต อาภิธมฺมิกภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ตถาคตภาสิตภาโว อภิธมฺมสฺส สิทฺโธ สิยา, มชฺฌิมพุทฺธวจนภาโว จ สิทฺโธ ภเวยฺย, โส เอว จ น สิทฺโธ’’ติ ตสฺส วินยาทีหิ พุทฺธภาสิตภาวํ สาเธตุํ วตฺถุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ ธารยนฺเตสุ ภิกฺขูสู’’ติอาทิมาห. สพฺพสามยิกปริสายาติ สพฺพนิกายิกปริสาย ปฺจปิ นิกาเย ปริยาปุณนฺติยา. น อุคฺคหิตนฺติ สกลสฺส วินยปิฏกสฺส อนุคฺคหิตตฺตา อาห. วินยมตฺตํ อุคฺคหิตนฺติ วิภงฺคทฺวยสฺส อุคฺคหิตตฺตา อาห. วินยํ อวิวณฺเณตุกามตาย ‘‘อภิธมฺมํ ปริยาปุณสฺสู’’ติ ภณนฺตสฺส อนาปตฺตึ, อภิธมฺเม อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติยา ปาจิตฺติยฺจ วทนฺเตน ภควตา อภิธมฺมสฺส พุทฺธภาสิตภาโว ทีปิโต พุทฺธภาสิเตหิ สุตฺตาทีหิสห วจนโต, พาหิรกภาสิเตสุ จ อีทิสสฺส วจนสฺส อภาวา.
อิโตปิ พลวตรํ อาภิธมฺมิกสฺส สาธุการทาเนน วิจิกิจฺฉาวิจฺเฉทสฺส กตตฺตา. กมฺมโต อฺํ กมฺมํ กมฺมนฺตรํ, ตํ กามาวจราทึ รูปาวจราทิภาเวน, กณฺหวิปากาทึ สุกฺกวิปากาทิภาเวน กเถนฺโต อาโลเฬติ.
ชินจกฺเกติ ชินสาสเน. วิสํวาเทตีติ วิปฺปลมฺเภติ. เภทกรวตฺถูสุ เอกสฺมินฺติ ‘‘ภาสิตํ ¶ ลปิตํ ตถาคเตน อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนาติ ทีเปตี’’ติ เอกสฺมึ สนฺทิสฺสติ. อุตฺตริปิ เอวํ วตฺตพฺโพ…เป… น อฺเสํ วิสโย…เป… นิทานกิจฺจํ นาม นตฺถีติ อปากฏานํ กาลเทสเทสกปริสานํ ปากฏภาวกรณตฺถํ ตทุปเทสสหิเตน นิทาเนน ภวิตพฺพํ, อฺเสํ อวิสยตฺตา เทสโก ปากโฏ, โอกฺกนฺติกาลาทีนํ ปากฏตฺตา กาโล จ, เทวโลเก เทสิตภาวสฺส ปากฏตฺตา เทสปริสา จ ปากฏาติ กึ นิทานกิจฺจํ สิยาติ.
ยตฺถ ¶ ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน วิภตฺตา, โส อภิธมฺโม นาม, ตสฺมา ตสฺส นิทาเนน ขนฺธาทีนํ นิปฺปเทสโตปิ ปฏิวิทฺธฏฺาเนน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน เถโร ‘‘มหาโพธินิทาโน อภิธมฺโม’’ติ ทสฺเสติ. ‘‘โส เอวํ ปชานามิ สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๒) นเยน ปจฺจยาทีหิ เวทนํ อุปปริกฺขนฺโต ขนฺธาทิปเทสานํ เวทนากฺขนฺธาทีนํ วเสน วิหาสิ. ธมฺเมติ กุสลาทิอรณนฺเต.
ธมฺมํ ปริวตฺเตนฺโตติ สาฏฺกถํ ปาฬึ ปริวตฺเตนฺโต เอตํ ปรวาทีโจทนํ ปตฺวา ‘‘อยํ ปรวาที’’ติอาทิมาห. อมฺหาทิเสสุ นิทานํ ชานนฺเตสุ ปฏิสรเณสุ วิชฺชมาเนสุ อปฺปฏิสรโณ อรฺเ กนฺทนฺโต วิย นิทานสพฺภาเว สกฺขิภูเตสุปิ อมฺเหสุ วิชฺชมาเนสุ อสกฺขิกํ อฑฺฑํ กโรนฺโต วิย โหติ, นิทานสฺส อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ, นนุ เอตํ นิทานนฺติ กเถนฺโต เอวมาห. เอกเมวาติ เทสนานิทานเมว อชฺฌาสยานุรูเปน เทสิตตฺตา. ทฺเว นิทานานีติ อธิคนฺตพฺพเทเสตพฺพธมฺมานุรูเปน เทสิตตฺตา. อภิธมฺมาธิคมสฺส มูลํ อธิคมํ นิเทตีติ อธิคมนิทานํ. โพธิอภินีหารสทฺธายาติ ยาย สทฺธาย ทีปงฺกรทสพลสฺส สนฺติเก โพธิยา จิตฺตํ อภินีหริ ปณิธานํ อกาสิ.
สุเมธกถาวณฺณนา
จตุโร จ อสงฺขิเยติ (พุ. วํ. อฏฺ. ๒.๑-๒) อุทฺธํ อาโรหนวเสน อติกฺกมิตฺวา อมรํ นาม นครํ อโหสีติ วจนเสสโยชนา กาตพฺพา. ทสหีติ หตฺถิอสฺสรถเภรีสงฺขมุทิงฺควีณาคีตสมฺมตาเฬหิ ‘‘อสฺนาถ ปิวถ ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทน. เต ปน เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถิสทฺท’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. หตฺถิสทฺทนฺติ กรณตฺเถ อุปโยโค ทฏฺพฺโพ. เภรีสงฺขรถานฺจ สทฺเทหิ ¶ อวิวิตฺตนฺติ วา โฆสิตนฺติ วา โยเชตพฺพํ. หตฺถิสทฺทนฺติ วา หตฺถิสทฺทวนฺตํ นครํ. ขาทถ ปิวถ เจวาติ อิติ-สทฺโท าตตฺถตฺตา อปฺปยุตฺโต ทฏฺพฺโพ.
สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ อุยฺยานโปกฺขรณีอาทิสมฺปนฺนตฺตา. ลกฺขเณติ อิตฺถิลกฺขเณ ปุริสลกฺขเณ จ. อิติหาเสติ โปราเณ. สธมฺเมติ อตฺตโน เตวิชฺชธมฺเม จ ยฺวิธิอาทิเก จ. ปารมินฺติ ปาราณํ ปาราธิคมํ คโต. จินฺเตสหนฺติ จินฺเตสึ อหํ สุเมธภูโตติ สตฺถา วทติ. อตฺถิ ¶ เหหิตีติ โส วิชฺชมาโน ภวิสฺสติ. น เหตุเยติ อภวิตุํ. เอวเมวาติ เอวเมวํ. น คเวสตีติ น คนฺตุํ เอสติ น อิจฺฉติ นานุคจฺฉติ วา. โธเวติ โธวนฺเต. เสรีติ สายตฺติโก. สยํวสีติ สวโส. มหาโจรสโม วิยาติ กายสาราควเสน ทุจฺจริตาเนสเนหิ กุสลภณฺฑจฺเฉทนา. นาถาติ นาถวนฺโต. ปฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ เอวมาทิกสฺส อตฺโถ เกสุจิ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ ลิขิโตติ กตฺวา น วกฺขาม.
สาสเนติ เอตฺถ ตาปสสาสนํ ฌานาภิฺา จ. วสีภูตสฺส สโต. มยิ เอวํภูเต ทีปงฺกโร ชิโน อุปฺปชฺชิ. โสเธติ ชโน. อฺชสํ วฏุมายนนฺติ ปริยายวจเนหิ มคฺคเมว วทติ. มา นํ อกฺกมิตฺถาติ เอตฺถ นนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. ฆาติยามหนฺติ เอตฺถ จ อ-อิติ จ หํ-อิติ จ นิปาตา, อหํ-อิติ วา เอโก นิปาโต สานุนาสิโก กโต. อาหุตีนนฺติ ทกฺขิณาหุตีนํ. มนฺติ มม, มํ วา อพฺรฺวิ.
กปฺเป อติกฺกมิตฺวา วุตฺเตปิ โพธิมฺหิ มาตาทิสํกิตฺตเน สงฺคณฺหิตุํ ‘‘โพธิ ตสฺส ภควโต’’ติอาทิมาห. สุเขนาติ อุตฺตเมน สุเขน. อสโมติ ตาปเสหิ อสโม. อภิฺาสุขโตปิ วิสิฏฺํ อีทิสํ พุทฺธตฺตพฺยากรณชํ สุขํ อลภึ. ยาติ ยานิ นิมิตฺตานิ. อาภุชตีติ อาวตฺตติ. อภิรวนฺตีติ สทฺทํ กโรนฺติ. ฉุทฺธาติ นิกฺขนฺตา. นุทฺธํสตีติ น อุทฺธํ คจฺฉติ. อุภยนฺติ อุภยวจนํ. ธุวสสฺสตนฺติ เอกนฺตสสฺสตํ, อวิปรีตเมวาติ อตฺโถ. อาปนฺนสตฺตานนฺติ คพฺภินีนํ. ยาวตาทส ทิสา, ตตฺถ. ธมฺมธาตุยาติ ธมฺมธาตุยํ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิจินามีติ อตฺโถ.
ยสฺส สมฺปุณฺโณ, ตํ วมเตว อุทกํ นิสฺเสสํ. เอเตติ เอกิสฺสาปิ ทานปารมิตาย อเนกปฺปการตาย พหุวจนนิทฺเทโส กโต. ปฏิลคฺคิตํ รกฺขตีติ วจนเสโส, ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยโค ¶ . จตูสุ ภูมีสูติ ปาติโมกฺขาทีสุ สํวรภูมีสุ. อทฺเวชฺฌมานโสติ กทาจิ ขมนํ กทาจิ อกฺขมนํ, กสฺสจิ ขมนํ กสฺสจิ อกฺขมนนฺติ เอวํ ทฺเวธาภาวํ อนาปนฺนมานโส หุตฺวา. สจฺจสฺส วีถิ นาม ทิฏฺาทิ จ อทิฏฺาทิ จ ยถาภูตํว วตฺถุ. อธิฏฺานนฺติ กุสลสมาทานาธิฏฺานํ, สมาทินฺเนสุ กุสเลสุ อจลตา อธิฏฺานํ นาม. ปถวิยา อุเปกฺขนํ นาม วิการานาปตฺติ. อฺตฺราติ อฺํ. สภาวรสลกฺขเณติ เอตฺถ ภาโวติ อวิปรีตตา วิชฺชมานตา, สห ภาเวน สภาโว, อวิปรีโต อตฺตโน โพธิปริปาจนกิจฺจสงฺขาโต ¶ รโส, อนวชฺชวตฺถุปริจฺจาคาทิสงฺขาตํ ลกฺขณฺจ สภาวรสลกฺขณํ, ตโต สมฺมสโต. ธมฺมเตเชนาติ าณเตเชน. จลตาติ จลตาย กมฺปนตาย. เสสีติ สยิ. มา ภาถาติ มา ภายิตฺถ. สพฺพีติโยติ สพฺพา อีติโย อุปทฺทวา ตํ วิวชฺชนฺตุ.
สุเมธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปวจฺฉตีติ เทติ. โยเคนาติ อุปาเยน. สมึสูติ สนฺนิปตึสุ. อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตา ภิกฺขู ครหิตา ภวนฺติ. ริตฺตาติ สฺุา อนฺตรหิตา. สาลกลฺยาณี นาม เอโก รุกฺโข. พุทฺธจกฺกวตฺติกาเลเยว กิร เอกาเหเนว อุปฺปชฺชติ.
ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสลิงฺคตา. เหตูติ ติเหตุกปฏิสนฺธิตา. คุณสมฺปตฺตีติ อภิฺาสมาปตฺติลาภิตา. อธิกาโรติ พุทฺธานํ สกฺการกรณํ. ฉนฺทตาติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติยํ ฉนฺทสมาโยโค. สพฺพงฺคสมฺปนฺนาติ อฏฺงฺคานิ สโมธาเนตฺวา กตปณิธานา. ปกฺขิกาติ ปีสปฺปิกา. ปณฺฑกาติ อุภยลิงฺครหิตา. โพธิสตฺตา จ พฺรหฺมโลกูปปตฺติปมกปฺปิเกสุ กาเลสุ อุภยลิงฺครหิตา โหนฺติ, น ปน ปณฺฑกปริยาปนฺนาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาปนฺนา น ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺเตสุ วา โทเสสุ สพฺเพสุ ปริยาปนฺนา น ภวนฺติ, โพธิสตฺเตสุ วา ปริยาปนฺนา ตทนฺโตคธา, ปริจฺฉินฺนสํสารตฺตา วา ปริยาปนฺนา โพธิสตฺตา อุภโตพฺยฺชนปณฺฑกา น ภวนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา ยสฺมา, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺึ น เสวนฺติ. มิจฺฉาทิฏฺินฺติ นตฺถิกาเหตุกากิริยทิฏฺึ. ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภเว. โภชปุตฺเตติ ลุทฺทเก. ลคนนฺติ สงฺโค. อฺถาติ ลีนตา. คามณฺฑลาติ คามทารกา. รูปนฺติ วิปฺปการํ. อยํ ตาว นิทานกถา ยาย อภิธมฺมสฺส พุทฺธภาสิตตาสิทฺธีติ อตฺถโยชนา กาตพฺพา.
นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.