📜
๒. รูปกณฺฑํ
อุทฺเทสวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ รูปมพฺยากตํ ภาเชตพฺพํ, ตฺจ เกนจิ สมยววตฺถานํ กตฺวา น สกฺกา ภาเชตุํ. น หิ รูปสฺส จิตฺตุปฺปาเทน สมยววตฺถานํ สกฺกา กาตุํ อจิตฺตสมุฏฺานสพฺภาวโต, จิตฺตสมุฏฺานสฺส จ อเนกจิตฺตสมุฏฺานตาย รูปสมุฏฺาปกจิตฺตานฺจ เกสฺจิ กตฺถจิ อสมุฏฺาปนตาย ววตฺถานาภาวโต, วิฺตฺติทฺวยวชฺชิตสฺส รูปสฺส อจิตฺตสหภุภาวโต จ, น จ รูปานํ อุปสมฺปชฺช วิหรเณน สมยววตฺถานํ ยุชฺชติ มหคฺคตปฺปมาณานํ ฌานานํ วิย รูปานํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพตาภาวา, อุปาทารูเปหิ จ น ยุชฺชติ เตสํ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน อปฺปวตฺตนโต, นาปิ มหาภูเตหิ ยุชฺชติ เกสฺจิ มหาภูตานํ เกหิจิ อุปาทารูเปหิ วินา ปวตฺติโต อสมานกาลานฺจ สพฺภาวโต. น หิ ‘‘ยสฺมึ สมเย ปถวีธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ, ตสฺมึ สมเย จกฺขายตนํ โหตี’’ติ สกฺกา วตฺตุํ โสตาทินิสฺสยภูตาย ปถวิยา จิตฺตาทิสมุฏฺานาย จ สห จกฺขายตนสฺส อภาวา. เอวํ โสตายตนาทีสุปิ โยเชตพฺพํ.
มหาภูเตหิ อสมานกาลานิ วิฺตฺติอุปจยาทีนิปิ ตสฺมึ สมเย โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ. เอกสฺมิฺจ กาเล อเนกานิ กลาปสหสฺสานิ อุปฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺติ จ, น อรูปธมฺมานํ วิย รูปานํ กลาปทฺวยสหาภาโว อตฺถิ. เอกสฺมิฺจ กลาเป วตฺตมาเน เอว อฺสฺส นิโรโธ, อฺสฺส จุปฺปตฺติ โหตีติ สพฺพถา รูปาพฺยากตํ สมยววตฺถานํ กตฺวา น สกฺกา วิภชิตุํ. เอกกาทีหิ ปน นเยหิ น เหตุอาทินา สภาเวน วิภชิตุํ สกฺกาติ ตถา วิภชนตฺถํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ตาว อวิภตฺตํ อพฺยากตํ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ สมยววตฺถาเนน วินา อพฺยากตสฺส สภาวโตเยว นิทฺเทเส เอกเทสํ นิทฺทิสิตฺวา นิคมนกรณสฺส อนุปปตฺติโต จ ¶ วิภตฺตฺจ อวิภตฺตฺจ สพฺพํ สงฺคณฺหนฺโต อาห ‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? กุสลา…เป… อสงฺขตา จ ธาตุ. อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ. อวิภตฺเต หิ วิภชิตพฺเพ ทสฺสิเต วิภชนํ ยุตฺตํ าตุํ อิจฺฉาย อุปฺปาทิตายาติ. เอตฺถ ปน วิปากกิริยาพฺยากตํ วิภตฺตตฺตา ¶ น วิภชิตพฺพํ, อสงฺขตา จ ธาตุ เภทาภาวโต. ยํ ปเนตฺถ เภทยุตฺตตฺตา อวิภตฺตตฺตา จ วิภชิตพฺพํ, ตํ วิภชนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ กตมํ สพฺพํ รูป’’นฺติอาทิ. อยเมตฺถ ปาฬิโยชนา.
นยํ ทสฺเสตฺวาติ เอตฺถ เหฏฺา คหณเมว นยทสฺสนํ. ตํ วิปาเกสุ กตฺวา วิฺาตตฺตา กิริยาพฺยากเตสุ นิสฺสฏฺํ. กามาวจราทิภาเวน วตฺตพฺพสฺส กิริยาพฺยากตสฺส วา ทสฺสนํ, ตํ กตฺวา กามาวจราติอาทิกํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา นิสฺสฏฺํ. ปฺจวีสติ รูปานีติ ปาฬิยํ วุตฺตานิ ทสายตนานิ ปฺจทส จ สุขุมรูปานิ, อุปจยสนฺตติโย วา เอกนฺติ กตฺวา หทยวตฺถฺุจ. ฉนฺนวุตีติ จกฺขาทิทสกา สตฺต อุตุสมุฏฺานาทโย ตโย อฏฺกา อุตุจิตฺตชา ทฺเว สทฺทา จ. กลาปภาเวน ปวตฺตรูปรูปานิ ‘‘รูปโกฏฺาสา’’ติ วุตฺตานิ รูปกลาปโกฏฺาสภาวโต. โกฏฺาสาติ จ อํสา, อวยวาติ อตฺโถ. โกฏฺนฺติ วา สรีรํ, ตสฺส อํสา เกสาทโย โกฏฺาสาติ อฺเปิ อวยวา โกฏฺาสา วิย โกฏฺาสา. นิพฺพานํ นิปฺปเทสโต คหิตนฺติ โสปาทิเสสนิรุปาทิเสสราคกฺขยาทิอสงฺขตาทิวจนียภาเวน ภินฺนํ นิปฺปเทสโต คหิตํ. อตฺถโต หิ เอกาว อสงฺขตา ธาตูติ.
๕๘๔. สพฺพนฺติ สกลํ จกฺกวาฬํ. ปริมณฺฑลํ ปริมณฺฑลสณฺานํ, ปริกฺเขปโต ฉตฺตึส สตสหสฺสานิ ทส เจว สหสฺสานิ อฑฺฒจตุตฺถานิ จ โยชนสตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วฏฺฏํ ‘‘ปริมณฺฑล’’นฺติ วุตฺตํ. จตฺตาริ นหุตานีติ จตฺตาลีส สหสฺสานิ. นควฺหยาติ นคาติ อวฺหาตพฺพา นคสทฺทนามาติ อตฺโถ.
เทวทานวาทีนํ ติคาวุตาทิสรีรวเสน มหนฺตานิ ปาตุภูตานิ. ตตฺถายํ วจนตฺโถ – ภูตานิ ชาตานิ นิพฺพตฺตานิ มหนฺตานิ มหาภูตานีติ. อเนกจฺฉริยทสฺสเนน อเนกาภูตวิเสสทสฺสนวเสน จ มายากาโร มหนฺโต ภูโตติ มหาภูโต. ยกฺขาทโย ชาติวเสเนว มหนฺตา ภูตาติ มหาภูตา. นิรุฬฺโห วา อยํ มหาภูตสทฺโท เตสุ ทฏฺพฺโพ. ปถวิยาทโย ปน มหาภูตา วิย มหาภูตา. ภูตสทฺทสฺส อุภยลิงฺคตฺตา นปุํสกตา กตา. มหาปริหารโตติ ¶ เอตฺถ วจนตฺถํ วทนฺโต อาห ‘‘มหนฺเตหิ ภูตานิ, มหาปริหารานิ ¶ วา ภูตานี’’ติ. ตตฺถ ปจฺฉิมตฺเถ ปุริมปเท อุตฺตรปทสฺส ปริหารสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘มหาภูตานี’’ติ วุจฺจนฺติ.
อจฺจิมโตติ อคฺคิสฺส. โกฏิสตสหสฺสํ เอกํ โกฏิสตสหสฺเสกํ. จกฺกวาฬนฺติ ตํ สพฺพํ อาณากฺเขตฺตวเสน เอกํ กตฺวา โวหรนฺติ. วิลียติ ขาโรทเกน. วิกีรตีติ วิทฺธํสติ. อุปาทินฺนเกสุ วิการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺถทฺโธ’’ติอาทิมาห. กฏฺมุเขน วาติ วา-สทฺโท อุปมตฺโถ. ยถา กฏฺมุขสปฺเปน ทฏฺโ ปตฺถทฺโธ โหติ, เอวํ ปถวีธาตุปฺปโกเปน โส กาโย กฏฺมุเขว โหติ, กฏฺมุขมุขคโต วิย ปตฺถทฺโธ โหตีติ อตฺโถ. อถ วา วา-สทฺโท เอวสทฺทสฺสตฺเถ. ‘‘ปถวีธาตุปฺปโกเปนา’’ติ เอตสฺส จ ปรโต อาหริตฺวา เวทิตพฺโพ. ตตฺรายมตฺโถ – ‘‘กฏฺมุเขน ทฏฺโปิ กาโย ปถวีธาตุปฺปโกเปเนว ปตฺถทฺโธ โหติ, ตสฺมา ปถวีธาตุยา อวิยุตฺโต โส กาโย สพฺพทา กฏฺมุขมุขคโต วิย โหตี’’ติ. อถ วา อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท. ตตฺรายมตฺโถ – ‘‘กฏฺมุเขน ทฏฺโ กาโย ปตฺถทฺโธ โหติ วา น วา โหติ มนฺตาคทวเสน, ปถวีธาตุปฺปโกเปน ปน มนฺตาคทรหิโต โส กาโย กฏฺมุขมุขคโต วิย โหติ เอกนฺตปตฺถทฺโธ’’ติ. ปูติโยติ กุถิโต. มหาวิการานิ ภูตานีติ มหาวิการานิ ชาตานิ, วิชฺชมานานีติ วา อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุริมปเท อุตฺตรปทสฺส วิการสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘มหาภูตานี’’ติ วุตฺตานิ.
ปถวีติอาทินา สพฺพโลกสฺส ปากฏานิปิ วิปลฺลาสํ มฺุจิตฺวา ยถาสภาวโต ปริคฺคยฺหมานานิ มหนฺเตน วายาเมน วินา น ปริคฺคยฺหนฺตีติ ปากฏานิปิ ทุวิฺเยฺยสภาวตฺตา ‘‘มหนฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติ. ตานิ หิ สุวิฺเยฺยานิ อมหนฺตานีติ คเหตฺวา ิโต เตสํ ทุปฺปริคฺคหิตตํ ทิสฺวา ‘‘อโห มหนฺตานิ เอตานี’’ติ ปชานาติ. อุปาทายาติ เอเตน วิฺายมานา ปจฺฉิมกาลกิริยา ปวตฺตีติ กตฺวา ‘‘ปวตฺตรูป’’นฺติ วุตฺตํ. เอวฺหิ ‘‘อุปาทายา’’ติ เอเตน ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตา วุตฺตา โหตีติ. อถ วา อุปาทายติ นิสฺสยตีติ อุปาทายํ, อุปาทายเมว รูปํ อุปาทายรูปํ, อฺนิสฺสยสฺส เอกนฺตนิสฺสิตสฺส รูปสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ ปน น สตฺตสฺส, นาปิ เวทนาทิโน ตทภาเวปิ ภาวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตาน’’นฺติอาทิมาห. ภวติ หิ นิสฺสยรูปานํ สามิภาโวติ.
ติวิธรูปสงฺคหวณฺณนา
๕๘๕. ปกิณฺณกทุเกสุ ¶ ¶ อชฺฌตฺติกทุกํ มฺุจิตฺวา อฺโ สพฺพทุเกหิ ติกวเสน โยชนํ คจฺฉนฺโต นตฺถิ, วิฺตฺติทุโก จ โยชนํ น คจฺฉตีติ สพฺพทุกโยคีสุ อาทิภูตํ อชฺฌตฺติกทุกเมว คเหตฺวา เสเสหิ สพฺพทุเกหิ โยเชตฺวา ติกา วุตฺตา. สกฺกา หิ เอเตน นเยน อฺเสมฺปิ ทุกานํ ทุกนฺตเรหิ ลพฺภมานา ติกโยชนา วิฺาตุนฺติ.
จตุพฺพิธาทิรูปสงฺคหวณฺณนา
๕๘๖. จตุกฺเกสุ เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺานสฺส วิฺตฺติทฺวยภาวโต วิฺตฺติทุกาทีหิ สมานคติโก จิตฺตสมุฏฺานทุโกติ เตน สห อุปาทาทุกสฺส โยชนาย ลพฺภมาโนปิ จตุกฺโก น วุตฺโต, ตถา สนิทสฺสนทุกาทีนํ เตน ตสฺส จ โอฬาริกทูรทุเกหิ โยชนาย ลพฺภมานา น วุตฺตา, ธมฺมานํ วา สภาวกิจฺจานิ โพเธตพฺพาการฺจ ยาถาวโต ชานนฺเตน ภควตา เตน อฺเสํ ตสฺส จ อฺเหิ โยชนา น กตาติ กึ เอตฺถ การณปริเยสนาย, อทฺธา สา โยชนา น กาตพฺพา, ยโต ภควตา น กตาติ เวทิตพฺพา. อฺเ ปน ปกิณฺณกทุกา อฺเหิ ปกิณฺณกทุเกหิ โยเชตุํ ยุตฺตา, เตหิ โยชิตา เอว. วตฺถุทุกาทีสุ ปน โสตสมฺผสฺสารมฺมณทุกาทโย วชฺเชตฺวา อฺเหิ อารมฺมณพาหิรายตนาทิลพฺภมานทุเกหิ อุปาทินฺนกทุกสฺส อุปาทินฺนุปาทานิยทุกสฺส จ โยชนาย จตุกฺกา ลพฺภนฺติ, จิตฺตสมุฏฺานทุกสฺส จ สพฺพารมฺมณพาหิรายตนาทิลพฺภมานทุเกหิ. อวเสเสหิ ปน เตสํ อฺเสฺจ สพฺพวตฺถุทุกาทีหิ โยชนาย น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
รูปวิภตฺติ
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๕๙๔. อวิชฺชมานวิภาคสฺส วิภาคาภาวทสฺสนเมว นิทฺเทโส นิจฺฉยกรณโต, ตสฺมา ‘‘สพฺพํ ¶ รูปํ น เหตุเมวา’’ติอาทินา วิภาคาภาวาวธารเณน ¶ เอว-สทฺเทน นิทฺเทสํ กโรติ. เหตุเหตูติ มูลเหตุ, เหตุปจฺจยเหตูติ วา อยมตฺโถ. มหาภูตา เหตูติ อยเมวตฺโถ มหาภูตา ปจฺจโยติ เอเตนปิ วุตฺโตติ. เหตุปจฺจยสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา ปจฺจโย เอว เหตุ ปจฺจยเหตุ. โย จ รูปกฺขนฺธสฺส เหตุ, โส เอว ตสฺส ปฺาปนาย เหตูติ วุตฺโต ตทภาเว อภาวโต. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากนฺติ เอตฺถ วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ ปจฺจเยสุ อิฏฺานิฏฺวิปากนิยามกตฺตา อุตฺตมํ ปธานํ กุสลากุสลํ คติอุปธิกอาลปโยคสมฺปตฺติวิปตฺติฏฺานนิปฺผาทิตํ อิฏฺานิฏฺารมฺมณฺจ กมฺมมิว ปธานตฺตา ‘‘เหตู’’ติ วุตฺตนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน กมฺมารมฺมณานิ ‘‘อุตฺตมเหตู’’ติ วุตฺตานิ. วกฺขติ จ ‘‘คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส านํ, กมฺมํ เหตู’’ติ. อิธ ปน กมฺมมิว อุตฺตมตฺตา อารมฺมณมฺปิ เหตุวจนํ อรหตีติ ‘‘อุตฺตมเหตู’’ติ วุตฺตํ. สงฺขารานนฺติ ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ อวิชฺชา สาธารณปจฺจยตฺตา ‘‘เหตู’’ติ วุตฺตา. ผรตีติ คจฺฉติ ปาปุณาติ. ปฏิกฺเขปนิทฺเทโสติ อิทํ มาติกาย อาคตปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ. อิธ ปน มาติกาย น เหตุปทาทิสงฺคหิตตา จ รูปสฺส วุตฺตา ตํตํสภาวตฺตา, อวธาริตตา จ อนฺสภาวโต.
รูปีทุเก รูปีปทเมว อิธ ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺตํ. เตน รูปีรูปปทานํ เอกตฺถตา สิทฺธา โหติ รุปฺปนลกฺขณยุตฺตสฺเสว รูปีรูปภาวโต. อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยนฺติ อรูปโต วิธุรํ รูปสฺส สภาวํ ทสฺเสติ. น หิ อรูปํ อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยํ ยถา รูปํ, เตน รูปํ อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยํ, น อรูปนฺติ อรูปโต นิวตฺเตตฺวา รูเป เอว เอตํ สภาวํ นิยเมติ, น รูปํ เอตสฺมึ สภาเว. อตฺถิ หิ รูปํ อตีตานาคตํ ยํ อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยสภาวํ น โหตีติ. เอตเมว จ นิยมํ ปุน เอวสทฺเทน นิยเมติ ‘‘ยถาวุตฺโต นิยโม รูเป อตฺถิ เอว, อรูเป วิย น นตฺถี’’ติ. อถ วา สพฺพํ รูปนฺติ ภูตุปาทายรูปํ กาลเภทํ อนามสิตฺวา ‘‘สพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ อรูเปหิ สมานวิฺเยฺยสภาวํ อตีตานาคตํ นิวตฺเตตุํ อุปฺปนฺนนฺติ เอเตน วิเสเสติ, ตํ อุปฺปนฺนํ สพฺพํ รูปํ ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยเมวาติ อตฺโถ.
นนุ เอวํ รูปายตนสฺสปิ โสตวิฺาณาทีหิ วิฺเยฺยตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ รูปํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกนฺตลกฺขณทสฺสนวเสน เอกีภาเวน ¶ คเหตฺวา อรูปโต วิธุรสฺส ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยสภาวสฺส ทสฺสนโต. ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว ฉหิ วิฺาเณหิ วิฺเยฺยนฺติ ¶ เอตสฺมึ ปน นิยเม ‘‘สพฺพํ รูป’’นฺติ เอตฺถายํ วิฺเยฺยภาวนิยโม น วุตฺโต, อถ โข ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ สพฺพรูปสฺส เอกนฺตลกฺขณนิยโม ทสฺสิโต น สิยา. ปาฬิยฺจ วิฺเยฺยเมวาติ เอว-กาโร วุตฺโต, น อุปฺปนฺนเมวาติ. ตสฺมา อุปฺปนฺนสฺเสว มโนวิฺเยฺยนิยมาปตฺติ นตฺถีติ กึ โสตปติตตฺเตน, ตสฺมา วุตฺตนเยนตฺโถ โยเชตพฺโพ.
กถํวิธนฺติ คุเณหิ กถํ สณฺิตํ. าณเมว าณวตฺถุ. สมานชาติกานํ สงฺคโห, สมานชาติยา วา สงฺคโห สชาติสงฺคโห. สฺชายนฺติ เอตฺถาติ สฺชาติ, สฺชาติยา สงฺคโห สฺชาติสงฺคโห, สฺชาติเทเสน สงฺคโหติ อตฺโถ. อฺมฺโปการวเสน อวิปฺปโยเคน จ สมาธิเทเส ชาตา สมฺมาสติอาทโย สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา. ยตฺถ จ สติอาทิสหายวโต สมาธิสฺส อตฺตโน กิจฺจกรณํ, โส จิตฺตุปฺปาโท สมาธิเทโส. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส จ อปฺปนาภาวโต ปฏิเวธสทิสํ กิจฺจนฺติ สมาเนน ปฏิเวธกิจฺเจน ทิฏฺิสงฺกปฺปา ปฺกฺขนฺเธ สงฺคหิตา.
รูปวิภตฺติเอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกนิทฺเทโส
อุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา
๕๙๖. อปฺปรชกฺขาทิสตฺตสมูหทสฺสนํ พุทฺธจกฺขุ, ฉสุ อสาธารณาเณสุ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ ทฏฺพฺพํ. สพฺพสงฺขตาสงฺขตทสฺสนํ สมนฺตจกฺขุ. ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ ปริฺาต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๕) เอวมาทินา อากาเรน ปวตฺตํ าณทสฺสนํ าณจกฺขุ, ตมฺปิ ปุริมทฺวยมิว กามาวจรํ. จตุสจฺจธมฺมทสฺสนํ ธมฺมจกฺขุ. อุปตฺถมฺภภูตา จตุสมุฏฺานิกรูปสนฺตติโย สมฺภารา. สห สมฺภาเรหิ สสมฺภารํ, สมฺภารวนฺตํ. สมฺภโวติ อาโปธาตุเมว สมฺภวสมฺภูตมาห. สณฺานนฺติ วณฺณายตนเมว ปริมณฺฑลาทิสณฺานภูตํ. เตสํ ปน วิสุํ วจนํ ตถาภูตานํ อตถาภูตานฺจ อาโปธาตุวณฺณายตนานํ ¶ ยถาวุตฺเต มํสปิณฺเฑ วิชฺชมานตฺตา. จุทฺทสสมฺภาโร หิ มํสปิณฺโฑ. สมฺภวสฺส จตุธาตุนิสฺสิเตหิ ¶ สห วุตฺตสฺส ธาตุตฺตยนิสฺสิตตา โยเชตพฺพา. อาโปธาตุวณฺณายตนานเมว วา สมฺภวสณฺานาภาวา วิสุํ วุตฺตาติ จตุธาตุนิสฺสิตตา จ น วิรุชฺฌติ. ยํ มํสปิณฺฑํ เสตาทินา สฺชานนฺโต น ปสาทจกฺขุํ สฺชานาติ, ปตฺถิณฺณตาทิวิเสสํ วตฺตุกาโม ‘‘ปถวีปิ อตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตมฺปิ วทติ.
สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเตติ เอเตน อวเสสํ กณฺหมณฺฑลํ ปฏิกฺขิปติ. สฺเนหมิว สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ิตาเหว อตฺตโน นิสฺสยภูตาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ ตํนิสฺสิเตหิ เอว อายุวณฺณาทีหิ อนุปาลิตปริวาริตํ ติสนฺตติรูปสมุฏฺาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ ติฏฺติ. สตฺตกฺขิปฏลานํ พฺยาปนวจเนน จ อเนกกลาปคตภาวํ จกฺขุสฺส ทสฺเสติ. ปมาณโต อูกาสิรมตฺตนฺติ อูกาสิรมตฺเต ปเทเส ปวตฺตนโต วุตฺตํ. รูปานิ มนุปสฺสตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อถ วา มนูติ มจฺโจ. อุปการภูเตหิ สงฺคหิโต. ปริยาเยนาติ จตุนฺนํ ปสาโท เตสุ เอกสฺส ทฺวินฺนฺจาติปิ วตฺตุํ ยุตฺโต สมานธนานํ ธนํ วิยาติ เอเตน ปริยาเยน. สรีรํ รูปกฺขนฺโธ เอว. ปฏิฆฏฺฏนเมว นิฆํโส ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส. รูปาภิมุขภาเวน จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยภาวาปตฺติสงฺขาโต ปฏิฆฏฺฏนโต ชาโต วา นิฆํโส ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส.
ปริกปฺปวจนํ ‘‘สเจ อาปาถํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ เหตุกิริยํ, ‘‘ปสฺเสยฺยา’’ติ ผลกิริยฺจ ปริกปฺเปตฺวา เตน ปริกปฺเปน วจนํ. เอตฺถ จ เหตุกิริยา อเนกตฺตา อวุตฺตาปิ วิฺายตีติ ทฏฺพฺพา. ‘‘ปสฺเส วา’’ติ อิมินา วจเนน ตีสุปิ กาเลสุ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยภาวํ อนุปคจฺฉนฺตํ จกฺขุํ สงฺคณฺหาติ. ทสฺสเน ปริณายกภาโว ทสฺสนปริณายกฏฺโ. ยถา หิ อิสฺสโร ‘‘อิทฺจิทฺจ กโรถา’’ติ วทนฺโต ตสฺมึ ตสฺมึ กิจฺเจ สปุริเส ปริณายติ ปวตฺตยติ, เอวมิทมฺปิ จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ นิสฺสยภาเวน เต ธมฺเม ทสฺสนกิจฺเจ อาณาเปนฺตํ วิย ปริณายตีติ จกฺขูติ วุจฺจติ. จกฺขตีติ หิ จกฺขุ, ยถาวุตฺเตน นเยน อาจิกฺขติ ปริณายตีติ อตฺโถ. อถ วา สมวิสมานิ รูปานิ จกฺขติ อาจิกฺขติ, ปกาเสตีติ วา จกฺขุ. สฺชายนฺติ เอตฺถาติ สฺชาติ. เก สฺชายนฺติ? ผสฺสาทีนิ ¶ . ตถา สโมสรณํ. จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ อตฺตโน ติกฺขมนฺทภาวานุปวตฺตเนน อินฺทฏฺํ กาเรตีติ. นิจฺจํ ธุวํ อตฺตาติ คหิตสฺสปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน. วฬฺชนฺติ ปวิสนฺติ เอเตนาติ วฬฺชนํ, ตํทฺวาริกานํ ผสฺสาทีนํ วฬฺชนฏฺเน.
๕๙๗. ปุพฺเพ ¶ วุตฺโต ปริกปฺโป เอว วิกปฺปนตฺโถ. ฆฏฺฏยมานเมวาติ ปสาทสฺส อภิมุขภาววิเสสํ คจฺฉนฺตเมว.
๕๙๙. รูปํ อารพฺภ จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ อุปฺปตฺติวจเนเนว เตสํ ตํทฺวาริกานํ อฺเสฺจ รูปํ อารพฺภ อุปฺปตฺติ วุตฺตา โหติ. ยถา จ เตสํ รูปํ ปจฺจโย โหติ, เตน ปจฺจเยน อุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘อิมินา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุปสาทวตฺถุกานํ ผสฺสาทีนนฺติ อิมินา วจเนน ตทาลมฺพนรูปารมฺมณตาย ตํสทิสานํ มโนธาตุอาทีนฺจ ปุเรชาตปจฺจเยน อุปฺปตฺติ ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพา. ยตฺถ ปน วิเสโส อตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุทฺวารชวนวีถิปริยาปนฺนาน’’นฺติอาทิมาห. ตานิ หิ รูปํ ครุํ กตฺวา ปวตฺตมานสฺสาทนาภินนฺทนภูตานิ ตํสมฺปยุตฺตานิ จ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ อุปฺปชฺชนฺติ, อฺานิ อารมฺมณปุเรชาเตเนวาติ เอวํ ‘‘อารพฺภา’’ติ วจนํ อารมฺมณปจฺจยโต อฺปจฺจยภาวสฺสปิ ทีปกํ, อารมฺมณวจนํ อารมฺมณปจฺจยภาวสฺเสวาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
๖๐๐. สุณาตีติ โสตวิฺาณสฺส นิสฺสยภาเวน สุณาติ. ชิวฺหาสทฺเทน วิฺายมานา กิริยา สายนนฺติ กตฺวา ‘‘สายนฏฺเนา’’ติ อาห. กุจฺฉิตานํ ทุกฺขสมฺปยุตฺตผสฺสาทีนํ อาโยติ กาโย, ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขานํ วา. กายายตนสฺส พฺยาปิตาย จกฺขุปสาเท กายปสาทภาโวปิ อตฺถิ, เตน จกฺขุปสาทสฺส อนุวิทฺธตฺตา โน พฺยาปิตา จ น สิยา, วุตฺตา จ สา. ตสฺมา จกฺขุปสาทสฺส โผฏฺพฺพาวภาสนํ กายปสาทสฺส จ รูปาวภาสนํ อาปนฺนนฺติ ลกฺขณสมฺมิสฺสตํ โจเทติ. จกฺขุกายานํ อฺนิสฺสยตฺตา กลาปนฺตรคตตาย ‘‘อฺสฺส อฺตฺถ อภาวโต’’ติ อาห. รูปรสาทินิทสฺสนํ สมานนิสฺสยานฺจ อฺมฺสภาวานุปคเมน อฺมฺสฺมึ อภาโว, โก ปน วาโท อสมานนิสฺสยานนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
รูปาภิฆาตารโห ¶ จ โส ภูตปฺปสาโท จาติ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาโท. เอวํลกฺขณํ จกฺขุ. รูปาภิฆาโตติ จ รูเป, รูปสฺส วา อภิฆาโตติ อตฺโถ. ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนตฺตภาวนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส นิทานภูตา กามตณฺหา รูปตณฺหา จ ตทายตนิกภวปตฺถนาภาวโต ทฏฺุกามตาทิโวหารํ อรหตีติ ทุติโย นโย สพฺพตฺถ วุตฺโต. ตตฺถ ทฏฺุกามตานิทานํ กมฺมํ สมุฏฺานเมเตสนฺติ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานานิ, เอวํวิธานํ ภูตานํ ¶ ปสาทลกฺขณํ จกฺขุ, เอวํวิโธ วา ภูตปฺปสาโท ทฏฺุกามตานิ…เป… ปสาโท. เอวํลกฺขณํ จกฺขุ. รูเปสุ ปุคฺคลสฺส วา วิฺาณสฺส วา อาวิฺฉนรสํ.
กาโย สพฺเพสนฺติ โก เอตฺถ วิเสโส, นนุ เตชาทิอธิกานฺจ ภูตานํ ปสาทา สพฺเพสํเยวาติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ ‘‘สมานาน’’นฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ อนุวตฺตมานสฺส เอกเทสาธิกภาวสฺส นิวารณวเสน วุตฺตตฺตา. เตชาทีนนฺติ ปทีปสงฺขาตสฺส เตชสฺส โอภาเสน วายุสฺส สทฺเทน ปถวิยา คนฺเธน เขฬสงฺขาตสฺส อุทกสฺส รเสนาติ ปุริมวาเท ปจฺฉิมวาเท จ ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหิ อนุคฺคยฺหภาวโต รูปาทิคฺคหเณ อุปกริตพฺพโตติ อตฺโถ. รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโตติ อคฺคิมฺหิ รูปสฺส ปภสฺสรสฺส วายุมฺหิ สทฺทสฺส สภาเวน สุยฺยมานสฺส ปถวิยา สุรภิอาทิโน คนฺธสฺส อาเป จ รสสฺส มธุรสฺส วิเสสยุตฺตานํ ทสฺสนโต ‘‘รูปาทโย เตสํ คุณา’’ติ ปมวาที อาห. ตสฺเสว จ ‘‘อิจฺเฉยฺยามา’’ติอาทินา อุตฺตรมาห. อิมินาวุปาเยน ทุติยวาทิสฺสปิ นิคฺคโห โหตีติ.
อถ วา รูปาทิวิเสสคุเณหิ เตชอากาสปถวีอาปวายูหิ จกฺขาทีนิ กตานีติ วทนฺตสฺส กณาทสฺส วาทํ ตติยํ อุทฺธริตฺวา ตํ นิคฺคเหตุํ ‘‘อถาปิ วเทยฺยุ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อาสเว อุปลพฺภมาโนปิ คนฺโธ ปถวิยา อาโปสํยุตฺตาย กปฺปาสโต วิสทิสายาติ น กปฺปาสคนฺธสฺส อธิกภาวาปตฺตีติ เจ? น, อนภิภูตตฺตา. อาสเวหิ อุทกสํยุตฺตา ปถวี อุทเกน อภิภูตา, น กปฺปาสปถวีติ ตสฺสาเยว อธิเกน คนฺเธน ภวิตพฺพนฺติ. อุณฺโหทกสฺุตฺโต จ อคฺคิ อุปลพฺภนีโย มหนฺโตติ กตฺวา ตสฺส ผสฺโส วิย วณฺโณปิ ปภสฺสโร อุปลพฺภิตพฺโพติ อุณฺโหทกวณฺณโต อคฺคินา อนภิสมฺพนฺธสฺส สีตุทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ. ตสฺมาติ เอตสฺสุภยสฺส อภาวา. ตทภาเวน หิ ¶ รูปาทีนํ เตชาทิวิเสสคุณตา นิวตฺติตา, ตํนิวตฺตเนน ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคฺคยฺหภาวโต’’ติ อิทํ การณํ นิวตฺติตนฺติ. เอวํ ปรมฺปราย อุภยาภาโว วิเสสกปฺปนปฺปหานสฺส การณํ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา ปหาเยเถต’’นฺติอาทิ. เอกกลาเปปิ รูปรสาทโย วิสทิสา, โก ปน วาโท นานากลาเป จกฺขาทโย ภูตวิเสสาภาเวปีติ ทสฺเสตุํ รูปรสาทินิทสฺสนํ วุตฺตํ.
ยทิ ภูตวิเสโส นตฺถิ, กึ ปน จกฺขาทิวิเสสสฺส การณนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ อฺมฺสฺสา’’ติอาทิมาห. เอกมฺปิ กมฺมํ ปฺจายตนิกตฺตภาวปตฺถนานิปฺผนฺนํ จกฺขาทีนํ วิเสสเหตุตฺตา ¶ ‘‘อฺมฺสฺส อสาธารณ’’นฺติ จ ‘‘กมฺมวิเสโส’’ติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ตํ เยน วิเสเสน จกฺขุสฺส ปจฺจโย, เตเนว โสตสฺส โหติ อินฺทฺริยนฺตราภาวปฺปตฺติโต. ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหคฺคตา เอกา เจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๒.๗๘) วจเนน ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ สพฺเพสํ กฏตฺตารูปานํ เอกา เจตนา กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิฺายติ. นานาเจตนาย หิ ตทา อินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ ปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺมุนา นิพฺพตฺติตํ กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺยาติ น เจกา ปฏิสนฺธิ อเนกกมฺมนิพฺพตฺตา โหตีติ สิทฺธเมเกน กมฺเมน อเนกินฺทฺริยุปฺปตฺติ โหตีติ. อนลฺลีโน นิสฺสโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนนิสฺสโย, รูปสทฺทสงฺขาโต วิสโย. คนฺธรสานํ นิสฺสยา ฆานชิวฺหานิสฺสเย อลฺลียนฺตีติ เต นิสฺสยวเสน อลฺลีนา, โผฏฺพฺพํ สยํ กายนิสฺสยอลฺลีนํ ภูตตฺตยตฺตา. ทูเร…เป… สมฺปตฺโต เอว นาม ปฏิฆฏฺฏนนิฆํสชนกโตติ อธิปฺปาโย. สทฺโท ปน ธาตุปรมฺปราย วายุ วิย อาคนฺตฺวา นิสฺสยวเสน โสตนิสฺสเย อลฺลียิตฺวา โสตํ ฆฏฺเฏตฺวา ววตฺถานํ คจฺฉนฺโต สณิกํ ววตฺถานํ คจฺฉตีติ วุตฺโต. เอวํ ปน สติจิตฺตสมุฏฺานํ สทฺทายตนํ โสตวิฺาณสฺส กทาจิปิ อารมฺมณปจฺจโย น สิยา. น หิ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺานุปฺปตฺติ อุปปชฺชตีติ.
จิเรน สุยฺเยยฺยาติ กสฺมา เอตํ วุตฺตํ, นนุ ทูเร ิเตหิ รชกาทิสทฺทา จิเรน สุยฺยนฺตีติ? น, ทูราสนฺนานํ ยถาปากเฏ สทฺเท คหณวิเสสโต. ยถา หิ ทูราสนฺนานํ วจนสทฺเท ยถา ปากฏีภูเต คหณวิเสสโต อาการวิเสสานํ อคฺคหณํ คหณฺจ โหติ, เอวํ รชกาทิสทฺเทปิ อาสนฺนสฺส อาทิโต ปภุติ ยาวาวสานา กเมน ปากฏีภูเต ¶ ทูรสฺส จาวสาเน มชฺเฌ วา ปิณฺฑวเสน ปวตฺติปากฏีภูเต นิจฺฉยคหณานํ โสตวิฺาณวีถิยา ปรโต ปวตฺตานํ วิเสสโต ลหุกํ สุโต จิเรน สุโตติ อภิมาโน โหติ. โส ปน สทฺโท ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตํ นิสฺสิโตว อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ โสตสฺส อาปาถมาคจฺฉติ. ทูเร ิโต ปน สทฺโท อฺตฺถ ปฏิโฆสุปฺปตฺติยา ภาชนาทิจลนสฺส จ อโยกนฺโต วิย อโยจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺโพ. ยถา วา ฆณฺฏาภิฆาตานุชานิ ภูตานิ อนุรวสฺส นิสฺสยภูตานิ ฆฏฺฏนสภาวานิ, เอวํ ฆฏฺฏนานุชานิ ยาว โสตปฺปสาทา อุปฺปตฺติวเสน อาคตานิ ภูตานิ ฆฏฺฏนสภาวาเนวาติ ตํนิสฺสิโต สทฺโท นิสฺสยวเสน ธาตุปรมฺปราย ฆฏฺเฏตฺวา สณิกํ ววตฺถานํ คจฺฉตีติ วุตฺโต. อสุกทิสาย นามาติ น ปฺาเยยฺย. กสฺมา? โสตปฺปเทสสฺเสว สทฺทสฺส คหณโต.
วิสเม ¶ อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วิสมชฺฌาสโย, อชฺฌาสยรหิตมฺปิ จกฺขุ วิสมนินฺนตฺตา วิสมชฺฌาสยํ วิย โหตีติ ‘‘วิสมชฺฌาสย’’นฺติ วุตฺตํ. จกฺขุมโต วา ปุคฺคลสฺส อชฺฌาสยวเสน จกฺขุ ‘‘วิสมชฺฌาสย’’นฺติ วุตฺตํ.
กณฺณกูปฉิทฺเทเยว ปวตฺตนโต อารมฺมณคฺคหณเหตุโต จ ตตฺเถว ‘‘อชฺฌาสยํ กโรตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส โสตสฺส โสตวิฺาณนิสฺสยภาเวน สทฺทสวเน. อชฏากาโสปิ วฏฺฏตีติ เอตสฺส อฏฺกถาธิปฺปาเยน อตฺถํ วทนฺโต ‘‘อนฺโตเลณสฺมิ’’นฺติอาทิมาห. อตฺตโน อธิปฺปาเยน วทนฺโต ‘‘กึ เอตาย ธมฺมตายา’’ติอาทิมโวจ.
วาตูปนิสฺสโย คนฺโธ โคจโร เอตสฺสาติ วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํ. เอตฺถ จ คนฺธคฺคหณสฺส วาโต อุปนิสฺสโย, ตพฺโพหาเรน ปน คนฺโธ ‘‘วาตูปนิสฺสโย’’ติ วุตฺโต. อถ วา วาโต เอว อุปนิสฺสโย วาตูปนิสฺสโย. กสฺสาติ? ฆานวิฺาณสฺส. โส สหการีปจฺจยนฺตรภูโต เอตสฺส อตฺถีติ วาตูปนิสฺสโย, คนฺโธ ปจฺจโย.
อาโป จ สหการีปจฺจยนฺตรภูโต เขฬาทิโก. ตถา ปถวี. คเหตพฺพสฺส หิ โผฏฺพฺพสฺส อุปฺปีฬิยมานสฺส อาธารภูตา ปถวี กายสฺส จ โผฏฺพฺเพน อุปฺปีฬิยมานสฺส นิสฺสยภูตานํ อาธารภูตา สพฺพทา ¶ โผฏฺพฺพคหณสฺส อุปนิสฺสโยติ. อุปฺปีฬเนน ปน วินา โผฏฺพฺพคหเณ กายายตนสฺส นิสฺสยภูตา ปถวี อุปนิสฺสโยติ ทฏฺพฺพา. สพฺพทาปิ จ ตสฺสา อุปนิสฺสยภาโว ยุตฺโต เอว.
ปฺจวณฺณานนฺติ วจนํ ตทาธารานํ สุตฺตานํ นานตฺตทสฺสนตฺถํ. ปฺจปฺปการา ปฺจวณฺณา. เอกนฺตโตติ อิทํ สพฺพทา อุปฺปีฬเนน วินิพฺภุชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยานํ กลาปนฺตรรูปานํ สพฺภาวา เตสํ นิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ. น หิ ตานิ เอกนฺเตน อวินิภุตฺตานิ กลาปนฺตรคตตฺตาติ.
๖๑๖. วณฺณนิภาติ รูปายตนเมว นิทฺทิฏฺนฺติ ตเทว อเปกฺขิตฺวา ‘‘สนิทสฺสน’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโส กโต. ตสฺมาติ นิปฺปริยายรูปานํ นีลาทีนํ ผุสิตฺวา อชานิตพฺพโต ทีฆาทีนฺจ ผุสิตฺวา ชานิตพฺพโต น นิปฺปริยาเยน ทีฆํ รูปายตนํ. ตํ ตํ นิสฺสายาติ ทีฆาทิสนฺนิเวสํ ภูตสมุทายํ นิสฺสาย. ตถา ตถา ิตนฺติ ทีฆาทิสนฺนิเวเสน ิตํ วณฺณสมุทายภูตํ ¶ รูปายตนเมว ทีฆาทิโวหาเรน ภาสิตํ. อฺมฺปริจฺฉินฺนํ เอกสฺมึ อิตรสฺส อภาวา. วิสยโคจรานํ วิเสโส อนฺตฺถภาโว ตพฺพหุลจาริตา จ จกฺขุวิฺาณสฺส.
๖๒๐. เภริสทฺทาทีนฺจ วาทิตสทฺทตฺตา ‘‘วุตฺตาวเสสาน’’นฺติ อาห. อมนุสฺสวจเนน น มนุสฺเสหิ อฺเ ปาณิโน เอว คหิตา, อถ โข กฏฺาทโยปีติ อธิปฺปาเยน ‘‘เสโส สพฺโพปี’’ติ อาห. เอวํ สนฺเตปิ วตฺถุวิเสสกิตฺตนวเสน ปาฬิยํ อนาคโต ตถา กิตฺเตตพฺโพ เย วา ปนาติ วุตฺโตติ อธิปฺปาโย.
๖๒๔. วิสฺสคนฺโธติ วิรูโป มํสาทิคนฺโธ. ลมฺพิลนฺติ มธุรมฺพิลํ.
๖๓๒. สฺชานนฺติ เอเตนาติ สฺชานนํ, อุปลกฺขณํ. สเกน สเกน กมฺมจิตฺตาทินา ปจฺจเยน สมุฏฺิตานิปิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ อินฺทฺริยสหิเต สรีเร อุปฺปชฺชมานานิ ตํตทาการานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ สมุฏฺหนฺตี’’ติ วุตฺตานิ. อิตฺถิลิงฺคาทีสุ เอว จ อธิปติภาวา เอตสฺส อินฺทฺริยตา วุตฺตา, อินฺทฺริยสหิเต สนฺตาเน อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปปจฺจยานํ อฺถา อนุปฺปาทนโต อิตฺถิคฺคหณสฺส จ เตสํ รูปานํ ปจฺจยภาวโต. ยสฺมา ปน ภาวทสเกปิ รูปานํ อิตฺถินฺทฺริยํ น ชนกํ, นาปิ อนุปาลกํ อุปตฺถมฺภกํ วา, น จ อฺกลาปรูปานํ, ตสฺมา ตํ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย สกลาปรูปานํ อาหาโร ¶ วิย วา กลาปนฺตรรูปานฺจ อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจโยติ น วุตฺตํ. เอส นโย ปุริสินฺทฺริเยปิ. ลิงฺคาทิอากาเรสุ รูเปสุ รูปายตนสฺส จกฺขุวิฺเยฺยตฺตา ลิงฺคาทีนํ จกฺขุวิฺเยฺยตา วุตฺตา.
๖๓๓. อุภยมฺปิ…เป… กุสเลน ปติฏฺาตีติ สุคตึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทุคฺคติยฺหิ ปฏิสนฺธิ อกุสเลเนวาติ ตทา อุปฺปชฺชมาโน ภาโวปิ อกุสเลเนว ภเวยฺย, ปฏิสนฺธิยํ วิย ปวตฺเตปีติ. ตยิทํ ทฺวยํ ยสฺมา สนฺตาเน สห น ปวตฺตติ ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑๘๘), ตสฺมา อุภโตพฺยฺชนกสฺสปิ เอกเมวินฺทฺริยํ โหตีติ วุตฺตํ.
๖๓๕. เอกนฺตํ กายวิฺตฺติยํ กายโวหารสฺส ปวตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘กาเยน สํวโร สาธู’’ติ (ธ. ป. ๓๖๑; สํ. นิ. ๑.๑๑๖) สาธกสุตฺตํ อาหฏํ. ภาวสฺส คมนํ ปกาสนํ ¶ โจปนํ. ถมฺภนาติ วาโยธาตุอธิกานํ ภูตานํ ถมฺภนากาโร วิฺตฺตีติ อตฺโถ. อุทฺธงฺคมวาตาทโย วิย หิ โย วาตาธิโก กลาโป, ตตฺถ ภูตานํ วิฺตฺติอาการตา โหตีติ. เตเนว ‘‘กายํ ถมฺเภตฺวา ถทฺธํ กโรตีติ ถมฺภนา’’ติ วาโยธาตุกิจฺจวเสน วิฺตฺติ วุตฺตา. ตโต เอว จ ‘‘วาโยธาตุยา อากาโร กายวิฺตฺตี’’ติ จ วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตถา ‘‘ปถวีธาตุยา วจีวิฺตฺตี’’ติ ปถวีธาตุอธิกภูตวิการโต.
๖๓๖. ปเภทคตา วาจา เอวาติ ติสฺส ผุสฺสาติ ปเภทคตา. อถ วา วจีสงฺขาเรหิ วิตกฺกวิจาเรหิ ปริคฺคหิตา สวนวิสยภาวํ อนุปนีตตาย อภินฺนา ตพฺภาวํ นียมานา วาจา ‘‘วจีเภโท’’ติ วุจฺจติ. อิริยาปถมฺปิ อุปตฺถมฺเภนฺตีติ ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ อุปตฺถมฺเภนฺติ. ยถา หิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค วตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ ปวิฏฺานิ วิย โหนฺติ, น เอวํ ‘‘ทฺวตฺตึส ฉพฺพีสา’’ติ วุตฺเตสุ ชาครณจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ. เตสุ ปน วตฺตมาเนสุ องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺติริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺตีติ. ขีณาสวานํ จุติจิตฺตนฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, ‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ ¶ เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๘๘) ปน วจนโต อฺเสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตีติ วิฺายติ. น หิ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิวินิพทฺธาภาเวน กายสงฺขาราสมุฏฺาปนํ อตฺถิ, น จ ยุตฺตํ ‘‘จุโต จ จิตฺตสมุฏฺานฺจสฺส ปวตฺตตี’’ติ, นาปิ ‘‘จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตี’’ติ ปาฬิ อตฺถีติ.
๖๓๗. น กสฺสตีติ น วิเลขิยติ. คตนฺติ วิฺาตํ. อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหีติ ยสฺมึ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตเหว อสมฺผุฏฺํ. วิชฺชมาเนปิ หิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูตสมฺผุฏฺภาเว ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โย ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโว, อฺถา ปริจฺฉินฺนภาโว น สิยา เตสํ ภูตานํ พฺยาปิตภาวาปตฺติโต. อพฺยาปิตา หิ อสมฺผุฏฺตาติ.
๖๓๘. ลหุตาทีนํ อฺมฺาวิชหเนน ทุพฺพิฺเยฺยนานตฺตตา วุตฺตาติ ตํตํวิการาธิกรูเปหิ ¶ ตํตํนานตฺตปฺปกาสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิมาห. ยถาวุตฺตา จ ปจฺจยา ตํตํวิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต วุตฺตา, อวิเสเสน ปน สพฺเพ สพฺเพสํ ปจฺจยาติ.
๖๔๑. อาทิโต จโย อาจโย, ปมุปฺปตฺติ. อุปริ จโย อุปจโย. ปพนฺโธ สนฺตติ. ตตฺถ อุทฺเทเส อวุตฺโตปิ อาจโย อุปจยสทฺเทเนว วิฺายตีติ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตมานานํ, โสว รูปสฺส อุปจโย’’ติ อาห. ปาฬิยํ ปน อุป-สทฺโท ปมตฺโถ อุปริอตฺโถ จ โหตีติ ‘‘อาทิจโย อุปจโย, อุปริจโย สนฺตตี’’ติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ. อฺถา หิ อาจยสงฺขาตสฺส ปมุปฺปาทสฺส อวุตฺตตา อาปชฺเชยฺย.
เอวนฺติ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย’’ติอาทินิทฺเทเสน กึ กถิตํ โหติ? อายตเนน อาจโย กถิโต. อาจยูปจยสนฺตติโย หิ นิพฺพตฺติภาเวน อาจโย เอวาติ อายตเนหิ อาจยาทีนํ ปกาสิตตฺตา เตหิ อาจโย กถิโต. อายตนานํ อาจยาทิวจเนเนว อาจยสภาวานิ อุปฺปาทธมฺมานิ อายตนานีติ อาจเยน ตํปกติกานิ ¶ อายตนานิ กถิตานิ. ลกฺขณฺหิ อุปฺปาโท, น รูปรูปนฺติ. เตเนวาธิปฺปาเยนาห ‘‘อายตนเมว กถิต’’นฺติ. อาจยฺหิ ลกฺขณํ กถยนฺเตน ตํลกฺขณานิ อายตนาเนว กถิตานิ โหนฺตีติ. เอวมฺปิ กึ กถิตํ โหตีติ อายตนาจเยหิ อาจยายตเนหิ อาจยเมว อายตนเมว กเถนฺเตน อุทฺเทเส นิทฺเทเส จ อาจโยติ อิทเมว อวตฺวา อุปจยสนฺตติโย อุทฺทิสิตฺวา เตสํ วิภชนวเสน อายตเนน อาจยกถนาทินา กึ กถิตํ โหตีติ อธิปฺปาโย. อาจโยติ อุปจยมาห, อุปจโยติ จ สนฺตตึ. ตเทวุภยํ ยถากฺกมํ วิวรนฺโต ‘‘นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ กถิตา’’ติ อาห. อุปจยสนฺตติโย หิ อตฺถโต เอกตฺตา อาจโยวาติ ตทุทฺเทสวิภชนวเสน อายตเนน อาจยกถนาทินา นิพฺพตฺติวฑฺฒิอาการนานตฺตํ อาจยสฺส กถิตนฺติ อตฺโถ. อิมเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘อตฺถโต หี’’ติอาทิมาห. ยสฺมา จ อุภยมฺปิ เอตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ, ตสฺมา ชาติรูปสฺส ลกฺขณาทิวิเสเสสุ อาจยาทีสุ ปวตฺติอาทีสุ จ อาจยาทิลกฺขณาทิโก อุปจโย, ปวตฺติอาทิลกฺขณาทิกา สนฺตตีติ เวทิตพฺพาติ อตฺโถ.
๖๔๓. ปกตินิทฺเทสาติ ผลวิปจฺจนปกติยา นิทฺเทสา, ชราย ปาปุณิตพฺพํ ผลเมว วา ปกติ. น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราติ กลลกาลโต ปภุติ ปุริมรูปานํ ชราปตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานิ ปจฺฉิมรูปานิ ปริปกฺกรูปานุรูปานิ ปริณตปริณตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อนุกฺกเมน สุปริณตรูปปริปากกาเล อุปฺปชฺชมานานิ ขณฺฑิจฺจาทิสภาวานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตานิ ¶ อุทกาทิมคฺเคสุ ติณรุกฺขสํภคฺคตาทโย วิย ปริปากคตมคฺคสงฺขาเตสุ ปริปกฺกรูเปสุ อุปฺปนฺนานิ ชราย คตมคฺโคอิจฺเจว วุตฺตานิ, น ชราติ. อวิฺายมานนฺตรชรา อวีจิชรา. มรเณ อุปนยนรสา.
๖๔๔. ตํ ปตฺวาติ ตํ อตฺตโน เอว ขยวยสงฺขาตํ สภาวํ ปตฺวา รูปํ ขียติ เวติ ภิชฺชติ. โปเถตฺวา ปาติตสฺส ทุพฺพลตา ปราธีนตา สยนปรายณตา จ โหติ, ตถา ชราภิภูตสฺสาติ โปถกสทิสี ชรา.
๖๔๕. กตฺตพฺพโตติ กตฺตพฺพสภาวโต. วิสาณาทีนํ ตรจฺฉเขฬเตมิตานํ ปาสาณานํ วิย ถทฺธภาวาภาวโต อหิวิจฺฉิกานํ วิย ¶ สวิสตฺตาภาวโต จ สุขุมตา วุตฺตา. โอชาลกฺขโณติ เอตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโร อุปตฺถมฺภพลกาโร ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส โอชาติ.
อุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โนอุปาทาภาชนียกถาวณฺณนา
๖๔๖. น อุปาทิยเตวาติ น นิสฺสยติ เอว, กินฺตุ นิสฺสยติ จ นิสฺสียติ จาติ อตฺโถ.
๖๔๗. ปุริมา ปนาติ ปฺจวิธสงฺคเห ปถวีธาตุอาโปธาตุเตโชธาตุวาโยธาตูนํ ปุริมุทฺเทสวเสน วุตฺตํ. โผฏฺพฺพายตนนิทฺเทเส วา วุตฺตานํ ปถวีธาตุอาทีนํ ปุริมา อุทฺเทเส วุตฺตา อาโปธาตูติ อธิปฺปาโย, วุตฺตสฺส วา โผฏฺพฺพายตนสฺส อตีตตาย ปจฺฉิมตา, อนาคตตาย จ อาโปธาตุยา ปุริมตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. อายูติ ชีวิตินฺทฺริยํ. กมฺมชเตชํ อุสฺมา. ยํ กิฺจิ ธาตุํ…เป… เอกปฺปหาเรน นุปฺปชฺชตีติ เอกสฺมึ ขเณ อเนกาสุ ปถวีสุ อาปาถคตาสุ ตาสุ ตาสุ สห นุปฺปชฺชติ, ตถา เตชวายูสุ จาติ อตฺโถ. อเนเกสุ อารมฺมเณสุ สนฺนิปติเตสุ อาภุชิตวเสน อารมฺมณปสาทาธิมตฺตตาวเสน จ ปมํ กตฺถจิ อุปฺปตฺติ ¶ ทสฺสิตา, อฺตฺถ จ ปน อุปฺปตฺติ อตฺถิ เอว. สายํ อารมฺมณโต อารมฺมณนฺตรสงฺกนฺติ เยน อุปาเยน โหติ, ตสฺส วิชานนตฺถํ ปุจฺฉติ ‘‘กถํ ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณโต สงฺกนฺติ โหตี’’ติ.
๖๕๑. อยปิณฺฑิอาทีสุ ปถวีธาตุ ตาทิสาย อาโปธาตุยา อนาพทฺธา สนฺตี วิสเรยฺย, ตสฺมา ‘‘ตานิ อาโปธาตุ อาพนฺธิตฺวา พทฺธานิ กโรตี’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ ยุตฺตปฺปมาณํ อุทกํ ปํสุจุณฺณานิ อาพนฺธิตฺวา มตฺติกาปิณฺฑํ กตฺวา เปติ, เอวํ อโยปิณฺฑิอาทีสุปิ ตทนุรูปปจฺจเยหิ ตตฺเถว อุปฺปนฺนา อาโปธาตุ ตถา อาพนฺธิตฺวา เปตีติ ทฏฺพฺพา.
อผุสิตฺวา ปติฏฺา โหตีติ อาโปธาตุยา อโผฏฺพฺพภาวโต วุตฺตํ, ตถา ‘‘อผุสิตฺวาว อาพนฺธตี’’ติ. น หิ ยถา โผฏฺพฺพธาตูนํ โผฏฺพฺพภาเวน ¶ อฺมฺนิสฺสยตา, เอวํ โผฏฺพฺพาโผฏฺพฺพธาตูนํ โหตีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อวินิพฺโภควุตฺตีสุ หิ ภูเตสุ อฺมฺนิสฺสยตา อฺมฺปจฺจยภูเตสุ น สกฺกา นิวาเรตุํ, นาปิ สหชาเตสุ อวินิพฺโภคตาย เอกีภูเตสุ ผุสนาผุสนานิ วิจาเรตุํ ยุตฺตานีติ. น อุณฺหา หุตฺวา ฌายตีติ เตโชสภาวตํเยว ปฏิกฺขิปติ, น สีตตฺตํ อนุชานาติ, เตโชสภาวปฏิกฺเขเปเนว จ สีตตฺตฺจ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. เตโช เอว หิ สีตํ หิมปาตสมยาทีสุ สีตสฺส ปริปาจกตาทสฺสนโต, สีตุณฺหานฺจ อฺมฺปฏิปกฺขภาวโต อุณฺเหน สห น สีตํ ภูตนฺตรํ ปวตฺตตีติ ยุชฺชติ. อุณฺหกลาเป ปน สีตสฺส อปฺปวตฺติ สีตกลาเป จ อุณฺหสฺส ทฺวินฺนํ อฺมฺปฏิปกฺขตฺตา เตโชวิเสสภาเว ยุชฺชตีติ. ภาวฺถตฺตนฺติ ขรานํ คุฬาทีนํ ทวตา มุทุตา รสาทีนฺจ ทวานํ ขรตา ปจฺจยวิเสเสหิ โอมตฺตาธิมตฺตปถวีธาตุอาทิกานํ อุปฺปตฺติ. ลกฺขณฺถตฺตํ กกฺขฬาทิลกฺขณวิชหนํ, ตํ เอเตสํ น โหติ, โอมตฺตาธิมตฺตตาสงฺขาตํ ภาวฺถตฺตํเยว โหตีติ อตฺโถ.
๖๕๒. อนุปาทินฺนาทีนํเยวาติ เอกนฺตอนุปาทินฺนเอกนฺตนจิตฺตสมุฏฺานาทีนํ นิทฺเทเสสุ คหเณสุ คหิตาติ อตฺโถ. ยํ วา ปนฺมฺปีติ ปน วจเนน ปุริมานมฺปิ นกมฺมสฺสกตตฺตาภาวาทิกํ ทีเปติ. ตา หิ อนุปาทินฺนาทินกมฺมสฺสกตตฺตาทิวจนานํ สมานตฺถตฺตา เอเกน อวตฺตพฺพตฺเต อิตเรนปิ อวตฺตพฺพา สิยุํ, วตฺตพฺพตฺเต วา วตฺตพฺพา. ตสฺมา เอกนฺตากมฺมชาทีสฺเวว คเหตพฺพตฺตา ตา อเนกนฺเตสุ น คหิตาติ ทฏฺพฺพา.
๖๖๖. เอกนฺต ¶ …เป… ปฺายติ เตสํ วิการตฺตา, อนิปฺผนฺนตฺตา ปน ตสฺส อุปฺปาโท น เกนจิ สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย.
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๖๖. ปจฺฉิมปทสฺสาติ วิฺาตปทสฺส. สพฺพเมว หิ รูปํ วิฺาตนฺติ ตสฺส อภินฺทิตพฺพตฺตา วิฺาตโต อฺํ ทิฏฺํ สุตํ มุตฺจ น โหตีติ ปุจฺฉํ อกตฺวาว วิสฺสชฺชิตํ. น หิ สกฺกา วิฺาตโต อฺํ ‘‘กตมํ รูปํ ทิฏฺ’’นฺติ ¶ ปุจฺฉิตุนฺติ อธิปฺปาโย. ยถา หิ ทฺวีสุ อุทฺทิฏฺเสุ โนปาทโต อฺตฺตํ สนฺธาย ‘‘กตมํ ตํ รูปํ อุปาทา’’ติ ปุจฺฉิตํ, เอวํ ทิฏฺาทีสุ จตูสุ อุทฺทิฏฺเสุ สุตาทีหิ ตีหิปิ อฺตฺตํ สนฺธาย ‘‘กตมํ ตํ รูปํ ทิฏฺ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพํ สิยา, ตทภาโว น ปุจฺฉิตํ, เอวํ สุตาทีสุปีติ. ทสฺสนาทิคฺคหณวิเสสโต ปน ทิฏฺาทีหิ อฺสฺส วิฺาตสฺส สพฺภาวโต จ จตุกฺโก วุตฺโต.
ปฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๖๙. เตโชภาวํ คตนฺติ สภาเวเนว เตโชภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ. วุตฺตสฺสปิ อฺเน ปกาเรน สงฺคหารหสฺส สงฺคณฺหนํ นยกรณํ อิธ ทฏฺพฺพํ, ตยิทํ ‘‘วิฺาต’’นฺติ จตุกฺกปเทปิ โยเชตพฺพํ. โผฏฺพฺพสฺส เภทสพฺภาโว อฏฺเก นโย.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
๙๗๕. นตฺถิ นีวรณาติ วจเนน มิทฺธสฺสปิ นีวรณสฺส ปหานํ วุตฺตํ, น จ รูปํ ปหาตพฺพํ, น จ รูปกายเคลฺํ มุนิโน นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๒) วจนโต. สวิฺาณกสทฺโทติ วิฺาเณน ปวตฺติโต วจีโฆสาทิสทฺโท. น หิ เอตานิ ชายนฺตีติ ปริปจฺจมานสฺส รูปสฺส ปริปจฺจนํ ชรา ¶ , ขียมานสฺส ขโย อนิจฺจตาติ รูปภาวมตฺตานิ เอตานิ, น สยํ สภาววนฺตานีติ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา ชายมานสฺส ชนนํ ชาติ, สา จ รูปภาโวว, น สยํ สภาววตีติ ‘‘น ปน ปรมตฺถโต ชาติ ชายตี’’ติ วุตฺตํ.
เตสํ ปจฺจโย เอติสฺสาติ ตปฺปจฺจยา, ตปฺปจฺจยาย ภาโว ตปฺปจฺจยภาโว, ตปฺปจฺจยภาเวน ปวตฺโต โวหาโร ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร, ตํ ลภติ. อภินิพฺพตฺติตธมฺมกฺขณสฺมินฺติ อภินิพฺพตฺติยมานธมฺมกฺขณสฺมินฺติ อธิปฺปาโย. น หิ ตทา เต ธมฺมา น ชายนฺตีติ ชายมานภาโวว ชาตีติ ยุตฺตา ตสฺสา กมฺมาทิสมุฏฺานตา ตํนิพฺพตฺตตา จ, น ปน ตทา เต ธมฺมา ชียนฺติ ขียนฺติ จ, ตสฺมา น เตสํ เต ชีรณภิชฺชนภาวา จิตฺตาทิสมุฏฺานา ตํนิพฺพตฺตา จาติ วจนํ อรหนฺติ. เอวมปิ อุปาทินฺน-สทฺโท อุเปเตน กมฺมุนา อาทินฺนตํ วทติ, น นิพฺพตฺตินฺติ อุปาทินฺนปากเภทานํ อุปาทินฺนตา เตสํ วตฺตพฺพาติ เจ? น, อาทินฺน-สทฺทสฺส นิพฺพตฺติวาจกตฺตา. อุเปเตน ¶ นิพฺพตฺตฺหิ อุปาทินฺนนฺติ ปจฺจยานุภาวกฺขณฺจ นิพฺพตฺติฺจ คเหตฺวาว ปวตฺโต อยํ โวหาโร ตทา อภาวา ชรามรเณ น ปวตฺตตีติ. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ชรามรณตฺตา เตสํ อุปฺปาเท สติ ชรามรณํ โหติ, อสติ น โหติ. น หิ อชาตํ ปริปจฺจติ ภิชฺชติ วา, ตสฺมา ชาติปจฺจยตํ สนฺธาย ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตํ.
นิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติโตติ ชายมานปริปจฺจมานภิชฺชมานานํ ชายมานาทิภาวมตฺตตฺตา ชายมานาทินิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติกา ชาติอาทโยติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ เอวํ อุปาทายรูปานฺจ จกฺขายตนาทีนํ อุปฺปาทาทิสภาวภูตา ชาติอาทโย ตํนิสฺสิตา โหนฺตีติ ภูตนิสฺสิตานํ เตสํ ลกฺขณานํ อุปาทายภาโว วิย อุปาทายรูปนิสฺสิตานํ อุปาทายุปาทายภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, ภูตปฏิพทฺธอุปาทายรูปลกฺขณานฺจ ภูตปฏิพทฺธภาวสฺส อวินิวตฺตนโต. อปิจ เอกกลาปปริยาปนฺนานํ รูปานํ สเหว อุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต เอกสฺส กลาปสฺส อุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ ยถา เอเกกสฺส กลาปสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ กลาปานุปาลกํ ‘‘อุปาทายรูป’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ กลาปุปฺปาทาทิสภาวา ชาติอาทโย ‘‘อุปาทายรูปานิ’’จฺเจว วุจฺจนฺติ. เอวํ วิการปริจฺเฉทรูปานิ จ โยเชตพฺพานิ.
กมฺมสมุฏฺานสมฺพนฺธํ อุตุสมุฏฺานํ กมฺมวิเสเสน สุวณฺณทุพฺพณฺณสุสณฺิตทุสฺสณฺิตาทิวิเสสํ ¶ โหตีติ ‘‘กมฺมปจฺจย’’นฺติ วุตฺตํ. กมฺมวิปากานุภวนสฺส การณภูตํ พาหิรอุตุสมุฏฺานํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ. กมฺมสหาโย ปจฺจโย, กมฺมสฺส วา สหายภูโต ปจฺจโย กมฺมปจฺจโย, โสว อุตุ กมฺมปจฺจยอุตุ, โส สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ วจนตฺโถ. สีเต อุณฺเห วา กิสฺมิฺจิ อุตุมฺหิ สมาคเต ตโต สุทฺธฏฺกํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โส อุตุ สมุฏฺานํ. ทุติยสฺส สุทฺธฏฺกสฺส อุตุสมุฏฺานิกปฏิพนฺธกสฺส โส เอว ปุริโม อุตุ ปจฺจโย. ตติยํ ปน สุทฺธฏฺกํ ปุริมอุตุสหาเยน อุตุนา นิพฺพตฺตตฺตา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ‘‘อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. เอวมยํ ปุริโม อุตุ ติสฺโส สนฺตติโย ฆฏฺเฏติ, ตโต ปรํ อฺอุตุสมาคเม อฺสนฺตติตฺตยํ, ตโต จ อฺเน อฺนฺติ เอวํ ปวตฺติ ทฏฺพฺพา. ตเทตํ สีตุณฺหานํ อปฺปพหุภาเว ตํสมฺผสฺสสฺส อจิรปฺปวตฺติยา จิรปฺปวตฺติยา ¶ จ เวทิตพฺพํ, อนุปาทินฺเนน ทีปนา น สนฺตติตฺตยวเสน, อถ โข เมฆสมุฏฺาปกมูลอุตุวเสน ปการนฺตเรน ทฏฺพฺพา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตุสมุฏฺาโน นาม วลาหโก’’ติอาทิมาห. รูปรูปานํ วิการาทิมตฺตภาวโต อปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตา. เตสฺหิ รูปวิการาทิภาวโต รูปตาติ อธิปฺปาโย. รูปวิการาทิภาวโต เอว ปน รูเป สติ สนฺติ, อสติ น สนฺตีติ อสงฺขตภาวนิวารณตฺถํ ปรินิปฺผนฺนตา วุตฺตาติ.
รูปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.