📜
๓. นิกฺเขปกณฺฑํ
ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา
๙๘๕. สพฺเพสนฺติ ¶ ¶ จิตฺตุปฺปาทวเสน รูปาสงฺขตวเสน จ ภินฺนานํ สพฺเพสํ ผสฺสาทิจกฺขาทิปทภาชนนเยน วิตฺถาริโต. ตตฺถ ปน อสงฺขตสฺส เภทาภาวโต อสงฺขตา ธาตูตฺเวว ปทภาชนํ ทฏฺพฺพํ. เยวาปนกานํ ปน สุขุมุปาทายรูปสฺส จ อินฺทฺริยวิการปริจฺเฉทลกฺขณรูปุปตฺถมฺภกภาวรหิตสฺส หทยวตฺถุสฺส ปทุทฺธาเรน อิธ นิทฺเทสานรหตฺตา นิทฺเทโส น กโตติ ทฏฺพฺโพ. น หิ ตถาคตสฺส ธมฺเมสุ อาจริยมุฏฺิ อตฺถีติ. นิกฺขิปิตฺวาติ วิตฺถารเทสนํ เปตฺวา, อปเนตฺวาติ อตฺโถ, วิตฺถารเทสนํ อนฺโตคธํ กตฺวาติ วา. คาถาตฺโถ นิทาเน วุตฺโต เอว.
มูลวเสน ปจฺจยภาโว เหตุปจฺจยตฺโถ. ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว, โส เอว ‘‘ชนโก’’ติ วิเสสิโต. สมุฏฺาติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, ตสฺส วิเสสนํ นิพฺพตฺตกนฺติ. สพฺพานิ วา เอตานิ ปริยายวจนานิ. อตฺถวเสนาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ กุสลมูลานํ เหตุภาวโต ธมฺมวเสนาติ ยุตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ, อโลภาทีนํ ปน ติณฺณํ สมานสฺส มูลฏฺสฺส วเสน ทสฺสิตตํ สนฺธาย ‘‘อตฺถวเสนา’’ติ วุตฺตํ. อิมินา ธมฺโมติ ภาโว, อตฺโถติ ธมฺมกิจฺจํ อธิปฺเปตนฺติ วิฺายติ. ‘‘อโลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. ๓.๓๔) ตานิ กุสลมูลานิ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติปิ ตํสมุฏฺานํ. ตํ ปน เตหิ สมุฏฺิตํ โหตีติ ‘‘อโลภาทีหิ สมุฏฺิต’’นฺติ อาห. เต กุสลมูลตํสมฺปยุตฺตา สมุฏฺานํ เอตสฺสาติปิ อตฺโถ สมฺภวติ. เอตฺถ ปน เจตนํ เปตฺวา อฺเ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติ สมุฏฺานภาเว วตฺตพฺพา. ตตฺถ มูเลหิ อตฺตโน ปจฺจยโต กุสเล ปริยาทิยติ, ขนฺเธหิ สภาวโต ¶ , กมฺเมหิ อฺสฺส นิพฺพตฺตนกิจฺจโต. มูเลหิ จ กุสลานํ อนวชฺชตาย เหตุํ ทสฺเสติ, ขนฺเธหิ ตํสมฺปโยคกตํ อนวชฺชสภาวํ, กมฺเมหิ สุขวิปากตํ. มูเลหิ วา นิทานสมฺปตฺติยา อาทิกลฺยาณตํ, ขนฺเธหิ สภาวสมฺปตฺติยา มชฺเฌกลฺยาณตํ, กมฺเมหิ นิพฺพตฺติสมฺปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาณตํ.
๙๘๖. ตํ ¶ …เป… อุทฺธํ อกุสลํ นาม นตฺถีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตโมโห อตฺถีติ? สจฺจเมตํ, เตน ปน วินา ตํสมฺปยุตฺตตา นตฺถีติ ตํสมฺปยุตฺเตสุ คหิเตสุ โมโห คหิโต เอวาติ กตฺวา ‘‘ตโต อุทฺธํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ อฺตฺถ อภาวา. เอกสฺมึ ิตํ เอกฏฺํ, สหชภาเวน เอกฏฺํ สหเชกฏฺํ. ปหาตพฺพนฺติ ปหานํ, ปหานภาเวน เอกฏฺํ ปหาเนกฏฺํ. เยน หิ ยํ สห ปหาตพฺพํ, เตน ตํ เอกสฺมึ ปุคฺคเล ิตํ โหติ, เอกสฺมึ สมุจฺฉินฺเน อสมุจฺฉินฺเน จ อิตรสฺส สมุจฺฉินฺนตาย อสมุจฺฉินฺนตาย จ วเสน อฺมฺาวิรหิตโต.
๙๘๗. ตีณิ ลกฺขณานีติ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตตา. นามกสิณสตฺตปฺตฺติโย ติสฺโส ปฺตฺติโย. ปรมตฺเถ อมฺุจิตฺวา โวหริยมานา วิหารมฺจาทิกา อุปาทาปฺตฺติ สตฺตปฺตฺติคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพา, เอตานิ จ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺา ทฺวีสุ กณฺเฑสุ วิฺตฺติอาทีนิ วิย น วุตฺตานิ, น จ สภาวธมฺมาติ กตฺวา น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตานิ. น หิ โกจิ สภาโว กุสลตฺติกาสงฺคหิโตติ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ.
๙๘๘. สุขภูมีติ กามาวจราทโยปิ ยุชฺชนฺติ. สุขสหคตา หิ กามาวจราทิภูมิ สุขภูมิ. กามาวจราทิภูมีติ จ กามาวจราทิตาย ธมฺมา เอว วุจฺจนฺตีติ กามาวจราทิจิตฺตุปฺปาเทสูติ อตฺถโต วิฺายติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘สุขภูมิย’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา เอว วิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘กามาวจเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภูมิ-สทฺโท จ อภิธมฺเม กามาวจราทีสุ นิรุฬฺโหติ ‘‘จตูสุ ภูมีสุ กุสล’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๓๘๔) อฺภูมิคฺคหณํ น โหตีติ. ปาฬิโต จาติ ‘‘วิสิฏฺานํ ปากาติ วิปากา’’ติอาทิวจนตฺถวิภาวเนน ปาฬิโต. ‘‘วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจน’’นฺติอาทินา ภาสิตตฺถวิภาวเนน อตฺถโต จ. นามปริจฺเฉทาทีหิ ติกทุกานํ ววตฺถานทสฺสเนน วา ปาฬิโต, ตทตฺถวิฺาปเนน อตฺถโต.
๙๙๑. สาลิผลนฺติ ¶ สาลิปากมาห.
๙๙๔. อมฺหากํ มาตุลตฺเถโรติ ปุคฺคลารมฺมณสฺสปิ อุปาทานสฺส อุปาทานกฺขนฺธา เอว ปจฺจโย, น โลกุตฺตรา, โก ปน วาโท ขนฺธารมฺมณสฺส. เตนาห ‘‘อคฺคหิตานี’’ติ.
๙๙๘. ยถา ¶ อุปาทาเนหิ อคฺคเหตพฺพา อนุปาทานิยา, เอวํ สํกิเลเสหิ อคฺคเหตพฺพา อสํกิเลสิกาติ กตฺวา ‘‘อสํ…เป… เอเสว นโย’’ติ อาห.
๑๐๐๖. ทิฏฺิยา คหิโต อตฺตา น วิชฺชติ. เยสุ ปน วิปลฺลตฺถคาโห, เต อุปาทานกฺขนฺธาว วิชฺชนฺติ. ตสฺมา ยสฺมึ อวิชฺชมานนิจฺจาทิวิปริยาสาการคหณํ อตฺถิ, โสว อุปาทานกฺขนฺธปฺจกสงฺขาโต กาโย. ตตฺถ นิจฺจาทิอาการสฺส อวิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ รุปฺปนาทิสภาวสฺเสว จ วิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ วิชฺชมาโน กาโยติ วิเสเสตฺวา วุตฺโต, โลกุตฺตรา ปน น กทาจิ อวิชฺชมานากาเรน คยฺหนฺตีติ น อิทํ วิเสสนํ อรหนฺติ. สกฺกาเย ทิฏฺิ, สตี วา กาเย ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ. อตฺตนา คหิตาการสฺส อวิชฺชมานตาย สยเมว สตี, น ตาย คหิโต อตฺตา อตฺตนิยํ วาติ อตฺโถ. อยํ ปนตฺโถ สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺโต, ปุริโม เอว ปน ปธาโน. ทุติเย หิ ทิฏฺิยา วตฺถุ อวิเสสิตํ โหติ. กาโยติ หิ ขนฺธปฺจเก วุจฺจมาเน โลกุตฺตราปนยนํ นตฺถิ. น หิ โลกุตฺตเรสุ กาย-สทฺโท น วตฺตติ. กายปสฺสทฺธิอาทีสุ หิ โลกุตฺตเรสุ กาย-สทฺโทปิ โลกุตฺตรกฺขนฺธวาจโกติ. สีเลนาติ สุทฺธิยา อเหตุภูเตน สีเลน. คหิตสมาทานนฺติ อุปฺปาทิตปรามาโสว. โส หิ สมาทิยนฺติ เอเตน กุกฺกุรสีลวตาทีนีติ ‘‘สมาทาน’’นฺติ วุตฺโต. ตตฺถ อวีติกฺกมนียตาย สีลํ, ภตฺติวเสน สตตํ จริตพฺพตาย วตํ ทฏฺพฺพํ.
๑๐๐๗. อิเธว ติฏฺมานสฺสาติ อิมิสฺสาเยว อินฺทสาลคุหายํ ติฏฺมานสฺส. วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห. อตฺถปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉา. กุสเลหิ สห โจทนาปริหรณวเสน วินิจฺฉยกรณํ วินิจฺฉโย. พหูนํ นานปฺปการานํ สกฺกายทิฏฺีนํ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ ชนิตาติ วา ปุถุชฺชนา. อวิฆาตเมว วา ชน-สทฺโท วทติ. ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ เอตฺถ ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ วจนตฺโถ. ปุถุ…เป… อวุฏฺิตาติ เอตฺถ ชเนตพฺพา, ชายนฺติ วา เอตฺถาติ ชนา, คติโย. ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนา. อิโต ปเร ¶ ชายนฺติ เอเตหีติ ชนา, อภิสงฺขาราทโย. เต เอเตสํ ปุถู วิชฺชนฺตีติ ปุถุชฺชนา. อภิสงฺขรณาทิอตฺโถ เอว วา ชน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ราคคฺคิอาทโย สนฺตาปา. เต เอว สพฺเพปิ วา กิเลสา ปริฬาหา. ปุถุ ปฺจสุ ¶ กามคุเณสูติ เอตฺถ ชายตีติ ชโน, ‘‘ราโค เคโธ’’ติ เอวมาทิโก. ปุถุ ชโน เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนา. ปุถูสุ วา ชนา ชาตา รตฺตาติ เอวํ ราคาทิอตฺโถ เอว ชน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ปลิพุทฺธาติ สมฺพทฺธา อุปทฺทุตา วา. อสฺสุตวาติ เอเตน อนฺธตา วุตฺตาติ ‘‘อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต’’ติ อาห.
อนเยติ อวฑฺฒิยํ. สพฺพตฺถ นิรุตฺติลกฺขเณน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อเนเกสุ จ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตํ ชานนฺติ, ปากฏฺจ กโรนฺติ อุปการํ สติชนนอามิสปฏิคฺคหณาทินา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา, ตเถว ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจํ กาตพฺพํ กโรนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อสงฺขฺเยยฺยอปฺปเมยฺเยสุปิ กตํ อุปการํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยฺจ ชานาติ, ปากฏฺจ กโรติ, สีโห วิย จ ชวํ สพฺพตฺถ สกฺกจฺจเมว ธมฺมเทสนํ กโรติ. อริยภาโวติ เยหิ โยคโต อริยา วุจฺจนฺติ, เต มคฺคผลธมฺมา ทฏฺพฺพา. อริยกรธมฺมา อนิจฺจทสฺสนาทโย, วิปสฺสิยมานา วา อนิจฺจาทโย.
โสตานีติ ตณฺหาทิฏฺิกิเลสทุจฺจริตอวิชฺชาโสตานิ. ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ วตฺวา ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ วจเนน โสตานํ สํวโร ปิทหนํ สมุจฺเฉทาณนฺติ วิฺายติ. ขนฺตีติ อธิวาสนา, สา จ ตถาปวตฺตา ขนฺธา. ปฺาติ เอเก, อโทโส เอว วา. กายทุจฺจริตาทีนนฺติ ทุสฺสีลฺยสงฺขาตานํ กายวจีทุจฺจริตานํ มุฏฺสฺสจฺจสงฺขาตสฺส ปมาทสฺส อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปาปกานํ อกฺขนฺติอฺาณโกสชฺชานฺจ. อนุเปกฺขา สงฺขาเรหิ อวิวฏฺฏนํ, สาลยตาติ อตฺโถ. ธมฺมฏฺิติยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ปฏิโลมภาโว สสฺสตุจฺเฉทคาโห, ตปฺปฏิจฺฉาทกโมโห วา. นิพฺพาเน ปฏิโลมภาโว สงฺขาเรสุ รติ, นิพฺพานปฏิจฺฉาทโก โมโห วา. สงฺขารนิมิตฺตคฺคาโหติ ยาทิสสฺส กิเลสสฺส อปฺปหีนตฺตา วิปสฺสนา สงฺขารนิมิตฺตํ น มฺุจติ, โส กิเลโส ทฏฺพฺโพ. สงฺขารนิมิตฺตคฺคหณสฺส อติกฺกมนํ วา ปหานํ.
จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ยํ ปหานนฺติ โยชนา เวทิตพฺพา. เกน ปน ปหานนฺติ? อริยมคฺเคเหวาติ วิฺายมาโน อยมตฺโถ เตสํ ภาวิตตฺตา อปฺปวตฺติวจเนน. สมุทยปกฺขิกสฺสาติ เอตฺถ จตฺตาโรปิ มคฺคา จตุสจฺจาภิสมยาติ กตฺวา เตหิ ¶ ปหาตพฺเพน ¶ เตน เตน สมุทเยน สห ปหาตพฺพตฺตา สมุทยสภาคตฺตา จ สจฺจวิภงฺเค จ สพฺพกิเลสานํ สมุทยภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘สมุทยปกฺขิกา’’ติ ทิฏฺิอาทโย วุจฺจนฺติ. กายวาจาจิตฺตานํ วิรูปปฺปวตฺติยา นยนํ อปยาปนํ, กายทุจฺจริตาทีนํ วินาสนยนํ วา วินโย, เตสํ วา ชิมฺหปฺปวตฺตึ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุชุกนยนํ วินยนํ. เอเสเสติ เอโส โส เอว, อตฺถโต อนฺโติ อตฺโถ. ตชฺชาเตติ อตฺถโต ตํสภาโวว. สปฺปุริโส อริยสภาโว, อริโย จ สปฺปุริสภาโวติ อตฺโถ.
อทฺวยนฺติ ทฺวยตารหิตํ, วณฺณเมว ‘‘อจฺจี’’ติ คเหตฺวา อจฺจึ วา ‘‘วณฺโณ เอวา’’ติ เตสํ เอกตฺตํ ปสฺสนฺโต วิย ยถาตกฺกิตํ อตฺตานํ ‘‘รูป’’นฺติ, ยถาทิฏฺํ วา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา เตสํ เอกตฺตํ ปสฺสนฺโต ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติ อิมิสฺสา ปวตฺติยา อภาเวปิ รูเป อตฺตคฺคหณํ ปวตฺตมานํ อจฺจิยํ วณฺณคฺคหณํ วิย. อุปมาโย จ อนฺตฺตาทิคฺคหณนิทสฺสนวเสเนว วุตฺตา, น วณฺณาทีนํ วิย อตฺตโน วิชฺชมานตฺตสฺส, อตฺตโน วิย วา วณฺณาทีนํ อวิชฺชมานตฺตสฺส ทสฺสนตฺถํ.
๑๐๐๘. สรีรนิปฺผตฺติยาติ สรีรปาริปูริยา. นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต วิจินนฺโต กิจฺฉตีติ วิจิกิจฺฉา. อิทปฺปจฺจยานํ ภาโวติ ชาติอาทิสภาวเมว อาห, ชาติอาทีนํ วา ชรามรณาทิอุปฺปาทนสมตฺถตํ. สา ปน ชาติอาทิวินิมุตฺตา นตฺถีติ เตสํเยวาธิวจนํ โหติ ‘‘อิทปฺปจฺจยตา’’ติ.
๑๐๐๙. อิธ อนาคตกิเลสา ‘‘ตเทกฏฺา กิเลสา’’ติ วุจฺจนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อิมิสฺสา จ ปาฬิยา’’ติอาทิ อารทฺธํ. สหเชกฏฺวเสนาติ ตตฺถ อุปฺปนฺนทิฏฺิยา สหเชกฏฺวเสนาติ อตฺถโต วิฺายติ. ตํสมฺปยุตฺโตติ เตหิ สํโยชนกิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตติปิ อตฺโถ ยุชฺชติ. ตถา เต สํโยชนกิเลสา สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ ตํสมุฏฺานนฺติ วา. สํโยชนรหิเตหิ จ ปน กิเลเสหิ สมฺปยุตฺตานํ สมุฏฺิตานฺจ สพฺภาวโต กิเลเสเหว โยชนา กตา.
๑๐๑๑. สํโยชนาทีนํ วิยาติ สํโยชนตเทกฏฺกิเลสาทีนํ ยถาวุตฺตานํ วิย. เตหีติ ทสฺสนภาวนามคฺเคหิ. อภิสงฺขารวิฺาณํ กุสลากุสลํ, ¶ นามรูปฺจ วิปากนฺติ กตฺวา ‘‘กุสลาทีนมฺปิ ปหานํ อนฺุาต’’นฺติ อาห.
๑๐๑๓. เหตู ¶ เจวาติ ‘‘ปหาตพฺพเหตุกา’’ติ เอตสฺมึ สมาสปเท เอกเทเสน สมาสปทตฺถํ วทติ. เอตฺถ จ ปุริมนเยน ‘‘อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา’’ติ อิเมเยว ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา, น อิโต อฺเติ อยํ นิยโม ปฺายติ, น อิเม ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาเยวาติ. ตสฺมา อิเมสํ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกภาโว อนิยโต วิจิกิจฺฉาสหคตโมหสฺส อเหตุกตฺตาติ ปุริมนโย วิวรณียตฺถวา โหติ. ตสฺมา ปุริมนเยน ธมฺมโต ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก นิกฺขิปิตฺวา อตฺถโต นิกฺขิปิตุํ ทุติยนโย วุตฺโต.
๑๐๒๙. มหคฺคตา วา อิทฺธิวิธาทโย. อปฺปมาณารมฺมณา มหคฺคตา เจโตปริยปุพฺเพนิวาสานาคตํสาณสมฺปยุตฺตา.
๑๐๓๕. อนนฺตเร นิยุตฺตานิ, อนนฺตรผลปฺปโยชนานิ, อนนฺตรผลกรณสีลานิ วา อานนฺตริกานิ. ตานิ ปน ปฏิปกฺเขน อนิวารณียผลตฺตา อนฺตรายรหิตานีติ ‘‘อนนฺตราเยน ผลทายกานี’’ติ วุตฺตํ. อนนฺตรายานิ วา อานนฺตริกานีติ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอกสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อเนกสฺมิมฺปิ อายูหิเต วตฺตพฺพเมวนตฺถีติ ทสฺเสติ. น จ เตสํ อฺมฺปฏิพาหกตฺตํ อตฺถิ อปฺปฏิปกฺขตฺตา, อปฺปฏิปกฺขตา จ สมานผลตฺตา อนุพลปฺปทานโต จ. ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๘) เอวมาทิโก อเหตุกวาโท. ‘‘กโรโต โข การยโต ฉินฺทโต เฉทาปยโต…เป… กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๖๖) เอวมาทิโก อกิริยวาโท. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๒.๙๔; ๓.๙๑) เอวมาทิโก นตฺถิกวาโท. เอเตสุ ปุริมวาโท พนฺธโมกฺขานํ เหตุํ ปฏิเสเธติ, ทุติโย กมฺมํ, ตติโย วิปากนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. ตฺหีติ อเหตุกาทินิยตมิจฺฉาทิฏฺึ, น ปน นิยตภาวํ อปฺปตฺตํ.
๑๐๓๙. ปจฺจยฏฺเนาติ มคฺคปจฺจยสงฺขาเตน สมฺปโยควิสิฏฺเน ปจฺจยภาเวนาติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ มคฺคงฺคานํ ปนํ มคฺคปจฺจยภาวรหิเต มคฺคเหตุเก ¶ ทสฺเสตุํ, เตน มคฺคเหตุเก อสงฺกรโต ววตฺถเปติ. สเจ ปน โกจิ วเทยฺย ‘‘เอเกกํ องฺคํ เปตฺวา ตํตํสมฺปยุตฺตานํ มคฺคเหตุกภาเวปิ ‘มคฺคงฺคานิ เปตฺวา’ติ อิทํ วจนํ ยุชฺชตี’’ติ. เอวฺหิ สติ ตติยนเย วิย อิธาปิ ‘‘เปตฺวา’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตฺเจตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนวตฺโถ เวทิตพฺโพ. มคฺคงฺคามคฺคงฺคานฺหิ ¶ สมฺปยุตฺตานํ วิเสสทสฺสนตฺโถ อยํ นโยติ. เสสมคฺคงฺคานํ ปุพฺเพ ปิตานนฺติ อธิปฺปาโย. ผสฺสาทีนฺหิ ปุริมนเยปิ มคฺคเหตุกตา สิทฺธาติ.
สมฺมาทิฏฺิยา ทุติยนเยปิ ปิตาย ตติยนเย สเหตุกภาโว ทสฺสิโต. กถํ ทสฺสิโต, นนุ อริยมคฺคสมงฺคิสฺส ‘‘อโลโภ อโทโส อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติ (ธ. ส. ๑๐๓๙) อวตฺวา ‘‘อโลโภ อโทโส อโมโห อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติ วิสุํ สมฺมาทิฏฺิอาทิเก มคฺคเหตู ทสฺเสตฺวา ‘‘ตํสมฺปยุตฺโต…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ (ธ. ส. ๑๐๓๙) วิสุํ มคฺคเหตุกานํ ทสฺสิตตฺตา ‘‘มคฺคเหตูสุ อโมโห’’ติ (ธ. ส. ๑๐๓๙) วุตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา มคฺคเหตุกตา น ทสฺสิตา สิยา? โน น ทสฺสิตา. ยถา หิ ตีณิ สํโยชนานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตเทกฏฺโ โลโภ โทโส โมโห, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตู’’ติ (ธ. ส. ๑๐๑๗) วิสุํ ปหาตพฺพเหตู นิยเมตฺวา ‘‘ตเทกฏฺา จ กิเลสา’’ติอาทิวจเนน (ธ. ส. ๑๐๑๗) โลภโทสโมหา จ อฺมฺสหเชกฏฺา อฺมฺสมฺปยุตฺตา สงฺขารกฺขนฺธภูตา จ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกาติ ทสฺสิตา โหนฺติ, เอวมิธาปิ ‘‘อโลภาทโย อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติ นิคมิตาปิ อฺมฺสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธภาวโต ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธวจเนน ‘‘มคฺคเหตุกา’’ติ ทสฺสิตา เอวาติ สิทฺธํ โหติ, สมฺมาทิฏฺิยาปิ อโมโหติ วุตฺตาย มคฺคเหตุกภาวทสฺสนํ. สเจ ปน โย ทุติยนเย มคฺโค เจว เหตุ จาติ วุตฺโต, ตโต อฺสฺเสว อฺเน อสาธารเณน ปริยาเยน มคฺคเหตุภาวํ ทสฺเสตฺวา ตํสมฺปโยคโต สมฺมาทิฏฺิยา มคฺคเหตุกภาวทสฺสนตฺโถ ตติยนโย สิยา. ‘‘อริยมคฺคสมงฺคิสฺส อโลโภ อโทโส อิเม ธมฺมา มคฺคเหตู’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา. ยสฺมา ปน ‘‘มคฺคเหตู’’ติ อิมินา อฺเน สาธารเณน ปริยาเยน เยสํ มคฺคเหตุภาโว สมฺภวติ, เต สพฺเพ ‘‘มคฺคเหตู’’ติ ทสฺเสตฺวา ตํสมฺปยุตฺตานํ ¶ เตสํ อฺเสฺจ มคฺคเหตุกภาวทสฺสนตฺโถ ตติยนโย, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘อโมโห’’ติปิ วุตฺตํ. น หิ โส มคฺคเหตุ น โหตีติ. อิเม ปน ตโยปิ นยา อตฺถวิเสสวเสน นิกฺขิตฺตตฺตา อตฺถโต นิกฺเขปา ทฏฺพฺพา. อถ วา สรูเปน วจนํ ธมฺมโต นิกฺเขโป, อตฺเถน อตฺถโตติ เอวมฺปิ โยชนา สมฺภวติ. ตตฺถ ทุติยตติยนยา สรูปโต เหตุเหตุมนฺตุทสฺสนวเสน ธมฺมโต นิกฺเขโป. ปมนโย ตถาอทสฺสนโต อตฺเถน จ มคฺคงฺคตํสมฺปยุตฺตานํ เหตุเหตุมนฺตุภาวาวคมนโต อตฺถโต นิกฺเขโปติ.
๑๐๔๐. ยสฺมึ สภาวธมฺเม นินฺนโปณปพฺภารภาเวน จิตฺตํ ปวตฺตติ, โส ตสฺส อารมฺมณาธิปติ ¶ เวทิตพฺโพ. เจโตปริยาเณน ชานิตฺวา ปจฺจเวกฺขมาโน เตน ปจฺจเวกฺขมาโนติ วุตฺโต. เอตฺถาปีติ เอตสฺมิมฺปิ อฏฺกถาวจเน, เอตฺถ วา ปฏฺาเน มคฺคาทีนิ เปตฺวา อฺเสํ อธิปติปจฺจยภาวสฺส อวจเนเนว ปฏิกฺเขปปาฬิยํ. อยเมวตฺโถติ อตฺตโน มคฺคผลํ เปตฺวาติ อตฺโถ. วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ ปธาเนน อธิปตินา สหชาตาธิปติ นิทสฺสิโต, ตยิทํ นยทสฺสนมตฺตเมว โหตีติ อฺโปิ เอวํปกาโร สหชาโต มคฺคาธิปติ นิทสฺสิโต โหติ, ตสฺมา วีริยาธิปเตยฺยนฺติ จ โยเชตพฺพํ. อิทมฺปิ หิ อตฺถโต วุตฺตเมวาติ.
๑๐๔๑. อตฺตโน สภาโว อตฺตภาโว. ลทฺโธกาสสฺส กมฺมสฺส วิปาโก กปฺปสหสฺสาติกฺกเม อุปฺปชฺชติ อเนกกปฺปสหสฺสายุกานํ สตฺตานํ, กปฺปสหสฺสาติกฺกเมปิ วา ลทฺโธกาสํ ยํ ภวิสฺสติ, ตทปิ ลทฺโธกาสเมวาติ อตฺตโน วิปากํ สนฺธาย วุจฺจติ. นตฺถิ นาม น โหตีติ อนุปฺปนฺโน นาม น โหตีติ อธิปฺปาโย. อุปฺปาทีสุ อนฺโตคธตฺตา ‘‘อุปฺปาทิโน ธมฺมา’’ติ เอเตน วจเนน วุจฺจตีติ กตฺวา อาห ‘‘อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาโต’’ติ. อรูปสงฺขาโต อตฺตาติ อรูปภวงฺคํ อาห. ตตฺถ อากาสานฺจายตนสฺาทิมโย อตฺตาติ หิ อตฺถโต โวหาโร ปวตฺโตติ.
ยทิ ปน อายู…เป… สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อลทฺโธกาสฺจ วิปากํ เทตีติ กตฺวา วิปกฺกวิปากฺจ ทเทยฺย, ตโต เอกสฺเสว กมฺมสฺส สพฺพวิปาเกน ภวิตพฺพนฺติ อฺสฺส กมฺมสฺส โอกาโส น ภเวยฺย นิรตฺถกตฺตา ¶ , อุปฺปตฺติยาเยว โอกาโส น ภเวยฺย, อุปฺปนฺนสฺส วา ผลทาเน. อถ วา อลทฺโธกาสสฺส วิปากทาเน ปจฺจยนฺตรรหิตสฺสปิ วิปากทานํ อาปนฺนนฺติ อวิชฺชาตณฺหาทิปจฺจยนฺตรเขปกสฺส อฺสฺส อปจยคามิกมฺมสฺส กมฺมกฺขยกรสฺส โอกาโส น ภเวยฺย. ภาวิเตปิ มคฺเค อวิชฺชาทิปจฺจยนฺตรรหิตสฺส จ กมฺมสฺส วิปจฺจนโต สมตฺถตา น สิยาติ อตฺโถ. สพฺพทา วา วิปากปฺปวตฺติยา เอว ภวิตพฺพตฺตา วิปากโต อฺสฺส ปวตฺติโอกาโส น ภเวยฺย. ตํ ปนาติ อายูหิตํ กมฺมํ. อิทํ ปน ธุววิปากสฺส วิปาเกน อธุววิปากสฺสปิ ลทฺโธกาสสฺส วิปากํ อุปฺปาทีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺ สมาปตฺติโย จ พลววิรเห อคฺคมคฺคภาวนาวิรเห จ อปฺปหีนสภาวโต ธุวํ วิปจฺจนฺตีติ ธุววิปากาติ วุตฺตา. อายูหิตกมฺเม วุจฺจมาเน อนุปฺปนฺนํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยํ อายูหิตํ ภวิสฺสติ, ตตฺถาปิ อายูหิต-สทฺทปฺปวตฺติสพฺภาวา.
๑๐๕๐. อุปาทินฺนาติ ¶ เอตฺถ น อุเปเตน อาทินฺนาติ อยมตฺโถ, อุปสทฺโท ปน อุปสคฺคมตฺตเมว, ตสฺมา อุปาทานารมฺมณา อุปาทาเนหิ, อฺเ จ อนภินิเวเสน ‘‘อหํ มคฺคํ ภาวยึ, มม มคฺโค อุปฺปนฺโน’’ติอาทิเกน คหเณน อาทินฺนา อิจฺเจว อุปาทินฺนา. อุปาทินฺน-สทฺเทน วา อมคฺคผลธมฺมาเยว วุตฺตา, อิตเรหิ มคฺคผลธมฺมา จาติ เวทิตพฺพํ.
ติกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา
๑๐๖๒. เมตฺตายนวเสนาติ เมตฺตาผรณวเสน. ‘‘เมตฺตยนวเสนา’’ติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เมตฺตา, เมทนํ วา เมตฺตายนํ, ตฺจ สิเนหวเสน. อนุทยตีติ อนุทาติ วตฺตพฺเพ ‘‘อนุทฺทา’’ติ ท-การาคมนํ กตฺวา วุตฺตํ. อนุทฺทายนากาโรติ อนุรกฺขณากาโร. รกฺขณฺหิ ทายนา. อนุทฺทายิตสฺสาติ อนุทฺทาย อยิตสฺส. ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทึ สุณนฺตสฺส สวเน, อนิจฺจาทิโต สมฺมสนฺตสฺส สมฺมสเน, มคฺเคเนตฺถ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตสฺส ปฏิเวเธ, ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขเณติ จตูสุ กาเลสุ ทุกฺเข าณํ วตฺตติ.
๑๐๖๕. จิตฺตสฺส ¶ สํรฺชนํ จิตฺตสฺส สาราโค. คิชฺฌนฺตีติ อภิกงฺขนฺติ. สฺชํนฺตีติ พนฺธนฺติ. ลคฺคนฏฺเนาติ สํวรณฏฺเน, โอลมฺพนฏฺเน วา. ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺสาติ กามภวาทิสงฺขาตสฺส วิปากกฏตฺตารูปสฺส อภินิพฺพตฺติอตฺถํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภาววเสน ปริกฑฺฒติ. จิตฺตมสฺส ภวนฺตเร วิธาวติ นิพฺพตฺตติ. ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวโส อฏฺสตตณฺหาวิจริตาทิภาเวน ตณฺหาปวตฺติเยว.
สริตานีติ ราควเสน อลฺลานิ. ตํสมฺปยุตฺตปีติวเสน สินิทฺธานิ สิเนหิตานิ. วิสตาติ วิตฺถตา. รูปาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ พฺยาปนวเสน วิสฏา. ปุริมวจนเมว ต-การสฺส ฏ-การํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสกฺกตีติ ปริสปฺปติ, สหติ วา. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาลิยมาโนปิ สหตีติ. โอสกฺกนํ, วิปฺผนฺทนํ วา วิสกฺกนนฺติ วทนฺติ ¶ . อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ปสฺสนฺตี วิวิเธหากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สงฺขิปติ. วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ วหตีติ อตฺโถ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขเวทนามูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลา. ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลา. ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา ‘‘วิสปริโภคา’’ติ วุตฺตา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสตา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิตฺถภาวฺถาภาวนฺติ มนุสฺสภาวเทวาทิภาวภูตํ.
ปณิธานกวเสนาติ จิตฺตสฺส รูปาทีสุ ปนกวเสน. อฺโปิ พนฺธุ ตณฺหาย เอว โหติ, โส ปน อพนฺธุปิ โหติ. ตณฺหา ปน นิจฺจสนฺนิสฺสิตาติ ‘‘ปาฏิเยกฺโก พนฺธู’’ติ วุตฺตา. อสนโตติ พฺยาปนโต ภฺุชนโต จ. ตทุภยํ ทสฺเสติ ‘‘อชฺโฌตฺถรณโต’’ติอาทินา. อาสีสนวเสนาติ อิจฺฉนวเสน. อฺเนากาเรนาติ ชปฺปนาชปฺปิตตฺตานํ ชปฺปาย อนฺตฺตทสฺสนากาเรน. จิตฺตํ ปริยุฏฺาตีติ จิตฺตํ มูสติ. มารปาโสติ มาเรน คหิตตาย ราโค มารปาโส.
๑๐๖๖. สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺโน กมฺมปถเภทํ น กโรตีติ เอเตน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโน อฏฺานโกโป กโรตีติ วิฺายติ. ‘‘อตฺถํ เม นาจริ ¶ , น จรติ, น จริสฺสติ, ปิยสฺส เม มนาปสฺส อตฺถํ นาจริ, น จรติ, น จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อนตฺถํ นาจริ, น จรติ, น จริสฺสตี’’ติ อุปฺปชฺชมาโนปิ หิ โกโป อวตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺนตฺตา อฏฺานโกโป เอว ภวิตุํ ยุตฺโต. อาฆาเตนฺโตติ หนนฺโต. ปุนรุตฺติโทโส ปฏิเสธิโตติ โทส-ปทสฺส ปฏิวิโรธ-ปทสฺส จ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาคตตฺตา วุตฺตํ. ปฏิฆสฺส วา วิเสสนตฺถํ ปุพฺเพ ‘‘ปฏิวิโรโธ’’ติ, ปโทสาทิวิเสสนตฺถํ ‘‘โทโส’’ติ จ วุตฺตํ, ทุสฺสนาทิวิเสสนตฺถํ ปจฺฉา ‘‘โทโส’’ติ, วิโรธวิเสสนตฺถฺจ ‘‘ปฏิวิโรโธ’’ติ วุตฺตนฺติ นตฺถิ ปุนรุตฺติโทโส.
๑๐๙๑. อนิทฺธาริตปริจฺเฉเท ธมฺมานํ อตฺถิตามตฺตทีปเก มาติกุทฺเทเส อปริจฺเฉเทน พหุวจเนน อุทฺเทโส กโตติ พหุวจเนเนว ปุจฺฉติ – ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ติ. สภาวสงฺขาปริจฺเฉทาทิวเสน หิ ธมฺเม อชานนฺตสฺส วเสน อุทฺเทโส ปุจฺฉา จ กรียตีติ. ตสฺมา ¶ ปริจฺเฉทํ อกตฺวา อุทฺทิฏฺา ปุจฺฉิตา จ. อิเมติ อสงฺขตธาตุโต อุทฺธํ นตฺถีติ ทีปนตฺถํ เอกมฺปิ ตํ นิทฺทิสิตฺวา พหุวจเนเนว นิคมนํ กตํ นิทฺเทสโต ปุพฺเพ โพธเนยฺยสฺส อชานนกาลํ อุปาทาย.
๑๑๐๑. กึ ปน นตฺถิ, กึ เตน น วุตฺตาติ โยชนา กาตพฺพา. อิทเมว มโนวิฺเยฺยนฺติ นิยมาภาโว ววตฺถานาภาโว. จกฺขุวิฺาณาทิวิฺเยฺยเมว จกฺขาทิวิฺเยฺยนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ มโนวิฺาณวิฺเยฺเยนปิ มโนวิฺเยฺเยน ภวิตพฺพนฺติ กตฺวา อฏฺกถาย ‘‘กึ ปน มโนวิฺาเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เกหิจิ วิฺเยฺยา เกหิจิ อวิฺเยฺยาติ อิทํ กามาวจรํ มโนวิฺาณํ อารมฺมณาทิวเสน ภินฺทิตฺวา โยเชตพฺพํ. รูปาวจราทิอารมฺมเณน หิ กามาวจรมโนวิฺาเณน รูปราคาทิสมฺปยุตฺเตน จ กามาวจรธมฺมา น วิฺเยฺยา, อิตเรน จ วิฺเยฺยา. เอวํ กามาวจรานเมว อารมฺมณานํ เกสฺจิ สทฺทาทีนํ รูปารมฺมณาทีหิ อวิฺเยฺยตา วิฺเยฺยตา จ โยเชตพฺพา, ตถา ทฺวารเภทวเสน. อถ วา โสมนสฺสสหคตสนฺตีรณํ อิฏฺารมฺมณเมวาติ อิตรํ เตน น วิฺเยฺยํ. เอวํ อุเปกฺขาสหคเต กุสลวิปาเก อกุสลวิปาเก จาติ สพฺพตฺถ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. รูปาวจราทโย กามาวจรวิปากาทีหิ อวิฺเยฺยา, เกจิเทว วิฺเยฺยา ¶ อรูปาวจเรหีติ โยเชตพฺพํ อนุวตฺตมานตฺตา. นิพฺพาเนน อวิฺเยฺยตฺตาติ ‘‘เกหิจิ อวิฺเยฺยา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส อตฺถสมฺภวมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น นิพฺพานสฺส อนุวตฺตมานมโนวิฺาณภาวโต.
๑๑๐๒. ปฺจกามคุณิกราโคติ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. ภวาสวํ เปตฺวา สพฺโพ โลโภ กามาสโวติ ยุตฺตํ สิยา. สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค ภวทิฏฺิสมฺปยุตฺตตฺตา ‘‘ภวาสโว’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺโต. ภวาสโว ปน ‘‘ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺเตสุ เอว อุปฺปชฺชตี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺโต. โสปิ ราโค กามาสโว ภวิตุํ ยุตฺโต. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกทุกฺขานํ การณภูตา กามาสวาทโยปิ ทฺวิธา วุตฺตา.
๑๑๐๓. กามาสวนิทฺเทเส จ กาเมสูติ กามราคทิฏฺิราคาทิอารมฺมณภูเตสุ เตภูมเกสุ วตฺถุกาเมสูติ อตฺโถ สมฺภวติ. ตตฺถ หิ อุปฺปชฺชมานา สา ตณฺหา สพฺพาปิ น กามจฺฉนฺทาทินามํ น ลภตีติ. กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท อกุสเลปิ อุปฺปชฺชติ, น ปน ธมฺมจฺฉนฺโท.
๑๑๐๕. อฺํ ¶ ชีวนฺติ คหณํ ยทิปิ อุปาทานกฺขนฺเธสฺเวว ปวตฺตติ, รูเป…เป… วิฺาเณ วา ปน น ปติฏฺาติ. ตโต อฺํ กตฺวา ชีวํ คณฺหาตีติ สสฺสตทิฏฺิ โหตีติ. พฺรหฺมาทึ เอกจฺจํ อตฺตานํ ‘‘โหตี’’ติ นิจฺจโต อฺฺจ ‘‘น โหตี’’ติ อนิจฺจโต คณฺหนฺตสฺส ‘‘โหติ จ น จ โหตี’’ติ เอกจฺจสสฺสตทิฏฺิ. ‘‘โหตี’’ติ จ ปุฏฺเ ‘‘เนวา’’ติ, ‘‘น โหตี’’ติ จ ปุฏฺเ ‘‘น’’อิติ สพฺพตฺถ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อมราวิกฺเขปทิฏฺิ, อมรา อนุปจฺเฉทา, อมรมจฺฉสทิสี วา วิกฺเขปทิฏฺีติ อตฺโถ.
ปฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโวติ วุตฺโตติ กตฺวา พฺรหฺมานํ วิมานาทีสุ ราคสฺส ทิฏฺิราคสฺส จ กามาสวภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ยทิ ปน โลโภ กามาสวภวาสววินิมุตฺโต อตฺถิ, โส ยทา ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโว อาสววิปฺปยุตฺโตติ โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตสฺส วิย ตสฺสปิ อาสววิปฺปยุตฺตตา วตฺตพฺพา สิยา ‘‘จตูสุ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺเตสุ โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปนฺโน โมโห สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต’’ติ. ‘‘กามาสโว อฏฺสุ โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ, ‘‘กามาสวํ ปฏิจฺจ ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ ¶ (ปฏฺา. ๓.๓.๑) จ วจนโต ทิฏฺิสหคโต ราโค กามาสโว น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏตีติ อาสวานํ วจนํ ปหาตพฺพทสฺสนตฺถนฺติ กตฺวา เต ปหาเน อาหริยมานา ปหาตพฺพานมฺปิ เตสํ กิเลสานํ อุทฺเทสกฺกเมน อาหริตุํ วฏฺฏนฺติ ปชหนกานํ มคฺคานมฺปีติ อตฺโถ.
๑๑๒๑. ปมกมานภาชนีเยติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานสฺส นิทฺเทเส. ตตฺถ หิ ‘‘เอกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มฺนา…เป… เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา’’ติ (วิภ. ๘๖๖) เสยฺยสฺส สทิสสฺส หีนสฺส จ ปวตฺตมาโน ปุคฺคลวิเสสํ อนามสิตฺวา เสยฺยมาโน วิภตฺโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เอโก มาโน ติณฺณํ ชนานํ อุปฺปชฺชตีติ กถิโต’’ติ อาห. น เกวลฺจายํ ปมกมานภาชนีเย เอว เอวํ กถิโต, ทุติยกตติยกมานภาชนีเยปิ กถิโต เอวาติ นิทสฺสนมตฺถํ เอตํ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ปุคฺคเล อนิสฺสาย วุตฺตานํ ติณฺณมฺปิ มานานํ ภาชนียํ ‘‘ปมกมานภาชนีเย’’ติ อาห. เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน’’ติอาทีนฺหิ ปุคฺคลํ อามสิตฺวา วุตฺตานํ นวนฺนํ มานานํ ภาชนียํ ทุติยกมานภาชนียํ ¶ โหติ, ตสฺส มานราสิสฺส ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา วุตฺตมานราสิโต ทุติยตติยกตฺตาติ, อถาปิ จ ยถาวุตฺเต ทุติยกมานภาชนีเย ‘‘เอเกกสฺส ตโย ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺตีติ กถิต’’นฺติ อิธ วุตฺตาย อตฺถวณฺณนาย สมานทสฺสนตฺถํ ‘‘ปมกมานภาชนีเย’’ติ วุตฺตํ. โส เอว มาโน อิธาคโตติ ตตฺถ กถิโต เอว อตฺโถ ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย. มานกรณวเสนาติ ‘‘เสยฺโย’’ติอาทิกิจฺจกรณวเสน. อปราปเร อุปาทายาติ อิทํ ปุริมปุริมา มานา อปราปเร อุปนิสฺสยภาเวน เต อุปฺปาเทนฺตา อจฺจุคฺคจฺฉนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. เกตุกมฺยตาจิตฺตํ อจฺจุคฺคตภาวํ คจฺฉตีติ กตฺวา จิตฺเตเนว วิเสสิตํ.
๑๑๒๖. อกฺขมนภาวปฺปกาสนํ ขิยฺยนํ. มเนน ปิยกรณนฺติ เอวํปการํ ปูชนํ มานนนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. อิสฺสากรณวเสนาติ ลาภาทิอกฺขมนกิจฺจวเสน.
๑๑๒๗. อริยสาวกาติ ¶ วจนํ ‘‘อริยสาวกานํเยว ปฏิเวโธ อตฺถิ, เต จ ตํ น มจฺฉรายนฺตี’’ติ ปฏิเวธธมฺเม มจฺฉริยาภาวทสฺสนตฺถํ. คนฺโถติ ปาฬิ. กถามคฺโคติ อฏฺกถาปพนฺโธ. ธมฺมนฺตรนฺติ กุสลาทิธมฺมํ ภินฺทิตฺวา อกุสลาทึ อตฺตโน โลลตาย ตถาคตภาสิตํ ติตฺถิยภาสิตํ วา กโรนฺโต อาโลเลสฺสติ. อตฺตานํ อาวิกตฺวาติ อตฺตานํ อฺถา สนฺตํ อฺถา ปเวทยิตฺวา. โย ปนาติ ติตฺถิโย คหฏฺโ วา อตฺตโน สมยสฺส สโทสภาวํ ทฏฺุํ อนิจฺฉนฺโต อฺาเณน อภินิเวเสน วา.
พฺยาปิตุมนิจฺโฉติ วิวิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว เววิจฺฉํ. อนาทโรติ มจฺฉริเยน ทาเน อาทรรหิโต. กฏจฺฉุนา คาโห ภตฺตสฺส กฏจฺฉุคฺคาโห, กฏจฺฉุคฺคาโห วิย กฏจฺฉุคฺคาโห. ยถา หิ กฏจฺฉุคฺคาโห ยถาวุตฺเต ภตฺเต น สํปสารยติ, เอวํ มจฺฉริยมฺปิ อาวาสาทีสูติ. คยฺหติ เอเตนาติ วา คาโห, กฏจฺฉุ เอว คาโห กฏจฺฉุคฺคาโห. โส ยถา สงฺกุฏิตคฺโค น สํปสารยติ, เอวํ มจฺฉริยมฺปีติ. อาวริตฺวา คหิตํ อคฺคหิตํ, ตสฺส ภาโว อคฺคหิตตฺตํ, มจฺฉริยํ. ‘‘อาวาสาทิ ปเรหิ สาธารณมสาธารณํ วา มยฺเหว โหตู’’ติ ปวตฺติวเสน อตฺตสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา, ‘‘มา อฺสฺสา’’ติ ปวตฺติวเสน อตฺตสมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณตา จ โยเชตพฺพา. ยํ ปน ‘‘ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโม’’ติ วุตฺตํ, ตํ มจฺฉริยสฺส ปรสนฺตกโลภสฺส อุปนิสฺสยภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ หิ ตํ มจฺฉริยปฺปวตฺติทสฺสนํ, ปรสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา จ วตฺตพฺพา สิยาติ.
๑๑๔๐. อภิชฺฌากามราคานํ ¶ วิเสโส อาสวทฺวยเอกาสวภาโว สิยา, นอภิชฺฌาย โนอาสวภาโว จาติ โนอาสวโลภสฺส สพฺภาโว วิจาเรตพฺโพ. น หิ อตฺถิ ‘‘อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา อาสวสฺส ธมฺมสฺส อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ สตฺตโม จ นวโม จ ปฺโห. คณนาย จ ‘‘เหตุยา สตฺตา’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘นวา’’ติ. ทิฏฺิสมฺปยุตฺเต ปน โลเภ โนอาสเว วิชฺชมาเน สตฺตมนวมาปิ ปฺหวิสฺสชฺชนํ ลเภยฺยุํ, คณนา จ ‘‘เหตุยา นวา’’ติ วตฺตพฺพา สิยา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเต จ โลเภ โนอาสเว วิชฺชมาเน ปุพฺเพ ทสฺสิโต โทโสติ.
๑๑๕๙. กามจฺฉนฺทนีวรณนิทฺเทเส ¶ กาเมสูติ เตภูมเกสุ สาสเวสุ สพฺเพสุ วตฺถุกาเมสุ. สพฺโพ หิ โลโภ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. เตเนว ตสฺส อารุปฺเป อุปฺปตฺติ วุตฺตา ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ปุเรชาตปจฺจยา. อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณํ. อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณ’’นฺติ (ปฏฺา. ๓.๘.๑).
๑๑๖๒. อิริยาปถิกจิตฺตนฺติ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ อฏฺปฺาสวิธํ จิตฺตํ. ตตฺถ ปน พลวถินมิทฺธสหคตํ จิตฺตํ ‘‘อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺต’’นฺติ วุตฺตํ. โอลียตีติ โอลมฺพติ.
๑๑๖๓. โอนยฺหตีติ ฉาเทติ, อวตฺถรติ วา. นานารมฺมเณสุ ปวตฺตินิวารเณน, วิปฺผาริกตานิวารเณเนว วา อนฺโตสโมโรโธ. เอกจฺจานนฺติ สิรีสาทิรุกฺขานํ. รูปกาเยเนว สิยุํ, เตน สุขปฺปฏิสํเวทนนิพฺพานสจฺฉิกิริยานํ รูปตาปตฺติ สิยาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมาติ ‘‘กายสฺสา’’ติ วจนสฺส รูปตฺตาสาธกตฺตา. น หิ นามกาโย สุปตีติ อิทํ ถินมิทฺธสมุฏฺิตรูเปหิ รูปกายสฺส ครุภาวปฺปตฺตํ องฺคปจฺจงฺคาทีนํ สํสีทนํ โสปฺปนฺติ สนฺธาย วุตฺตํ, น ชาครณจิตฺตรหิตํ ภวงฺคสนฺตตินฺติ. ตสฺส ผลตฺตาติ ผลูปจาเรน อินฺทฺริยํ วิย มิทฺธํ ทสฺเสตุํ มิทฺธสฺส ผลตฺตา อินฺทฺริยนิทฺเทเส วิย ลิงฺคาทีนิ มิทฺธนิทฺเทเสปิ โสปฺปาทีนิ วุตฺตานีติ อตฺโถ.
รูปกายสฺส อนฺโตสโมโรโธ นตฺถีติ โส นามกาเย วุตฺโตติ วิฺายติ. เตน สห วุตฺตา ¶ โอนาหปริโยนาหา จ. รูปกายสฺส วา วิปฺผาริกาวิปฺผาริกภาโว นาม อตฺตโน สภาเวน นตฺถิ, นามกายสฺส นามกาเย วิปฺผาริเก ลหุโก, อวิปฺผาริเก ครุโกติ อวิปฺผาริกภาเวน โอนาหนาทิ นามกายสฺเสว โหตีติ โอนาหนาทโยปิ นามกาเย วิฺายนฺติ. เตนาห ‘‘น หิ รูปํ นามกายสฺส โอนาโห…เป… โหตี’’ติ. อาวรณภาโว วิย หิ โอนาหนาทิภาโวปิ นามกายสฺเสว โหตีติ. อิตโร อธิปฺปายํ อชานนฺโต เมฆาทีหิ รูเปหิ รูปานํ โอนาหนาทึ ปสฺสนฺโต ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาห. ยทิ เอวนฺติ ยทิ รูปสฺส โอนาหนาทิตา สิทฺธา, อรูปสฺส น สิยา ¶ , เสตุพนฺธาทีสุ รูปสฺส อาวรณํ ทิฏฺนฺติ อาวรณมฺปิ อรูปสฺส น ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
สุราเมรยปานํ อกุสลนฺติ กตฺวา ยุตฺโต ตสฺส อุปกฺกิเลสภาโว, สุรา…เป… ปมาทฏฺานานุโยคสฺส จ อกุสลตฺตา ปฺาย ทุพฺพลีกรณภาโว ยุตฺโต, ตถาปิ ปรสฺส อธิปฺปายํ อนุชานิตฺวา สุราเมรยสฺส อุปกฺกิเลสตา ปฺาย ทุพฺพลีกรณตา จ อุปกฺกิเลสานํ ปฺาย ทุพฺพลีกรณานฺจ ปจฺจยตฺตา ผลโวหาเรน วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น, ปจฺจยนิทฺเทสโต’’ติ. เอวเมว โขติ ยถา ชาตรูปสฺส อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺชนฺติ ปฺจุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ชาตรูปํ น เจว มุทุ โหติ, น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ ปภงฺคุ จ, น จ สมฺมา อุเปติ กมฺมาย, เอวเมว. ปจฺจยนิทฺเทสโตติ อุปกฺกิเลสปฺาทุพฺพลีกรณานํ ปจฺจยภาวนิทฺเทสโต, ปจฺจเย ผลนิทฺเทสโตติ อตฺโถ. สยเมว กิเลโส อุปกฺกิเลสนิทฺเทเสสุ นิทฺทิฏฺโติ อธิปฺปาโย.
นีวรณํ หุตฺวาว นีวรณสมฺปยุตฺเต ทสฺสิยมาเน น นีวรณตาทสฺสนตฺโถ อารมฺโภ, อถ โข สิทฺธนีวรณภาวสฺส นีวรณสมฺปยุตฺตตาทสฺสนตฺโถติ ยถาลาภวเสน จ อสมฺปยุตฺตสฺส วจนํ น ยุชฺชติ. ยถา หิ ติฏฺนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ สิปฺปิสมฺพุกาทีสุ ยถาลาภสมฺภวํ ตํ ทฺวยํ วุตฺตํ, น เอวํ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ สมฺปยุตฺตมฺปิ อสมฺปยุตฺตมฺปี’’ติ วจนํ อตฺถิ, ยํ ยถาลาภํ สมฺภเวยฺยาติ. จิตฺตชสฺสาสมฺภววจนโตติ ‘‘จตฺตตฺตา’’ติอาทิวจนสฺส ฌานกฺขเณ จิตฺตชสฺส ถินมิทฺธสฺส อสมฺภววจนภาวโตติ อตฺโถ, ‘‘จตฺตตฺตา’’ติอาทิวจเนน วา อสมฺภวสฺส วจนโต ปกาสนโตติ อตฺโถ.
กาเมสุ โข ปน…เป… สุทิฏฺโติ อิมินา กามาทีนเว อฺาณสฺส ปหานมาห. ตํ ตตฺถ ¶ ปหานนฺติ ตํ ตตฺถ รูเป ปหานนฺติ ปหานํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ วินยนนฺติ วา อตฺโถ. เตน รูปสฺส อปฺปหาตพฺพตฺตเมว ทสฺเสติ, น ปน ‘‘ฉ ธมฺเม ปหายา’’ติอาทีสุ มิทฺธสฺส อปฺปหาตพฺพตาทสฺสนโต อฺโ ปกาโร วุตฺโต. น ยถา…เป… วุตฺตนฺติ ฉ ธมฺมา ปฺจ นีวรณานิ จ ยถา ปหาตพฺพาเนว โหนฺตานิ ¶ ‘‘ปหาตพฺพานี’’ติ วุตฺตานิ, น เอวํ รูปํ ปหาตพฺพเมว โหนฺตํ ‘‘ปหาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
อฺเหิ จ สุตฺเตหีติ วุตฺตสุตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาห. กุสลปฺปวตฺตึ อาวรนฺตีติ อาวรณา. นีวาเรนฺตีติ นีวรณา. จิตฺตํ อภิภวนฺตา อาโรหนฺตีติ เจตโส อชฺฌารุหา. อาวรณาทิกิจฺจฺจ อรูปสฺเสว ยุชฺชติ, ตถา อนฺธกรณาทิกิจฺจํ. ตตฺถ จตูสุ ปเทสุ ปุริมปุริมสฺส ปจฺฉิมปจฺฉิโม อตฺโถ. สํสารทุกฺขํ วิฆาโต, ตํชนกตาย วิฆาตปกฺขิกํ. เจตโส ปริยุฏฺานํ อโยนิโสมนสิการโต อุปฺปตฺติ อกุสลราสิภาโว จ อรูปสฺเสว โหตีติ อรูปเมว มิทฺธํ.
๑๑๖๖. คณโภชนาทิอกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยสฺี ภฺุชิตฺวา ปุน ชานิตฺวา โกจิ วิปฺปฏิสารี โหติ, อนวชฺชฺจ ภิกฺขุทสฺสนเจติยวนฺทนาทึ วชฺชสฺี อกตฺวา กตฺวา จ โกจิ อสฺสทฺโธ วิปฺปฏิสารี โหติ. วตฺถุนฺติ มูลํ. เอวรูปนฺติ มูลวเสน เอวํปการนฺติ อตฺโถ. กุกฺกุจฺจปทํ เยวาปนเกสุ ‘‘กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว’’ติ วุตฺตตฺถเมว. กุกฺกุจฺจายนากาโรติ กุกฺกุจฺจภาวนากาโร กุกฺกุจฺจกรณากาโร กุกฺกุจฺจคมนากาโร วา. เอเตน กุกฺกุจฺจํ กิริยภาเวน ทสฺเสติ. ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาโทว วินยกุกฺกุจฺจํ.
๑๑๗๖. จิตฺตวิกฺขิปนกิจฺจสามฺเน อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจฺจ สห วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. กามจฺฉนฺทสฺส อนาคามิมคฺเคน ปหานํ อุกฺกฏฺนีวรณวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยทิ หิ โลโภ โนนีวรโณ สิยา, ‘‘โนนีวรโณ ธมฺโม นีวรณสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น เจตํ วุตฺตํ. คณนาย จ ‘‘เหตุยา จตฺตารี’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘นวา’’ติ. ตสฺมา สพฺโพ โลโภ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ อรหตฺตมคฺเคนสฺส ปหานวจนํ ยุตฺตํ.
๑๒๑๙. กาโม จาติ กิเลสกาโม จ. ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ อุปาทิยตีติ ปุริมทิฏฺึ ‘‘สสฺสโต’’ติ ¶ คณฺหนฺตี อุปาทิยติ, ปุริมทิฏฺิอากาเรเนว วา อุปฺปชฺชมานา อุตฺตรทิฏฺิ เตเนว ปุริมทิฏฺึ ทฬฺหํ กโรนฺตี ตํ อุปาทิยตีติ วุตฺตํ. โคสีลโควตาทีนีติ ตถาภูตํ ทิฏฺิมาห. อภินิเวสโตติ ¶ อภินิเวสภาวโต, อภินิวิสนโต วา. อตฺตวาทมตฺตเมวาติ อตฺตสฺส อภาวา ‘‘อตฺตา’’ติ อิทํ วจนมตฺตเมว. อุปาทิยนฺติ ทฬฺหํ คณฺหนฺติ. กถํ? อตฺตาติ. อตฺตาติ หิ อภินิวิสนฺตา วจนเมว ทฬฺหํ กตฺวา คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ อตฺตวาทมตฺตเมว อุปาทิยนฺตีติ วุตฺตํ. ‘‘อตฺตวาทมตฺต’’นฺติ วา วาจาวตฺถุมตฺตมาห. วาจาวตฺถุมตฺตเมว หิ ‘‘อตฺตา’’ติ อุปาทิยนฺติ อตฺถสฺส อภาวาติ.
๑๒๒๑. ทินฺนนฺติ ทานมาห, ตํ อผลตฺตา รูปํ วิย ทานํ นาม น โหตีติ ปฏิกฺขิปติ. มหาวิชิตยฺสทิโส ยฺโ มหายาโค. อามนฺเตตฺวา หวนํ ทานํ อาหุนํ, ปาหุนานํ อติถีนํ อติถิกิริยา ปาหุนํ, อาวาหาทีสุ มงฺคลตฺถํ ทานํ มงฺคลกิริยา. ปรโลเก ิโต อิมํ โลกํ ‘‘นตฺถี’’ติ คณฺหาตีติ อิมํ โลกํ อเวกฺขิตฺวา ปรโลโก, ปรฺจ อเวกฺขิตฺวา อยํ โลโก โหติ คนฺตพฺพโต อาคนฺตพฺพโต จาติ ปรโลกโต อิธาคมนสฺส อภาวา ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโต จิตฺเตน ปรโลเก ิโต อิมํ โลกํ ‘‘นตฺถี’’ติ คณฺหาตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. น หิ อยํ ทิฏฺิ ปรโลเก นิพฺพตฺตสฺเสว โหตีติ. อิธโลเก ิโตติ เอตฺถาปิ อยเมว นโย. อยํ วา เอตฺถ อตฺโถ ‘‘สํสรณปฺปเทโส อิธโลโก จ ปรโลโก จ นาม โกจิ นตฺถิ สํสรณสฺส อภาวา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโต’’ติ. ปุริมภวโต ปจฺฉิมภเว อุปปตนํ อุปปาโต, โส เยสํ สีลํ, เต โอปปาติกา. เต ปน จวนกา อุปปชฺชนกา โหนฺตีติ กตฺวา อาห ‘‘จวนกอุปปชฺชนกสตฺตา นตฺถีติ คณฺหาตี’’ติ. อนุโลมปฺปฏิปทนฺติ นิพฺพานานุกูลํ สีลาทิปฺปฏิปทํ.
๑๒๓๖. นิปฺปเทสโตว คหิโตติ อิมินา ยํ อาสวโคจฺฉเก พฺรหฺมานํ กปฺปรุกฺขาทีสุ ราคสฺส จ ทิฏฺิราคสฺส จ อสงฺคหเณน นีวรณโคจฺฉเก จ กามจฺฉนฺทสฺส อนาคามิมคฺเคน ปหาตพฺพตาทสฺสเนน สปฺปเทสตฺตํ วุตฺตํ, ตํ นิวาริตํ โหติ. อรหตฺตมคฺเคนาติ วจเนน จตูหิ มคฺเคหิ ปหาตพฺพตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ปุริเมหิ อตนุกตา โมหาทโย อรหตฺตมคฺเคน ปหียนฺตีติ.
๑๒๘๗. นิรติอตฺเถนาติ ¶ ปีติวิรเหน, พลวนิกนฺติวิรเหน วา. น หิ ทุกฺขาย เวทนาย รชฺชนฺตีติ. อว-สทฺเทน อวคาหตฺโถ อโธอตฺโถ จาติ ทฺวิธา อว-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺโต.
๑๓๐๑. วิจิกิจฺฉาสหคโต ¶ โมหรโณ ปหาเนกฏฺเน ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตน ราครเณน สรโณ, อุทฺธจฺจสหคโต รูปราคอรูปราคสงฺขาเตน. อรณวิภงฺคสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๓๓๓) ปน ‘‘โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต, สทุกฺโข เอโส ธมฺโม สอุปฆาโต สอุปายาโส สปริฬาโห มิจฺฉาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม สรโณ’’ติอาทิวจนโต ผลภูตทุกฺขอุปฆาตอุปายาสปริฬาหสภาวภูโต มิจฺฉาปฏิปทาภาโวว ‘‘สรโณ’’ติ วิฺายตีติ เตหิ สพฺพากุสลานํ สรณตา สิทฺธา โหตีติ.
สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา
๑๓๐๓. วิเวจิตตฺตาติ วิสุํ กตตฺตา ปกาสิตตฺตา. อเสเสตฺวา เขเปตีติ วชิรํ อตฺตนา ปติตฏฺานํ อเสเสตฺวา เขเปติ ปุน อปากติกตาอาปาทเนน.
๑๓๑๑. ตปฺปตีติ วิปฺปฏิสารี โหติ, อนุโสจติ วา.
๑๓๑๓. อหนฺติ อิติ-สทฺทปเรน อหํ-สทฺเทน เหตุภูเตน โย อตฺโถ วิฺายติ, โส สํกถียติ, อุทีรียตีติ อตฺโถ. อฺถา หิ วุจฺจมานสฺส วจเนน ปกาสิยมานสฺส ปทตฺถสฺส สงฺขาทิภาเว สพฺเพสํ กุสลาทิธมฺมานํ อธิวจนาทิตา สิยาติ. ภาโวติ สตฺตเววจนนฺติ ภณนฺติ, ธาตุยา วา เอตํ อธิวจนํ. ทตฺโตติ เอตฺตาวตา สตฺตปฺตฺตึ ทสฺเสตฺวา อฺมฺปิ อุปาทาปฺตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘มฺโจ’’ติอาทิมาห. อหนฺติ จ ปวตฺตํ อธิวจนํ วทนฺเตน สุณนฺเตน จ ปุพฺเพ คหิตสฺเน อตฺถปฺปกาสนภาเวน วิฺายติ. น หิ ตสฺมึ อวิฺาเต ตทตฺถวิชานนํ อตฺถีติ วิเสเสน อธิวจนํ ‘‘ายตีติ สมฺา’’ติ วุตฺตํ. เอตสฺสตฺถสฺส อหนฺติ อิทํ อธิวจนนฺติ เอวํ วา สฺาคหณวเสน ายติ สมฺายติ ปากฏา โหตีติ สมฺา. ปฺาปียตีติ อหนฺติ อิทํ เอตสฺส อธิวจนนฺติ เอวํ ปียตีติ อตฺโถ. โวหรียตีติ วุจฺจติ. อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํ. อปิ นามสหสฺสโตติ อเนเกหิปิ นามสหสฺเสหีติ อตฺโถ. สยเมว อุปปตนสีลํ นามํ ‘‘โอปปาติกนาม’’นฺติ วุจฺจติ.
กรียตีติ ¶ ¶ กมฺมํ, นามเมว กมฺมํ นามกมฺมํ. ตถา นามเธยฺยํ. กรณปนสทฺทาปิ หิ กมฺมตฺถา โหนฺตีติ. อถ กรณตฺถา, กรียติ จ ปียติ จ เอเตน อตฺโถ เอวํนาโมติ ปฺาปียตีติ กรณํ ปนฺจ นาม โหติ. อถ ภาวตฺถา, าปนมตฺตเมว กรณํ ปนนฺติ จ วุตฺตํ. นามนิรุตฺติ นามพฺยฺชนนฺติ นามมิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. น หิ ปถวีสงฺขาตํ อตฺถปฺปการมตฺตํ นิวทติ พฺยฺชยติ วา ปถวีติ นามํ นิวทติ พฺยฺชยติ วา, ตสฺมา อนามสฺส นิรุตฺติพฺยฺชนภาวนิวารณตฺถํ ‘‘นามนิรุตฺติ นามพฺยฺชน’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ นามาภิลาโปติ เอตฺถาปิ นโย. เอตฺถ ปน สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโรติ จตูหิ ปเทหิ ปฺาปิตพฺพโต ปฺตฺติ วุตฺตา, อิตเรหิ ปฺาปนโต.
ตตฺถ จ ‘‘ปุริมา อุปาทาปฺตฺติ อุปฺปาทวยกิจฺจรหิตา โลกสงฺเกตสิทฺธา, ปจฺฉิมา นามปฺตฺติ, ยาย ปุริมา ปฺตฺติ รูปาทโย จ โสตทฺวารวิฺาณสนฺตานานนฺตรมุปฺปนฺเนน คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารวิฺาณสนฺตาเนน คหิตาย ปฺาปียนฺตี’’ติ อาจริยา วทนฺติ. เอตสฺมึ ปน อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถาย จ อตฺเถ สติ ยํ วุตฺตํ มาติกายํ ‘‘วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา นาม, สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ นาม, ปกาเรน าปนโต ปฺตฺติ นามา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๐๑-๑๐๘), เตน วิโรโธ สิยา. น หิ อุปฺปาทวยกิจฺจรหิตสฺส วจนมตฺตํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺติ อตฺถิ อุปฺปาทาทิสหิตสฺเสว ปวตฺติสพฺภาวโต, น จ วจนวจนตฺถวิมุตฺตสฺส นามสฺส นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานตา อตฺถิ, นาปิ อนิทฺธาริตสภาวสฺส ปทตฺถสฺส เตน เตน ปกาเรน าปนํ อตฺถีติ.
ทุวิธา จายํ ปฺตฺติ ยถาวุตฺตปฺปการาติ อฏฺกถาวจนฺจ น ทิสฺสติ, อฏฺกถายํ ปน วิชฺชมานปฺตฺติอาทโย ฉ ปฺตฺติโยว วุตฺตา. ตตฺถ ‘‘รูปํ เวทนา’’ติอาทิกา วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติอาทิกา อวิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘เตวิชฺโช ฉฬภิฺโ’’ติอาทิกา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘อิตฺถิสทฺโท ปุริสสทฺโท’’ติอาทิกา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณ’’นฺติอาทิกา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘ขตฺติยกุมาโร พฺราหฺมณกุมาโร’’ติอาทิกา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ. น เจตฺถ ยถาวุตฺตปฺปการา ทุวิธา ปฺตฺติ วุตฺตาติ ¶ สกฺกา วิฺาตุํ. วิชฺชมานสฺส หิ ¶ สงฺขา…เป… อภิลาโป วิชฺชมานปฺตฺติ. อวิชฺชมานสฺส จ สงฺขาทิกา อวิชฺชมานปฺตฺติ. เตสํเยว วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ปวตฺตา สงฺขาทโย อิตราติ.
อวิชฺชมานปฺตฺติวจเนน ปฺาปิตพฺพา อุปาทาปฺตฺติ, ตสฺสา ปฺาปนภูตา นามปฺตฺติ จ วุตฺตา, อิตเรหิ นามปฺตฺติเยว ยถาวุตฺตาติ เจ? น, อสิทฺธตฺตา. สติ หิ อุชุเก ปุริเม ปาฬิอนุคเต อตฺเถ อยมตฺโถ อิมาย อฏฺกถาย วุตฺโตติ อสิทฺธเมตํ. ยทิ จ สตฺตรถฆฏาทิทิสากาลกสิณอชฏากาสกสิณุคฺฆาฏิมากาสอากิฺจฺายตนวิสยนิโรธสมาปตฺติอาทิปฺปการา อุปาทาปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ, เอเตเนว วจเนน ตสฺสา อวิชฺชมานตา วุตฺตาติ น สา อตฺถีติ วตฺตพฺพา. ยถา จ ปฺาปิตพฺพโต อวิชฺชมานานํ สตฺตาทีนํ อวิชฺชมานปฺตฺติภาโว, เอวํ รูปาทีนํ วิชฺชมานานํ ปฺเปตพฺพโต วิชฺชมานปฺตฺติภาโว อาปชฺชติ. ตโต ‘‘สพฺเพ ธมฺมา ปฺตฺตี’’ติ ปฺตฺติปเถหิ อวิสิฏฺโ ปฺตฺติธมฺมนิทฺเทโส วตฺตพฺโพ สิยา. อถาปิ ปฺาปิตพฺพปฺาปนวิเสสทสฺสนตฺโถ สงฺขาทินิทฺเทโส, ตถาปิ ‘‘เอกธมฺโม สพฺพธมฺเมสุ นิปตติ, สพฺพธมฺมา เอกธมฺมสฺมึ นิปตนฺตี’’ติอาทินา ปฺาปิตพฺพานํ ปฺตฺติปถภาวสฺส ทสฺสิตตฺตา ปฺาปิตพฺพานํ ปฺตฺติภาเว ปฺตฺติปถา ปฺตฺติสทฺเทเนว วุตฺตาติ ปฺตฺติปถปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา, นาปิ สกฺกา ปฺาปิตพฺพปฺาปนวิเสสทสฺสนตฺโถ สงฺขาทินิทฺเทโสติ วตฺตุํ สงฺขาทิสทฺทานํ สมานตฺถตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘มรเณนปิ ตํ ปหียติ, ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺตี’’ติ (มหานิ. ๔๑) เอตฺถ ‘‘ปุริโสติ สงฺขา สมฺา…เป… อภิลาโป’’ติ (มหานิ. ๔๑). ตถา ‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา’’ติอาทิ (มหานิ. ๗๓). น จ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ สงฺเกตคฺคหณํ ‘‘รูปํ ติสฺโส’’ติอาทิวจนคฺคหณฺจ มฺุจิตฺวา อฺสฺส อสิทฺธสภาวสฺส อตฺถปฺาปเน สมตฺถตา สมฺภวติ, เตสฺจ อสมตฺถตา. ยทิ หิ เตสํ วินา ปฺตฺติยา อตฺถปฺาปเน อสมตฺถตา สิยา, ปฺตฺติปฺาปเน จ อสมตฺถตาติ ตสฺสา อฺา ปฺตฺติ วตฺตพฺพา สิยา, ตสฺสา ตสฺสาติ อนวตฺถานํ, ตโต อตฺถวิชานนเมว น สิยา, นาปิ สงฺเกตคฺคหณํ สงฺเกตสฺส ปฺตฺติภาเว ‘‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’’ติ วา, ‘‘อิมสฺสตฺถสฺส อิทํ วจนํ โชตก’’นฺติ วา. สฺุปฺปาทมตฺเต ปน สงฺเกตคฺคหเณ วจนสฺส วจนตฺถวินิมุตฺตสฺส ¶ กปฺปเน ปโยชนํ นตฺถิ. ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺติ’’ (กถา. ๓๔๗), ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺวํ อานนฺท อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ นามเธยฺยํ สุตํ ยทิทํ ชนวสโภ’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๘๐), ‘‘นามฺจ สาเวติ โกณฺฑฺโ อหํ ¶ ภควา’’ติอาทีหิ (สํ. นิ. ๑.๒๑๗) จ ปฺตฺติยา วจนภาโว สิทฺโธ. ตสฺมา ปาฬิยา อฏฺกถาย จ อวิรุทฺโธ อตฺโถ วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพ.
ยทิ สตฺตาทโย อวิชฺชมานปฺตฺติ น โหนฺติ, กา ปน อวิชฺชมานปฺตฺติ นามาติ? ปกาสิโต อยมตฺโถ ‘‘อวิชฺชมานานํ สตฺตาทีนํ สงฺขา…เป… อภิลาโป อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ. สตฺตาทีนฺจ อวิชฺชมานตฺตา อตฺถิตา เนว วตฺตพฺพา, เย จ วเทยฺยุํ ‘‘รูปาทีนิ วิย อวิชฺชมานตฺตา อวิชฺชมานตา วุตฺตา, น นตฺถิภาวโต’’ติ, อยฺจ วาโท เหวตฺถิกถาย ปฏิสิทฺโธ, น จ รูปํ เวทนา น โหตีติ อวิชฺชมานํ นาม โหติ. เอวํ สตฺตาทโยปิ ยทิ อตฺถิ, รูปาทโย น โหนฺตีติ อวิชฺชมานาติ น วตฺตพฺพา. ยสฺมา ปน เยสุ รูปาทีสุ จกฺขาทีสุ จ ตถา ตถา ปวตฺตมาเนสุ ‘‘สตฺโต อิตฺถี รโถ ฆโฏ’’ติอาทิกา วิจิตฺตสฺา อุปฺปชฺชติ, สฺานุโลมานิ จ อธิวจนานิ, เตหิ รูปจกฺขาทีหิ อฺโ สตฺตรถาทิสฺาวลมฺพิโต วจนตฺโถ วิชฺชมาโน น โหติ, ตสฺมา สตฺตรถาทิอภิลาปา ‘‘อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ, น จ เต ‘‘มุสา’’ติ วุจฺจนฺติ โลกสมฺาวเสน ปวตฺตตฺตา. ตโต เอว เต อภิลาปา ‘‘สมฺมุติสจฺจ’’นฺติ วุจฺจนฺติ. โส จ วจนตฺโถ สยํ อวิชฺชมาโนปิ วิชฺชมานสฺส วจนสฺเสว วเสน ปฺตฺติโวหารํ ลภติ, ‘‘สมฺมุติสจฺจ’’นฺติ จ วุจฺจติ ยถาคหิตสฺาวเสน ปวตฺตวจนตฺถภาวโต. ‘‘สมฺมุติาณํ สจฺจารมฺมณเมว, นาฺารมฺมณ’’นฺติ (กถา. ๔๓๔) กถาย จ ‘‘ปถวีกสิณาทิ จีวราทิ จ สมฺมุติสจฺจมฺหี’’ติ อิมินาว อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ วิฺายติ. ยสฺมา รูปาทีสุ สนฺตาเนน ปวตฺตมาเนสุ เอกตฺตคฺคหณวเสน เต อมฺุจิตฺวา ปวตฺตํ สตฺตาทิคฺคหณํ จกฺขุวิฺาณาทีนิ วิย รูปาทีสุ เตสุ ขนฺเธสุ จกฺขาทีสุ จ อสนฺตํ อวิชฺชมานํ สตฺตรถาทึ คณฺหาติ, ตสฺมา ตํ ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน น วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ตถา ยํ ขนฺธสมูหสนฺตานํ เอกตฺเตน คหิตํ อุปาทาย ‘‘กลฺยาณมิตฺโต ปาปมิตฺโต ¶ ปุคฺคโล’’ติ คหณํ ปฺตฺติ จ ปวตฺตติ, ตํ ตทุปาทานภูตํ ปุคฺคลสฺาย เสวมานสฺส กุสลากุสลานํ อุปฺปตฺติ โหตีติ ‘‘ปุคฺคโลปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๙) วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ปุคฺคโล นาม โกจิ ภาโว นตฺถิ, ตสฺมา ยถา อาโปธาตุอาทีนิ จิตฺเตน วิเวเจตฺวา ปถวีธาตุ อุปลพฺภติ, น เอวํ รูปาทโย ขนฺเธ วิเวเจตฺวา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ. ปฏิเสธิตา จ ปุคฺคลกถาย ปุคฺคลทิฏฺิ. วชิราย จ ภิกฺขุนิยา วุตฺตํ –
‘‘กํ ¶ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๑; มหานิ. ๑๘๖; กถา. ๒๓๓);
สตฺโตติ ปน วจนสฺส ปฺตฺติยา ปวตฺตึ ทสฺเสตุํ สา เอวมาห –
‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๑; มหานิ. ๑๘๖; กถา. ๒๓๓);
ยทิ ปุคฺคโล น วิชฺชติ, กถํ ปุคฺคลคฺคหณสฺส สารมฺมณตา สิยาติ? อวิชฺชมานสฺสปิ อารมฺมณสฺส คหณโต. อวิชฺชมานมฺปิ หิ ปริกปฺปิตํ โลกสฺาตํ วา วิชฺชมานํ วา สภาวภูตํ อารมฺมณํ คเหตฺวาว อุปฺปชฺชนโต สารมฺมณตา วุตฺตา. สารมฺมณาติ หิ วจนํ จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมเณน วินา อปฺปวตฺติฺเว ทีเปติ, น เตหิ คหิตสฺส อารมฺมณสฺส วิชฺชมานตํ อวิชฺชมานตํ วาติ. อยํ สงฺขตาสงฺขตวินิมุตฺตสฺส อตฺถิตาปฏิเสธํ สพฺพถา อนุวตฺตนฺตานํ วินิจฺฉโย.
๑๓๑๖. นามกรณฏฺเนาติ อฺํ อนเปกฺขิตฺวา สยเมว อตฺตโน นามกรณสภาวโตติ อตฺโถ. ยฺหิ ปรสฺส นามํ กโรติ, ตสฺส จ ตทเปกฺขตฺตา อฺาเปกฺขํ นามกรณนฺติ นามกรณสภาวตา น โหติ. ตสฺมา มหาชนสฺส าตีนํ คุณานฺจ สามฺนามาทิการกานํ นามภาโว นาปชฺชติ. ยสฺส จ อฺเหิ นามํ กรียติ, ตสฺส จ นามกรณสภาวตา นตฺถีติ นตฺถิเยว นามภาโว, เวทนาทีนํ ปน สภาวสิทฺธตฺตา เวทนาทินามสฺส นามกรณสภาวโต นามตา วุตฺตา. ปถวีอาทินิทสฺสเนน นามสฺส สภาวสิทฺธตํเยว นิทสฺเสติ, น นามภาวสามฺํ, นิรุฬฺหตฺตา ปน นามสทฺโท อรูปธมฺเมสุ เอว วุตฺโต, น ปถวีอาทีสูติ น เตสํ นามภาโว. มาติกาย จ ปถวีอาทีนํ นามตานาปตฺติ ¶ วุตฺตาว. น หิ ปถวีอาทินามํ วิชหิตฺวา เกสาทินาเมหิ รูปธมฺมานํ วิย เวทนาทินามํ วิชหิตฺวา อฺเน นาเมน อรูปธมฺมานํ โวหริตพฺเพน ปิณฺฑากาเรน ปวตฺติ อตฺถีติ.
อถ ¶ วา รูปธมฺมา จกฺขาทโย รูปาทโย จ เตสํ ปกาสกปกาสิตพฺพภาวโต วินา นาเมน ปากฏา โหนฺติ, น เอวํ อรูปธมฺมาติ อธิวจนสมฺผสฺโส วิย นามายตฺตคหณียภาเวน ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺตา, ปฏิฆสมฺผสฺโสปิ น จกฺขาทีนิ วิย นาเมน วินา ปากโฏติ ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺโต. อรูปตาย วา อฺนามสภาคตฺตา สงฺคหิโตยํ, อฺผสฺสสภาคตฺตา วา. วจนตฺโถปิ หิ ‘‘รูปยตีติ รูปํ, นามยตีติ นาม’’นฺติ อิธ ปจฺฉิมปุริมานํ สมฺภวติ. รูปยตีติ วินาปิ นาเมน อตฺตานํ ปกาสยตีติ อตฺโถ, นามยตีติ นาเมน วินา อปากฏภาวโต อตฺตโน ปกาสกํ นามํ กโรตีติ อตฺโถ. อารมฺมณาธิปติปจฺจยตายาติ สติปิ รูปสฺส อารมฺมณาธิปติปจฺจยภาเว น ปรมสฺสาสภูตํ นิพฺพานํ วิย สาติสยํ ตํนามนสภาเวน ปจฺจโยติ นิพฺพานเมว ‘‘นาม’’นฺติ วุตฺตํ.
๑๓๑๘. วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺถนฺติ สตฺตานํ วฏฺฏมูลสมุทาจาโร นาม อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ตํทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ สมุทาจรตีติ สมุทาจาโร, วฏฺฏมูลเมว สมุทาจาโร วฏฺฏมูลสมุทาจาโร, วฏฺฏมูลทสฺสเนน วฏฺฏมูลานํ ปวตฺติ ทสฺสิตา โหตีติ วฏฺฏมูลานํ สมุทาจารสฺส ทสฺสนตฺถนฺติปิ อตฺโถ.
๑๓๒๐. เอเกกสฺมิฺจ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คหณวิเสสํ อุปาทาย ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุตฺตํ. เอกํ วา ขนฺธํ อตฺตโต คเหตฺวา อฺํ อตฺตโน อุปโภคภูโต โลโกติ คณฺหนฺตสฺส อตฺตโน อตฺตานํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปรสฺส อตฺตานํ ‘‘โลโก’’ติ คณฺหนฺตสฺส วา วเสน ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วุตฺตํ. ตํ ภวิสฺสตีติ ตํ ทฺวิธาปิ คหิตํ ขนฺธปฺจกํ ภวิสฺสตีติ นิวิฏฺา ปรามสนฺตีติ อตฺโถ.
๑๓๓๒. สห สิกฺขิตพฺโพ ธมฺโม สหธมฺโม, ตตฺถ ภวํ สหธมฺมิกํ. กมฺมตฺเถ วตฺตมานโต โทวจสฺสสทฺทโต อาย-สทฺทํ อนฺตฺถํ กตฺวา ‘‘โทวจสฺสาย’’นฺติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทุพฺพจสฺส กมฺม’’นฺติ อาห. โทวจสฺสสฺส วา อยนํ ปวตฺติ โทวจสฺสายํ. วจนสฺส ปฏิวิรุทฺธวจนํ ปฏาณิกคหณํ ¶ . คุเณหิ ครูสุ คารเวน วสนํ ครุวาโส. ชาติอาทีหิ เชฏฺเกสุ ปฏิสฺสุณิตพฺเพสุ วสนํ สเชฏฺกวาโส. โอตฺตปฺปิตพฺพา วา ครุโน. หิริยิตพฺพา เชฏฺกา. ยาย เจตนาย ทุพฺพโจ โหติ, สา โทวจสฺสตา ภวิตุํ อรหตีติ ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธเยวา’’ติ อาห.
๑๓๓๓. ทุ-สทฺเทน ¶ ยุตฺตํ นามํ ทุนฺนามํ. อนุปสงฺกมนฺตสฺสปิ อนุสิกฺขนํ เสวนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ภชนาติ อุปสงฺกมนา’’ติ อาห. สพฺพโตภาเคนาติ กายวาจาจิตฺเตหิ อาวิ เจว รโห จ.
๑๓๓๖. วินโยติ วิภงฺคขนฺธกา วุตฺตา. วตฺถุวีติกฺกมโต ปุพฺเพ ปรโต จ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต นาม น โหตีติ สห วตฺถุนา อาปตฺตึ ปริจฺฉินฺทติ. เตนาห ‘‘สห วตฺถุนา…เป… อาปตฺติกุสลตา นามา’’ติ. สห กมฺมวาจายาติ อพฺภานติณวตฺถารกกมฺมวาจาย ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปชฺชิ’’นฺติอาทิกาย จ. สเหว หิ กมฺมวาจาย อาปตฺติวุฏฺานฺจ ปริจฺฉินฺทตีติ. อาปตฺติยา วา การณํ วตฺถุ, วุฏฺานสฺส การณํ กมฺมวาจาติ การเณน สห ผลสฺส ชานนวเสน ‘‘สห วตฺถุนา สห กมฺมวาจายา’’ติ วุตฺตํ.
๑๓๓๘. อยเมวตฺโถ สห ปริกมฺเมนาติ เอตฺถ วุตฺโต. วุฏฺานกปฺายาติ วุฏฺานสฺส การณภูตาย ปริกมฺมปฺาย.
๑๓๔๐. ธาตุวิสยา สพฺพาปิ ปฺา ธาตุกุสลตา, ตเทกเทสา มนสิการกุสลตาติ อธิปฺปาเยน ปุริมปเทปิ อุคฺคหมนสิการชานนปฺา วุตฺตา. ปุริมปเท วา วาจุคฺคตาย ธาตุปาฬิยา มนสิกรณํ ‘‘มนสิกาโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุคฺคณฺหนฺตี มนสิกโรนฺตี ธาตุปาฬิยา อตฺถํ สุณนฺตี คนฺถโต จ อตฺถโต จ ธาเรนฺตี ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นามา’’ติอาทินา สภาวโต อฏฺารเสวาติ คณนโต จ ปริจฺเฉทํ ชานนฺตี จ ปฺา อุคฺคหปฺาทิกา วุตฺตา. ปจฺฉิมปเท ปฺจวิธาปิ สา ปฺา อุคฺคโหติ ตโต จ ปวตฺโต อนิจฺจาทิมนสิกาโร ‘‘อุคฺคหมนสิกาโร’’ติ วุตฺโต, ตสฺส ชานนํ ปวตฺตนเมว, ยถา ปวตฺตํ วา อุคฺคหํ, เอวเมว ปวตฺโต อุคฺคโหติ ชานนํ อุคฺคหชานนํ. มนสิกาโรปิ ‘‘เอวํ ปวตฺเตตพฺโพ เอวฺจ ปวตฺโต’’ติ ชานนํ มนสิการชานนํ. ตทุภยมฺปิ มนสิการโกสลฺลนฺติ ¶ วุตฺตํ. อุคฺคโหปิ หิ มนสิการสมฺปโยคโต มนสิการนิรุตฺตึ ลทฺธุํ ยุตฺโตติ โย จ มนสิ กาตพฺโพ, โย จ มนสิกรณุปาโย, สพฺโพ โส มนสิกาโรติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ. ตตฺถ จ โกสลฺลํ มนสิการกุสลตาติ.
๑๓๔๒. ตีสุปิ วา…เป… วฏฺฏตีติ ตสฺสา จ อุคฺคหาทิภาโว วุตฺโต. สมฺมสนํ ปฺา ¶ , สา มคฺคสมฺปยุตฺตา อนิจฺจาทิสมฺมสนกิจฺจํ สาเธติ นิจฺจสฺาทิปชหนโต. มนสิกาโร สมฺมสนสมฺปยุตฺโต ตเถว อนิจฺจาทิมนสิการกิจฺจํ มคฺคสมฺปยุตฺโต สาเธติ. เตนาห ‘‘สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา’’ติ. อิมินา ปน ปจฺจเยน อิทํ โหตีติ เอวํ อวิชฺชาทีนํ สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยภาวชานนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตาติ ทสฺเสติ.
๑๓๔๔. อมฺพพีชาทีนิ อนุปาทินฺนกทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. โสตวิฺาณาทีนํ วิสภาคา อนนุรูปา อนุปฺปาทกาเยว จกฺขาทโย ‘‘วิสภาคปจฺจยา’’ติ วุตฺตา, เตหิ อนุปฺปชฺชมานาเนว จ โสตวิฺาณาทีนิ ‘‘วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา’’ติ. โสตวิฺาเณน วา วิสภาคสฺส จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจโยติ วิสภาคปจฺจโย, จกฺขายตนสฺส วิสภาเคน โสตายตเนน ปจฺจเยน สมุปฺปนฺโน วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺโน.
๑๓๔๖. อชฺชวนิทฺเทเส อชฺชโว อชฺชวตาติ อุชุตา อุชุกตา อิจฺเจว วุตฺตํ โหตีติ อชฺชวมทฺทวนิทฺเทเสสุ อุชุกตามุทุตานิทฺเทเสหิ วิเสสํ มทฺทวนิทฺเทเส วุตฺตํ ‘‘นีจจิตฺตตา’’ติปทมาห. ตตฺถ ‘‘นีจจิตฺตตา มุทุตา’’ติ ปุน มุทุตาวจนํ นีจจิตฺตตาย วิเสสนตฺถํ. โอมาโนปิ หิ นีจจิตฺตตา โหติ, น ปน มุทุตาติ.
๑๓๔๘. ปเรสํ ทุกฺกฏํ ทุรุตฺตฺจ ปฏิวิโรธากรเณน อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสนฺติ. จิตฺตสฺส สกมนตาติ จิตฺตสฺส อพฺยาปนฺโน สโก มโนภาโวติ อตฺโถ. จิตฺตนฺติ วา จิตฺตปฺปพนฺธํ เอกตฺเตน คเหตฺวา ตสฺส อนฺตรา อุปฺปนฺเนน ปีติสหคตมเนน สกมนตฺตํ อาห. อตฺตมโน วา ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อตฺตมนตา. สา น สตฺตสฺสาติ ปุคฺคลทิฏฺินิวารณตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ.
๑๓๔๙. กายวาจาหิ ¶ กตฺตพฺพสฺส อกรเณน อสาทิยิตพฺพสฺส สาทิยเนน จ มนสาปิ อาจรติ เอว, อินฺทฺริยสํวราทิเภทนวเสน วา เอตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๓๕๐. สโทสวเณ รุกฺเข นิยฺยาสปิณฺฑิโย, อหิจฺฉตฺตกานิ วา อุฏฺิตานิ ‘‘อณฺฑกานี’’ติ วทนฺติ. เผคฺคุรุกฺขสฺส ปน กุถิตสฺส อณฺฑานิ วิย อุฏฺิตา จุณฺณปิณฺฑิโย คณฺิโย วา ‘‘อณฺฑกานี’’ติ เวทิตพฺพา. ปทุมนาฬํ วิย โสตํ ฆํสยมานา วิย ¶ ปวิสนฺตี กกฺกสา ทฏฺพฺพา. โกเธน นิพฺพตฺตา ตสฺส ปริวารภูตา โกธสามนฺตา. ปุเร สํวฑฺฒนารี โปรี, สา วิย สุกุมารา มุทุกา วาจา โปรี วิยาติ โปรี. ตตฺถาติ ‘‘ภาสิตา โหตี’’ติ วุตฺตาย กิริยายาติปิ โยชนา สมฺภวติ, ตตฺถ วาจายาติ วา. สณฺหวาจตาติอาทินา ตํ วาจํ ปวตฺตยมานํ เจตนํ ทสฺเสติ.
๑๓๕๑. อามิสาลาเภน ยํ ฉิทฺทํ โหติ, ตํ อามิสาลาเภน ‘‘ฉิทฺท’’นฺติ วุตฺตํ. ทฺเวเยว หีติ ยถาวุตฺตานิ อามิสธมฺมาลาเภหิ ปวตฺตมานานิ ฉิทฺทานิ อาห. คมนสภาเคนาติ คมนมคฺคสฺส อนุจฺฉวิกทิสาภาเคน. สงฺคหปกฺเข ตฺวาติ สงฺคหํ กโรมิจฺเจว กเถตพฺพํ, น ลาภสกฺการกามตาทีหีติ อตฺโถ. อวสฺสํ กาตพฺพํ กิจฺจํ, อิตรํ กรณียํ. อพฺภานโต อฺํ อาปตฺติวุฏฺานํ ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.
๑๓๕๒. สสมฺภารกถาติ ทสฺสนสฺส การณสหิตาติ อตฺโถ, สสมฺภารสฺส วา ทสฺสนสฺส กถา สสมฺภารกถา. ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตูติ วตฺวา ปุน ‘‘ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถายา’’ติ วุตฺตํ, น อสํวรสฺสาติ. ตทิทํ ยํ จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ อภิชฺฌาทิอนฺวาสฺสวนํ ทสฺสิตํ, ตํ อสํวุตจกฺขุนฺทฺริยสฺเสว เหตุปวตฺตํ ทสฺสิตนฺติ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ยตฺวาธิกรณนฺติ หิ ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส การณาติ อตฺโถ. กสฺส จ การณาติ? อสํวุตสฺส. กิฺจ อสํวุตํ? ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ อนฺวาสฺสวนฺติ ตทุปลกฺขิตํ, ตสฺส สํวรายาติ อยมตฺถโยชนา.
ชวนกฺขเณ ปน ทุสฺสีลฺยํ วาติอาทิ ปุน อวจนตฺถํ อิเธว สพฺพํ วุตฺตนฺติ ฉสุ ทฺวาเรสุ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. น หิ ปฺจทฺวาเร กายวจีทุจฺจริตสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ อตฺถีติ. ยถา กินฺติอาทินา นครทฺวาเร อสํวเร สติ ¶ ตํสมฺพนฺธานํ ฆราทีนํ อสํวุตตา วิย ชวเน อสํวเร สติ ตํสมฺพนฺธานํ ทฺวาราทีนํ อสํวุตตาติ เอวํ อฺเสํ สํวเร, อฺเสํ สํวุตตาสามฺเมว นิทสฺเสติ, น ปุพฺพาปรสามฺํ อนฺโต พหิ สามฺํ วา. สติ วา ทฺวารภวงฺคาทิเก ปุน อุปฺปชฺชมานํ ชวนํ พาหิรํ วิย กตฺวา นครทฺวารสมานํ วุตฺตํ, อิตรฺจ อนฺโตนครทฺวารสมานํ. ชวเน วา อสํวเร อุปฺปนฺเน ตโต ปรํ ทฺวารภวงฺคาทีนํ อสํวรเหตุภาวาปตฺติโต นครทฺวารสทิเสน ชวเนน ปวิสิตฺวา ทุสฺสีลฺยาทิโจรานํ ทฺวารภวงฺคาทิมูสนํ กุสลภณฺฑวินาสนํ กถิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๓๕๓. อิมินา ¶ อาหาเรน นิตฺถรณตฺเถน อตฺถิกภาโว อิทมตฺถิกตา. อาหารปริโภเค อสนฺตุสฺสนาติ อาหารปริโภคกฺขเณ ปวตฺตา อสนฺตุสฺสนา, ทวตฺถาทิอภิลาโสติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อสนฺตุฏฺิตา โลโภ, อมตฺตฺุตา อปฺปฏิสงฺขา จ โมโหติ อิเม ทฺเว ธมฺมา ‘‘โภชเน อมตฺตฺุตา’’ติ เวทิตพฺพา.
๑๓๕๕. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา ปวตฺตมาโนว มานมโท. อสทฺธมฺมเสวนาสมตฺถตํ นิสฺสาย ปวตฺโต มาโน, ราโค เอว วา ปุริสมโท. สกฺกรสปฺปิขีราทีนิ โยเชตฺวา พหลปกฺกํ โภชนํ ปิณฺฑรสโภชนํ, พหลปกฺกํ วา มํสรสาทิโภชนํ. มนฺทนฺติ อปฺปํ. ิติยาติ ิตตฺถํ. ตทตฺถฺจ ภฺุชนฺโต ยสฺมา ‘‘กายํ เปสฺสามี’’ติ ภฺุชติ, ตสฺมา ‘‘ปนตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกาติ อิทํ ขุทาย วิเสสนํ ยสฺสา อปฺปวตฺติ โภชเนน กาตพฺพา, ตสฺสา ทสฺสนตฺถํ. สกลํ สาสนนฺติ ปาฬิธมฺมมฺปิ สพฺพกุสเลปิ สงฺคณฺหาติ. อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ภุตฺตปจฺจยา น อุปฺปชฺชนกเวทนาติ เอตาสํ โก วิเสโส? ปุริมา ยถาปวตฺตา ชิฆจฺฉานิมิตฺตา เวทนา. สา หิ อภฺุชนฺตสฺส ภิยฺโย ปวตฺตนวเสน อุปฺปชฺชตีติ. ปจฺฉิมาปิ ขุทานิมิตฺตาว องฺคทาหสูลาทิเวทนา อปฺปวตฺตา. สา หิ ภุตฺตปจฺจยา ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนาว น อุปฺปชฺชิสฺสติ. วิหึสานิมิตฺตตา เจตาสํ วิหึสาย วิเสโส.
ยาตฺราติ ยาปนา วุตฺตา, ปุพฺเพปิ ‘‘ยาปนายา’’ติ วุตฺตํ, โก เอตฺถ วิเสโส? ปุพฺเพ ‘‘ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถายา’’ติ วุตฺตํ, อิธ ปน จตุนฺนํ อิริยาปถานํ อวิจฺเฉทสงฺขาตา ยาปนา ยาตฺราติ อยเมตฺถ วิเสโส ¶ . ทายกเทยฺยธมฺมานํ อตฺตโน จ ปมาณํ อชานิตฺวา ปฏิคฺคหณํ, สทฺธาเทยฺยวินิปาตนตฺถํ วา ปฏิคฺคหณํ อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ, เยน วา อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺย. อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค อธมฺเมน ปริโภโค. อนวชฺเช อนินฺทิตพฺเพ ปจฺจเย สาวชฺชํ สนินฺทํ ปริโภเคน อตฺตานํ กโรติ. อนวชฺชตา จ ภวิสฺสตีติ อตฺตโน ปกติอคฺคิพลาทึ ชานิตฺวา ‘‘เอวํ เม อครหิตพฺพตา จ ภวิสฺสตี’’ติ ปมาณยุตฺตํ อาหาเรตีติ อตฺโถ.
สุโข อิริยาปถวิหาโร ผาสุวิหาโร. เอตฺตกฺหิ ภฺุชิตฺวา…เป… ปวตฺตนฺตีติ อิริยาปถานํ สุขปฺปวตฺติยา การณภูตํ ภฺุชนํ ปิวนฺจ อิริยาปเถหิ การณภาเวน คหิตตฺตา เตหิ ¶ สาธิตํ วิย วุตฺตํ. ‘‘อภุตฺวา อุทกํ ปิเว’’ติ ลิขนฺติ, ‘‘ภุตฺวานา’’ติ ปน ปาโ. ปุนปิ หิ อปฺปสฺเสว อนุชานนวเสน –
‘‘กปฺปิยํ ตํ เจ ฉาเทติ, จีวรํ อิทมตฺถิกํ;
อลํ ผาสุวิหาราย.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;
อลํ ผาสุวิหารายา’’ติ. (เถรคา. ๙๘๔-๙๘๕) –
อาห.
โภชนานิสํโสติ ยถาวุตฺเตหิ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส โภชนสฺส อครหิตพฺพตา สุขวิหาโร จ อานิสํโสติ อตฺโถ. ยุตฺตสฺส นิทฺโทสสฺส โภชนสฺส ปริมาณสฺส จ วเสน ชานนํ ยุตฺตปมาณชานนํ นาม.
๑๓๕๖. วินาสํ ปตฺติยา นฏฺา, ปฏิปกฺเขหิ อภิภูตตฺตา มุฏฺา จ สติ ยสฺส, โส นฏฺมุฏฺสฺสติ, ตสฺส ภาโว นฏฺมุฏฺสฺสติตา.
๑๓๖๘. วิสุทฺธิปฺปตฺตนฺติ มคฺคผลสีลํ วุจฺจติ. โลกุตฺตรธมฺมาวาติ โลกุตฺตรสติอาทิธมฺมาว. สีลสมฺปทา ปน รูปารูปาวจรา นตฺถีติ สมฺภวโต โยเชตพฺพา.
๑๓๗๓. โภคูปกรเณหิ ¶ สโภโค. จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมนฺติ จตุสจฺจปฺปฏิเวธสฺส อนุโลมนฺติ อตฺโถ. ‘‘สจฺจาน’’นฺติ หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺเพหิ ปฏิเวโธ วุตฺโต, จตุสจฺจปฺปฏิเวธสฺส วา อุปนิสฺสยภูตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานํ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมนฺติ วุตฺตํ.
๑๓๗๘. ‘‘มม ฆรํ ธุรํ กตฺวา ภิกฺขํ ปวิสถา’’ติ ทิยฺยมานํ ธุรภตฺตนฺติ วทนฺติ. นิจฺจภตฺตาทิ วา อฺเปิ อาณาเปตฺวา สยํ ธุรํ หุตฺวา ทินฺนํ ธุรภตฺตํ.
๑๓๗๙. ปฏิวาเสติ ¶ นามาติ นิวตฺเตติ นาม โอสกฺเกติ นาม.
๑๓๘๐. ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธาติ ปุริมชาตีสุ สนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ อาห. ขนฺธปฏิพทฺธนฺติ วตฺถาภรณยานคามชนปทาทิ. ขยสมเยติ มคฺคกฺขณํ อาห.
๑๓๘๑. อธิมุจฺจนฏฺเนาติ อนิคฺคหิตปกฺขนฺทนสงฺขาเตน ยถาสุขํ ปวตฺตนฏฺเน.
๑๓๘๒. ขีณานํ อนฺโต อวสานํ นิฏฺิตภาโว ขีณนฺโต, ขีณานํ วา อาทิกาโล, ตสฺมึ ขีณนฺเต. เอส นโย นิรุทฺธนฺเตติอาทีสุ.
ทุกนิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.