📜
๑๑. มคฺคงฺควิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๔๘๖. อิทานิ ¶ ¶ ¶ ตทนนฺตเร มคฺควิภงฺเค อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติอาทิ สพฺพํ สจฺจวิภงฺเค ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทานิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ภาวนาวเสน ปาฏิเยกฺกํ ทสฺสิเต ทุติยนเยปิ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทิ สพฺพํ โพชฺฌงฺควิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวมิทํ ทฺวินฺนมฺปิ นยานํ วเสน สุตฺตนฺตภาชนียํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกเมว กถิตํ.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๔๙๐. อภิธมฺมภาชนีเย ‘อริโย’ติ อวตฺวา อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ วุตฺตํ. เอวํ อวุตฺเตปิ อยํ อริโย เอว. ยถา หิ มุทฺธาภิสิตฺตสฺส รฺโ มุทฺธาภิสิตฺตาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาโต ปุตฺโต ราชปุตฺโตติ อวุตฺเตปิ ราชปุตฺโตเยว โหติ, เอวมยมฺปิ อริโยติ อวุตฺเตปิ อริโย เอวาติ เวทิตพฺโพ. เสสมิธาปิ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๔๙๓. ปฺจงฺคิกวาเรปิ อฏฺงฺคิโกติ อวุตฺเตปิ อฏฺงฺคิโก เอว เวทิตพฺโพ. โลกุตฺตรมคฺโค หิ ปฺจงฺคิโก นาม นตฺถิ. อยเมตฺถ อาจริยานํ สมานตฺถกถา. วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘‘โลกุตฺตรมคฺโค อฏฺงฺคิโก นาม นตฺถิ, ปฺจงฺคิโกเยว โหตี’’ติ. โส ‘‘สุตฺตํ อาหราหี’’ติ วุตฺโต อทฺธา อฺํ อปสฺสนฺโต อิมํ มหาสฬายตนโต สุตฺตปฺปเทสํ อาหริสฺสติ ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺิ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. โย ตถาภูตสฺส สงฺกปฺโป, วายาโม, สติ, โย ¶ ตถาภูตสฺส สมาธิ, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสมาธิ. ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ.
ตโต ‘‘เอตสฺส อนนฺตรํ สุตฺตปทํ อาหรา’’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ อาหรติ อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อาหรติ สยํ อาหริตฺวา ‘‘เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๔๓๑) ‘‘อิมินา ¶ ¶ เต สตฺถุสาสเนน วาโท ภินฺโน; โลกุตฺตรมคฺโค ปฺจงฺคิโก นาม นตฺถิ, อฏฺงฺคิโกว โหตี’’ติ วตฺตพฺโพ.
อิมานิ ปน ตีณิ องฺคานิ ปุพฺเพ ปริสุทฺธานิ วตฺตนฺติ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปริสุทฺธตรานิ โหนฺติ. อถ ‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค’ติ อิทํ กิมตฺถํ คหิตนฺติ? อติเรกกิจฺจทสฺสนตฺถํ. ยสฺมิฺหิ สมเย มิจฺฉาวาจํ ปชหติ, สมฺมาวาจํ ปูเรติ, ตสฺมึ สมเย สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาอาชีวา นตฺถิ. อิมานิ ปฺจการาปกงฺคาเนว มิจฺฉาวาจํ ปชหนฺติ; สมฺมาวาจา ปน สยํ วิรติวเสน ปูเรติ. ยสฺมึ สมเย มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหติ, สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรติ, ตสฺมึ สมเย สมฺมาวาจาสมฺมาอาชีวา นตฺถิ. อิมานิ ปฺจ การาปกงฺคาเนว มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหนฺติ; สมฺมากมฺมนฺโต ปน สยํ วิรติวเสน ปูเรติ. ยสฺมึ สมเย มิจฺฉาอาชีวํ ปชหติ, สมฺมาอาชีวํ ปูเรติ, ตสฺมึ สมเย สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตา นตฺถิ. อิมานิ ปฺจ การาปกงฺคาเนว มิจฺฉาอาชีวํ ปชหนฺติ; สมฺมาอาชีโว ปน สยํ วิรติวเสน ปูเรติ. อิมํ เอเตสํ ปฺจนฺนํ การาปกงฺคานํ กิจฺจาติเรกตํ ทสฺเสตุํ ปฺจงฺคิโก มคฺโคติ คหิตํ. โลกุตฺตรมคฺโค ปน อฏฺงฺคิโกว โหติ, ปฺจงฺคิโก นาม นตฺถิ.
‘‘ยทิ สมฺมาวาจาทีหิ สทฺธึ อฏฺงฺคิโกติ วทถ, จตสฺโส สมฺมาวาจาเจตนา, ติสฺโส สมฺมากมฺมนฺตเจตนา, สตฺต สมฺมาอาชีวเจตนาติ อิมมฺหา เจตนาพหุตฺตา กถํ มุจฺจิสฺสถ? ตสฺมา ปฺจงฺคิโกว โลกุตฺตรมคฺโค’’ติ. ‘‘เจตนาพหุตฺตา จ ปมุจฺจิสฺสาม; อฏฺงฺคิโกว โลกุตฺตรมคฺโคติ จ วกฺขาม’’. ‘‘ตฺวํ ตาว มหาจตฺตารีสกภาณโก โหสิ, น โหสี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ. สเจ ‘‘น โหมี’’ติ วทติ, ‘‘ตฺวํ อภาณกตฺตา น ชานาสี’’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ ‘‘ภาณโกสฺมี’’ติ วทติ, ‘‘สุตฺตํ อาหรา’’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ สุตฺตํ อาหรติ อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อาหรติ สยํ อุปริปณฺณาสโต อาหริตพฺพํ –
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา? สมฺมาวาจํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ¶ ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย ¶ วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา…เป….
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต? สมฺมากมฺมนฺตํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวยํ วทามิ…เป… อุปธิเวปกฺโก.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร…เป….
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว? สมฺมาอาชีวํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ…เป… อุปธิเวปกฺโก.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต มิจฺฉาอาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๓๘ อาทโย).
เอวเมตฺถ ¶ จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ, ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ, มิจฺฉาชีวโต จาติ เอเกกาว วิรติ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคาติ วุตฺตา. ‘‘กุโต เอตฺถ เจตนาพหุตฺตํ? กุโต ปฺจงฺคิโก มคฺโค? อิทํ เต สุตฺตํ อกามกสฺส โลกุตฺตรมคฺโค อฏฺงฺคิโกติ ทีเปติ’’. สเจ เอตฺตเกน สลฺลกฺเขติ อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ สลฺลกฺเขติ อฺานิปิ การณานิ อาหริตฺวา สฺาเปตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ยสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค น อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภติ…เป… อิมสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ; อิเธว ¶ , สุภทฺท, สมโณ…เป… สฺุา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อฺเหีติ (ที. นิ. ๒.๒๑๔).
อฺเสุปิ อเนเกสุ สุตฺตสเตสุ อฏฺงฺคิโกว มคฺโค อาคโต. กถาวตฺถุปฺปกรเณปิ วุตฺตํ –
‘‘มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา’’ติ (กถา. ๘๗๒) –
‘‘อตฺเถว ¶ สุตฺตนฺโตติ’’? ‘‘อามนฺตา’’‘‘เตน หิ อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ. สเจ ปน เอตฺตเกนาปิ สฺตฺตึ น คจฺฉติ, ‘‘คจฺฉ, วิหารํ ปวิสิตฺวา ยาคุํ ปิวาหี’’ติ อุยฺโยเชตพฺโพ. อุตฺตริมฺปน การณํ วกฺขตีติ อฏฺานเมตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
นยา ปเนตฺถ คเณตพฺพา. อฏฺงฺคิกมคฺคสฺมิฺหิ เอกโต ปุจฺฉิตฺวา เอกโต วิสฺสชฺชเน จตูสุ มคฺเคสุ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ. ปฺจงฺคิกมคฺเค เอกโต ปุจฺฉิตฺวา เอกโต วิสฺสชฺชเน จตฺตาริ; ปาฏิเยกฺกํ ปุจฺฉิตฺวา ปาฏิเยกฺกํ วิสฺสชฺชเน จตฺตาริ จตฺตารีติ ปฺจสุ องฺเคสุ วีสติ. อิติ ปุริมานิ อฏฺ อิมานิ จ วีสตีติ สพฺพานิปิ มคฺควิภงฺเค อฏฺวีสติ นยสหสฺสานิ วิภตฺตานิ. ตานิ จ โข นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรานิ กุสลาเนว. วิปาเก ปน กุสลโต ติคุณา นยา กาตพฺพาติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา.
๓. ปฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๕๐๔. ปฺหาปุจฺฉเก ¶ ปาฬิอนุสาเรเนว มคฺคงฺคานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺพานิเปตานิ อปฺปมาณํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโต อปฺปมาณารมฺมณาเนว, น มคฺคารมฺมณานิ. เนว หิ มคฺโค น ผลํ มคฺคํ อารมฺมณํ กโรติ. สหชาตเหตุวเสน ปเนตฺถ กุสลานิ มคฺคเหตุกานิ; วีริยํ วา วีมํสํ วา เชฏฺกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล มคฺคาธิปตีนิ; ฉนฺทจิตฺตเชฏฺิกาย มคฺคภาวนาย น วตฺตพฺพานิ มคฺคาธิปตีนีติ; ผลกาเลปิ น วตฺตพฺพาเนว.
อตีตาทีสุ ¶ เอการมฺมณภาเวนปิ น วตฺตพฺพานิ; นิพฺพานสฺส ปน พหิทฺธาธมฺมตฺตา พหิทฺธารมฺมณานิ นาม โหนฺตีติ เอวเมตสฺมึ ปฺหาปุจฺฉเกปิ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตราเนว มคฺคงฺคานิ กถิตานิ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺมึเยว โลกิยโลกุตฺตรานิ มคฺคงฺคานิ กถิตานิ; อภิธมฺมภาชนีเย ปน ปฺหาปุจฺฉเก จ โลกุตฺตราเนวาติ เอวมยํ มคฺควิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติ.
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
มคฺคงฺควิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.