📜
๑๓. อปฺปมฺาวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๖๔๒. อิทานิ ¶ ¶ ¶ ตทนนฺตเร อปฺปมฺาวิภงฺเค จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท. อปฺปมฺาโยติ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมฺาโย. เอตา หิ อารมฺมณวเสน อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรนฺติ, เอกสตฺตมฺปิ วา อนวเสสผรณวเสน ผรนฺตีติ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมฺาโยติ วุจฺจนฺติ. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตน. เจตสาติ จิตฺเตน. เอกํ ทิสนฺติ เอกิสฺสา ทิสาย. ปมปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํ. ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวา. วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ ยํ กิฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถฺจาติ อตฺโถ.
อิติ อุทฺธนฺติ เตเนว จ นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํทิสมฺปิ เอวเมว. เอตฺถ จ อโธติ เหฏฺา, ติริยนฺติ อนุทิสา. เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑเล อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติ เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํ. สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ. สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย ‘อยํ ปรสตฺโต’ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติ; อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน อีสกมฺปิ ¶ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ ¶ วุตฺตํ โหติ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ.
วิปุเลนาติเอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ‘ตถา’สทฺโท ‘อิติ’สทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติ วุตฺตํ; นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺตํ. วิปุเลนาติ เอตฺถ จ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ, ปคุณวเสน อปฺปมาณํ ¶ , สตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ, พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ, โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺฌํ, นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ตาว ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติอาทินา นเยน ปิตาย มาติกาย อตฺโถ.
๖๔๓. อิทานิ ยเทตํ ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, เมตฺตาสหคเตน เจตสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ ปทภาชนียํ, ตตฺถ ยสฺมา อิทํ กมฺมฏฺานํ โทสจริตสฺส สปฺปายํ, ตสฺมา ยถารูเป ปุคฺคเล อยํ เมตฺตา อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตํ เมตฺตาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ตาว ทสฺเสตุํ เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เสยฺยถาปิ นามาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต, ยถา เอกํ ปุคฺคลนฺติ อตฺโถ. ปิยนฺติ เปมนียํ. มนาปนฺติ หทยวุฑฺฒิกรํ. ตตฺถ ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา ปิโย นาม โหติ, สีลาทิคุณสมาโยเคน มนาโป นาม; ทานสมานตฺตตาหิ วา ปิยตา, ปิยวจนอตฺถจริยตาหิ มนาปตา เวทิตพฺพา. ยสฺมา เจตฺถ ปิยตาย อิมสฺส พฺยาปาทสฺส ปหานํ โหติ, ตโต เมตฺตา สุขํ ผรติ, มนาปตาย อุทาสีนตา น สณฺาติ, หิโรตฺตปฺปฺจ ปจฺจุปฏฺาติ, ตโต หิโรตฺตปฺปานุปาลิตา เมตฺตา น ปริหายติ, ตสฺมา ตํ อุปมํ กตฺวา อิทํ วุตฺตํ – ปิยํ มนาปนฺติ. เมตฺตาเยยฺยาติ เมตฺตาย ผเรยฺย; ตสฺมึ ปุคฺคเล เมตฺตํ กเรยฺย ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. เอวเมว ¶ สพฺเพ สตฺเตติ ยถา ปิยํ ปุคฺคลํ เมตฺตาเยยฺย, เอวํ ตสฺมึ ปุคฺคเล อปฺปนาปฺปตฺตาย วสีภาวํ อุปคตาย เมตฺตาย มชฺฌตฺตเวริสงฺขาเตปิ สพฺเพ สตฺเต อนุกฺกเมน ผรตีติ อตฺโถ. เมตฺติ เมตฺตายนาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
๖๔๔. วิทิสํ วาติ ปทํ ติริยํ วาติ เอตสฺส อตฺถวิภาวนตฺถํ วุตฺตํ.
๖๔๕. ผริตฺวาติ ¶ อารมฺมณกรณวเสน ผุสิตฺวา. อธิมฺุจิตฺวาติ อธิกภาเวน มฺุจิตฺวา, ยถา มุตฺตํ สุมุตฺตํ โหติ สุปฺปสาริตํ สุวิตฺถตํ ตถา มฺุจิตฺวาติ อตฺโถ.
๖๔๘. สพฺพธิอาทินิทฺเทเส ยสฺมา ตีณิปิ เอตานิ ปทานิ สพฺพสงฺคาหิกานิ, ตสฺมา เนสํ เอกโตว อตฺถํ ทสฺเสตุํ สพฺเพน สพฺพนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
๖๕๐. วิปุลาทินิทฺเทเส ¶ ยสฺมา ยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ หุตฺวา อนนฺตสตฺตผรณวเสน วิปุลํ, ตํ นิยมโต ภูมิวเสน มหคฺคตํ โหติ. ยฺจ มหคฺคตํ ตํ อปฺปมาณโคจรวเสน อปฺปมาณํ. ยํ อปฺปมาณํ ตํ ปจฺจตฺถิกวิฆาตวเสน อเวรํ. ยฺจ อเวรํ ตํ วิหตพฺยาปชฺชตาย อพฺยาปชฺชํ. ตสฺมา ‘‘ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อเวโร อพฺยาปชฺโชติ เจตฺถ ลิงฺควิปริยาเยน วุตฺตํ. มเนน วา สทฺธึ โยชนา กาตพฺพา – ยํ อปฺปมาณํ จิตฺตํ, โส อเวโร มโน; โย อเวโร โส อพฺยาปชฺโชติ. อปิเจตฺถ เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ ปทํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส, อุปริมํ วา อุปริมํ เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส อตฺโถติปิ เวทิตพฺโพ.
๖๕๓. เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ทุคฺคตํ ทุรุเปตนฺติ อิทมฺปิ กรุณาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เอวรูปสฺมิฺหิ ปุคฺคเล พลวการฺุํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ทุคฺคตนฺติ ทุกฺเขน สมงฺคีภาวํ คตํ. ทุรุเปตนฺติ กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตํ. คติกุลโภคาทิวเสน วา ตมภาเว ิโต ปุคฺคโล ทุคฺคโต, กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตตฺตา ตมปรายณภาเว ิโต ทุรุเปโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๖๖๓. เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปนฺติ อิทมฺปิ มุทิตาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ คติกุลโภคาทิวเสน โชติภาเว ิโต ปิโย, กายสุจริตาทีหิ อุเปตตฺตา โชติปรายณภาเว ิโต มนาโปติ เวทิตพฺโพ.
๖๗๓. เนว มนาปํ น อมนาปนฺติ อิทมฺปิ อุเปกฺขาย วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ มิตฺตภาวํ อสมฺปตฺตตาย เนว มนาโป, อมิตฺตภาวํ อสมฺปตฺตตาย น อมนาโปติ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ เหฏฺา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ วุตฺตเมว. ภาวนาวิธานมฺปิ เอเตสํ กมฺมฏฺานานํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต กถิตเมวาติ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
อภิธมฺมภาชนียํ ¶ ¶ กุสลโตปิ วิปากโตปิ กิริยโตปิ เหฏฺา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ภาชิตนเยเนว ภาชิตํ. อตฺโถปิสฺส ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๓. ปฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
ปฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว เมตฺตาทีนํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺพาปิ ตีสุ ติเกสุ นวตพฺพารมฺมณา เอว. อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก พหิทฺธารมฺมณาติ. อิมสฺมึ ปน อปฺปมฺาวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุตฺตนฺตภาชนีเยปิ โลกิยา เอว อปฺปมฺาโย กถิตา, อภิธมฺมภาชนีเยปิ ปฺหาปุจฺฉเกปิ. ตโยปิ หิ เอเต นยา โลกิยตฺตา เอกปริจฺเฉทา เอว. เอวมยํ อปฺปมฺาวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติ.
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
อปฺปมฺาวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.