📜
๑๕. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑. สงฺคหวารวณฺณนา
๗๑๘. อิทานิ ¶ ¶ ¶ ตทนนฺตเร ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท. ปฏิสมฺภิทาติ ปเภทา. ยสฺมา ปน ปรโต อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห, ตสฺมา น อฺสฺส กสฺสจิ ปเภทา, าณสฺเสว ปเภทาติ เวทิตพฺพา. อิติ ‘‘จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา’’ติ ปเทน จตฺตาโร าณปฺปเภทาติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต. อตฺถปฏิสมฺภิทาติ อตฺเถ ปฏิสมฺภิทา; อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ าณนฺติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ธมฺมปฺปเภทสฺส หิ สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นาม. นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นาม. ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นาม.
อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตา ปฏิสมฺภิทา ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตฺหิ เหตุวเสน อรณียํ คนฺตพฺพํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยํกิฺจิ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา. ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา.
ธมฺโมติ ¶ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ ¶ , กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา. ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ, ตสฺสา อภิลาเป ตํ สภาวนิรุตฺตึ สทฺทํ อารมฺมณํ ¶ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปฺตฺติอารมฺมณา. กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานนฺติ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา’’ติ วา ‘‘ผสฺส’’นฺติ วา วุตฺเต ปน ‘‘อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อฺํ ปเนส นามอาขฺยาตอุปสคฺคพฺยฺชนสทฺทํ ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ตทคฺเคน ตมฺปิ ชานิสฺสตีติ. ตํ ปน นยิทํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วตฺถุ กถิตํ –
ติสฺสทตฺตตฺเถโร กิร โพธิมณฺเฑ สุวณฺณสลากํ คเหตฺวา อฏฺารสสุ ภาสาสุ ‘กตรภาสาย กเถมี’ติ ปวาเรสิ. ตํ ปน เตน อตฺตโน อุคฺคเห ตฺวา ปวาริตํ, น ปฏิสมฺภิทาย ิเตน. โส หิ มหาปฺตาย ตํ ตํ ภาสํ กถาเปตฺวา กถาเปตฺวา อุคฺคณฺหิ; ตโต อุคฺคเห ตฺวา เอวํ ปวาเรสิ.
ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตีติ วตฺวา จ ปเนตฺถ อิทํ กถิตํ. มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มฺเจ วา ปีเ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ. ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถาเปนฺติ – อิมินา อิทํ วุตฺตํ, อิมินา อิทํ วุตฺตนฺติ. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ ภาสํ ชานนฺติ. มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโก. เตสํ ชาโต ทารโก สเจ มาตุกถํ ปมํ สุณาติ, ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติ; สเจ ปิตุกถํ ปมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ ภาสิสฺสติ. อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสฺสุณนฺโต มาคธภาสํ ภาสิสฺสติ.
โยปิ ¶ อคามเก มหารฺเ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ อฺโ กเถนฺโต นาม นตฺถิ, โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺาเปนฺโต มาคธภาสเมว ¶ ภาสิสฺสติ. นิรเย, ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตฺติวิสเย, มนุสฺสโลเก, เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธภาสาว อุสฺสนฺนา. ตตฺถ เสสา โอฏฺฏกิราตอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา อฏฺารส ภาสา ปริวตฺตนฺติ ¶ . อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา มาคธภาสา น ปริวตฺตติ. สมฺมาสพุทฺโธปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต มาคธภาสาย เอว อาโรเปสิ. กสฺมา? เอวฺหิ อตฺถํ อาหริตุํ สุขํ โหติ. มาคธภาสาย หิ ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปฺโจ; โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเตเยว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺาติ. อฺาย ปน ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหํ โปเถตฺวา โปเถตฺวา อุคฺคเหตพฺพํ โหติ. พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม นตฺถิ. อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปฺปโต นาม นตฺถิ.
าเณสุ าณนฺติ สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา าณํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ. อิมา ปน จตสฺโสปิ ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. กตเมสุ ทฺวีสุ? เสกฺขภูมิยฺจ อเสกฺขภูมิยฺจ. ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺิตตฺเถรสฺสาติ อสีติยาปิ มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตา. อานนฺทตฺเถรสฺส จิตฺตสฺส คหปติโน ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส อุปาลิสฺส คหปติโน ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติ เอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ.
กตเมหิ ปฺจหิ การเณหิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺตีติ? อธิคเมน, ปริยตฺติยา, สวเนน, ปริปุจฺฉาย, ปุพฺพโยเคนาติ. ตตฺถ ‘อธิคโม’ นาม อรหตฺตํ. ตฺหิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ‘ปริยตฺติ’ นาม พุทฺธวจนํ. ตฺหิ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ‘สวนํ’ นาม ธมฺมสฺสวนํ. สกฺกจฺจฺหิ ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา ¶ วิสทา โหนฺติ. ‘ปริปุจฺฉา’ นาม อฏฺกถา. อุคฺคหิตปาฬิยา อตฺถํ กเถนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ‘ปุพฺพโยโค’ นาม ปุพฺพโยคาวจรตา, อตีตภเว หรณปจฺจาหรณนเยน ปริคฺคหิตกมฺมฏฺานตา; ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ ¶ . ตตฺถ อรหตฺตปฺปตฺติยา ปุนพฺพสุกุฏุมฺพิกปุตฺตสฺส ติสฺสตฺเถรสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. โส กิร ตมฺพปณฺณิทีเป พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปรตีรํ คนฺตฺวา โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคจฺฉนฺโต ¶ นาวํ อภิรุหนติตฺเถ เอกสฺมึ ปเท อุปฺปนฺนกงฺโข โยชนสตมคฺคํ นิวตฺติตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปฺหํ กเถสิ. โส ปสีทิตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ กมฺพลํ อทาสิ. โสปิ ตํ อาหริตฺวา อาจริยสฺส อทาสิ. เถโร วาสิยา โกฏฺเฏตฺวา นิสีทนฏฺาเน ปริภณฺฑํ กาเรสิ. กิมตฺถายาติ? ปจฺฉิมาย ชนตาย อนุคฺคหตฺถายาติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อมฺหากํ คตมคฺคํ อาวชฺเชตฺวา อนาคเต สพฺรหฺมจาริโน ปฏิปตฺตึ ปูเรตพฺพํ มฺิสฺสนฺตี’’ติ. ติสฺสตฺเถโรปิ อาจริยสฺส สนฺติเก กงฺขํ ฉินฺทิตฺวา ชมฺพุโกลปฏฺฏเน โอรุยฺห เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชนเวลาย วาลิกวิหารํ ปตฺวา สมฺมชฺชิ. ตสฺส สมฺมชฺชิตฏฺานํ ทิสฺวา ‘อิทํ วีตราคสฺส ภิกฺขุโน สมฺมฏฺฏฺาน’นฺติ เถรสฺส วีมํสนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉึสุ. เถโร ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตตาย ปุจฺฉิตปุจฺฉิเต ปฺเห กเถสีติ.
ปริยตฺติยา ปน ติสฺสทตฺตตฺเถรสฺส เจว นาคเสนตฺเถรสฺส จ ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. สกฺกจฺจธมฺมสวเนน สุธมฺมสามเณรสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. โส กิร ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺโต มาตุลตฺเถรสฺส ธมฺมวินิจฺฉยฏฺาเน นิสีทิตฺวา สุณนฺโตเยว ตีณิ ปิฏกานิ ปคุณานิ อกาสิ. อุคฺคหิตปาฬิยา อตฺถํ กเถนฺตสฺส ปน ติสฺสทตฺตตฺเถรสฺส เอว ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. คตปจฺจาคตวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา ยาว อนุโลมํ กมฺมฏฺานํ ¶ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อาคตานํ วิสทภาวปฺปตฺตปฏิสมฺภิทานํ ปุพฺพโยคาวจรานํ อนฺโต นตฺถิ.
เอเตสุ ปน การเณสุ ปริยตฺติ, สวนํ, ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว พลวการณานิ. ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโย, ปเภทสฺส โหติ น โหตีติ? โหติ, น ปน ตถา. ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หิ ปุพฺเพ โหนฺตุ วา มา วา, ปุพฺพโยเคน ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ สงฺขารสมฺมสนํ วินา ปฏิสมฺภิทา นาม นตฺถิ. อิเม ปน ทฺเวปิ เอกโต หุตฺวา ปฏิสมฺภิทา อุปตฺถมฺเภตฺวา วิสทา กโรนฺตีติ.
สงฺคหวารวณฺณนา.
๒. สจฺจวาราทิวณฺณนา
๗๑๙. อิทานิ ¶ ¶ เย สงฺคหวาเร ปฺจ อตฺถา จ ธมฺมา จ สงฺคหิตา, เตสํ ปเภททสฺสนนเยน ปฏิสมฺภิทา วิภชิตุํ ปุน จตสฺโสติอาทินา นเยน ปเภทวาโร อารทฺโธ. โส สจฺจวารเหตุวารธมฺมวารปจฺจยาการวารปริยตฺติวารวเสน ปฺจวิโธ. ตตฺถ ปจฺจยสมุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส จ อตฺถภาวํ, ผลนิพฺพตฺตกสฺส สมุทยสฺส นิพฺพานสมฺปาปกสฺส อริยมคฺคสฺส จ ธมฺมภาวฺจ ทสฺเสตุํ ‘สจฺจวาโร’ วุตฺโต. ยสฺส กสฺสจิ ปน เหตุผลนิพฺพตฺตกสฺส เหตุโน ธมฺมภาวํ, เหตุผลสฺส จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ ‘เหตุวาโร’ วุตฺโต. ตตฺถ จ เหตุผลกฺกมวเสน อุปฺปฏิปาฏิยา ปมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺา. เย ปน ธมฺมา ตมฺหา ตมฺหา รูปารูปปฺปเภทา เหตุโต ชาตา, เตสํ อตฺถภาวํ, ตสฺส ตสฺส จ รูปารูปธมฺมปฺปเภทสฺส เหตุโน ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ธมฺมวาโร’ วุตฺโต. ชรามรณาทีนํ ปน อตฺถภาวํ, ชรามรณาทิสมุทยสงฺขาตานํ ชาติอาทีนฺจ ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ปจฺจยาการวาโร’ วุตฺโต. ตโต ปริยตฺติสงฺขาตสฺส ตสฺส ตสฺส ภาสิตสฺส ธมฺมภาวํ, ภาสิตสงฺขาเตน ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส ภาสิตตฺถสฺส จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ปริยตฺติวาโร’ วุตฺโต.
ตตฺถ จ ยสฺมา ภาสิตํ ตฺวา ตสฺสตฺโถ ายติ, ตสฺมา ภาสิตภาสิตตฺถกฺกเมน อุปฺปฏิปาฏิยา ปมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺา. ปริยตฺติธมฺมสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘ตตฺถ กตมา ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ ปุจฺฉาปุพฺพงฺคโม ¶ ปฏินิทฺเทสวาโร วุตฺโต. ตตฺถ สุตฺตนฺติอาทีหิ นวหิ องฺเคหิ นิปฺปเทสโต ตนฺติ คหิตา. อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ อิมสฺมิมฺปิ าเน ภาสิตวเสน นิปฺปเทสโต ตนฺติ เอว คหิตาติ.
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา.
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๗๒๕. ตตฺถ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา. อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา ¶ . สา หิ นิพฺพานารมฺมณานํ มคฺคผลาณานํ วเสน ¶ โลกุตฺตราปิ โหติ. อภิธมฺมภาชนีเย กุสลากุสลวิปากกิริยานํ วเสน จตูหิ วาเรหิ วิภตฺตํ. ตตฺถ ยตฺตกานิ เหฏฺา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. ๑ อาทโย) กุสลจิตฺตานิ วิภตฺตานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ วเสน เอเกกสฺมึ จิตฺตนิทฺเทเส จตสฺโส จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตาติ เวทิตพฺพา. อกุสลจิตฺเตสุปิ เอเสว นโย. วิปากกิริยวาเรสุ วิปากกิริยานํ อตฺเถน สงฺคหิตตฺตา, ธมฺมปฏิสมฺภิทํ ฉฑฺเฑตฺวา, เอเกกสฺมึ วิปากจิตฺเต จ กิริยจิตฺเต จ ติสฺโส ติสฺโสว ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตา. ปาฬิ ปน มุขมตฺตเมว ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตา. สา เหฏฺา อาคตวิตฺถารวเสเนว เวทิตพฺพา.
กสฺมา ปน ยถา กุสลากุสลวาเรสุ ‘‘เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘เยสํ ธมฺมานํ อิเม วิปากา, เตสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ เอวํ น วุตฺตนฺติ? เหฏฺา วุตฺตตฺตา. ยทิ เอวํ, ‘‘เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เหฏฺา วุตฺตตฺตา อยํ อตฺถปฏิสมฺภิทาปิ อิธ น วตฺตพฺพา สิยาติ? โน น วตฺตพฺพา. กสฺมา? เหฏฺา วิปากกิริยจิตฺตุปฺปาทวเสน อวุตฺตตฺตา. กิริยวาเร จ ‘‘เยสํ ธมฺมานํ อิเม กิริยา’’ติ วจนเมว น ยุชฺชตีติ ทฺวีสุปิ อิเมสุ วาเรสุ ติสฺโส ติสฺโสว ปฏิสมฺภิทา วิภตฺตา.
ตตฺถ ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหตีติ ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ผสฺโส โหตีติอาทินา นเยน วุตฺตานํ ธมฺมานํ ‘‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา’’ติ เอวํ ปฺตฺติ โหติ. ตตฺถ ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ ธมฺเม จ ปวตฺตมานาย ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติยา สภาวปฺตฺติยา อภิลาเป าณํ. อภิลาปสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนาณเมว อิธาปิ กถิตํ. เยน าเณนาติ เยน ปฏิภานปฏิสมฺภิทาาเณน. ตานิ ¶ าณานิ ชานาตีติ อิตรานิ ตีณิ ปฏิสมฺภิทาาณานิ ชานาติ.
อิทานิ ยถา ยํ าณํ ตานิ าณานิ ชานาติ, ตถา ตสฺส เตสุ ปวตฺตึ ทสฺเสตุํ อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทมตฺถโชตกานีติ อิมสฺส อตฺถสฺส โชตกานิ ปกาสกานิ; อิมํ นาม อตฺถํ โชเตนฺติ ปกาเสนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตีติ อตฺโถ. อิติ าเณสุ าณนฺติ อิมินา อากาเรน ปวตฺตํ ตีสุ าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นาม.
ตตฺถ ¶ ¶ กิฺจาปิ อยํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา ‘อิมิสฺสา อิทํ กิจฺจํ, อิมิสฺสา อิทํ กิจฺจ’นฺติ อิตราสํ ปฏิสมฺภิทานํ กิจฺจํ ชานาติ, สยํ ปน ตาสํ กิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, พหุสฺสุตธมฺมกถิโก วิย อปฺปสฺสุตธมฺมกถิกสฺส. ทฺเว กิร ภิกฺขู. เอโก พหุสฺสุโต, เอโก อปฺปสฺสุโต. เต เอกโตว เอกํ ธมฺมกถามคฺคํ อุคฺคณฺหึสุ. ตตฺถ อปฺปสฺสุโต สรสมฺปนฺโน อโหสิ, อิตโร มนฺทสฺสโร. เตสุ อปฺปสฺสุโต คตคตฏฺาเน อตฺตโน สรสมฺปตฺติยา สกลปริสํ โขเภตฺวา ธมฺมํ กเถสิ. ธมฺมํ สุณมานา หฏฺตุฏฺมานสา หุตฺวา – ‘ยถา เอส ธมฺมํ กเถสิ, เอโก ติปิฏกธโร มฺเ ภวิสฺสตี’ติ วทนฺติ. พหุสฺสุตภิกฺขุ ปน – ‘ธมฺมสวเน ชานิสฺสถ อยํ ติปิฏกธโร วา โน วา’ติ อาห. โส กิฺจาปิ เอวมาห, ยถา ปน สกลปริสํ โขเภตฺวา ธมฺมํ กเถตุํ สกฺโกติ, เอวมสฺส กถนสมตฺถตา นตฺถิ. ตตฺถ กิฺจาปิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา, พหุสฺสุโต วิย อปฺปสฺสุตสฺส, อิตราสํ กิจฺจํ ชานาติ, สยํ ปน ตํ กิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกตีติ เวทิตพฺพํ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
๗๔๖. เอวํ กุสลจิตฺตุปฺปาทาทิวเสน ปฏิสมฺภิทา วิภชิตฺวา อิทานิ ตาสํ อุปฺปตฺติฏฺานภูตํ เขตฺตํ ทสฺเสตุํ ปุน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห. ตตฺถ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา กามาวจรกุสลโต จตูสุ าณสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสูติ อิทํ เสกฺขานํ วเสน วุตฺตํ. เตสฺหิปิ ธมฺมปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตํ ปฺจปฺปการํ ธมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกุสลจิตฺเตสุ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อุปฺปชฺชติ. ตถา นิรุตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา; าณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล ¶ สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ.
กิริยโต จตูสูติ อิทํ ปน อเสกฺขานํ วเสน วุตฺตํ. เตสฺหิ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตํ ปฺจปฺปการํ ธมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺเตสุ ธมฺมปฏิสมฺภิทา อุปฺปชฺชติ. ตถา นิรุตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา; าณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ.
อตฺถปฏิสมฺภิทา เอเตสุ เจว อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปน เสกฺขาเสกฺขานํ วเสน วุตฺตํ. ตถา หิ เสกฺขานํ อตฺถปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตปฺปเภทํ อตฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกุสลจิตฺเตสุ อยํ ¶ อุปฺปชฺชติ, มคฺคผลกาเล จ มคฺคผเลสุ. อเสกฺขสฺส ปน อตฺถํ ¶ ปจฺจเวกฺขณกาเล เหฏฺา วุตฺตปฺปเภทเมว อตฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ, ผลกาเล จ อุปริเม สามฺผเลติ. เอวเมตา เสกฺขาเสกฺขานํ อุปฺปชฺชมานา อิมาสุ ภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ ภูมิทสฺสนตฺถํ อยํ นโย ทสฺสิโตติ.
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา.
๓. ปฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๗๔๗. ปฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อารมฺมณตฺติเกสุ ปน นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทเมว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตารมฺมณา. อตฺถปฏิสมฺภิทา กามาวจรวิปากกิริยสงฺขาตฺเจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนฺจ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปริตฺตารมฺมณา; วุตฺตปฺปเภทเมว รูปาวจรารูปาวจรํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา; โลกุตฺตรวิปากตฺถฺเจว ปรมตฺถฺจ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณา. ธมฺมปฏิสมฺภิทา กามาวจรํ กุสลธมฺมํ อกุสลธมฺมํ ปจฺจยธมฺมฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปริตฺตารมฺมณา; รูปาวจรารูปาวจรํ กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยธมฺมฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา ¶ ; โลกุตฺตรํ กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยธมฺมฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณา. ปฏิภานปฏิสมฺภิทา กามาวจรกุสลวิปากกิริยาณานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปริตฺตารมฺมณา; รูปาวจรารูปาวจรานิ กุสลวิปากกิริยาณานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส เตสํ อารมฺมณานิ วิชานนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณา; โลกุตฺตรานิ กุสลวิปากาณานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปฺปมาณารมฺมณา.
อตฺถปฏิสมฺภิทา สหชาตเหตุวเสน สิยา มคฺคเหตุกา, วีริยเชฏฺิกาย มคฺคภาวนาย สิยา มคฺคาธิปติ, ฉนฺทจิตฺตเชฏฺิกาย นวตฺตพฺพา, ผลกาเลปิ นวตฺตพฺพา เอว. ธมฺมปฏิสมฺภิทา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อารมฺมณาธิปติวเสน มคฺคาธิปติ. ปฏิภานปฏิสมฺภิทา มคฺคาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส มคฺคาธิปติ, เสสาณํ ปฺจเวกฺขณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา ¶ ¶ . นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนเมว สทฺทํ อารมฺมณํ กโรตีติ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา.
อตฺถปฏิสมฺภิทา อตีตํ วิปากตฺถํ กิริยตฺถํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อตีตารมฺมณา, อนาคตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนาคตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, โลกุตฺตรํ ปรมตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณา. ธมฺมปฏิสมฺภิทา อตีตํ กุสลํ อกุสลํ ปจฺจยธมฺมฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อตีตารมฺมณา, อนาคตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนาคตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อตีตํ กุสลาณํ วิปากาณํ กิริยาณฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อตีตารมฺมณา, อนาคตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนาคตารมฺมณา, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา.
นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณตฺตา พหิทฺธารมฺมณา. อิตราสุ ตีสุ อตฺถปฏิสมฺภิทา อชฺฌตฺตํ วิปากตฺถํ กิริยตฺถํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา, พหิทฺธา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พหิทฺธารมฺมณา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ¶ , ปรมตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พหิทฺธารมฺมณา เอว. ธมฺมปฏิสมฺภิทา อชฺฌตฺตํ กุสลากุสลํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, พหิทฺธา กุสลากุสลํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล พหิทฺธารมฺมณา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กุสลากุสลํ ปจฺจยธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อชฺฌตฺตํ กุสลวิปากกิริยาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, พหิทฺธา…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา กุสลวิปากกิริยาณํ ปจฺจเวกฺขณกาเล อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาติ.
อิธาปิ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา; อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตรา. อิมสฺมิฺหิ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค สมฺมาสมฺพุทฺเธน ตโยปิ นยา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกตฺตา เอกปริจฺเฉทาว กถิตา. ตีสุปิ หิ เอตาสุ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา, อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตราติ. เอวมยํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโคปิ เตปริวฏฺฏํ นีหริตฺวาว ภาเชตฺวา ทสฺสิโตติ.
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.